Raport europejski Avivy Uwaga na emerytury

Uwaga na emerytury!Określenie wielkości luki emerytalnej w Europie

Wrzesień 2010

28500 08/2010 © Aviva plc

www.aviva.pl

Informacje o Aviva• Aviva to szósta co do wielkości grupa ubezpieczeniowa na świecie*, obsługująca

53 miliony klientów w Wielkiej Brytanii, Europie, Ameryce Północnej oraz na

obszarze Azji i Pacyfiku.

• Podstawowa działalność Avivy skupia się na zarządzaniu długoterminowymi

oszczędnościami, ubezpieczeniach na życie i ubezpieczeniach majątkowych,

przy całkowitej wartości sprzedaży na całym świecie na poziomie 45,1 mld funtów

i całkowitej wielkości zarządzanych aktywów na poziomie 379 mld funtów (stan na

31 grudnia 2009 r.).

• Aviva działa w Europie w oparciu o czytelną dwuczęściową strategię mającą na

celu wykorzystanie możliwości istniejących w regionie. Celem pierwszej części

strategii Aviva Europa jest przekształcenie stowarzyszonych wcześniej 12 firm

w jedną efektywną organizację działającą w całej Europie. Drugim elementem

jest strategiczny rozwój 58-procentowego udziału w Delta Lloyd po ofercie

publicznej w listopadzie 2009 r.

• W 2009 roku sprzedaż Aviva Europa wyniosła ponad 16,3 mld funtów

(36% całkowitej sprzedaży grupy) poprzez sprzedaż detaliczną i bancassurance,

co stanowiło istotny wkład w tworzenie wartości i wygenerowanie 797 mln

funtów zysku operacyjnego (39% całkowitego zysku grupy), zgodnie z MSSF.

* W oparciu o składkę brutto na całym świecie na dzień 31 grudnia 2009 r.

Dodatkowe informacjeAviva Media Relations

Jon Bunn,

dyrektor ds. korporacyjnych i komunikacji, Aviva Europa

+44 (0)20 7662 3101

Aviva Public Affairs

Ian Beggs,

dyrektor ds. public affairs grupy Aviva

+44 (0)20 7662 0552

EPSG_SUM_POL_28500_BRO_COV.indd 1 27/08/2010 18:19

Spis treści

Streszczenie 3

1. Wstęp 5

2. Luka emerytalna w Europie 6

3. Luka emerytalna w ujęciu indywidualnym 11

4. Podejście konsumentów do oszczędzania 12

5. Wnioski 15

6. Wezwania do podjęcia działań 15

7. Szczegóły techniczne 16

2 Uwaga na emerytury! — Określenie wielkości luki emerytalnej w Europie

2 19


Streszczenie

Wstęp• Rosnąca presja na europejskie systemy emerytalne spowodowana

starzeniem się społeczeństw jest szeroko znanym problemem, który powoduje, że stosunek liczby emerytów do osób pracujących musi wzrastać

• W raporcie poprzez określenie wielkości „luki emerytalnej” w Europie zbadano, czy rozwiązania emerytalne w zakresie wypłaty świadczeń w przyszłości są wystarczające

• Luka emerytalna to różnica między świadczeniem emerytalnym, jakiego osoby przechodzące na emeryturę między rokiem 2011 a 2051 będą potrzebowały do zachowania odpowiedniego standardu życia w okresie emerytalnym, a wysokością emerytury, jakiej mogą się obecnie spodziewać

• W celu przedstawienia kompletnego obrazu systemu świadczeń emerytalnych w raporcie przeanalizowano posiadane przez populację aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne oraz zbadano podejście konsumentów do kwestii emerytalnych

Luka emerytalna w Europie• W skali Unii Europejskiej roczna luka emerytalna wynosi 1,9 bln

euro, co stanowi około 19% PKB w 2010 roku. Zakłada się przy tym, że średnio ludzie potrzebują 70% ich dochodu przed przejściem na emeryturę, aby zapewnić sobie odpowiedni standard życia podczas okresu emerytalnego, a inwestycje w fundusze emerytalne przynoszą 5% stopę zwrotu

• Dalsza analiza pokazuje, że jakiekolwiek pojedyncze działanie nie jest w stanie samodzielnie spowodować likwidacji luki

- Zwiększenie stopy zwrotu z 5% do 8% spowoduje jedynie zmniejszenie luki do poziomu 1,66 bln euro

- Zwiększenie o 10% wysokości emerytur wypłacanych przez państwo spowoduje jedynie zmniejszenie luki do poziomu 1,59 bln euro

- Przyjęcie założenia, że można się utrzymać za 50% dochodu uzyskiwanego przed przejściem na emeryturę, spowoduje jedynie zmniejszenie luki do poziomu 669 mld euro

- Wzrost wieku emerytalnego o 10 lat spowoduje jedynie zmniejszenie luki do poziomu 841 mld euro

• Aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne są w stanie pokryć jedynie 20% luki emerytalnej

Luka emerytalna w ujęciu indywidualnym• Niektóre osoby będą musiały zwiększyć swoje oszczędności nawet o

12 000 euro rocznie, aby zlikwidować indywidualną lukę emerytalną

• Osoby starsze będą musiały polegać na na kilku strategiach, aby móc uzyskać wystarczające dochody emerytalne, lub pracować dłużej, podczas gdy osoby młodsze mają więcej czasu na zwiększenie poziomu swoich rocznych oszczędności emerytalnych

• Osoby uzyskujące średni dochód są najbardziej narażone na odczucie skutków luki emerytalnej

Podejście konsumentów do oszczędzania• Obawy związane z emeryturami są powszechne, ale nie spowodowały

one ograniczenia oczekiwań związanych z poziomem dochodów w okresie pobierania emerytury

• Europejczycy wciąż polegają w dużej mierze na świadczeniach emerytalnych wypłacanych przez państwo jako głównym źródle dochodów w okresie emerytalnym

Wnioski• Na poziomie europejskim:

- Luka emerytalna jest znaczna i będzie się nadal zwiększać, jeśli natychmiast nie zostaną podjęte odpowiednie działania

- Działania te będą musiały obejmować różne reformy i stymulować zmiany w zachowaniu konsumentów

- Istnieje potrzeba zwiększenia świadomości społecznej związanej z koniecznością jak najszybszego rozpoczęcia oszczędzania jak najwyższych kwot

• Na poziomie indywidualnym:

- Pojedyncze osoby powinny brać większą odpowiedzialność za własne świadczenia emerytalne

- Największy wpływ na zdolność pojedynczych osób do zachowania dotychczasowego standardu życia będzie miała wielkość oszczędności zgromadzonych przed przejściem na emeryturę oraz oczekiwania związane z okresem emerytalnym

- Aktywa inne niż świadczenia emerytalne, np. nieruchomości, są tylko fragmentem szerszej strategii zaspokojenia potrzeb emerytalnych indywidualnych osób

Wezwania do podjęcia działań • W celu zwrócenia uwagi na problem luki emerytalnej i

zintensyfikowania bodźców do zwiększonego oszczędzania, Aviva wzywa:

- Komisję Europejską do utworzenia Europejskiego Standardu Jakości Emerytur, aby przywrócić zaufanie konsumentów do różnych sposobów gromadzenia oszczędności emerytalnych, a także do określenia i monitorowania europejskiego celu w zakresie oszczędności emerytalnych, co zachęci rządy narodowe do ponownego zbilansowania swoich systemów emerytalnych poprzez zwiększenie w nich udziału funduszy emerytalnych

- Rządy narodowe do wydawania regularnych wyciągów z kont emerytalnych wszystkim obywatelom, tak aby wiedzieli, na jakie świadczenie mogą liczyć w ramach emerytury wypłacanej przez państwo, a także do przeanalizowania efektywności kampanii zachęcających do gromadzenia oszczędności emerytalnych, tak aby ludzie mieli świadomość, że warto oszczędzać na emeryturę

3

EPSG_SUM_POL_28500_BRO.indd 3 27/08/2010 18:10

„Nie można ignorować faktu, że większa średnia długość życia stawia przed rządami, rynkiem i indywidualnymi osobami nowe wyzwania. Wszystkie strony powinny dążyć do tego, aby życie było nie tylko dłuższe, ale i bogatsze w każdym aspekcie.”

1


1 Wstęp

aviva.pl 5 5

Trendy demograficzne w ostatnich 20 latach pokazują, że społeczeństwa europejskie starzeją się — stosunek liczby emerytów do osób aktywnych zawodowo wzrośnie z 1/4 w 2010 roku do 1/2 do roku 20601. Podczas gdy osiągnięcia nauki i medycyny pozwalają wydłużyć życie, nie można ignorować faktu, że większa średnia długość życia i zmniejszający się współczynnik urodzeń stawiają przed rządami, rynkiem i każdym z nas nowe wyzwania. Wszystkie strony powinny dążyć do tego, aby życie było nie tylko dłuższe, ale i bogatsze w każdym aspekcie.

Rozwiązania tego problemu przyjmowane przez rządy narodowe obejmują niewielkie podwyższenie wieku emerytalnego, przejście do planów emerytalnych ze zdefiniowaną składką i wprowadzenie obowiązkowych lub dobrowolnych planów emerytalnych dla wszystkich pracowników. Są to kroki w dobrym kierunku, ale rządy wciąż są pod rosnącą presją związaną z zapewnieniem świadczeń emerytalnych. Sytuacja ulegała dalszemu pogorszeniu w związku z kryzysem finansowym, co oznacza, że indywidualne osoby będą musiały wziąć na siebie odpowiedzialność za zapewnienie odpowiednich świadczeń w przyszłości.

Dotychczas próby określenia wielkości potencjalnego niedoboru środków na świadczenia emerytalne w skali europejskiej były rzadkie i skupiały się na ujęciu krajowym. Poprzez ten raport Aviva próbuje wprowadzić do debaty perspektywę konsumenta, badając, jakie świadczenia emerytalne są wymagane, aby zachować odpowiedni standard życia w okresie emerytalnym oraz jaka jest kwota emerytury, która mogłaby być obecnie wypłacana. Współpracowaliśmy z firmą Deloitte w celu określenia różnicy między oczekiwaniami a rzeczywistością, co określiliśmy mianem „luki emerytalnej”. Wyniki tej analizy doprowadziły nas do postawienie pytania o posiadane przez ludzi aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne, oraz o ich odczucia związane z perspektywami finansowymi w okresie emerytalnym. Aby odpowiedzieć na te pytania, przeanalizowaliśmy poziom aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne będące do dyspozycji Europejczyków i, we współpracy z firmą The Futures Company, zbadaliśmy stosunek ludzi do kwestii emerytalnych.

W niniejszym raporcie przedstawiliśmy wyniki tej analizy, które, mam nadzieję, nakreślają obraz kwestii oszczędności w skali kontynentu i skłaniają do refleksji nad tym problemem. Celowo skupiliśmy się na kwestiach związanych z wystarczającą wielkością zabezpieczeń emerytalnych, analizując takie kwestie, jak „kto co będzie miał”, „jakie będą jego potrzeby” i „jak je zaspokoić”, aby uświadomić Unii Europejskiej, władzom państwowym oraz obywatelom, co może przynieść przyszłość i jakie mogą być tego konsekwencje. Mam nadzieję, że ten raport będzie miał istotny wkład w debatę poprzez identyfikację skali problemu i jego zróżnicowania w Europie. Jest on pierwszym krokiem na rzecz długofalowego zaangażowania firmy Aviva w badania nad tymi problemami i ich rozwiązywania we współpracy z konsumentami, rządami i organami nadzorczymi, zarówno na poziomie krajowym, jak i europejskim.

Andrea Moneta prezes Aviva Europa

1 Prognoza wskaźnika obciążenia demograficznego w krajach UE 27 (2010–2060), Eurostat.


2.1 W skali Unii Europejskiej roczna luka emerytalna wynosi 1,9 bln euro

Obecnie występuje różnica pomiędzy poziomem świadczeń emerytalnych, jakie ludzie będą otrzymywać, a potrzebami w okresie emerytalnym. Aviva określiła wielkość „luki emerytalnej” poprzez przeanalizowanie dodatkowej kwoty rocznie, którą będą musiały zaoszczędzić osoby odchodzące na emeryturę pomiędzy 2011 a 2051 rokiem, ponad oczekiwane dochody ze świadczeń wypłacanych zarówno przez państwo, jak i świadczeniodawców prywatnych, aby zapewnić sobie odpowiedni poziom życia w okresie emerytalnym. Tutaj „odpowiedni” oznacza dochód w okresie emerytalnym wynoszący 70% dochodu przed przejściem na emeryturę (jest to poziom używany przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju zgodny z naszym badaniami konsumentów — więcej szczegółów znajduje się w sekcji 7).

Kierując się tym podejściem i patrząc wyłącznie na aktywa emerytalne, analiza firmy Aviva pokazuje, że Europejczycy muszą co roku znaleźć dodatkowe oszczędności na sumę 1,9 bln euro, aby całkowicie zlikwidować lukę emerytalną. Suma ta odpowiada 19% PKB z 2010 roku i jest większa niż szacowany koszt ostatniego kryzysu gospodarczego2.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

€5,0 €9,5 €20,2 €25,3 €40,2 €68,8€97,6

€170,5

€243,5

€379,0

€468,8

€374,0 €401,7

€91,0

€1.903,0

Cze

chy

Fran

cja

Nie

mcy

Litw

a

Wło

chy

mld

eur

o ro

czni

e

Węg

ry

Irlan

dia

Pols

ka

Rum

unia

His

zpan

ia

Wie

lka

Bryt

ania

Inne

UE

27

Rosj

a

Turc

ja

3 3

6 Godna emerytura czy ubóstwo?6 Uwaga na emerytury — Określenie wielkości luki emerytalnej w Europie

2Luka emerytalna w Europie

Wykres 1. Całkowita luka emerytalna rocznie w Unii Europejskiej w przypadku osób przechodzących na emeryturę w latach 2011–2051.

Luka emerytalna to różnica między świadczeniem emerytalnym, jakiego osoby przechodzące na emeryturę między rokiem 2011 a 2051 będą potrzebowały dla zachowania odpowiedniego standardu życia w okresie emerytalnym, a wysokością emerytury, jakiej mogą się obecnie spodziewać (w ujęciu rocznym).

2 Fiscal implications of the Global Economic and Financial Crisis (IMF, 2009).

3 Dodatkowo określono lukę emerytalną dla Rosji i Turcji. Patrz Szczegóły techniczne (sekcja 7).


7

Luka emerytalna znacznie różni się pomiędzy poszczególnymi krajami. W wartościach bezwzględnych największe braki można zaobserwować w gospodarkach krajów Europy Zachodniej — Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Hiszpanii. Kraje te mają większą liczbę ludności, w związku z czym więcej ludzi przejdzie w nich na emeryturę. W krajach tych występują również jedne z najwyższych w Europie poziomów dochodów przed przejściem na emeryturę, co oznacza że dochody emerytalne potrzebne osobom w tych krajach są szacowane wyżej niż w innych.

Określenie rocznej luki emerytalnej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej skłoniło nas do głębszego zastanowienia się nad tym, jakie czynniki mają wpływ na tę lukę oraz co przyniesie przyszłość. W wielu z tych krajów luka jest mniejsza niż w krajach zachodnich, co prawdopodobnie stanowi odzwierciedlenie skutków wprowadzenia ostatnich reform w systemach emerytalnych tych krajów, które miały na celu przede wszystkim rozwiązać problem niewystarczającej wielkości zabezpieczeń emerytalnych i ich trwałości.

Założenia dotyczące inflacji płac oraz dochodów pochodzących z działalności w szarej strefie mają istotny wpływ na wielkość luki w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Aviva założyła, że płace w tych krajach z czasem osiągną podobny poziom w stosunku do gospodarek krajów Europy Zachodniej, wyłączając z tej analizy szarą strefę. Gdyby szacunki objęły dochody z szarej strefy, luka emerytalna byłaby większa o prawie 60%.

Skutek: Pomimo istnienia w Europie stosunkowo dobrze rozwiniętych państwowych systemów emerytalnych, występuje duża luka emerytalna, która będzie się powiększać wraz ze starzeniem się społeczeństw.

W przypadku konsumentów indywidualnych można uniknąć obniżonego standardu życia w okresie emerytalnym przez zgromadzenie większych oszczędności lub wydłużenie okresu aktywności zawodowej.


8 Godna emerytura czy ubóstwo?

2.2 Pojedyncza reforma nie może zlikwidować luki

Podczas gdy głównym tematem tego raportu jest kwestia wystarczającej wielkości świadczeń, nieco uwagi musimy również poświęcić problemowi trwałości systemu emerytalnego. Systemy fiskalne wielu krajów mogą po prostu nie być w stanie kontynuować finansowania starzejących się społeczeństw w obecnym zakresie. W dokumencie Komisji Europejskiej z 2009 roku pt. „Ageing Report” przedstawiono wielkość wzrostu wydatków na świadczenia emerytalne wypłacane przez państwo do 2050 roku (jako % oczekiwanego PKB).

Aby poradzić sobie z luką emerytalną, rządy będą musiały rozważyć szereg możliwych wariantów. Dobrym fundamentem będzie zwiększenie stopy oszczędności emerytalnych. Statystyki pokazują, że stopy oszczędności wzrosły nieznacznie w ostatnich latach, ale takie czynniki jak skłonność ludzi do oszczędzania będą w takiej sytuacji zawsze odgrywały istotną rolę, podobnie jak zaległe zobowiązania, które muszą zostać spłacone.

8 Uwaga na emerytury — Określenie wielkości luki emerytalnej w Europie

9%

12%

15%

50

100

150

200

250

300

2007 2008 2009

Stopa oszczędności brutto (%)1

Zadłużenie gospodarstw domowych (bln euro)2

279

80

63

13,6%

11%10,8%

1 Stopa oszczędności brutto dla UE 27 (oszczędności brutto gospodarstw domowych/ dochód rozporządzalny brutto gospodarstw domowych, nieskorygowane o czynnik sezonowy). Źródło: Eurostat, 2010 r.

2 Zadłużenie gospodarstw domowych dla UE 27 (przepływy zadłużenia gospodarstw domowych, tj. nowe spłaty zadłużenia). Źródło: EBC, 2010 r.

Wykres 3. Stopa oszczędności brutto i zadłużenie gospodarstw domowych w Europie. Źródło: Stopy oszczędności gospodarstw domowych (baza danych statystycznych Eurostat 2010 r.)

Poziom bieżący (p.p. PKB)

Wydatki dodatkowe (p.p. PKB)

Hiszpania199,5

Wydatki dodatkowe (mld euro)

Rumunia27,5

Włochy22,8

Francja59,3

Węgry5,7

Niemcy87,3

Litwa2,4

Czechy7,6

Słowacja3,8

0

5

10

15

20

7,1%

8,4%

6,6%

14,0%

13,0%

10,9%10,4%

6,8% 6,8%

11,6%

6,6%

4,0%

10,3%

7,8%

8,2% 0,7%1,2%

2,3%1,9%

3,6% 2,4%2,6%

1,5% 4,0%

2,1%

-2,5%

Polska-18,2

WielkaBrytania

90,4Irlandia25,6

Razem513,9

Surcroît de dépense (pensions gouvernementales en % du PIB)

Wykres 2. Zwiększenie wydatków na emerytury wypłacane przez państwo do 2050 roku (w % oczekiwanego PKB).Źródło: The 2009 Ageing Report (Komisja Europejska, 2008).


Aviva przeanalizowała szereg możliwych środków umożliwiających rozwiązanie problemu luki emerytalnej poprzez zmianę i dostosowanie kluczowych danych wejściowych do naszego modelu rocznej luki emerytalnej. Analiza ta daje dobre wyobrażenie o wielkości i charakterze luki emerytalnej, a także rzuca światło na istotne wyzwania, jakie stoją przed decydentami w Europie.

9

Skutek: Wiele rządów narodowych już wprowadziło lub rozważa wprowadzenie powyższych rozwiązań, ale żadna pojedyncza reforma nie jest w stanie zlikwidować luki emerytalnej. Reformy rządowe będą musiałby objąć kilka rozwiązań mających na celu zwiększenie skłonności do oszczędzania, podwyższenie wieku emerytalnego oraz wypracowanie jak najlepszych metod współpracy z prywatnymi przedsiębiorstwami oferującymi rozwiązania emerytalne, tak aby odpowiadały one potrzebom konsumentów.

€1.661€1.589

€669

€841

0

500

1000

1500

2000 8% zwrot z inwestycji w fundusze emerytalne

10% wzrost świadczeń emerytalnych wypłacanych przez państwo

Świadczenie na poziomie 50% dochodu przed przejściem na emeryturę

Wydłużenie wieku emerytalnego o 10 lat

mld

eur

o ro

czni

e

Wykres 4. Całkowita luka emerytalna rocznie w Unii Europejskiej w przypadku osób przechodzących na emeryturę w latach 2011–2051 w zależności od zmiennych warunków

gospodarczych lub instrumentów polityki gospodarczej.

Nasza analiza pokazuje, że:

Wielkość oszczędności ma większe znaczenie niż stopa zwrotu. Zwiększenie stopy zwrotu z inwestycji w fundusz emerytalny ma ograniczony wpływ na lukę — nasz model zakłada stopę zwrotu na poziomie 5%, ale nawet przy 8% stopie zwrotu luka wciąż wynosi 1,66 bln euro.

Zwiększenie poziomu świadczeń emerytalnych wypłacanych przez państwo zmniejszyłoby lukę zaledwie o jedną szóstą. 10% wzrost świadczeń emerytalnych wypłacanych przez państwo powoduje zmniejszenie luki tylko do 1,59 bln euro, a w obecnej sytuacji gospodarczej i presji na finanse publiczne zwiększenie świadczeń wypłacanych z budżetu jest bardzo mało prawdopodobne.

Niższe świadczenia w okresie emerytalnym zmniejszyłyby lukę o dwie trzecie. Świadczenie na poziomie 50% dochodu przed przejściem na emeryturę powoduje zmniejszenie luki emerytalnej do 669 mld euro (jest to jednak mniej, niż ludzie sądzą, że potrzebują, aby móc żyć na zadowalającym poziomie w okresie emerytalnym — patrz sekcja 4).

Znaczne podniesienie wieku emerytalnego przyniosłoby dobre skutki, ale jest kontrowersyjne. Wydłużenie wieku emerytalnego o 10 lat spowodowałoby zmniejszenie luki do 841 mld euro, ale taka zmiana musiałaby być wprowadzana stopniowo przez dłuższy czas, aby spotkać się ze zrozumieniem społeczeństwa i oczekiwaniami związanymi z dłuższym trwaniem życia.


2.3 Aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne są w stanie pokryć jedynie 20% luki emerytalnej

Wielu Europejczyków bierze pod uwagę inne aktywa (poza zainwestowanymi bezpośrednio w programy emerytalne) jako zabezpieczenie w okresie emerytalnym. Ale w jakim stopniu aktywa te (np. nieruchomości) mogą zostać przekształcone w dochód umożliwiający pokrycie niedoboru dochodów pochodzących ze świadczeń emerytalnych?

Stopień, w jakim aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne są w stanie wypełnić lukę emerytalną zależy od założeń dotyczących spadków (tj. ile ludzie zostawiają rodzinie, przyjaciołom i innym), nieprzewidzianych wydatków oraz konsumpcji (związanej z niepewnością dotyczącą długości życia, a w związku z tym ze stopniem, w jakim mogą wykorzystywać posiadane aktywa w okresie emerytalnym). Bardzo ważne jest, aby społeczeństwo i pojedyncze osoby zastanowiły się nad możliwościami wykorzystania aktywów do pokrycia kosztów, takich jak długoterminowa opieka, oraz nad możliwościami zmian zwyczajów związanych z przekazywaniem spadków.

Niepewność co do zakresu, w jakim aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne będą w stanie sfinansować dochody w okresie emerytalnym oznacza, że szacunki będą się różniły w znacznym stopniu. W oparciu o pewne proste scenariusze Aviva szacuje, że w ujęciu rocznym Europejczycy będą mogli uzyskać z aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne od ok. 20% luki emerytalnej do ok. 60% luki emerytalnej.


3

Udział aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne

Luka oszczędności rocznie (mld euro)

Wykorzystanie 100% aktywów z ubezpieczen

na zycie, 50% innych plynnych aktywów i 0%

wartosci mieszkania/domu


na zycie i innych plynnych aktywów i 0% wartosci

mieszkania/domu


na zycie i innych plynnych aktywów oraz 100%

wartosci mieszkania/domu

Francja 243,5 30% 40% 80%

Czechy 25,3 10% 15% 45%

Niemcy 468,8 20% 30% 55%

Węgry 9,5 20% 35% 115%

Irlandia 20,2 30% 45% 90%

Włochy 97,6 55% 85% 220%

Litwa 5 20% 35% 50%

Polska 68,8 15% 30% 65%

Rumunia 40,2 5% 10% 25%

Hiszpania 170,5 15% 25% 85%

Wielka Brytania 379 15% 25% 50%

Rosja 401,7 5% 5% 10%

Turcja 91 5% 10% 15%

Razem 17% 27% 60%

Wykres 5. Wykorzystanie aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne do likwidacji luki emerytalnej (na poziomie krajów).

Skutek: Na poziomie makroekonomicznym aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne będą niewystarczające aby zlikwidować lukę emerytalną. Bieżące poziomy aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne powinny być zatem rozpatrywane jedynie jako jeden z elementów szerszej strategii oszczędzania na emeryturę.

Jest oczywiste, że same aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne nie są w stanie wypełnić luki emerytalnej, nawet przy założeniu, że ludzie byliby w stanie lub byliby skłonni wykorzystać wszystkie te zasoby w okresie emerytalnym.


11

3.1 Niektóre osoby będą musiałyby zwiększyć swoje oszczędności średnio o 12 000 euro rocznie, aby całkowicie zlikwidować lukę emerytalną

Wielkość luki emerytalnej na poziomie krajowym może utrudnić pojedynczym osobom zrozumienie jej konsekwencji. W poniższej tabeli przedstawiono średnią kwotę, jaką każda osoba przechodząca na emeryturę między rokiem 2011 a 2051 musiałaby zaoszczędzić co roku, aby całkowicie zlikwidować swoją indywidualną lukę emerytalną.

3Luka emerytalna w ujęciu indywidualnym

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

€1,9

€3,0 €3,1€3,4

€3,7

€4,6

€7,0

€7,9

€9,1

€11,6

€12,3

€5,8

€2,4

Cze

chy

Fran

cja

Nie

mcy

Węg

ry

Irlan

dia

Rum

unia

Wło

chy

Litw

a

Pols

ka

His

zpan

ia

Wie

lka

Bryt

ania

Rosj

a

Turc

ja

tys.

eur

o ro

czni

e

Wykres 6. Średnia roczna luka oszczędności emerytalnych na osobę przechodzącą na emeryturę w latach 2011–2051 (euro).

Skutek: Pojedynczy konsumenci będą musieli brać większą odpowiedzialność za własne oszczędności emerytalne i będą musieli to robić wcześniej. Powinni oni być świadomi swojej sytuacji finansowej teraz i w przyszłości i brać ją pod uwagę. Ci, którzy nie będą w stanie zwiększyć własnej stopy oszczędności oraz ci, którzy zdecydują się nie inwestować długoterminowo, będą prawdopodobnie musieli pracować dłużej (i później przechodzić na emeryturę) lub pogodzić się z obniżonym standardem życia w okresie emerytalnym.

3.2 Osoby starsze będą musiały polegać na kilku strategiach, aby móc uzyskać wystarczające dochody emerytalne, podczas gdy osoby młodsze mają więcej czasu na zwiększenie poziomu swoich rocznych oszczędności emerytalnych

Bardziej szczegółowa analiza pokazuje, że znaczna część luki emerytalnej wynika z nieodpowiedniej wielkości dochodów przeznaczanych na cele emerytalne w przypadku osób zbliżających się do emerytury (maksymalnie 10 lat do osiągnięcia wieku emerytalnego). Osoby te nie będą miały czasu, aby zgromadzić oszczędności pozwalające zlikwidować lukę emerytalną przed przejściem na emeryturę i będą one musiały rozważyć wykorzystanie aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne, dłuższą aktywność zawodową lub obniżenie oczekiwań związanych z okresem emerytalnym. Natomiast młodsze osoby mają więcej czasu, aby poradzić sobie z problemem luki, zwiększając własne oszczędności: wciąż jest czas, aby rozwiązać ten problem.

3.3 Osoby uzyskujące średni dochód są najbardziej narażone na odczucie skutków luki emerytalnej

W przypadku osób, które niebawem osiągną wiek emerytalny, skorzystanie z aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne będzie prawdopodobnie stanowiło element złożonej strategii mającej na celu zlikwidowanie luki emerytalnej. Nie będzie to problem dla osób zamożnych posiadających istotne aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne, ale dla pozostałych 80% populacji aktywa te zapewnią jedynie od 420 euro do 1300 euro dodatkowego dochodu rocznie i wartości te będą zależeć od założeń dotyczących konsumpcji i spadków. Podczas gdy osoby o niższych dochodach będą prawdopodobnie uzyskiwały świadczenia emerytalne wypłacane przez państwo oraz będą korzystały z systemu opieki społecznej, osoby uzyskujące średni dochód będą najprawdopodobniej najbardziej narażone na odczucie skutków luki emerytalnej.


Określanie rocznej luki emerytalnej pokazało, że ludzie, jeśli tylko mogą, powinni więcej oszczędzać. Ale jakie są odczucia społeczne z tym związane i jakie są oczekiwania ludzi w związku z okresem emerytalnym? Najnowsze badanie przeprowadzone dla Aviva przez firmę The Futures Company dotyczyło stosunku konsumentów w wieku produkcyjnym do okresu emerytalnego oraz ich oczekiwań.

4.1 Obawy związane z emeryturami są powszechne, ale nie spowodowały one jeszcze ograniczenia oczekiwań związanych z poziomem dochodów w okresie pobierania emerytury

Większość ludzi w każdym z badanych krajów obawia się, że w okresie emerytalnym zabraknie im środków do utrzymania odpowiedniego standardu życia. Dwie trzecie badanych szacowało, że potrzebują co najmniej połowy (50%) dochodu przed przejściem na emeryturę, aby się utrzymać w okresie emerytalnym, a większość chciałaby mieć co najmniej trzy czwarte (75%) swojego miesięcznego dochodu.


4Podejście konsumentów do oszczędzania

100% mojego miesięcznego dochodu

Około 3/4 mojego miesięcznego dochodu



Wszystkie wartości na wykresach są wyrażone w procentach

Mniej niż 1/4 mojego miesięcznego dochodu

Nie zastanawiałam(-em) się nad potrzebnym mi w przyszłości dochodem

Nie wiem

Wielka Brytania Irlandia Francja

Włochy Hiszpania Polska

29

16

17

2212

3

36

3

16

15

158

6

41

1

19

14

148

3

37

2

23

25

932

28

1

15

10

29

14

3

43

12

22

134

14

100% mojego miesięcznego dochodu





Mniej niż 1/4 mojego miesięcznego dochodu

Nie zastanawiałam(-em) się nad potrzebnym mi w przyszłości dochodem

Nie wiem



29

16

17

2212

3

36

3

16

15

158

6

41

1

19

14

148

3

37

2

23

25

932

28

1

15

10

29

14

3

43

12

22

134

14

Wykres 7. Jak sądzisz, jaką część swojego potencjalnego całkowitego miesięcznego dochodu przed przejściem

na emeryturę będziesz potrzebować, aby zachować zadowalający standard życia w okresie emerytalnym?


13

4.2 Europejczycy wciąż polegają w dużej mierze na świadczeniach emerytalnych wypłacanych przez państwo jako głównym źródle dochodów w okresie emerytalnym

Co najmniej dwie osoby na dziesięć zbadanych przewidywały, że najważniejszym źródłem ich dochodów w okresie emerytalnym będzie świadczenie emerytalne wypłacane przez państwo, a w przypadku takich krajów jak Hiszpania i Polska wskaźnik ten wynosił cztery osoby na dziesięć. Inne istotne elementy systemu emerytalnego obejmowały emerytury i oszczędności, inwestycje w nieruchomości lub po prostu wydłużenie okresu aktywności zawodowej.

Emerytura wypłacana z budżetu państwa

Regularne oszczędności emerytalne

Plan emerytalny z firmy oferującej usługi finansowe

Praca powyżej wieku emerytalnego

Własny dom

Majątek inny niż własny zamieszkiwany dom

Pieniądze od rodziny

Przedmioty wartościowe, które zamierzasz sprzedać



2410

5 3

13

32

13

24

15

8

9

1

20

9

14

41

6

28

18

19

6

45

1

3

16

15

19

229

37

15

30

14

189

63

28

15

21 Wszystkie wartości na wykresach są wyrażone w procentach

Emerytura wypłacana z budżetu państwa

Regularne oszczędności emerytalne

Plan emerytalny z firmy oferującej usługi finansowe

Praca powyżej wieku emerytalnego

Własny dom

Majątek inny niż własny zamieszkiwany dom

Pieniądze od rodziny

Przedmioty wartościowe, które zamierzasz sprzedać



2410

5 3

13

32

13

24

15

8

9

1

20

9

14

41

6

28

18

19

6

45

1

3

16

15

19

229

37

15

30

14

189

63

28

15

21 Wszystkie wartości na wykresach są wyrażone w procentach

Wykres 8. Jakie będzie Twoje najważniejsze źródło dochodu w okresie emerytalnym?



Skutek: Konsumenci zaczynają uświadamiać sobie istnienie indywidualnej luki emerytalnej, ale rządy i prywatne instytucje emerytalne muszą czynić dalsze starania, aby uświadomić konsumentom ich potrzeby w okresie emerytalnym i przedstawić możliwe warianty. Poleganie wyłącznie na państwie jako źródle dochodu w okresie emerytalnym jest podejściem nieodpowiednim, ponieważ państwowe systemy emerytalne znajdują się pod coraz większą presją ze strony starzejących się społeczeństw. Potrzeba większego wysiłku, aby pomóc konsumentom zrozumieć zakres, w jakim aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne mogą zaspokoić ich potrzeby w okresie emerytalnym.

Niezwykle ważne będzie znalezienie nowych sposobów na zwiększenie skłonności ludzi do oszczędzania. Podczas gdy rządy próbują zmniejszyć zależność konsumentów od emerytur wypłacanych przez państwo i zachęcić ich do oszczędzania, zastosowanie czytelnych i atrakcyjnych bodźców w przypadku różnych form oszczędzania pozwoli niewątpliwie w znacznym stopniu zachęcić ludzi do tego, aby w przyszłości polegali na sobie. Instytucje finansowe muszą ofertować produkty emerytalne, które będą proste, czytelne i godne zaufania.

Zdecydowanie się zgadzam

Raczej się zgadzam

Nie mam zdania

Raczej się nie zgadzam

Zdecydowanie się nie zgadzam

Nie wiem



10

16

7

26

28

12

9

13

5

23

32

17

2315

3

22

26

10

14

12

12

29

18

14

1711

5

34

20

13

8

23

10

18

2516


Zdecydowanie się zgadzam

Raczej się zgadzam

Nie mam zdania

Raczej się nie zgadzam

Zdecydowanie się nie zgadzam

Nie wiem



10

16

7

26

28

12

913

5

23

32

17

2315

3

22

26

10

14

12

12

29

18

14

1711

5

34

20

13

8

23

10

18

2516


Wykres 9. „Po przekroczeniu wieku emerytalnego chcę pracować (w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin)”.

5

6

W przypadku bezpośredniego pytania zaskakująco duża liczba osób akceptowała ewentualną konieczność pracy po przekroczeniu wieku emerytalnego. Ponadto cztery osoby na dziesięć w takich krajach jak Hiszpania i Polska były nawet zadowolone z takiej perspektywy, a wskaźnik ten był wyższy w przypadku Irlandii, gdzie wyniósł pięć osób na dziesięć, co można odczytywać jako efekt wydłużenia czasu trwania życia i poprawy zdrowia. Jest to oczywiście źródłem nowych wyzwań, ponieważ pracodawcy będą musieli przystosować się do starszej siły roboczej, a pracownicy, wraz z wiekiem, mogą poszukiwać alternatywnych możliwości zatrudnienia.


15

5

6

Wnioski dla rządów • Lukaemerytalnajestznacznaibędziesięnadalzwiększać,jeśli

natychmiast nie zostaną podjęte odpowiednie działania

• Żadnepojedynczedziałanieniejestwstaniespowodowaćlikwidacji luki. Rządy będą musiały podjąć różne kroki, takie jak zwiększenie wieku emerytalnego lub wprowadzenie zachęt do indywidualnego oszczędzania na cele emerytalne, zwłaszcza w przypadku osób uzyskujących średni dochód

• Istniejepotrzebazwiększeniaświadomościspołecznejzwiązanejz koniecznością rozpoczęcia oszczędzenia wcześniej i w większych kwotach

Wnioski dla osób indywidualnych • Pojedyncze osoby będą musiały brać większą odpowiedzialność

za własne świadczenia emerytalne

• Największy wpływ na zdolność pojedynczych osób do zachowania dotychczasowego standardu życia będzie miała wielkość oszczędności zgromadzonych przed przejściem na emeryturę oraz oczekiwania związane z okresem emerytalnym

• Aktywa nie przeznaczone bezpośrednio na cele emerytalne, np. nieruchomości, mogą być tylko pojedynczym fragmentem szerszej strategii zaspokojenia potrzeb emerytalnych indywidualnych osób

Na poziomie europejskim • UtworzeniaEuropejskiegoStandarduJakościEmerytur,co

umożliwi firmom oferującym produkty emerytalne przekonanie klientów o ich jakości i bezpieczeństwie oraz zwiększy porównywalność, umożliwiając wzrost zaufania konsumentów

• Określeniaeuropejskiegoceluwzakresieoszczędnościemerytalnych różniącego się w zależności od kraju, obliczanego jako procent PKB i/lub według rozkładu w każdym z filarów. Cel w zakresie oszczędności emerytalnych zachęciłby rządy narodowe do prowadzenia polityki na rzecz zwiększenia skłonności do oszczędzania w swoim kraju oraz zwiększenia udziału funduszy emerytalnych w systemie

Na poziomie krajowym • Wydawania regularnych wyciągów z kont emerytalnych

wszystkim obywatelom. Zachęciłoby to konsumentów do traktowania emerytury wypłacanej przez państwo jako jedynie części zróżnicowanej strategii emerytalnej na przyszłość, a także do podjęcia odpowiednich działań, gdy będą wiedzieć, co ich czeka w przyszłości

• Dokonania przeglądu środków krajowych mających na celu zachęcenie do oszczędzania. Przegląd taki powinien uwzględniać analizę efektywności istniejących systemów zachęt do oszczędzania na emeryturę, ich rozpoznawalności i wpływu na zachowanie tych osób, które w największym stopniu powinny być zachęcane do oszczędzania

Wnioski

Wezwania do podjęcia działań

Luka emerytalna jest źródłem ważnych wyzwań w całej Europie. Podczas gdy charakter tych wyzwań i możliwe rozwiązania zależą od struktury istniejącego systemu emerytalnego w każdym kraju, a także warunków socjalnych i kulturowych, w jakich dany system funkcjonuje, Aviva sformułowała następujące wnioski, które mają zastosowanie w całym regionie.

W celu zwrócenia uwagi na problem luki emerytalnej i zintensyfikowania bodźców do zwiększonego oszczędzania, Aviva wzywa do:


7

Szczegóły techniczne


7Szczegóły techniczne

17

7.1 Określenie wielkości luki emerytalnej

MetodologiaMetodologia zastosowana do określenia luki emerytalnej jest oparta o analizę wstępującą w przypadku następujących krajów: Czech, Niemiec, Hiszpanii, Francji, Węgier, Irlandii, Włoch, Litwy, Polski, Rumunii i Wielkiej Brytanii. Dodatkowo określono lukę emerytalną dla Rosji i Turcji (krajów, w których działa Aviva), aby umożliwić analizę porównawczą względem krajów spoza UE 27.

W każdym przypadku przeprowadzono szczegółową analizę w celu określenia rocznej luki dochodów oraz niedoboru kapitału w okresie emerytalnym, aby uzyskać wartość dodatkowych oszczędności, które będą konieczne do uzupełnienia tego niedoboru.

Zróżnicowanie systemów emerytalnych pomiędzy krajami członkowskimi Unii Europejskiej wymusza pewne uproszenia, aby pozwolić na przeprowadzenie istotnej analizy przekrojowej. Określono trzy kategorie:

• emerytury wypłacane przez państwo,

• obowiązkowe i dobrowolne plany emerytalne o zdefiniowanym świadczeniu oferowane przez sektor prywatny,

• obowiązkowe i dobrowolne plany emerytalne o zdefiniowanej składce oferowane przez sektor prywatny.

Produkty inne niż emerytalne, które są używane wyłącznie do osiągnięcia dochodu emerytalnego, zostały również uwzględnione w analizie w kategorii „plany emerytalne o zdefiniowanej składce oferowane przez sektor prywatny”. Zidentyfikowano jedynie trzy takie przykłady:

• Na Węgrzech, gdzie dobrowolne indywidualne konta emerytalne są prowadzone przez banki i domy maklerskie.

• W Niemczech i Hiszpanii, gdzie umowy ubezpieczenia są wykorzystywane w szczególności jako źródło dochodu w okresie emerytalnym.

DaneDane wejściowe na potrzeby tej analizy są oparte na programie badań wtórnych przeprowadzonych przez firmę Deloitte oraz sesje wywiadów z ekspertami od poszczególnych krajów w firmie Aviva. Pierwotna analiza objęła 10 państw członkowskich Unii Europejskiej, czyli ok. 80% populacji UE. Następnie dokonano ekstrapolacji wyników w celu oszacowania luki oszczędności emerytalnych w skali całej Unii Europejskiej.

Stan bazowyZałożenia dotyczące stanu bazowego wykorzystane na potrzeby niniejszej analizy są następujące:

Współczynniki wrażliwości wykorzystane w celu przetestowania alternatywnych scenariuszy to różne warianty założeń dotyczących stanu bazowego.

Zmienna Założenie

Stopy zastąpienia Niski dochód: 90%; średni dochód: 65%; wysoki dochód: 55%

Zwrot z oszczędności 5% rocznie

Wiek emerytalny Średni wiek emerytalny wg kraju


7.2 Obliczanie poziomów aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne

Zakres i daneDane umożliwiające określenie wielkości aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne zostały uzyskane z globalnego modelu indywidualnych aktywów finansowych opracowanego przez Aviva we współpracy z firmą Oliver Wyman. Chociaż pomiędzy okresem objętym tym modelem a analizą wykonaną przez firmę Deloitte występują różnice, w obu przypadkach można obliczyć wielkość w stosunku rocznym w celu utworzenia bezpośredniego porównania pomiędzy kwotami, jakie ludzie muszą oszczędzać, aby zlikwidować lukę emerytalną, a tymi, jakie są oszczędzane w ujęciu rocznym w formie aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne.

Określenie wielkości aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne zależy w dużym stopniu od założeń związanych z uszczupleniami, tj. efektami podatkowymi powodowanymi sprzedażą aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne oraz stopnia, w jakim te aktywa będą finansować potrzeby w długim terminie lub zostaną przeznaczone na spadek dla rodziny czy przyjaciół. We wszystkich przypadkach założyliśmy 10% stopę podatkową od dochodów uzyskiwanych ze wszystkich aktywów.

Analiza aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne przeprowadzona przez Aviva obejmowała trzy scenariusze:

1. Emeryci uzyskujący dochód w 100% z własnej pracy, 50% z innych aktywów płynnych, ale nic z nieruchomości mieszkalnych (pozostałe aktywa są zapisywane w spadku lub wykorzystywane do pokrycia innych nieprzewidzianych kosztów, np. opieki zdrowotnej lub opieki długoterminowej).

2. Emeryci uzyskujący dochód ze wszystkich aktywów poza nieruchomościami mieszkalnymi.

3. Emeryci uzyskujący dochód ze wszystkich aktywów z uwzględnieniem nieruchomości mieszkalnych (jest to mało prawdopodobne i wymagałoby dokładnego prognozowania długości życia).

Wielkość udziału aktywów nie przeznaczonych bezpośrednio na cele emerytalne w luce emerytalnej została zaokrąglona do najbliższych 5%, aby odzwierciedlić prawdopodobną dokładność i niepewność związaną z rzeczywistymi możliwościami stwarzanymi przez te aktywa w zakresie finansowania dochodu w okresie emerytalnym.

Ze wszystkich trzech scenariuszy najbliższy dzisiejszej sytuacji jest scenariusz pierwszy, chociaż spójne dane dotyczące nieoczekiwanych kosztów i poziomu spadków dla całego regionu są skąpe. Scenariusz trzeci jest bardzo optymistyczny. Wymaga on efektywnego upłynnienia aktywów i dokonania przez pojedyncze osoby dokładnej prognozy dalszego trwania ich życia. Nie bierze on pod uwagę wpływu zmniejszenia wielkości aktywów wchodzących do masy spadkowej przekazywanej kolejnym pokoleniom w modelu.

7.3 Analiza podejścia konsumentów do oszczędzania

Badanie podejścia konsumentów Badanie podejścia konsumentów do oszczędzania (trwające obecnie siódmy rok) jest globalnym badaniem ilościowym dotyczącym podejścia konsumentów do takich kwestii jak ryzyko, doradztwo, inwestycje i emerytury, wykonywanym dla Aviva przez firmę The Futures Company. Jest to badanie reprezentatywne w skali kraju, obejmujące osoby dorosłe w wieku co najmniej 18 lat, umożliwiające zidentyfikowanie i śledzenie podejścia konsumentów do oszczędzania, a także przedstawienie specjalistycznej oceny kwestii związanych z konsumentami w każdym kraju. Badanie firmy Aviva z 2010 roku obejmuje sześć rynków europejskich: Wielką Brytanię, Francję, Włochy, Hiszpanię, Polskę i Irlandię. W przypadku każdego rynku o opinię poproszono tysiąc respondentów.



Uwaga na emerytury!Określenie wielkości luki emerytalnej w Europie

Wrzesień 2010

28500 08/2010 © Aviva plc

www.aviva.pl

Informacje o Aviva• Aviva to szósta co do wielkości grupa ubezpieczeniowa na świecie*, obsługująca

53 miliony klientów w Wielkiej Brytanii, Europie, Ameryce Północnej oraz na

obszarze Azji i Pacyfiku.

• Podstawowa działalność Avivy skupia się na zarządzaniu długoterminowymi

oszczędnościami, ubezpieczeniach na życie i ubezpieczeniach majątkowych,

przy całkowitej wartości sprzedaży na całym świecie na poziomie 45,1 mld funtów

i całkowitej wielkości zarządzanych aktywów na poziomie 379 mld funtów (stan na

31 grudnia 2009 r.).

• Aviva działa w Europie w oparciu o czytelną dwuczęściową strategię mającą na

celu wykorzystanie możliwości istniejących w regionie. Celem pierwszej części

strategii Aviva Europa jest przekształcenie stowarzyszonych wcześniej 12 firm

w jedną efektywną organizację działającą w całej Europie. Drugim elementem

jest strategiczny rozwój 58-procentowego udziału w Delta Lloyd po ofercie

publicznej w listopadzie 2009 r.

• W 2009 roku sprzedaż Aviva Europa wyniosła ponad 16,3 mld funtów

(36% całkowitej sprzedaży grupy) poprzez sprzedaż detaliczną i bancassurance,

co stanowiło istotny wkład w tworzenie wartości i wygenerowanie 797 mln

funtów zysku operacyjnego (39% całkowitego zysku grupy), zgodnie z MSSF.

* W oparciu o składkę brutto na całym świecie na dzień 31 grudnia 2009 r.

Dodatkowe informacjeAviva Media Relations

Jon Bunn,

dyrektor ds. korporacyjnych i komunikacji, Aviva Europa

+44 (0)20 7662 3101

Aviva Public Affairs

Ian Beggs,

dyrektor ds. public affairs grupy Aviva

+44 (0)20 7662 0552


Raport europejski Avivy Uwaga na emerytury

Documents

Transcript of Raport europejski Avivy Uwaga na emerytury