Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie...

Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

Redakcja naukowa serii:Anna Izabela Brzeziƒska

Tom 1Anna Izabela Brzeziƒska i Konrad PiotrowskiAktywnoÊç zawodowa osób z ograniczeniem sprawnoÊci: wyznaczniki spo∏eczno-demograficznei osobowoÊciowe

Tom 2Anna Izabela Brzeziƒska i Konrad PiotrowskiWyznaczniki satysfakcjiz wykonywanej pracy osób z ograniczeniem sprawnoÊci: kompetencje i relacje

Tom 3Anna Izabela Brzeziƒska i Rados∏aw KaczanWychowanie do samodzielnoÊci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowegoosób z ograniczeniem sprawnoÊci

Tom 4Rados∏aw Kaczan i Kamil SijkoPsychospo∏eczne skutki transformacjiustrojowej a radzenie sobie osóbz ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

Tom 5Rados∏aw Kaczan, Karolina Smoczyƒskai Iwona BàbiakJaka pomoc i dla kogo? Wsparcie indywidualne i instytucjonalne a aktywizacja zawodowa osób z ograniczeniemsprawnoÊci

Tom 6Dorota Wiszejko-WierzbickaOd samoakceptacji do aktywnoÊci?Postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci a aktywnoÊç zawodowa

Tom 7Wojciech ¸ukowski i Dorota Wiszejko-WierzbickaWizerunek aktywnoÊci zawodowejosób z ograniczeniem sprawnoÊci.Perspektywa biograficzna

Tom 8Anna Ma∏gorzata Chodynicka, Piotr RycielskiInni czy podobni? Charakterystyka osób z ograniczeniem sprawnoÊci

Rados∏aw Kaczan, Kamil Sijko

Psychospo∏eczne skutkitransformacji ustrojowej a radzenie sobie

osób z ograniczeniem sprawnoÊcina rynku pracy

SeriaOsoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

tom 4

Warszawa 2008

Rados∏aw Kaczan i Kamil Sijko – Psychospo∏eczne skutki transformacji ustrojowej a radzeniesobie osób z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracy

© Copyright by the authors and for this edition by Wydawnictwo SWPS Academica,Warszawa 2008All rights reserved.

Wszelkie prawa zastrze˝one. Kopiowanie w ca∏oÊci lub we fragmentach jakàkolwiek technikà bez pisemnej zgody wydawcy zabronione.

Recenzenci: prof. dr hab. Augustyn Baƒka, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

w Poznaniudr Krzysztof Puchalski, Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w ¸odzi

Redaktor prowadzàcy: Andrzej ¸ab´dzkiKorekta j´zykowa: Jolanta RomanowskaKorekta: Agnieszka KiliƒskaRedakcja techniczna: Ma∏gorzata ChmielewskaSk∏ad, ∏amanie, przygotowanie do druku: MaterProjekt ok∏adki: Pawe∏ Roso∏ek

Publikacja powsta∏a w ramach projektufinansowanego przez Europejski FunduszSpo∏eczny i Szko∏´ Wy˝szà PsychologiiSpo∏ecznej w Warszawie nr WUE/0041/IV/05pt: Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊcizawodowej osób niepe∏nosprawnych

Serie wydawnicze przygotowane w ramach projektu pod redakcjà prof. dr hab. AnnyIzabeli Brzeziƒskiej – kierownika projektu:Seria I Osoby niepe∏nosprawneSeria II Przeciw wykluczaniu z rynku pracySeria III Osoby z ograniczeniem sprawnoÊci na rynku pracyWszystkie publikacje dost´pne pod adresem: www.swps.edu.pl/new_www/efs/

ISBN 978-83-89281-61-6

Wydanie I

Wydawca:Wydawnictwo Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej „Academica”ul. Chodakowska 19/3103-815 Warszawatel. (+ 48 22) 870 62 24e-mail: [email protected]

Spis treÊci

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Osoby niepe∏nosprawne w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989 . . . . . 9

1.1. Wprowadzenie: zmiana systemowa roku 1989 . . . . . . . . . . . . . . . 91.2. Inkluzja spo∏eczna osób niepe∏nosprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . 111.3. Zmiany w sytuacji ekonomicznej osób niepe∏nosprawnych po 1989 roku . . 141.4. Analizowane zmienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2. Zmienne socjodemograficzne i zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià a moment prze∏omu 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.2. P∏eç, miejsce zamieszkania i poziom wykszta∏cenia a moment nabycia

niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.3. Stan cywilny a moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci . . . . . . . . . . . 212.4. Stopieƒ i rodzaj niepe∏nosprawnoÊci a moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci 232.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3. AktywnoÊç zawodowa w badanych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.2. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . 283.3. Postawy wobec aktywizacji zawodowej i opinie na temat pracy w grupach

PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303.4. GotowoÊç do podj´cia i zmiany pracy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . 323.5. Wp∏yw niepe∏nosprawnoÊci na sytuacj´ zawodowà – przyczyny

niepodejmowania pracy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . 363.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

4. Kapita∏ spo∏eczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474.2. Liczba przyjació∏ i znajomych w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . 484.3. Kapita∏ spo∏eczny i aktywnoÊç zawodowa w grupach PRZED89 i PO89 . . 504.4. Relacje w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . 544.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

5. JakoÊç ˝ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575.2. Zadowolenie z ˝ycia, wartoÊci oraz zaufanie w grupach PRZED89 i PO89 . 585.3. Umiejscowienie kontroli, wymiana spo∏eczna oraz wsparcie w grupach

PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

6. Podsumowanie i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Aneks: Podstawowe dane na temat projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

SPIS TREÂCI6

GotowoÊç do ˝ycia w ciàgle zmieniajàcym si´ Êwiecie, sprostanie wymogowiniepewnoÊci i ciàg∏ej transformacji sà wpisane w czasy, w których ˝yjemy. Zna-ny brytyjski socjolog Anthony Giddens (2005, s. 64) tak charakteryzuje procesprzyspieszenia, jakie nastàpi∏o wraz z nastaniem epoki nowoczesnej:

Historia ludzkoÊci liczy oko∏o pó∏ miliona lat. Rolnictwo, warunek osiad∏ego trybu ˝y-cia ma jedynie oko∏o dwustu tysićy lat. Pierwsze cywilizacje powsta∏y mniej wićej szeÊçtysićy lat temu. Gdyby ca∏y czas istnienia ludzkoÊci skróciç do jednej doby, rolnictwo po-wsta∏oby o 23.56, a cywilizacje o 23.57. Rozwój spo∏eczeƒstw nowoczesnych zaczà∏by si´z wybiciem 23.59 i 30 sekund. A jednak w ciàgu tych ostatnich trzydziestu sekund dnialudzkoÊci zasz∏o prawdopodobnie tyle zmian, co przez ca∏y wczeÊniejszy okres.

Czy tak opisywana zmiennoÊç przejawiajàca si´ w procesach transformacjiustrojowej i nast´pujàcej obecnie globalizacji wp∏ywa na funkcjonowanie osóbniepe∏nosprawnych? Odpowiedê wydaje si´ oczywista, ale du˝o ciekawsze wy-da∏o si´ nam postawienie pytania o to, w jaki sposób si´ to odbywa i czy jest wa-runkowane innymi czynnikami. Nasze poszukiwania koncentrujà si´ wokó∏ py-tania o wp∏yw zmiany ustrojowej, jaka zosta∏a zapoczàtkowana w Polsce w roku1989, na psychospo∏eczne wyznaczniki aktywnoÊci zawodowej osób z ogranicze-niami sprawnoÊci.

W kolejnych rozdzia∏ach publikacji prezentujemy wyniki analiz, które w na-szym zamyÊle majà pokazaç, jak fakt nabycia niepe∏nosprawnoÊci w okresiePRZED 1989 rokiem lub PO 1989 roku ró˝nicuje badanà przez nas populacj´ podwzgl´dem charakterystyk socjodemograficznych, aktywnoÊci zawodowej, kapi-ta∏u spo∏ecznego i jakoÊci ˝ycia.

Rados∏aw Kaczan i Kamil SijkoWarszawa, czerwiec 2008 r.

Wst´p

1.1. Wprowadzenie: zmiana systemowa roku 1989

Immanuel Kant wniós∏ do filozofii bardzo wiele. Czasami mówi si´, ˝e jegoprace spowodowa∏y „przewrót kopernikaƒski” w filozofii. Jednà z wa˝niejszychjego myÊli by∏o zwrócenie uwagi na tzw. transcendentne warunki ludzkiego po-znania, czyli atrybuty, które pozwalajà „jakoÊ” zorganizowaç bezmiar wra˝eƒdocierajàcych do jednostki. Warunki te Kant uwa˝a∏ za jednakowe dla wszyst-kich ludzi, a by∏y to czas i przestrzeƒ. RzeczywiÊcie, poj´cia te towarzyszà niemalwszystkim naszym wspomnieniom, myÊlom i wyobra˝eniom. W tym kontekÊcie∏atwo zrozumieç, skàd u badaczy wzià∏ si´ pomys∏ na takà, a nie innà tematyk´ksià˝ki i taki w∏aÊnie do niej wst´p.

Dociekajàc przyczyn zaobserwowanych przez nas ró˝nic mi´dzy badanymiosobami w naturalny sposób pomyÊleliÊmy o ich przesz∏oÊci – jej pi´tno postano-wiliÊmy uczyniç podstawà naszej pracy, aby nast´pnie, ju˝ wyposa˝eni w takàwiedz´, móc trafnie interpretowaç teraêniejszoÊç. Nie jesteÊmy w tym podejÊciuwyjàtkowi – w innej publikacji tej serii Anna I. Brzeziƒska i Rados∏aw Kaczanrównie˝ skupiajà si´ na przesz∏oÊci i badajà, czy oddzia∏ywania na jednostk´w jej dzieciƒstwie majà skutki dla jej aktywnoÊci zawodowej w okresie doros∏o-Êci (Brzeziƒska, Kaczan, 2008).

Zmiana systemowa, jaka nastàpi∏a w roku 1989, jest rodzajem zmiany spo∏ecz-nej, którà mo˝emy ujmowaç jako „ró˝nic´ mi´dzy stanem systemu spo∏ecznego(grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemuw innym momencie czasu” (Sztompka, 2002, s. 437). G∏´bokoÊç i zakres tychzmian spowodowa∏y rozpad starych sposobów funkcjonowania jednostek i in-stytucji i wy∏onienie si´ nowych, wczeÊniej nieznanych, co stanowi∏o dla wieluosób sytuacj´ trudnà i wymagajàcà ogromnego wysi∏ku adaptacji. Bogdan Mach(2003, s. 41) w nast´pujàcy sposób charakteryzuje jakoÊç i zakres tych zmian:

Rozdzia∏ 1

Osoby niepe∏nosprawne w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989

PrzejÊcie do rynku i demokracji, które dokona∏o si´ w Polsce w ostatniej dekadzieubieg∏ego wieku, dla spo∏eczeƒstwa polskiego stanowi zarazem (a) historycznà szans´,o której lepszym bàdê gorszym wykorzystaniu przekonamy si´ dopiero w dalszejperspektywie oraz (b) codzienne ryzyko i niepewnoÊç na skal´ dotàd (wy∏àczajàcokres wojen) nieznanà, o których ucià˝liwoÊci, z kolei, spo∏eczeƒstwo przekonuje si´boleÊnie od pierwszych dni budowania postsocjalistycznej rzeczywistoÊci.

Jak opisywane przez Macha procesy wp∏yn´∏y na funkcjonowanie ludzi w co-dziennych sytuacjach i ich samopoczucie? W ciàgu prawie 20 lat od poczàtkuzmian ustrojowych wykonano wiele badaƒ i analiz, dotyczàcych tego problemu(por. Sztompka, 1999; Wnuk-Lipiƒski, Zió∏kowski, 2001). My chcielibyÊmy przy-wo∏aç tylko jeden wynik pochodzàcy z raportu sporzàdzonego przez CBOS,a opublikowanego w grudniu 2006 r. Autorzy raportu (por. Samopoczucie Polakóww latach 1988–2006, 2006) stwierdzajà, ˝e rok 2006 przyniós∏ znaczàcà popraw´samopoczucia Polaków:

• 49% badanych odczuwa∏o zadowolenie z tego, ˝e coÊ im si´ uda∏o (w porów-naniu z 29% w roku 1988);

• 48% mia∏o pewnoÊç, ˝e wszystko uk∏ada si´ dobrze (w porównaniu z 28%w roku 1988);

• 40% odczuwa∏o dum´ z w∏asnych osiàgni´ç (w porównaniu z 24% w roku1988).

Powy˝sze uzasadnienie wagi problemu zmiany systemowej dla wyboru te-matyki tej ksià˝ki nie jest jednak jedynym, istniejà równie˝ mocne argumentyempiryczne. O sytuacji osób z ograniczonà sprawnoÊcià w Polsce (ale nie tylko)mo˝na napisaç bardzo wiele, ale na pewno nie to, ˝e jest stabilna. Na dzisiejszystatus osoby niepe∏nosprawnej mia∏y wp∏yw zarówno trendy globalne, jak i wy-darzenia lokalne (polskie). Gdyby ktoÊ zada∏ banalne pytanie: „czy sà to zmianyna lepsze czy na gorsze”, trudno by∏oby udzieliç odpowiedzi, a prawdopodob-nie najlepszà by∏aby ulubiona odpowiedê naukowców: to zale˝y. Zale˝y przedewszystkim od kryterium, jakie byÊmy przyj´li. Gdyby pod uwag´ braç zmianystatusu osoby niepe∏nosprawnej, rozumianego jako wyobra˝enie spo∏eczeƒstwao tym, kim jest osoba niepe∏nosprawna, do czego jest zdolna, jakie ma prawa,mo˝liwoÊci i obowiàzki, to z pewnoÊcià mo˝na mówiç o zmianie na lepsze.Z drugiej strony, je˝eli skoncentrowaç si´ na zmianach mierzonych dobrobytemmaterialnym, odpowiedê mo˝e byç zupe∏nie inna. Trudno przewidzieç wypad-kowà zderzenia tych dwóch sprzecznych tendencji – problem ten przypominastare pytanie „mieç czy byç”. Kolejno omówimy szerzej êród∏a, kierunki i moctych dwóch aspektów zmiany.

PSYCHOSPO¸ECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ…10

1.2. Inkluzja spo∏eczna osób niepe∏nosprawnych

Jednym z optymistycznych wniosków z badania jakoÊciowego, które zosta∏o wy-konane w ramach naszego projektu (¸ukowski, 2008), by∏o ustalenie, ˝e osoby bada-ne zgodnie uznawa∏y, ̋ e zmiany, jakie dokonujà si´ w Polsce w okresie ostatnich kil-kudziesi´ciu lat, uznaç mo˝na za dobre z punktu widzenia osób niepe∏nosprawnych.Badani zauwa˝ali, i˝ w Polsce dokona∏a si´ i jeszcze ciàgle dokonuje si´ zmianaw myÊleniu o osobach z ograniczonà sprawnoÊcià. Zmiana ta dobrze wpisuje si´w ogólnoÊwiatowà tendencj´, która w okresie pó∏wiecza znaczàco odmieni∏a sposób,w jaki myÊli si´ o niepe∏nosprawnoÊci. Dobrze oddaje to cytat z wywiadu:

A w dziedzinie niepe∏nosprawnoÊci to myÊl´, ˝e zmieni∏o si´ na lepsze. MyÊl´,˝e w∏aÊnie dzi´ki tej integracji zacz´∏o si´ mówiç, jest wi´ksza tolerancja spo∏eczeƒ-stwa do ludzi niepe∏nosprawnych, ˝e wyszli z ukrycia dzi´ki pewnym ludziom.Tak, wczoraj by∏ organizowany jakiÊ koncert, by∏am w Sopocie, prowadzi∏a AgataM∏ynarska i tam Êpiewa∏y osoby niepe∏nosprawne, i w zesz∏ym tygodniu by∏o coÊtakiego. To o czymÊ Êwiadczy, ˝e jest coraz wi´ksze przyzwolenie spo∏eczne na tegotypu ludzi, ˝e o nich wiadomo, ˝e nie jest cicho, ˝e wiadomo, ˝e tacy ludzie sà, noi po prostu muszà byç.

(Wywiad 001)

Mówiàc najogólniej, chodzi o przejÊcie z podejÊcia izolacyjnego do podejÊciainkluzyjnego – podstawowa ró˝nica dotyczy jakoÊci kontaktów spo∏ecznych oso-by niepe∏nosprawnej. W podejÊciu izolacyjnym, charakterystycznym dla czasówdawniejszych, osoba niepe∏nosprawna mog∏a byç otoczona bardzo dobrà opiekà,jednak ˝yç w izolacji od spo∏eczeƒstwa – w swoim „specjalnym” Êwiecie, na któ-ry sk∏ada∏o si´ specjalne przedszkole, specjalna szko∏a, specjalny zak∏ad pracy(albo oÊrodek, w którym nie trzeba by∏o nawet pracowaç) i w koƒcu specjalnydom spokojnej staroÊci. W ciàgu kilku ostatnich lat problem osób niepe∏nospraw-nych zosta∏ zauwa˝ony. Jakubowski (2005) w swojej pracy stawia hipotez´, ˝eby∏o to w du˝ym stopniu skutkiem nap∏ywu do Europy wielu mieszkaƒców Azjii Afryki, co wystawi∏o na prób´ w pierwszym etapie tolerancj´ tych spo∏e-czeƒstw, a w dalszej perspektywie spowodowa∏o koniecznoÊç asymilacji nowychprzybyszy. W Ameryce, która od swych poczàtków by∏a wielokulturowa, na sy-tuacj´ wp∏yw mia∏a wojna w Wietnamie, wielu ˝o∏nierzy powróci∏o z niej jakoosoby niepe∏nosprawne. Podobne przyczyny zainteresowania problematykàosób niepe∏nosprawnych oraz koniecznoÊcià ich usprawniania zauwa˝a Stani-s∏aw Kowalik (2007, s. 16) piszàc:

Po pierwszej wojnie Êwiatowej nastàpi∏ doÊç gwa∏towny wzrost zainteresowa-nia rehabilitacjà ruchowà. Jako pierwszy poj´ciem „rehabilitacja” pos∏u˝y∏ si´w 1918 roku McMaurtie, dyrektor Instytutu Czerwonego Krzy˝a dla inwalidóww Nowym Jorku. W oÊrodku szkoleniowym dla inwalidów wojennych uczy∏ onosoby z uszkodzeniem narzàdu ruchu i narzàdu wzroku umiej´tnoÊci ˝ycia co-dziennego.

OSOBY NIEPE¸NOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989… 11

Odroczonym skutkiem wspomnianych zmian w ÊwiadomoÊci problemu by∏azmiana postaw wobec innych, których nale˝a∏o w∏àczaç, a nie izolowaç od spo-∏eczeƒstwa, myÊlenie takie przek∏ada∏o si´ na dzia∏ania legislacyjne. Kamieniemilowe tego procesu pokazuje rys. 1.

Same zmiany w uregulowaniach prawnych, choç wa˝ne, nie wystarczajà dotego, ˝eby mog∏a ulec zmianie sytuacja osób niepe∏nosprawnych. Bardzo wa˝-nym elementem wyznaczajàcym miejsce i sposoby traktowania osób niepe∏no-sprawnych w spo∏eczeƒstwie jest panujàcy na ich temat stereotyp. Wyznacza onsposoby zachowania si´ wobec tych osób, dost´pne dla nich style ˝ycia i Êcie˝ki„kariery” w spo∏eczeƒstwie. O problemie tym w nast´pujàcy sposób wspominajedna z osób podczas wywiadu przeprowadzonego w ramach cz´Êci jakoÊciowejbadaƒ (por. aneks):

Po prostu nie rozumiejà, ˝e niepe∏nosprawny to jest normalna osoba, ˝e to niejest jakaÊ ma∏pa na drzewie gdzieÊ zawieszona. W ten sposób przeszkadzajà, majàpo prostu nic nie robiç, to wtedy nie b´dà przeszkadzaç. (Wywiad 147)

Dwa odmienne sposoby ujmowania problematyki traktowania osób niepe∏no-sprawnych zosta∏y przedstawione w tab. 1.


1981• ONZ og∏asza Mi´dzynarodowy Rok Osób Niepe∏nosprawnych

1990• Kongres USA przyjmuje ustaw´ o niepe∏nosprawnych Amerykanach

1991

• Sejm RP uchwala ustaw´ o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepe∏nosprawnych• Powo∏any zostaje PFRON

1993• ONZ opracowuje Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepe∏nosprawnych

1994

• Sejm RP uchwala ustaw´ o prawie budowlanym, która nakazuje projektowanie z myÊlà równie˝ o niepe∏nosprawnych

1997• Sejm RP uchwala Kart´ Praw Osób Niepe∏nosprawnych

Rys. 1. Kamienie milowe na drodze do inkluzji spo∏ecznejèród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie Jakubowski (2005)

Lata 90. w Polsce to równie˝ poczàtki dzia∏alnoÊci ró˝nych organizacji pozarzà-dowych (ang. Non-Governmental Organization – stàd cz´sto stosowany tak˝e w j´zy-ku polskim skrót NGO), w tym za cel stawiajàcych sobie pomoc osobom niepe∏no-sprawnym. Przyk∏adowo w roku 1995 za∏o˝one zosta∏o przez Piotra Paw∏owskiegodzia∏ajàce pr´˝nie po dziÊ dzieƒ Stowarzyszenie Przyjació∏ Integracji1. Warto o tympami´taç, poniewa˝ organizacje pozarzàdowe sà dziÊ w Polsce znaczàcà si∏à, dzia-∏ajàcà w kierunku inkluzji spo∏ecznej (w∏àczenia) osób niepe∏nosprawnych.


Tabela 1. Stereotypowe przekonania na temat osób niepe∏nosprawnych

PodejÊcie izolacyjne PodejÊcie inkluzyjne (dawniej) (teraz – choç zmiana ciàgle trwa)

Jak traktowany jest niepe∏nosprawny?

• przedmiotowo • podmiotowo • „kszta∏ci si´ go” (niewielkie zaanga˝o- • oferuje si´ pomoc

wanie uczàcego si´ w podejmowanie • jednak to ON decyduje o tym, czy chce decyzji) jà przyjàç czy nie

• opiekuje si´ osobà niepe∏nosprawnà (ON)

• ON musi si´ temu podporzàdkowaç

OkreÊlenia

• kaleka • niepe∏nosprawny• inwalida • cz∏owiek z ograniczonà sprawnoÊcià

Jak powinno si´ kszta∏ciç niepe∏nosprawnych?

• w szko∏ach specjalnych z innymi ON • zale˝nie od przypadku – cz´Êciowo w spe-• szko∏y cz´sto umieszczane z dala od cjalnych placówkach, ale te˝ integracyj-

miast nie – w normalnych szko∏ach, razem ze • szczyt mo˝liwoÊci to specjalna szko∏a sprawnymi dzieçmi

zawodowa • nie ma górnej linii edukacji

Co mo˝e niepe∏nosprawny?

• wykonywaç proste prace (np. sk∏adaç • wykonywaç ka˝dà prac´ – od prostych szczotki) po ukoƒczeniu szko∏y zawo- prac po prac´ informatyków, szefów dowej fundacji, mened˝erów

Czego wymaga si´ od niepe∏nosprawnego?

• niewiele • zgodnie z zasadà „p∏ac´ i wymagam” • nawet je˝eli coÊ mu nie wychodzi, • je˝eli ktoÊ robi coÊ êle, to musi o tym

to lepiej mu nie mówiç, mo˝e zrobi wiedzieç, niewa˝ne, czy jest sprawny mu si´ przykro czy nie

èród∏o: opracowanie Kamil Sijko

1 http://www.integracja.org/.

1.3. Zmiany w sytuacji ekonomicznej osób niepe∏nosprawnych po 1989 roku

Zmiany opisane wy˝ej sami niepe∏nosprawni okreÊlali jako „zmiany na lep-sze”. Niestety, ostatnie lata to równie˝ okres „zmian na gorsze”. AntoninaOstrowska, Joanna Sikorska i Barbara Gàciarz w swojej ksià˝ce (2001, s. 9)piszà:

Zmiany polityczno-ekonomiczne zainicjowane w Polsce po 1989 roku postawi-∏y osoby niepe∏nosprawne w szczególnej sytuacji. Je˝eli bowiem uznaç, ˝e ju˝ samaniepe∏nosprawnoÊç stanowi przes∏ank´ do obni˝ania si´ jakoÊci ˝ycia i post´pujàce-go wykluczenia spo∏ecznego, to pierwsze lata procesu transformacji przynios∏y zesobà zmiany, które niemal z dnia na dzieƒ stworzy∏y groêb´ pog∏´bienia si´ margi-nalizacji tej grupy.

Opinia ta ma silne poparcie w faktach: po pierwsze, zmiana polityki paƒstwasprawi∏a, ˝e racj´ bytu straci∏y inwalidzkie spó∏dzielnie pracy (warto zwróciçuwag´ na nazw´ – dobór s∏ów wyraênie wskazuje, ˝e mamy do czynienia ze sta-rà instytucjà), czego konsekwencjà by∏o powszechne bezrobocie wÊród osób nie-pe∏nosprawnych (ibidem). Po drugie, wysokie bezrobocie panujàce w Polsce wewczesnych latach 90. sk∏oni∏o polityków do liberalizacji kryteriów przyznawaniastatusu osoby niepe∏nosprawnej (Ostrowska, Sikorska i Gàciarz, 2001, s. 27):

Zw∏aszcza w okresie najwi´kszej eskalacji bezrobocia, tj. w latach 1990–1994potencjalni bezrobotni stosunkowo ∏atwo uzyskiwali status inwalidy prawnego lubch´tnie przechodzili na wczeÊniejsze emerytury.

W kolejnych latach niepe∏nosprawnych ciàgle przybywa∏o – w 1997 roku 14%populacji Polski stanowi∏y osoby z ograniczonà sprawnoÊcià (przynajmniejprawnie), co oznacza∏o podwojenie si´ liczby osób niepe∏nosprawnych w porów-naniu z rokiem 1978 (ibidem). Nie polepszy∏o to sytuacji osób niepe∏nosprawnych– wi´ksza ich liczba powodowa∏a, ˝e podwy˝ki rent oznacza∏y du˝o wi´ksze wy-datki dla paƒstwa. SpoÊród 200 niepe∏nosprawnych zapytanych w roku 1999o to, jak oceniajà ostatnie dziesi´ciolecie, tylko 34,8% dopatrzy∏o si´ zmian na lep-sze (Ostrowska, Sikorska i Gàciarz, op. cit.).

Podsumowanie naszego sposobu widzenia najwa˝niejszych czynników, któ-re sprawi∏y, ˝e osoby niepe∏nosprawne sà dziÊ w Polsce w takiej, a nie innej sy-tuacji, przedstawia rys. 2.

Ksià˝ka ta ma za zadanie sprawdziç, czy zbadane przez nas osoby niepe∏no-sprawne funkcjonujà inaczej w zale˝noÊci od tego, w jakim czasie naby∏y swojàniepe∏nosprawnoÊç, a je˝eli tak, to jakie mechanizmy sà za to odpowiedzialne.

Zbadana zbiorowoÊç zosta∏a podzielona na dwie grupy – na tych, którzy nie-pe∏nosprawnoÊç nabyli (1) do roku 1989 i (2) po nim (w dalszej cz´Êci ksià˝ki po-s∏ugujemy si´ etykietami PRZED89 i PO89). Podzia∏ taki wyda∏ nam si´ sensow-ny – prawdà jest, ˝e opisywane przez nas zmiany nie zachodzi∏y z dnia na dzieƒ,jednak ich wyraênym poczàtkiem jest w∏aÊnie rok 1989. Dodatkowo podzia∏ taki


skutkowa∏ prawie idealnie równym (grupa PRZED89 – 48,9% i grupa PO89 – 51,1%) rozk∏adem osób badanych, co jest za∏o˝eniem wielu testów statystycz-nych.

1.4. Analizowane zmienne

W koƒcowej cz´Êci tego rozdzia∏u chcielibyÊmy przedstawiç w sposób synte-tyczny wszystkie zmienne, które b´dà analizowane w kolejnych rozdzia∏achksià˝ki. W celu uchwycenia wp∏ywu zmiany systemowej na losy osób niepe∏no-sprawnych dokonaliÊmy podzia∏u badanej grupy ze wzgl´du na moment nabycianiepe∏nosprawnoÊci. SprawdziliÊmy, jak to, kiedy w ˝yciu badanych pojawi∏a si´niepe∏nosprawnoÊç wp∏ywa na ró˝ne, z naszego punktu widzenia, wa˝necharakterystyki tych osób. ChcielibyÊmy zaproponowaç schematyczny podzia∏analizowanych zmiennych oraz wskazaç na ich ewentualne powiàzania mi´dzysobà, tak aby czytelnik móg∏ Êledziç kolejno wprowadzane wàtki i uzyskaç obrazca∏oÊci poruszanych problemów (patrz rys. 3).


Zmiany spo∏eczne • zmiana postrzeganej roli osoby niepe∏nosprawnej• powstajàce organizacje pozarzàdowe• zmiana kierunku polityki spo∏ecznej

Zmiany sytuacjiekonomicznej • zwi´kszone bezrobocie• zwi´kszenie liczby osób niepe∏nosprawnych• zagubienie w nowej rzeczywistoÊci

Rys. 2. Osoby niepe∏nosprawne w okresie transformacji – szanse i zagro˝eniaèród∏o: opracowanie Kamil Sijko

KolejnoÊç pojawiania si´ zmiennych w naszej analizie nie jest przypadkowa,a wynika z przemyÊleƒ autorów co do tego, jakie ewentualnie mogà zachodziçpomi´dzy nimi zwiàzki. OczywiÊcie, zdajemy sobie spraw´ z tego, ˝e nie odpo-wiemy tu na pytanie o faktyczne wp∏ywy i zwiàzki przyczynowe, a mo˝emy je-dynie mówiç o powiàzaniach i wspó∏wyst´powaniu.

Ka˝dy z kolejnych rozdzia∏ów dotyczy jednego wybranego przez nas zagad-nienia, które stanowi wspólny mianownik dla grupy zmiennych zawartychw kwestionariuszu (por. aneks). W tab. 2 przedstawiamy nazwy wszystkichzmiennych, które b´d´ analizowane w kolejnych rozdzia∏ach.


Moment nabycianiepe∏nosprawnoÊci:PRZED89 i PO89

Charakterystykisocjodemograficzne

i zwiàzanez niepe∏nosprawnoÊcià

AktywnoÊçzawodowa

Kapita∏spo∏eczny

JakoÊç˝ycia

Rys. 3. Schemat analizowanych zmiennychèród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie wyników badaƒ


Tabela 2. Lista analizowanych zmiennych

Zmienne socjodemograficzne i zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià

1. P∏eç2. WielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania3. Liczba lat edukacji4. Typ ukoƒczonej szko∏y5. Stan cywilny6. Poziom sprawnoÊci partnerów osób badanych7. Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci8. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci

AktywnoÊç zawodowa

1. Status zawodowy2. Postawy wobec aktywizacji zawodowej3. Opinia na temat najlepszego miejsca pracy dla osoby niepe∏nosprawnej4. Sposób traktowania w miejscu pracy5. GotowoÊç do podj´cia pracy poza miejscem zamieszkania6. Sposób traktowania przez szefa7. Miejsce pracy: otwarty rynek pracy vs. chroniony (tylko osoby pracujàce)8. Ch´ç zmiany pracy9. Zarobki

10. Wp∏yw niepe∏nosprawnoÊci na sytuacj´ zawodowà11. Przyczyny biernoÊci12. Preferencje co do sektora miejsca pracy13. Oczekiwania co do przysz∏ej pracy

Kapita∏ spo∏eczny

1. Liczba znajomych i przyjació∏2. Liczba niepe∏nosprawnych znajomych i przyjació∏3. Sposoby poszukiwania pracy4. Sposoby traktowania w rodzinie

JakoÊç ˝ycia

1. Zadowolenie z ˝ycia2. WartoÊci3. Zaufanie4. Umiejscowienie kontroli5. Wymiana spo∏eczna6. Wsparcie instytucjonalne

èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

Roz

dzia

∏ 2R

ozdz

ia∏ 3

Roz

dzia

∏ 4R

ozdz

ia∏ 5

2.1. Wprowadzenie

Analiza zmiennych demograficznych i zwiàzanych z niepe∏nosprawnoÊciàjest pierwszym krokiem do sprawdzenia, jak zmiana systemowa wp∏yn´∏a na ba-danà przez nas zbiorowoÊç. Rozdzia∏ ten ma za zadanie po∏o˝enie fundamentówpod przysz∏e analizy zmiennych psychospo∏ecznych. W przypadku zmiennychdemograficznych oraz zwiàzanych z niepe∏nosprawnoÊcià trudno wyobraziç so-bie wp∏yw zmiennej takiej jak „zmiana systemowa”. W jaki bowiem sposóbprzejÊcie od podejÊcia izolacyjnego do inkluzyjnego mia∏oby wiàzaç si´ z wie-kiem osób badanych? Jak mog∏oby si´ mieç do stanu cywilnego?

Jednak po namyÊle nale˝y stwierdziç, ˝e nawet w zakresie takich zmiennychjak wiek czy stan cywilny, rozpatrywanie ich powiàzaƒ ze zmianà systemowàma sens. Zmianie systemowej jako zachodzàcej w d∏ugim czasie – w jednych ob-szarach rewolucyjnie, w innych ewolucyjnie – zawsze towarzyszà inne zmianyz czasem zwiàzane, na przyk∏ad zmiany cywilizacyjne, w tym zwiàzane ze zdro-wiem publicznym, zmiany w lokalnych spo∏ecznoÊciach, w funkcjonowaniu ró˝-nych instytucji, na poziomie relacji interpersonalnych. Medycyna rozwija∏a si´(i rozwija) w ró˝nym tempie w ró˝nych dzia∏ach, a to mo˝e mieç wp∏yw na kon-dycj´ osób doÊwiadczajàcych ró˝nych rodzajów ograniczeƒ sprawnoÊci – i wte-dy okazuje si´, ˝e ich p∏eç, wiek czy stan cywilny sà wa˝nymi czynnikami „uwi-k∏anymi” w procedury lecznicze czy rehabilitacyjne.

Rozdzia∏ 2

Zmienne socjodemograficzne i zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià a moment prze∏omu 1989 roku

2.2. P∏eç, miejsce zamieszkania i poziom wykszta∏cenia a moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci

Na poczàtku zbadaliÊmy, czy ró˝nice w liczbie kobiet i m´˝czyzn oraz osóbpochodzàcych z miejscowoÊci o ró˝nej wielkoÊci mi´dzy grupà osób, które do-Êwiadczy∏y niepe∏nosprawnoÊci przed rokiem 1989 i po nim sà istotne. Okaza∏osi´, ˝e nie.

Grupy PRZED89 i PO89 ró˝ni∏y si´ natomiast w sposób istotny statystycznieliczbà lat edukacji szkolnej2 – w grupie PRZED89 Êrednia wynosi∏a 10 lat nauki(odpowiada to poziomowi szko∏y zawodowej) (M = 10,43; sd = 2,64), natomiastw grupie PO89 Êrednia by∏a wy˝sza i wynosi∏a 11 lat (M = 11,46; sd = 2,27). Edu-kacja by∏a kodowana podwójnie: (1) jako liczba lat edukacji szkolnej oraz (2) jakotyp ukoƒczonej szko∏y – analiza wykonana na zmiennej mierzàcej typ ukoƒczo-nej szko∏y tak˝e wykaza∏a istotne ró˝nice3 (tab. 3 oraz rys. 4).

Wyniki te uk∏adajà si´ w spójny obraz. Osoby, które naby∏y niepe∏nospraw-noÊç po roku 1989, sà lepiej (wy˝ej) wykszta∏cone. Widaç to zarówno w liczbie latnauki (Êrednio uczy∏y si´ ponad rok d∏u˝ej), jak i w typach ukoƒczonych szkó∏w obu grupach. W grupie PRZED89 mamy wyraênà nadreprezentacj´ osóbwczeÊniej koƒczàcych edukacj´ (bàdê nawet wcale jej nie zaczynajàcych) orazkoƒczàcych szko∏y specjalne. W grupie PO89 obserwujemy cz´stszà obecnoÊçosób z wykszta∏ceniem Êrednim zawodowym i policealnym.

Wy˝szy poziom wykszta∏cenia mo˝e wiàzaç si´ z wi´kszà dost´pnoÊcià (lep-szym dopasowaniem do potrzeb) edukacji dla osób niepe∏nosprawnych, któraz kolei przek∏ada si´ na wi´ksze mo˝liwoÊci zatrudnienia (Brzeziƒska, Kaczan,Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008).


2 Test chi2 (1359) = 7,92; p < 0,001.3 Test chi2 (14, N = 1496) = 178,05; p < 0,001.

8,0

9,0

10,0

11,0

12,0

PRZED89 PO89

Lata

nau

ki s

zkol

nej

Rys. 4. Liczba lat edukacji w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

2.3. Stan cywilny a moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci

Analiza dokonana na zmiennej opisujàcej stan cywilny osób badanych wyka-za∏a istotne ró˝nice4. W grupie osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç przed ro-kiem 1989, jest istotnie wi´cej kawalerów i panien, natomiast wÊród badanych,którzy nabyli niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, istotnie wi´cej jest osób b´dàcychaktualnie lub kiedyÊ w zwiàzku sformalizowanym (rys. 5 i tab. 4).

ZMIENNE SOCJODEMOGRAFICZNE I ZWIÑZANE Z… 21

4 Test chi2 (5, N = 1495) = 85,37; p < 0,001.

Tabela 3. Typ ukoƒczonej szko∏y w grupach PRZED89 i PO89

Wykszta∏cenie PRZED89 PO89 Ogó∏em

• Brak wykszta∏cenia szkolnego 27 2 29

• Niepe∏ne podstawowe specjalne 15 0 15

• Podstawowe specjalne 80 10 90

• Niepe∏ne podstawowe 3 2 5

• Podstawowe 99 78 177

• Zasadnicze zawodowe specjalne 68 22 90

• Zasadnicze zawodowe 148 254 402

• Niepe∏ne Êrednie 36 29 65

• Ârednie zawodowe i policealne 107 168 275

• Ârednie ogólnokszta∏càce 61 73 134

• Nieukoƒczone studia wy˝sze 12 27 39

• Ukoƒczone wy˝sze studia licencjackie 18 31 49

• Ukoƒczone wy˝sze studnia magisterskie 39 61 100

• Ukoƒczone wy˝sze studia ze stopniem doktora 1 1 2

• Nie wiem/odmowa odpowiedzi/brak danych 17 7 24

Ogó∏em 731 765 1496


Wynik ten jest szczególnie ciekawy, kiedy spojrzymy raz jeszcze na ró˝nicewiekowe pomi´dzy badanymi z obu grup: w grupie PRZED89 Êrednia wiekuwynosi∏a 39 lat, natomiast w grupie PO89 – 42 lata5. Wynik ten sprawia, ˝e dys-proporcja dotyczàca stanu cywilnego w obu grupach nie mo˝e zostaç wyjaÊnio-na tylko poprzez proste odwo∏anie si´ do wieku. Równie˝ tutaj konieczne wyda-je si´ si´gni´cie do proponowanej przez nas w rozdziale pierwszym hipotezymówiàcej o zmianie sytuacji spo∏ecznej osób niepe∏nosprawnych. Zwi´kszonemo˝liwoÊci ich uczestnictwa w ˝yciu spo∏ecznym zwi´kszajà prawdopodobieƒ-stwo wejÊcia w zwiàzek z drugà osobà dzi´ki nawiàzywaniu bardziej ró˝norod-nych i szerszych kontaktów z innymi ludêmi.


��

��

0% 20% 40% 60% 80% 100%

��yy

�

kawaler/panna

m´˝atka/˝onaty

wdowa/wdowiec

rozwiedziona/rozwiedziony

w separacji

w wolnym zwiàzku

PO89

PRZED89

��yyyyyyyyyyyy

��yyyyyyyy

Rys. 5. Stan cywilny w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

5 Test t (1494) = 3,75; p < 0,001.

Tabela 4. Stan cywilny w grupach PRZED89 i PO89

Stan cywilny PRZED89 PO89 Ogó∏em

• Kawaler/panna 420 262 682

• M´˝atka/˝onaty 205 351 556

• Wdowa/wdowiec 37 64 101

• Rozwiedziona/rozwiedziony 51 63 114

• W separacji 4 10 14

• W wolnym zwiàzku 13 15 28

Ogó∏em 730 765 1495


Ciekawa w tym kontekÊcie wyda∏a si´ nam równie˝ analiza poziomu spraw-noÊci partnerów zbadanych przez nas osób. Analiza wykaza∏a obecnoÊç istot-nych ró˝nic w rozk∏adach6 wyników (tab. 5). Sprawnych partnerów mo˝na by∏ospotkaç a˝ dwukrotnie cz´Êciej w zwiàzkach z osobami, które naby∏y niepe∏no-sprawnoÊç PO89. Fakt ten dodatkowo wspiera hipotez´ o zmianach w sytuacjispo∏ecznej osób z ograniczonà sprawnoÊcià. Osoby, które naby∏y niepe∏nospraw-noÊç ju˝ PO89, prawdopodobnie mia∏y wi´cej okazji do nawiàzywania szerszychrelacji spo∏ecznych, cz´Êciej podejmowa∏y ró˝nego rodzaju aktywnoÊci nieogra-niczajàce si´ tylko do kontaktów z osobami niepe∏nosprawnymi. Sàdzimy rów-nie˝, ˝e sieç ich kontaktów spo∏ecznych by∏a du˝o szersza, a co za tym idzie – ró˝ni ludzie mogli ich wspieraç w poszukiwaniu partnera i wchodzeniuw zwiàzki. Problem ten b´dzie przedmiotem pog∏´bionej analizy w rozdziale 4dotyczàcym kapita∏u spo∏ecznego.

2.4. Stopieƒ i rodzaj niepe∏nosprawnoÊci a moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci

Istotne w badaniu okaza∏y si´ równie˝ ró˝nice ze wzgl´du na stopieƒ i rodzajniepe∏nosprawnoÊci7. Ró˝nica polega na tym, ˝e w grupie PRZED89 mamy nad-reprezentacj´ osób ze znacznym stopniem niepe∏nosprawnoÊci, w grupie PO89


6 Test chi2 (4, N = 526) = 30,49; p < 0,001.7 Odpowiednio test chi2 (1, N = 1496) = 22,37; p < 0,001 i chi2 (1, N = 1496) = 72,16; p < 0,001.

Tabela 5. Poziom sprawnoÊci partnerów badanych osób niepe∏nosprawnych

Status partnera PRZED89 PO89 Ogó∏em

• Brak niepe∏nosprawnoÊci 153 282 435

• Orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏-nosprawnoÊci 4 11 15

• Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci 38 14 52

• Orzeczenie o lekkim stopniu niepe∏no-sprawnoÊci 6 16 22

• Brak oÊwiadczenia, lecz osoby niepe∏no-sprawne 1 1 2

Ogó∏em 202 324 526


– odwrotnie. Je˝eli chodzi o rodzaje niepe∏nosprawnoÊci, to okaza∏o si´, ̋ e w gru-pie PO89 grupa osób z deficytami w zakresie s∏uchu jest niedoreprezentowana,natomiast mamy nadreprezentacj´ osób z chorobami somatycznymi. Ró˝nice teprzedstawiajà rys. 6 i 7.

Szczególnie dysproporcja w zakresie typów niepe∏nosprawnoÊci mo˝e budziçobawy metodologiczne, bioràc pod uwag´ porównania pomi´dzy tymi grupami.Za ka˝dym bowiem razem, kiedy otrzymamy istotne statystycznie ró˝nice, ist-nieje pewne prawdopodobieƒstwo, ˝e nie sà one efektem ró˝nicy w momencienabycia niepe∏nosprawnoÊci, a cz´Êciowo przynajmniej zawdzi´czamy je ró˝nicypomi´dzy osobami z umiarkowanà i znacznà niepe∏nosprawnoÊcià. Omawianadysproporcja nie jest jednak na tyle du˝a, ˝eby odwracaç tendencj´ – w grupiePRZED89 osób ze znacznà niepe∏nosprawnoÊcià jest 37%, natomiast w grupiePO89 stanowià one 25% ca∏oÊci. WyjaÊnienie tak du˝ej zmiany w strukturze grup


0% 20% 40% 60% 80% 100%

orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci

orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci

PO89

PRZED89

Rys. 6. Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

��

0% 20% 40% 60% 80% 100%

�y�

narzàd ruchu

narzàd wzroku

narzàd s∏uchu

choroby psychiczne

inne choroby przewlek∏e

PO89

PRZED89

��yyyyyy

��

��yyyyyy

Rys. 7. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

PRZED89 i PO89 nie jest mo˝liwe tylko na podstawie dost´pnych w badaniuzmiennych. Konieczne wydaje si´ odwo∏anie do mechanizmów makrospo∏ecz-nych, jednak nale˝y zaznaczyç, ˝e sà to tylko nasze przypuszczenia.

Po pierwsze, wyjaÊnienie wià˝e si´ ze zmianà w systemie orzecznictwa. Zak∏a-dajàc, ˝e zaostrzeniu uleg∏y kryteria przyznawania statusu osoby o znacznymstopniu niepe∏nosprawnoÊci, mo˝emy w ten sposób wyjaÊniaç ró˝nice pomi´dzygrupami w zakresie liczebnoÊci osób z umiarkowanym i znacznym stopniem nie-pe∏nosprawnoÊci. Ostrowska, Sikorska i Gàciarz (2001, s. 29), omawiajàc zmianyw systemie orzecznictwa i przyznawania uprawnieƒ rentowych, zauwa˝ajà, ˝e:

Nowy system ogranicza zatem – oceniany jako zbyt ∏atwy – dost´p do rentyz tytu∏u niezdolnoÊci do pracy.

Po drugie, êród∏em zmiennoÊci w zakresie rodzaju niepe∏nosprawnoÊci mo˝ebyç zmiana zwiàzana z post´pem w dziedzinie medycyny. Szpitale w Polsce, po-mimo ogólnych k∏opotów i bolàczek, sà coraz lepiej wyposa˝one. Uda∏o si´ te˝wdro˝yç na szerokà skal´ wiele programów profilaktycznych, dzi´ki czemumo˝liwe jest wczesne wykrywanie i zapobieganie rozwojowi chorób. Zmniejszato liczb´ osób, które nara˝one sà na ich niekontrolowany rozwój prowadzàcy doniepe∏nosprawnoÊci. W ten sposób wyjaÊniona zosta∏aby zmiennoÊç w zakresierodzaju dolegliwoÊci w grupie PRZED89 i PO89. Osoby, które naby∏y jà wcze-Êniej, by∏yby, zgodnie z proponowanà hipotezà, w wi´kszym stopniu nara˝onena rozwój chorób prowadzàcych do znacznego ograniczenia sprawnoÊci w za-kresie narzàdu wzroku oraz s∏uchu.

Kolejnym sposobem wyjaÊnienia obserwowanych ró˝nic jest odwo∏anie si´ dozmian cywilizacyjnych, które przyczyni∏y si´ do wi´kszego rozpowszechnieniachorób somatycznych. Jednà z takich zmian jest systematycznie zwi´kszajàca si´d∏ugoÊç ˝ycia, na przyk∏ad w porównaniu z poczàtkiem lat 90. wyd∏u˝y∏o si´ onoo prawie 5 lat dla m´˝czyzn oraz o ok. 4,5 roku dla kobiet (G∏ówny Urzàd Staty-styczny, 2008). Osoby starsze nara˝one sà na choroby zwiàzane z wiekiem, a sko-ro w populacji mamy obecnie wi´cej osób starszych, to powi´ksza si´ udzia∏ cho-rób somatycznych w ca∏kowitej puli chorób. Tak wi´c w przeciwieƒstwie dohipotezy zwiàzanej z pomniejszaniem si´ udzia∏u osób o ograniczonej sprawno-Êci narzàdu wzroku i s∏uchu, tutaj mówimy o przyroÊcie liczebnoÊci osób cho-rych somatycznie (przede wszystkim w najstarszych grupach wiekowych).

2.5. Podsumowanie

Przedstawiona charakterystyka grup wyró˝nionych ze wzgl´du na momentnabycia niepe∏nosprawnoÊci ujawni∏a istotne ró˝nice pomi´dzy osobami znajdu-jàcymi si´ w obu tych grupach. Zosta∏y one zaprezentowane w tab. 6. Naszàuwag´ zwracajà szczególnie ró˝nice w stanie cywilnym osób niepe∏nosprawnychoraz w strukturze stopnia niepe∏nosprawnoÊci. Oba te wskaêniki pokazujà dwa


wyraêne trendy w traktowaniu problematyki niepe∏nosprawnoÊci. Z jednej stro-ny mamy do czynienia z procesem spo∏ecznego w∏àczania (inkluzji – por. roz-dzia∏ 1) tych osób w coraz szersze sieci spo∏eczne i kr´gi aktywnoÊci, a z drugiej– zmiany prawne prowadzà do zaostrzenia warunków orzekania o tym, kto jestosobà niepe∏nosprawnà. Mo˝emy postawiç hipotez´, ˝e opisane zjawiska prowa-dzà do zmiany autoidentyfikacji samych osób niepe∏nosprawnych, opierajàcej si´na postrzeganiu siebie jako kogoÊ b´dàcego na równi z innymi – poprzez podzie-lanie aktywnoÊci, stylu ˝ycia czy dzi´ki relacjom ze sprawnymi osobami.


Tabela 6. Podsumowanie wyników: zmienne socjodemograficzne i zwiàzane z niepe∏no-sprawnoÊcià

Zmienne PRZED89 PO89

P∏eç Brak ró˝nic pomi´dzy grupami

WielkoÊç miejscowoÊci zamieszkania

Liczba lat edukacji Ârednio 10 lat Ârednio 11 lat

Typ ukoƒczonej szko∏y Przewaga szkó∏ specjal- Przewaga szkó∏ powszech-nych: podstawowych nych: zawodowych, Êrednich i zawodowych zawodowych i policealnych

Stan cywilny Przewaga osób pozosta- Przewaga osób b´dàcych jàcych w stanie wolnym aktualnie lub kiedykolwiek

wczeÊniej w zwiàzku sfor-malizowanym

Poziom sprawnoÊci Przewaga sprawnych partnerów osób badanych partnerów

Stopieƒ niepe∏no- Zmniejszenie si´ odsetka sprawnoÊci osób ze znacznym stopniem

niepe∏nosprawnoÊci

Rodzaj niepe∏no- Zwi´kszony odsetek niepe∏- Zwi´kszenie si´ odsetka sprawnoÊci nosprawnych ze wzgl´du osób niepe∏nosprawnych

na deficyty narzàdu s∏uchu ze wzgl´du na choroby i wzroku somatyczne

èród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie wyników badaƒ

3.1. Wprowadzenie

Projekt, w wyniku którego powsta∏a ta publikacja, mia∏ za zadanie ustaleniepsychospo∏ecznych uwarunkowaƒ aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nospraw-nych. Czujemy si´ wi´c zobligowani do sprawdzenia, czy poruszany przez nasproblem pozostaje w zale˝noÊci z aktywnoÊcià zawodowà.

Analizy wykonywane z uwzgl´dnieniem poziomu aktywnoÊci zawodowejwykaza∏y, ˝e jest ona powiàzana z kilkoma czynnikami, spoÊród których najwa˝-niejsze by∏y (patrz: Brzeziƒska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko--Wierzbicka, 2008):

1) poziom wykszta∏cenia: im wy˝szy, tym wi´ksza aktywnoÊç zawodowai wi´ksze prawdopodobieƒstwo bycia osobà pracujàcà,

2) stan cywilny: osoby pozostajàce w sta∏ych zwiàzkach cz´Êciej by∏y aktywnezawodowo,

3) p∏eç: m´˝czyêni byli cz´Êciej aktywni zawodowo, 4) miejsce zamieszkania: osoby mieszkajàce w du˝ych miastach by∏y cz´Êciej

aktywne zawodowo, 5) stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci: osoby z umiarkowanym stopniem niepe∏no-

sprawnoÊci by∏y cz´Êciej aktywne zawodowo.

W naszych analizach chcieliÊmy sprawdziç, na ile moment nabycia niepe∏no-sprawnoÊci wià˝e si´ z ró˝nymi miarami i wyznacznikami aktywnoÊci zawodo-wej. Nie ograniczymy si´ tylko do sprawdzenia ró˝nic w wymiarze „pracu-je ↔ nie pracuje”, ale si´gniemy równie˝ do badania postaw i opinii na tematpracy i aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych. Wydaje nam si´, ˝emogà wystàpiç istotne ró˝nice pomi´dzy osobami, które przechodzi∏y socjaliza-cj´ zawodowà w poprzednim systemie politycznym, a tymi, które startowa∏y narynku pracy ju˝ po zmianach systemowych.

Rozdzia∏ 3

AktywnoÊç zawodowa w badanych grupach

3.2. Status zawodowy w grupach PRZED89i PO89

Jako pierwsza analizie zostanie poddana zmienna „status zawodowy”. Dzie-li ona wszystkich badanych na trzy grupy: (1) osoby pracujàce, (2) osoby bezro-botne, czyli takie, które w momencie badania deklarowa∏y aktywne poszukiwa-nie pracy i (3) osoby bierne, czyli takie, które nie pracowa∏y i nie poszukiwa∏ypracy.

Wykresy (rys. 8) pokazujà, ˝e osoby z grupy PO89 w okresie badania cz´Êciejmia∏y prac´ (40%) oraz cz´Êciej by∏y bezrobotne, natomiast rzadziej okreÊla∏y si´jako bierne (nieco ponad 40%). Dane te wyglàdajà optymistycznie – mo˝na wy-sunàç z nich wniosek, ˝e system, który funkcjonuje od roku 1989, sprzyja aktyw-noÊci zawodowej. Wyglàda wi´c na to, ˝e warto roztrzàsaç temat zmiany syste-mowej i jej efektów dla osób niepe∏nosprawnych nawet z pobudek praktycznych– dowiedzieç si´, jakie mechanizmy le˝à u pod∏o˝a takiej zmiany, by na ich pod-stawie móc wysunàç rekomendacje dla przysz∏ych dzia∏aƒ interwencyjnych czyprofilaktycznych.

SprawdziliÊmy równie˝, czy p∏eç i stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci zmieniajà spo-sób, w jaki zmiana systemowa wp∏yn´∏a na aktywnoÊç zawodowà. Na podstawietakiego podzia∏u otrzymaliÊmy cztery grupy osób, których wyniki poddaliÊmytestom statystycznym. Analizy wykaza∏y, ˝e zmiana systemowa nie przynosiistotnych efektów w grupie m´˝czyzn o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊcioraz w grupie kobiet o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci. Wyniki po-zosta∏ych grup przedstawia rys. 9. M´˝czyêni o umiarkowanym stopniu niepe∏-nosprawnoÊci z grupy PO89 cz´Êciej sà aktywni zawodowo, podobnie uk∏adajàsi´ wyniki dla kobiet o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci.


0% 20% 30%10% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

��yyPracujàcy Bezrobotny Bierny

PO89

PRZED89

Niep

e∏no

spra

wno

Êç n

abyt

a

��yyyyyyyy

��yyyyyy

Rys. 8. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

Ciekawe wyniki przynosi analiza aktywnoÊci zawodowej niepe∏nosprawnychze wzgl´du na miejsce zamieszkania. Istotnie ró˝ne sà proporcje ludzi o ró˝nychstatusach zawodowych na wsiach i w miastach do 50 tys. mieszkaƒców. Nie za-obserwowaliÊmy takich ró˝nic dla mieszkaƒców du˝ych miast. Wyniki przedsta-wia rys. 10.

Zarówno na wsiach, jak i w niedu˝ych miastach korzystniej wyglàda sytuacjaosób, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989. Cz´Êciej sà one aktywne za-wodowo, co prawdopodobnie wià˝e si´ z ich lepszym przygotowaniem do ra-dzenia sobie na rynku pracy. Osoby, które sà bierne zawodowo, a niepe∏no-sprawnoÊç naby∏y przed rokiem 1989, mogà mieç trudnoÊci w adaptacji do rynkupracy, wynikajàce z dwóch przyczyn. Po pierwsze, z samego faktu bycia osobà

AKTYWNOÂå ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH 29

0% 20% 30%10% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

�yPracujàcy Bezrobotny Bierny

PO89

PRZED89

PO89

PRZED89

M´˝

czyê

ni

o um

iark

owan

ymst

opni

u ni

epe∏

-no

spra

wno

Êci

Kobi

ety

o zn

aczn

ym

stop

niu

nie-

pe∏n

ospr

awno

Êci

��yyyyyyyy

��yyy

��yyyy��yyyyyy

Rys. 9. Status zawodowy i stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

0% 20% 40% 60% 80% 100%

�yPracujàcy Bezrobotny Bierny

PO89

PRZED89

PO89

PRZED89

Mia

sto

do 5

0 ty

s.W

ieÊ

��yyyyyy

��yy

��yyy��yyyyyyyy

Rys. 10. Miejsce zamieszkania i status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

niepe∏nosprawnà, a po drugie, z faktu, ˝e cz´Êç z nich rozpoczyna∏a ˝ycie zawo-dowe w zupe∏nie innych uwarunkowaniach spo∏eczno-ekonomicznych. Tak jakzosta∏o to wspomniane w rozdziale pierwszym, w czasach realnego socjalizmumiejsce pracy i aktywnoÊç zawodowa osób niepe∏nosprawnych wyznaczane by-∏y w du˝ej mierze przez uregulowania systemowe i w niewielkim stopniu zale-˝a∏y od dzia∏aƒ i aspiracji samej zainteresowanej osoby.

Wszystkie przeprowadzone analizy zgodnie wspierajà hipotez´ wysuni´tà napodstawie badania jakoÊciowego:

Proporcja osób aktywnych zawodowo jest istotnie wy˝sza, je˝eli nie-pe∏nosprawnoÊç nabyta zosta∏a po roku 1989.

Taka obserwacja z jednej strony cieszy, jednak z drugiej uniemo˝liwia zareko-mendowanie jakichkolwiek dzia∏aƒ, poniewa˝ nie wiemy dok∏adnie, jaki aspektzmiany „powoduje t´ ró˝nic´”. W kolejnych podrozdzia∏ach podj´liÊmy próbyustalenia, pod jakimi wzgl´dami interesujàce nas dwie grupy osób niepe∏no-sprawnych ró˝nià si´ od siebie.

3.3. Postawy wobec aktywizacji zawodowej i opinie na temat pracy w grupach PRZED89 i PO89

Interesujàce wydawa∏o si´ sprawdzenie, jak okres nabycia niepe∏nosprawno-Êci wp∏ywa na opinie na temat pracy samych osób niepe∏nosprawnych. Nie za-obserwowaliÊmy ró˝nic w pytaniu dotyczàcym postaw wobec aktywizacji za-wodowej – ogólnie niepe∏nosprawni uwa˝ajà, ˝e nale˝y dà˝yç do aktywizacji jaknajwi´kszej liczby osób niepe∏nosprawnych i nie ró˝nià si´ pod tym wzgl´dem,bioràc pod uwag´ system, w którym nabyli niepe∏nosprawnoÊç. Natomiast gru-py PRZED89 i PO89 ró˝ni∏y si´ istotnie statystycznie w opiniach na temat tego,„jakie jest najlepsze miejsce pracy dla osoby niepe∏nosprawnej”8. Przedstawiato rys. 11.

Najwa˝niejsza ró˝nica to znaczne zwi´kszenie odsetka niepe∏nosprawnych,którzy uwa˝ajà, ˝e najlepszym miejscem pracy jest firma z otwartego rynku pracy(30% spoÊród niepe∏nosprawnych sprzed zmian i 36% wÊród tych, którzy niepe∏-nosprawnoÊç nabyli póêniej). Jednak warto zauwa˝yç, ˝e nie sta∏o si´ to kosztempreferencji zak∏adów pracy chronionej. Rekomenduje je 47% niepe∏nosprawnychz grupy PO89 w stosunku do 50% z grupy PRZED89. Zauwa˝alnie wi´kszy jest


8 test χ2(2, N = 1496) = 9,05; p > 0,05.

spadek cz´stoÊci odpowiedzi typu „nie wiem” w grupie niepe∏nosprawnych, któ-rzy nabyli niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989 (21% vs. 17%).

Kolejne istotne ró˝nice ujawni∏y si´ w pytaniu o sposób traktowania, jakiegopowinni doÊwiadczaç niepe∏nosprawni w pracy (rys. 12). Podobnie jak po-przednio, w grupie PO89 obserwujemy mniejszy odsetek odpowiedzi typu „niewiem” (8% vs. 4%). Zwi´kszy∏a si´ natomiast liczba popierajàcych traktowanie


0% 20% 30%10% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

�yFirma z otwartego rynku pracy Zak∏ad pracy chronionej Nie wiem/trudno powiedzieç

PO89

PRZED89

Niep

e∏no

spra

wno

Êç n

abyt

a

��yyyyyyyyyyyyyyyy

��yyyyyyyyyyyyyyyyyy

Rys. 11. Opinia na temat najlepszego miejsca pracy dla osoby niepe∏nosprawnej w gru-pach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

��

0% 20% 40% 60% 80% 100%

��yy

�

Jak zdrowi pracownicy,bez ˝adnych ulg i taryf ulgowych

Jak zdrowi pracownicy, lecz w pewnych wyjàtkowych sytuacjach powinno si´ ich wspieraç

Lepiej ni˝ zdrowi pracownicy,powinno si´ od nich mniej wymagaç

Nie wiem/ trudno powiedzieç

PO89

PRZED89

��

��

yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy

��yyyyyyyyyyyyyy

Rys. 12. Sposoby traktowania niepe∏nosprawnych w miejscu pracy w grupach PRZED89i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

osób niepe∏nosprawnych tak jak zdrowych pracowników (bez wyjàtków – 7% vs.8% i z pewnymi wyjàtkami – 60% vs. 63%). Co ciekawe, zupe∏nie nie zmieni∏ siódsetek osób, które sà zdania, ˝e osoby niepe∏nosprawne nale˝y traktowaç lepiejni˝ zdrowych pracowników, uwa˝a tak co czwarty ankietowany (26%), niezale˝-nie od tego, czy naby∏ niepe∏nosprawnoÊç w czasach PRL-u czy III RP.

3.4. GotowoÊç do podjćia i zmiany pracy w grupach PRZED89 i PO89

Kolejnym krokiem by∏o sprawdzenie, czy nabycie niepe∏nosprawnoÊci w po-szczególnych okresach b´dzie mia∏o znaczenie dla mobilnoÊci, to znaczy gotowo-Êci do podjćia pracy poza miejscem zamieszkania. Respondentów pytaliÊmy ko-lejno o to, czy podj´liby prac´ (1) w swoim mieÊcie, (2) w innej gminie – 10 km odmiejsca zamieszkania, (3) w innym powiecie – 30 km od miejsca zamieszkania, (4)w innym województwie – 100 km od miejsca zamieszkania i (5) w innym paƒstwie.

Odsetek chcàcych podjàç prac´ w wymienionych lokalizacjach spada∏ wraz zewzrostem odleg∏oÊci. W miejscu zamieszkania chcia∏o pracowaç 84% badanych,10 km dalej 58%, 30 km od miejsca zamieszkania ju˝ tylko 25%, 100 km od w∏a-snej miejscowoÊci gotowych by∏o podjàç prac´ zaledwie 6% badanych. Sprawdzi-liÊmy, czy odpowiedzi badanych ró˝nià si´, bioràc pod uwag´ interesujàcy naspodzia∏. Wyniki pokaza∏y, ˝e o ró˝nicach mo˝emy mówiç, gdy dotyczà one od-leg∏oÊci 10 km9 – ani bli˝ej ani dalej nie ma istotnych ró˝nic. Rozk∏ad odpowie-dzi na pytanie o ch´ç pracy w odleg∏oÊci 10 km przedstawia rys. 13.


9 test χ2(3, N = 1432) = 11,35; p < 0,05.

Niep

e∏no

spra

wno

Êç n

abyt

a

��

0% 20% 40% 60% 80% 100%

��yy��

Zdecydowanie tak

Raczej tak

Raczej nieZdecydowanie nie

PO89

PRZED89

��

��

yyyyyyyyyyyy

��yyyyyyyyyy

Rys. 13. GotowoÊç do podjćia pracy 10 km od miejsca zamieszkania w grupach PRZED89i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

SprawdziliÊmy, jak te deklaracje majà si´ do rzeczywistoÊci, to znaczy, czyosoby, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989 pracujà w miejscach bar-dziej oddalonych od swojego miejsca zamieszkania. Ró˝nica okaza∏a si´ nieistot-na statystycznie, jednak wyst´powa∏a w przewidywanym przez nas kierunku,tzn. osoby, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, pracowa∏y nieco dalej(Êrednio o 200 metrów). Byç mo˝e spowodowane jest to ogólnà charakterystykàrynku pracy osób niepe∏nosprawnych – Êrednio pracujà one w odleg∏oÊci 3,74 kmod miejsca zamieszkania. Mieszczà si´ wi´c w pierwszym przedziale, o który py-taliÊmy – do 10 km – a przy takich odleg∏oÊciach prawie wszyscy niepe∏nospraw-ni byli ch´tni do pracy i nie zaobserwowaliÊmy tu ró˝nic ze wzgl´du na momentnabycia niepe∏nosprawnoÊci.

Interesujàce okaza∏y si´ odpowiedzi na blok pytaƒ o sposób traktowaniaprzez szefa badanych osób (tab. 7). Do analiz zale˝noÊci pomi´dzy momentemnabycia niepe∏nosprawnoÊci a sposobem traktowania przez szefa dodatkowow∏àczyliÊmy miejsce pracy: otwarty rynek pracy vs. chroniony. Ani jedna, anidruga zmienna rozpatrywana osobno nie ma wp∏ywu na to, jak jest oceniany szef– szefowie z otwartego i chronionego rynku pracy wydajà si´ mieç podobne cha-rakterystyki. Tak samo nie znajdziemy istotnych ró˝nic, bioràc pod uwag´ tylkoszefów osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç PRZED89 lub PO89.

W przypadku kilku pytaƒ z tego bloku ró˝nice okaza∏y si´ istotne, gdy roz-patruje si´ obie zmienne jednoczeÊnie (rys. 14). Trzeba dodaç, ˝e efekt ten, na-wet je˝eli przekroczy∏ granic´ statystycznej istotnoÊci, to jego wp∏yw na po-strzeganie szefa by∏ doÊç ma∏y (wyjaÊnia∏ zmiennoÊç w granicach 1–3%).Jednak regularny wzór, który powtarza∏ si´ we wszystkich pytaniach, zas∏ugu-


1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

Szanuje pana(ià) Docenia pana(i)kwalifikacje

i umiej´tnoÊci

Zdaje sobie spraw´z pana(i) potrzeb

i wymagaƒ zwiàza-nych z pana(i)

niepe∏nosprawnoÊcià

Jest mi∏yi sympatycznywobec pana(i)

ORP ChRP ORP ChRP ORP ChRP ORP ChRP

PO89

PRZED89

Rys. 14. Sposób traktowania przez szefa a miejsce pracy w grupach PRZED89 i PO89 èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒUwaga: ORP = otwarty rynek pracy, ChRP = chroniony rynek pracy

je byç mo˝e na szerszy opis. Zale˝noÊç polega na tym, ˝e osoby badane inaczejoceniajà swoich szefów: osoby, które sà niepe∏nosprawne ju ̋doÊç d∏ugo (naby∏y niepe∏-nosprawnoÊç przed rokiem 1989), lepiej oceniajà swoich szefów, pracujàc nachronionym rynku pracy, natomiast gorzej, pracujàc na otwartym rynku pracy– zale˝noÊç ta jest odwrócona w przypadku osób, które niepe∏nosprawnoÊç na-by∏y po roku 1989.

Ciekawa wyda∏a si´ analiza odpowiedzi na pytanie o ch´ç zmiany pracy. Py-tanie brzmia∏o: „czy gdyby mia∏(a) pan(i) mo˝liwoÊç, chcia∏(a)by pan(i) zmieniçswojà obecnà prac´?” (zadawano je tylko osobom obecnie pracujàcym). Odpo-wiedzi mo˝na by∏o udzieliç w 4-stopniowej skali, gdzie „1” oznacza∏o „zdecydo-wanie nie”, a „4” – „zdecydowanie tak”. Ogólnie osoby, które naby∏y niepe∏no-sprawnoÊç po roku 1989, Êrednio rzecz bioràc, bardziej chcia∏y zmieniç prac´ ni˝te, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç wczeÊniej10.

Jednak aby uzyskaç pe∏niejszy obraz sytuacji, wzi´liÊmy pod uwag´ jeszczejednà, bardzo wa˝nà zmiennà – uzyskiwane zarobki. PodzieliliÊmy prób´ ba-danych na pi´ç podgrup na podstawie wartoÊci Êredniej i odchyleƒ standardo-wych (granice przedzia∏ów znajdowa∏y si´ w odleg∏oÊciach wyznaczonychprzez wielokrotnoÊci odchyleƒ standardowych w stosunku do Êredniej – patrzrys. 15). UzyskaliÊmy pi´ç grup, z których dwie pierwsze zarabiajà mniej ni˝Êrednio niepe∏nosprawni w próbie, a trzy kolejne zarabiajà wi´cej ni˝ Êrednia(M = 857 z∏). Analiza potwierdzi∏a, ˝e zarobki sà istotnym predyktorem ch´ci


Tabela 7. Blok pytaƒ o sposoby traktowania przez szefa

Jak ocenia pan(i) swojego szefa? Prosz´ powiedzieç, czy pana(i) szef:

1. Szanuje pana(ià).2. Docenia pana(i) kwalifikacje i umiej´tnoÊci.3. Zdaje sobie spraw´ z pana(i) potrzeb i wymagaƒ zwiàzanych z pana(i) niepe∏no-

sprawnoÊcià.4. Jest mi∏y i sympatyczny wobec pana(i).5. Traktuje pana(ià) gorzej ni˝ innych pracowników.6. Unika pana(i), nie nawiàzuje z panem(ià) kontaktu.7. Daje do zrozumienia, i˝ jedynym powodem dla którego pana(ià) zatrudnia, sà do-

tacje z PFRON.8. WyÊmiewa si´, szydzi z pana(i) niepe∏nosprawnoÊci.9. Jasno daje do zrozumienia czego od pana(i) oczekuje.

10. Jest uczciwy, wywiàzuje si´ z zobowiàzaƒ wobec pana(i).

èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒUwaga: dla ka˝dego pytania skala: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanienie.

10 test F(1, 493) = 8,56; p < 0,01.

zmiany pracy – im zarabia si´ wićej, tym rzadziej chcemy zmieniç prac´. Nie-istotny okaza∏ si´ moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci, natomiast istotny – efekt kombinacji tych zmiennych11. Szczegó∏owe dane na ten temat przedsta-wia rys. 15.

Analiz´ t´ nale˝y, niestety, traktowaç z nale˝ytà ostro˝noÊcià. Sytuacja zawo-dowa osób niepe∏nosprawnych, której obraz wy∏ania si´ z naszego badania,przedstawia si´ nast´pujàco:

• mniej ni˝ 300 z∏ zarabia 48 osób, czyli 9% ca∏ej grupy osób pracujàcych, • w przedziale 301–900 z∏ zarabia 286 osób, czyli 55% ca∏ej grupy osób pracujàcych,• w przedziale 901–1500 z∏ znajdujà si´ 134 osoby, czyli 26% ca∏ej grupy osób

pracujàcych, • w przedziale 1501–2000 z∏ ju˝ tylko 33 osoby, czyli 6% ca∏ej grupy osób pra-

cujàcych, • wićej ni˝ 2000 z∏otych zarabia 21 osób, czyli 4% ca∏ej grupy osób pracujàcych.

Dodatkowo podzieliliÊmy osoby w tych przedzia∏ach na takie, które niepe∏no-sprawnoÊç naby∏y przed rokiem 1989 i po nim, w wyniku czego osób, które na-by∏y niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989 i jednoczeÊnie zarabiajà wićej ni˝ 2000 z∏mamy tylko 13. Ârednia wyliczona na podstawie tak nielicznej grupy osób jestma∏o wiarygodna, stàd na podstawie wykresu mo˝emy mówiç tylko o pewnejtendencji, a nie ustalonym zwiàzku.

Osoby, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989, ogólnie (jak ca∏a pró-ba) nie chcà zmieniaç pracy – w ˝adnym przedziale Êrednia nie przekracza 2,5(Êrodek skali). Interesujàce jest, ˝e Êrednia w czterech pierwszych grupach jestbardzo zbli˝ona, istotnie ró˝ni si´ tylko ostatnia grupa, osoby jà tworzàce zara-


11 Efekt g∏ówny zarobków F(4, 449) = 2,59; p < 0,05, efekt interakcji F(4, 449) = 2,73; p < 0,05.

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

< 273 274–857 858–1441 1442–2025 2026+

PRZED89

PO89

Rys. 15. Ch´ç zmiany pracy w zale˝noÊci od zarobków w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

biajà ponad 2000 z∏otych netto – one tym bardziej nie chcà zmieniaç pracy.W przypadku osób, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y przed rokiem 1989, spadekwidaç nieco wczeÊniej – w czwartym przedziale, nast´pnie wyst´puje znowuwi´ksza ch´ç zmiany pracy, jednak to odst´pstwo od trendu mo˝na przypisaçniewielkiej próbce, jaka jà (Êrednià) tworzy.

Obserwowane ró˝nice mo˝na t∏umaczyç nast´pujàco: osoby, które naby∏yniepe∏nosprawnoÊç w okresie PRL-u, ró˝nià si´ od tych, które naby∏y niepe∏no-sprawnoÊç póêniej, mi´dzy innymi poziomem aspiracji i oczekiwaƒ. Badani za-rabiajàcy do 2000 z∏otych przyjmujà, ˝e przynajmniej rozwa˝yliby innà ofert´(Êrednia powy˝ej 2 pkt, co oznacza∏o, ˝e raczej nie przyj´liby innej oferty), nato-miast zarabiajàcy powy˝ej 2000 z∏otych majà Êrednià blisko jedynki, to znaczytwierdzà, ˝e zdecydowanie nie przyj´liby innej oferty pracy (choç przecie˝ mo-g∏aby byç lepiej p∏atna). Taka odpowiedê mo˝e Êwiadczyç o tym, ˝e w opinii sa-mych badanych osiàgn´li oni wszystko, co mo˝e uzyskaç osoba niepe∏nospraw-na (w zwiàzku z tym zmiana nie ma sensu). W przypadku osób, któreniepe∏nosprawnoÊç naby∏y wczeÊniej, tendencja ta jest taka sama (je˝eli pomi-niemy nag∏y skok chći zmiany pracy w przypadku 8 osób, które zarabia∏y naj-wićej), z tà ró˝nicà, ˝e spadek chći zmiany pracy nast´puje o jeden przedzia∏wczeÊniej – przy zarobkach wy˝szych ni˝ 1400 z∏. Mo˝e to Êwiadczyç o tym, ˝eosoby nale˝àce do tej grupy uznajà, ˝e taka kwota to ju˝ wystarczajàco du˝o dlanich i nie ma co myÊleç o zmianie pracy, bo lepszej ju˝ nie b´dzie.

Interpretacja taka, choç nie poparta silnymi dowodami, ciekawie t∏umaczywa˝ny problem, jaki wy∏ania si´ z naszego badania – dlaczego pracujàce osobyniepe∏nosprawne sà tak bardzo zadowolone ze swojej pracy, niezale˝nie od obiek-tywnych warunków, w jakich si´ ona odbywa. Nasi badani cz´sto zarabiali bar-dzo ma∏o i jednoczeÊnie byli ze swojej pracy bardzo zadowoleni. Nawet ci, którzynarzekali na swojego szefa i/lub wspó∏pracowników, nie chcieli zmieniç pracy.ChcielibyÊmy zaproponowaç nast´pujàcà hipotez´: wa˝nym czynnikiem, któryodpowiada za taki stan rzeczy, sà bardzo niskie aspiracje niepe∏nosprawnych, któ-re sà skutkiem stereotypu obowiàzujàcego w czasie, kiedy nabywali oni swojà nie-pe∏nosprawnoÊç.

3.5. Wp∏yw niepe∏nosprawnoÊci na sytuacj´ zawodowà – przyczyny niepodejmowaniapracy w grupach PRZED89 i PO89

Wyda∏o nam si´ interesujàce poruszenie kwestii wp∏ywu przemian ustrojo-wych na deklarowane przez badanych przyczyny pozostawania bez pracyi niepodejmowania wysi∏ku w kierunku zmiany tej sytuacji. Do analizy tej pro-blematyki w∏àczyliÊmy otwarte pytanie o wp∏yw niepe∏nosprawnoÊci na sytu-acj´ zawodowà. W ramach tego pytania otrzymaliÊmy odpowiedzi, które uda-


∏o si´ zaklasyfikowaç do 45 kategorii. Dwie z nich ró˝nià si´ znacznie od siebie,kiedy podzielimy badanych na grupy, pod wzgl´dem momentu, w jakim naby-li niepe∏nosprawnoÊç. Pierwsza to ró˝nica w zg∏aszaniu kategorii „ograniczonamo˝liwoÊç wyboru pracy (nie do ka˝dej pracy osoba si´ nadaje)”12. WÊród osóbz grupy PRZED89 odpowiedzia∏o „tak” 18%, w grupie PO89 ju˝ tylko 11%.Ró˝nica druga to inne nasilenie cz´stotliwoÊci odpowiedzi na pytanie „ko-niecznoÊç zmiany charakteru pracy (na l˝ejszà/dostosowanà do mo˝liwo-Êci)/niemo˝noÊç wykonywania takiej pracy co kiedyÊ”13, w grupie PRZED89odpowiedzia∏o tak zaledwie 2% badanych, podczas gdy w grupie PO89 odse-tek ten wyniós∏ 8%.

Dajà si´ one dobrze t∏umaczyç, bioràc pod uwag´ ró˝nice w podejÊciu doniepe∏nosprawnych w okresach, kiedy nabyli niepe∏nosprawnoÊç. Po pierwsze,ci póêniejsi niepe∏nosprawni czujà byç mo˝e bardziej, ˝e Êwiat jest pe∏en mo˝-liwoÊci. Coraz cz´Êciej s∏yszy si´ o niepe∏nosprawnych, którzy dokonujà nieby-wa∏ych wyczynów – zdobywajà góry, dorabiajà si´ fortuny, uprawiajà sporty,w tym ekstremalne. Skoro Janek Mela potrafi∏ zdobyç biegun14 pomimo m∏ode-go wieku i niepe∏nosprawnoÊci, to dlaczego oni nie mieliby pracowaç jako nie-widomi reporterzy, nies∏yszàcy radiowcy, informatycy na wózkach? Osoby,które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, wydajà si´ byç raczej zwolenni-kami postawy, w myÊl której co prawda zmiana pracy jest cz´sto konieczna, aleniepe∏nosprawnoÊç nie odcina mo˝liwoÊci – raczej je modyfikuje.

Przytoczone powy˝ej dane dotyczà tylko tej cz´Êci respondentów, którzykiedykolwiek pracowali. Nie mo˝na tego powiedzieç jednak o 1/3 z badanychprzez nas osób (31%). Tym, którzy w momencie badania nie pracowali, zada-wano pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Równie˝ tutaj moment naby-cia niepe∏nosprawnoÊci okazywa∏ si´ czynnikiem ró˝nicujàcym odpowiedzi(tab. 8).

SpoÊród wielu ró˝nic widocznych w tab. 8 istotne okaza∏y si´ tylko dwie.Pierwsza – rzadziej wskazywano, ˝e to niepe∏nosprawnoÊç sprawia, i˝ badanynie mo˝e pracowaç (w grupie PRZED89 – 10%, w grupie PO89 – 6%). Druga ró˝-nica – cz´stsze wskazania na ogólnie z∏à sytuacj´ na rynku pracy; w grupiePRZED89 opcja ta zosta∏a wskazana przez 7% osób badanych, podczas gdyw grupie PO89 przez 12%. Mo˝na widzieç obie te ró˝nice jako wyraz ró˝nego ty-pu atrybucji osób badanych. Niepodejmowanie pracy w grupie PRZED89 jestcz´Êciej uzasadniane chorobà – skoro jestem niepe∏nosprawny, to w sposób „oczywi-sty” nie mog´ pracowaç. Je˝eli zapytamy o to samo osoby z grupy PO89, to praw-dopodobnie wi´kszy nacisk po∏o˝à na ogólnie trudnà sytuacj´ na rynku pracy.WyjaÊnienie takie dobrze komponuje si´ z proponowanym we wst´pie modelem.


12 test t (485) = 2,45; p < 0,05.13 test t (491) = 3,29; p < 0,01.14 Jan Mela (ur. 30 grudnia 1988 r. w Gdaƒsku) – polski polarnik, najm∏odszy w historii zdobywcabieguna pó∏nocnego i bieguna po∏udniowego. Dokona∏ tego w 2004 roku (w wieku 16 lat) wrazz Markiem Kamiƒskim, Wojciechem Ostrowskim i Wojciechem Moskalem. Jest pierwszym niepe∏no-sprawnym, który dokona∏ takiego wyczynu.

Osoby z grupy PO89, z racji innego rodzaju przekazu spo∏ecznego, wierzà w to,˝e mogà i powinny pracowaç pomimo niepe∏nosprawnoÊci, a przyczyn swojejaktualnej sytuacji zawodowej upatrujà raczej na rynku pracy, z kolei niepe∏no-sprawni z grupy PRZED89 uwa˝ajà fakt niepracowania za zrozumia∏y w kontek-Êcie ich niepe∏nosprawnoÊci.

Wyda∏o nam si´ zasadne, aby powtórzyç analizy odpowiedzi na pytanieo przyczyny pozostawania bez pracy z uwzgl´dnieniem podzia∏u na osoby ak-tywnie pracy poszukujàce (tab. 9) oraz bierne (tab. 10).


Tabela 8. Przyczyny niepodejmowania pracy w grupach PRZED89 i PO89

PRZED89 PO89 ZMIANA

1. Choroba i stan zdrowia (ogólnie) 34% 41% 6%

2. Brak pracy (ofert pracy) dla osób niepe∏nosprawnych 14% 14% –1%

3. Brak odpowiedniej pracy/dostosowanej do potrzeb i mo˝liwoÊci 9% 11% 2%

4. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (ogólnie)* 7% 12% 4%

5. Niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia podj´cie pracy** 10% 6% –5%

6. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania 4% 6% 1%

7. M∏ody absolwent/jeszcze si´ ucz´ 6% 4% –2%

8. Wiek (za stary) 3% 6% 3%

9. Orzeczenia lekarskie/zalecenia lekarza/zabraniajàce pracowaç 5% 4% –1%

10. Brak potrzeby podejmowania pracy 5% 3% –2%

* test t (600) = 2,23; p < 0,05** test t (878) = 2,61; p < 0,01

èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒUwaga: WartoÊci procentowe obliczane na podstawie liczby wskazaƒ w stosunku do liczbyodpowiadajàcych na to pytanie w danej grupie, wartoÊci zaokràglone do liczb ca∏kowitych

Najwi´kszà i najbardziej zaskakujàcà ró˝nicà jest cz´stsze wskazywanie nabrak pracy w miejscu zamieszkania jako czynnika uniemo˝liwiajàcego znalezie-nie pracy przez osoby z grupy PO89. WÊród osób z grupy PRZED89 tylko jednapoda∏a takà przyczyn´ (1%), podczas gdy w grupie PO89 osób takich by∏o 17(13%). Ró˝nica wydaje si´ pozostawaç w sprzecznoÊci z deklaracjami badanychdotyczàcymi gotowoÊci do podjćia pracy w odleg∏oÊci 10 km od miejsca za-mieszkania (patrz rozdz. 3.4). ObserwowaliÊmy wówczas ró˝nice Êwiadczàce ra-czej o wi´kszej mobilnoÊci osób z grupy PO89. Mo˝liwe, ˝e owe 17 osób na pyta-nie ankietera o to, czy podj´∏yby prac´ w odleg∏oÊci 10 km od miejscazamieszkania, odpowiedzia∏o „zdecydowanie nie” (takich osób by∏o w grupiebezrobotnych 33). Druga ró˝nica to cz´Êciej spotykane w grupie PRZED89 prze-konanie o tym, ˝e niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia podjćie pracy. Z koleiw grupie PO89 mamy wićej osób, które narzekajà na trudnoÊci w dotarciu domiejsca pracy.


Tabela 9. Blok pytaƒ dotyczàcych przyczyn pozostawania bez pracy wÊród osób bezro-botnych

PRZED89 PO89 ZMIANA

1. Brak pracy (ofert pracy) dla osób niepe∏no-sprawnych 22% 22% 0%

2. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (ogólnie) 17% 25% 8%

3. Choroba i stan zdrowia (ogólnie) 19% 17% –2%

4. Brak odpowiedniej pracy/dostosowanej do potrzeb i mo˝liwoÊci 13% 14% 1%

5. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania* 1% 13% 11%

6. Niech´ç pracodawców do zatrudniania niepe∏no-sprawnych/negatywny stosunek pracodawców 3% 10% 7%

7. Wiek (za stary) 2% 7% 5%

8. Niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia podjćie pracy** 9% 2% –7%

9. M∏ody absolwent/ jeszcze si´ ucz´ 6% 3% –3%

10. Brak kwalifikacji/umiej´tnoÊci/przygotowania/doÊwiadczenia 2% 4% 1%

11. TrudnoÊci w dotarciu do miejsca pracy*** 0% 4% 4%

* test t (117) = 2,07; p < 0,05** test t (117) = 2,07; p < 0,05

*** test t (137) = 2,5; p < 0,05


Najwi´ksze ró˝nice zasz∏y w zakresie najcz´Êciej ogólnie wymienianegow grupie biernych powodu: choroby oraz stanu zdrowia – by∏y one istotne staty-stycznie. Ciekawsza ró˝nica w grupie osób biernych dotyczy∏a braku kwalifika-cji lub doÊwiadczenia potrzebnego do pracy – problem ten dostrzegali cz´Êciejbierni z grupy PRZED89. Kolejna ró˝nica to trudnoÊci z pogodzeniem pracy i in-nych obowiàzków – istotnie cz´Êciej problem taki zg∏aszany by∏ przez biernychz grupy PO89. Dwie ostatnie istotne ró˝nice polega∏y na cz´stszym zg∏aszaniutrudnoÊci w dotarciu do miejsca pracy oraz sprawie relatywnie wysokich rent – problemy takie cz´Êciej zg∏asza∏y osoby z grupy PRZED89.


Tabela 10. Blok pytaƒ dotyczàcy przyczyn pozostawania bez pracy wÊród osób biernych

PRZED89 PO89 ZMIANA

1. Choroba i stan zdrowia (ogólnie)* 38% 51% 13%

2. Brak pracy (ofert pracy) dla osób niepe∏no-sprawnych 12% 10% –2%

3. Niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia podj´cie pracy 11% 7% –3%

4. Brak odpowiedniej pracy dostosowanej do potrzeb i mo˝liwoÊci 8% 10% 2%

5. Brak potrzeby podejmowania pracy 6% 5% –1%

6. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (ogólnie) 5% 6% 1%

7. Orzeczenia lekarskie/zalecenia lekarza zabra-niajàce pracowaç 5% 4% –1%

8. M∏ody absolwent/jeszcze si´ ucz´ 6% 4% –2%

9 Wiek (za stary) 3% 5% 2%

10. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania 5% 3% –2%

11. Brak wykszta∏cenia 3% 2% –1%

12. Brak kwalifikacji/umiej´tnoÊci/przygotowania/doÊwiadczenia** 4% 1% –3%

13. TrudnoÊci z pogodzeniem pracy z innymi obowiàzkami*** 1% 3% 2%

14. TrudnoÊci w dotarciu do miejsca pracy**** 3% 0% –2%

15. Relatywnie wysokie renty, zasi∏ki (wystarcza-jàce na ˝ycie)***** 2% 0% –2%

* test t (670) = 3,33; p < 0,01** test t (600) = 2,44; p < 0,05

*** test t (474) = 2,1; p < 0,05**** test t (497) = 2,62; p < 0,01

***** test t (522) = 2,22; p < 0,05


Obserwowane w grupie osób bezrobotnych ró˝nice mogà byç wyjaÊniane nakilka sposobów. Pierwsze wyjaÊnienie dotyczy innego typu doÊwiadczeƒ zwiàza-nych z poruszaniem si´ na rynku pracy. Przed rokiem 1989 osoby zarównosprawne, jak i z ograniczonà sprawnoÊcià mia∏y mniej okazji do nabywania umie-j´tnoÊci i kompetencji zwiàzanych z aktywnym poszukiwaniem pracy. Cz´stàw tym okresie Êcie˝kà kariery by∏o zwiàzanie si´ z jednym zak∏adem pracy na ca-∏y okres aktywnoÊci zawodowej – od ukoƒczenia edukacji a˝ po emerytur´.W wyniku zmiany systemowej rynek pracy wymusi∏ na ca∏ym spo∏eczeƒstwieszersze i bardziej elastyczne planowanie swoich Êcie˝ek kariery, co prze∏o˝y∏o si´zapewne na sytuacj´ osób nabywajàcych niepe∏nosprawnoÊç w nowym ustroju.Utrata pracy wià˝àca si´ z nabyciem niepe∏nosprawnoÊci oraz koniecznoÊç poszu-kiwania nowego miejsca pracy nie wydaje si´ zatem sytuacjà niespotykanà i do-tykajàcà w sposób specjalny tylko osoby niepe∏nosprawne. Drugie wyjaÊnieniedotyczy systemu wspierania osób niepe∏nosprawnych. Osoby z grupy PRZED89mog∏y cz´Êciej spotykaç si´ z mniej lub bardziej subtelnym przekazem spo∏ecz-nym, który sugerowa∏ przyjćie renty i pozostanie w stanie biernoÊci zawodowej.


Tabela 11. Charakterystyki odpowiedzi na pytania jakoÊciowe w podziale na grupyPRZED89 i PO89

PRZED89 PO89

Pracujàcy – co niepe∏nosprawnoÊç zmieni∏a w ich sytuacji zawodowej?

• Ograniczona mo˝liwoÊç wyboru pracy • KoniecznoÊç zmiany charakteru pracy (nie do ka˝dej pracy osoba si´ nadaje) (na l˝ejszà/dostosowanà do mo˝liwoÊci)

/niemo˝noÊç wykonywania takiej pracy co kiedyÊ

Przyczyny niepodejmowania pracy (dla biernych oraz aktywnie poszukujàcych pracy razem)

• Niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia • Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy podjćie pracy (ogólnie)

Przyczyny niepodejmowania pracy (osoby bezrobotne)

• Niepe∏nosprawnoÊç uniemo˝liwia • Brak miejsca pracy w miejscu zamiesz-podjćie pracy kania

• TrudnoÊci w dotarciu do miejsca pracy

Przyczyny niepodejmowania pracy (osoby bierne)

• Brak kwalifikacji/umiej´tnoÊci/przy- • Choroba i stan zdrowia (ogólnie)gotowania/doÊwiadczenia

• TrudnoÊci w dotarciu do miejsca pracy • TrudnoÊci z pogodzeniem pracy z innymi

• Relatywnie wysokie renty, zasi∏ki obowiàzkami

(wystarczajàce na ˝ycie)


Ró˝nice w odpowiedziach obserwowane wÊród osób biernych nasuwajà kilkahipotez. Cz´stsze skargi na braki kompetencyjne mo˝na interpretowaç w nast´pu-jàcy sposób: transformacja ustrojowa zmieni∏a równie˝ oblicze systemu edukacjiosób niepe∏nosprawnych. W czasach kiedy osoby z grupy PRZED89 nabywa∏yswojà niepe∏nosprawnoÊç, dominowa∏o szkolnictwo specjalne, jako najcz´stszymodel edukacji dla osoby niepe∏nosprawnej, które kszta∏ci∏o g∏ównie w kilku pro-stych i ma∏o presti˝owych zawodach. O ile edukacja w takim kierunku mia∏a senswtedy, gdy gospodarka by∏a odgórnie planowana, to po roku 1989 nieadekwat-noÊç ich wykszta∏cenia do potrzeb rynku pracy sta∏a si´ istotnym czynnikiem ry-zyka popadania w biernoÊç zawodowà.

Cenne wydaje si´ spojrzenie na odpowiedzi osób badanych zebrane w jednejtabeli. W tab. 11. wymieniono tylko twierdzenia, z którymi dana grupa zgadzasi´ cz´Êciej ni˝ grupa przeciwna. Próbujàc wyciàgnàç na jej podstawie ogólniej-sze wnioski mo˝na zauwa˝yç, ˝e wiele spoÊród twierdzeƒ, z którymi zgadzajàsi´ osoby z grupy PO89, mog∏aby zostaç przypisana ogó∏owi Polaków. Ka˝dyPolak mo˝e narzekaç na bezrobocie, brak miejsc pracy w miejscu zamieszkaniaczy trudnoÊci w dotarciu do potencjalnego miejsca pracy, a nawet skar˝yç si´ nachorob´ i stan zdrowia (ale nie niepe∏nosprawnoÊç). Mo˝na wi´c widzieç wynikigrupy PO89 jako wzmacniajàce stawiane tutaj ju˝ wielokrotnie hipotezy.

Grup´ PO89 od grupy PRZED89 ró˝ni wi´ksze podobieƒstwo do ogó∏u popu-lacji Polski. Z kolei w grupie PRZED89 przewa˝ajà cz´stsze odniesienia do w∏a-snej niepe∏nosprawnoÊci. Nie mo˝na wykluczyç, ˝e osoby z grupy PRZED89 sàniepe∏nosprawne w bardziej dokuczliwy sposób, choç wyjaÊnienie takie wydajesi´ ma∏o prawdopodobne – osoby by∏y bowiem dobierane do badania losowo.

W tym kontekÊcie wydaje si´, ˝e problemem tych osób nie jest niepe∏nospraw-noÊç per se (sama z siebie), ale raczej postawy badanych osób wobec w∏asnej niepe∏-nosprawnoÊci. W tomie 6 (Wiszejko-Wierzbicka, 2008) tej serii wydawniczej mo˝naprzeczytaç o tym, w jaki sposób postawy wobec w∏asnej niepe∏nosprawnoÊci wp∏y-wajà na pozosta∏e badane przez nas obszary, w tym aktywnoÊç zawodowà. Wynikten dobrze wpisuje si´ równie˝ w hipotezy wywiedzione z badania jakoÊciowego.Dorota Wiszejko-Wierzbicka (2008) wyodr´bnia dwa skrajne sposoby radzenia so-bie z w∏asnà niepe∏nosprawnoÊcià. Pierwszy z nich zosta∏ nazwany strategià bier-no-roszczeniowà, zakotwiczonà w przesz∏oÊci. Jej g∏ówne cechy to: inercja (brak inicja-tywy, biernoÊç i zdawanie si´ na innych), podkreÊlanie znaczenia w∏asnejniepe∏nosprawnoÊci (niepe∏nosprawnoÊç jako centralny wymiar osobowoÊci) orazbrak dojrza∏oÊci spo∏ecznej (w tym zawodowej). Osoby stosujàce takà strategi´uwa˝ajà si´ za osoby szczególnie pokrzywdzone przez los, którym nale˝y si´ po-moc i opieka. Oczekujà te˝ tego od swojego otoczenia i paƒstwa. Ch´tnie korzysta-jà z zapomóg i rent czy innych form pomocy spo∏ecznej. Trudno nie zauwa˝yç po-dobieƒstwa do twierdzeƒ charakterystycznych dla osób z grupy PRZED89. Z koleiosoby z grupy PO89 lepiej pasowa∏yby do strategii aktywnej, wybiegajàcej w przy-sz∏oÊç. Osoby wykazujàce si´ postawà aktywnà najsilniej, jak si´ wydaje, ograniczo-ne sà barierami fizycznymi i spo∏ecznymi. Uwa˝ajà si´ one za osoby takie same jakosoby pe∏nosprawne i chcà ˝yç w ten sam sposób. Kluczowymi cechami stosowa-nej przez nich strategii jest frustracja wynikajàca z barier, jakie napotykajà osobyniepe∏nosprawne, ambicja oraz samodzielnoÊç i niezale˝noÊç.


Analiza odpowiedzi na pytanie o preferencje co do sektora miejsca pracy zo-sta∏a przeprowadzona oddzielnie dla osób aktywnie poszukujàcych pracy orazbiernych, jednak tylko w grupie osób bezrobotnych ró˝nice okaza∏y si´ istotnestatystycznie (rys. 16). Polegajà one na tym, ˝e osoby z grupy PRZED89 widzàsiebie raczej w zak∏adach spó∏dzielczoÊci inwalidzkiej i zak∏adach pracy chronio-nej (najcz´stszy wybór), podczas gdy osoby z grupy PO89 du˝o cz´Êciej wskazy-wa∏y firmy z sektora paƒstwowego (najcz´stszy wybór).

Osoby z grupy PRZED89 wydajà si´ czuç bezpieczniej na chronionym rynku pra-cy. Byç mo˝e kojarzà taki rynek z wi´kszym bezpieczeƒstwem socjalnym, jest on dlanich êród∏em mocnej, pozytywnej postawy, nawet je˝eli praca w takim miejscu jestmniej satysfakcjonujàca pod wzgl´dem presti˝u zawodowego i finansowego.

W zwiàzku z uzyskanymi wynikami chcielibyÊmy rozszerzyç naszà analiz´o kwestie oczekiwaƒ co do przysz∏ej pracy, aby sprawdziç, czy w grupie osóbbezrobotnych i biernych istniejà ró˝nice ze wzgl´du na moment nabycia niepe∏-nosprawnoÊci. ZadaliÊmy badanym pytanie o zawód czy zaj´cie, jakie chcielibywykonywaç. Odpowiedê kodowana by∏a wed∏ug klucza kodowego zawodówu˝ywanego przez firm´ Pentor Research International. Dane zosta∏y przez naszrekodowane do klasyfikacji zawodów zaproponowanej przez Henryka Domaƒ-skiego, Zbigniewa Sawiƒskiego i Kazimierza S∏omczyƒskiego (2007). Dzi´ki tejoperacji mo˝liwe sta∏o si´ korzystanie ze skal, jakie do swojej listy proponujà au-torzy tej klasyfikacji. Ka˝dy z zawodów opisany jest liczbowo przez cztery skale– presti˝u zawodowego, kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zawodu, za-robków oraz z∏o˝onoÊci pracy. Skale te przynale˝à do dwóch ogólniejszych kate-gorii: wymogi kwalifikacyjne oraz z∏o˝onoÊç pracy, informujà o czynnikach do-tyczàcych nak∏adów, jakie pracownik ponosi w procesie przygotowania si´ do rólzawodowych. Wynagrodzenie materialne oraz presti˝ sk∏adajà si´ na czynnikidentyfikowany jako nagrody za pe∏nienie ról zawodowych.


��

��

0% 20% 40% 60% 80% 100%

��yy

�

Firma prywatna

Firma z sektora paƒstwowego

Bud˝etówka

Zak∏ad pracy chronionej

Zak∏ad spó∏dzielczoÊci inwalidzkiej

Rolnictwo

PO89

PRZED89

��

yyyyyyyyyyyyyyy

��

yyyyyy

Rys. 16. Preferencje co do sektora miejsca pracy w grupie osób bezrobotnych w podzialena grupy PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

Analiza wykaza∏a istnienie istotnej interakcji trzech zmiennych zale˝nych15

oraz dwóch predyktorów – momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci oraz statusuzawodowego (tylko osoby bierne i bezrobotne)16; wyniki ilustruje rys. 17.

Dla lepszego zrozumienia tych wyników, podamy kilka przyk∏adów zawo-dów o skrajnych, obserwowanych przez nas Êrednich wartoÊciach:

1) w przypadku wymogów kwalifikacyjnych obserwujemy Êrednie od ok. 30 pktdo ok. 42 pkt, co odpowiada zawodom takim jak fotografowie (29), sprzedaw-cy na bazarach i targowiskach (30), a z drugiej strony – celnicy (44), sprzedaw-cy w sklepach wielkopowierzchniowych (36), pomoce biurowe (46),

2) w skali z∏o˝onoÊci pracy obserwujemy rozpi´toÊç wyników od ok. 32 pkt dook. 40 pkt, odpowiada to zawodom takim jak pracownicy pogrzebowi (32,1),magazynierzy (31,1), a z drugiej strony – robotnicy wykwalifikowani (40,4),samodzielni rolnicy, w∏aÊciciele gospodarstw rolnych (40,3), w∏aÊciciele skle-pów i placówek handlowych (39,8),

3) w skali presti˝u zawodowego obserwujemy rozpi´toÊç od ok. 24 pkt do ok. 34 pkt,co opowiada zawodom takim jak listonosze, telefonistki (24,8), maszynistki,osoby wpisujàce teksty i dane do komputera (25,2), pracownicy ochrony(25,7), a z drugiej strony – brygadziÊci (34,5), fotografowie (32,4), recepcjoniÊci(33,8), laboranci przemys∏owi (34,4).

We wszystkich trzech przypadkach interakcja zachodzi wed∏ug takiego same-go schematu: bezrobotni i bierni z grupy PRZED89 nie ró˝nià si´ mi´dzy sobà,


15 Model by∏ nieistotny w przypadku wszystkich czterech zmiennych, a okaza∏ si´ istotny po wy∏à-czeniu zmiennej: wynagrodzenie.

16 test F(3, 310) = 2,78; p < 0,05.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Kwalifikacje Z∏o˝onoÊç Presti˝

PRZED89 PO89 PRZED89 PO89 PRZED89 PO89

bierni

bezrobotni

Rys. 17. Kwalifikacje, z∏o˝onoÊç oraz presti˝ zawodu a status zawodowy w podziale nagrupy PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

natomiast ró˝nica taka wyst´puje w obr´bie grupy PO89. Polega ona na tym, ˝eosoby bezrobotne z grupy PO89 majà we wszystkich trzech parametrach (wyma-ganych kompetencji, presti˝u stanowiska pracy oraz jej z∏o˝onoÊci) najni˝sze wy-niki. Oznacza to, ˝e szukajà najmniej skomplikowanej i najmniej presti˝owej orazma∏o z∏o˝onej pracy. Najwy˝sze wyniki na wszystkich trzech skalach osiàgajàosoby, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989, a w czasie badania dekla-rowa∏y, ˝e nie poszukujà pracy (bierne). Jednak zapytane: „Jakà prac´, zawód,chcia∏(a) by Pan(i) wykonywaç?”, udziela∏y odpowiedzi, która w porównaniuz innymi osobami oznacza∏a prac´ najbardziej presti˝owà, bardziej z∏o˝onà orazwymagajàcà najwy˝szych kompetencji.

ChcielibyÊmy zaproponowaç hipotez´ dla wyjaÊnienia tych ró˝nic zaobser-wowanych pomi´dzy grupami. Zak∏ada ona, ˝e:

Niskie aspiracje osób bezrobotnych sà wyrazem ich realistycznej ocenyszans na rynku pracy.

Obni˝ajàc swoje oczekiwania zwi´kszajà swoje szanse na uzyskanie pracy. Do-brà ilustracjà dla tej hipotezy jest postaç osoby z ograniczonà sprawnoÊcià zapre-zentowana w spocie telewizyjnym wyÊwietlanym jako jeden z serii w ramach kam-panii Niepe∏nosprawni – pe∏nosprawni w pracy, prowadzonej przez PaƒstwowyFundusz Rehabilitacji Osób Niepe∏nosprawnych17. Spot pokazuje Wiktora, m∏ode-go, aktywnego cz∏owieka poruszajàcego si´ na wózku. Szuka on pracy, nie liczyjednak na wspó∏czucie pracodawcy, poniewa˝ ma wysokie kwalifikacje, zna swo-jà wartoÊç i wie, jak du˝o potrafi daç firmie, która go zatrudni. Pod koniec spotunast´puje jednak nieoczekiwana zmiana. Wiktora, któremu ˝aden pracodawca niechce daç szansy, ochlapuje na ulicy przeje˝d˝ajàcy przez ka∏u˝´ samochód. Ch∏o-pak wyciàga plansz´ z napisem „Podejm´ ka˝dà prac´” i k∏adzie jà sobie na kola-nach. Otwierajàc si´ na ka˝dà prac´ zwi´ksza swoje szanse na rynku pracy.

W przeciwieƒstwie do osób bezrobotnych, osoby bierne z grupy PO89 majàznaczàco wy˝sze oczekiwania co do jakoÊci pracy, jakà chcia∏yby wykonywaç.Mo˝na spekulowaç, ˝e stosunkowo wysokie oczekiwania co do jakoÊci potencjal-nej pracy pe∏nià rol´ mechanizmu obronnego: rynek pracy nie jest byç mo˝e wy-marzonym Êrodowiskiem poszukiwania zajćia dla osoby niepe∏nosprawnej – cz´-sto pojawiajà si´ propozycje pracy o niskim presti˝u, a co za tym idzie niewielkiejkomplikacji i niewielu wymaganych kompetencjach. W takiej sytuacji mo˝na (nawzór osób poszukujàcych pracy) obni˝yç swoje oczekiwania i szukaç zajćia lub te-go nie robiç. Jednak status osoby biernej zawodowo mo˝e byç zagra˝ajàcy dla sa-mooceny. W takich okolicznoÊciach przyjćie stosunkowo wysokich wymagaƒ codo przysz∏ego miejsca pracy (byç mo˝e nierealistycznych) racjonalizuje biernà po-staw´: „Nie pracuj´, bo nie ma pracy odpowiedniej dla moich oczekiwaƒ i kwalifi-


17 http://www.pelnosprawniwpracy.pl/.

kacji”. Dobrà ilustracjà takiego mechanizmu jest wypowiedê niepe∏nosprawnegom´˝czyzny, z którym jeden z naszych ankieterów rozmawia∏ w roku 2007:

Znaczy, powiem pani wi´cej, we wszystkich zak∏adach pracy chronionej, w któ-rych ja by∏em, […] prowadzi∏em rozmowy, […] to mam k∏opot, bo ja mam za wy-sokie wykszta∏cenie. Za wysokie kwalifikacje. I jest problem, bo oni potrzebujà za-miatacza, do sznurowania, do zamiatania i tak dalej. Naprawd´ nie ma pracy.Owszem, og∏oszenia sà, ale – prosz´ pana jakby pan skoƒczy∏ zawodówk´, poma-cha∏ ∏opatà, to weêmiemy pana. (Wywiad 044)

Jednak wysokie oczekiwania w tej grupie osób niekoniecznie muszà byç prze-jawem mechanizmów obronnych, a mogà byç raczej wyrazem realistycznej ocenyw∏asnych kompetencji i w obliczu realiów rynku pracy – protestem wobec propo-nowanych im zaj´ç. To samo dotyczy grupy osób poszukujàcych pracy – to, czy re-alistycznie oceniajà swoje mo˝liwoÊci na rynku pracy, czy godzà si´ na uczestnic-two w niesprawiedliwej grze, zale˝y od indywidualnej sytuacji, czyli odkonkretnych kompetencji i mo˝liwoÊci oraz specyfiki lokalnego rynku pracy. Nie-stety, na podstawie posiadanych danych nie jesteÊmy w stanie rozstrzygnàç, którymechanizm sprzyja dobru osób badanych (dobro rozumiemy jako wysokà jakoÊç˝ycia). Z jednej strony wyniki naszych badaƒ pokazujà, ˝e posiadanie nawet mar-nej pracy (˝mudnej, ma∏o p∏atnej, o niskim presti˝u) pozytywnie wp∏ywa na do-brostan badanych (patrz: Brzeziƒska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszej-ko-Wierzbicka, 2008), jednak z drugiej strony pokaza∏y one (szczególnie badaniajakoÊciowe), ̋ e niska jakoÊç pracy negatywnie wp∏ywa na jakoÊç ̋ ycia (Sijko, 2008).

3.6. Podsumowanie

Sytuacja zawodowa osób niepe∏nosprawnych powiàzana jest z wieloma czyn-nikami natury ekonomicznej, prawnej, jak i psychospo∏ecznej. Te ostatnie by∏yprzedmiotem analizy w powy˝szym rozdziale, a w jego podsumowaniu pragnie-my zebraç wszystkie znaczàce wyniki i ró˝nice pomi´dzy grupami.

Na koniec tej cz´Êci naszych rozwa˝aƒ chcielibyÊmy podkreÊliç rol´ zmieniajà-cych si´ stereotypów dotyczàcych osoby niepe∏nosprawnej. Dawniej, kiedy ktoÊnabywa∏ niepe∏nosprawnoÊç, otrzymywa∏ od spo∏eczeƒstwa bardziej lub mniejwprost wyra˝one komunikaty o tym, ˝e powinien zg∏osiç si´ po rent´ i pozostaçju˝ w „stanie spoczynku”, czyli – byç biernym zawodowo. W obecnych czasach sy-tuacja wyglàda byç mo˝e inaczej. Wystarczy przypomnieç sobie choçby ostatnioprowadzone kampanie spo∏eczne, na przyk∏ad Zatrudnij niepe∏nosprawnego18.W nich komunikat jest jasny – niepe∏nosprawni chcà, mogà i powinni pracowaç.


18 www.zatrudnijniepelnosprawnego.pl.

4.1. Wprowadzenie

AktywnoÊç zawodowa, która by∏a przedmiotem analizy w poprzednim roz-dziale, poza oczywistymi zyskami w postaci dochodów daje równie˝ poczuciebycia potrzebnym i zwi´ksza mo˝liwoÊci kontaktów z innymi ludêmi. Przyjaê-nie, znajomoÊci, kontakty towarzyskie stanowià wa˝ne êród∏o pomocy i wspar-cia i cz´sto bywajà okreÊlane mianem kapita∏u spo∏ecznego.

W literaturze najcz´Êciej opisuje si´ kapita∏ spo∏eczny jako „normy i sieci spo-∏eczne umo˝liwiajàce podejmowanie wspólnych dzia∏aƒ” (definicja Banku Âwia-towego z roku 2000 – za: Gertler, Levine i Moretii, 2006, s. 455). Wed∏ug Pier-re’a Bourdieu jest to „suma zasobów […], którymi dysponuje jednostka lubgrupa dzi´ki posiadaniu trwa∏ej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanychrelacji wzajemnej znajomoÊci i rozpoznawania si´” (Bourdieu i Wacqunat, 1992,s. 119; za: Sztompka 2007, s. 244).

Nasze zainteresowanie wzbudzi∏ wp∏yw zmiany systemowej na zmian´ oto-czenia osób niepe∏nosprawnych, czyli na ewentualne ró˝nice w kapitale spo∏ecz-nym obu wyró˝nionych przez nas grup. WspominaliÊmy o tym, ˝e w opinii sa-mych zainteresowanych zmieni∏o si´ podejÊcie spo∏eczeƒstwa do osóbniepe∏nosprawnych – od sytuacji, w której uznawano, ˝e nale˝y im zapewniçÊrodki na utrzymanie (w postaci renty) lub w niektórych przypadkach ca∏odobo-wà opiek´ (w specjalnych oÊrodkach), i to wystarczy – do podejÊcia preferujàce-go w∏àczenie (inkluzj´) i integracj´ z resztà spo∏eczeƒstwa. Jak wa˝ny jest to ele-ment naszego funkcjonowania, wskazujà chocia˝by ró˝nego rodzaju analizypokazujàce, ˝e najskuteczniejszym sposobem poszukiwania pracy jest robienietego przy pomocy znajomych i kontaktów, które mogà oni nam podsunàç naprzyk∏ad poprzez polecenie nas komuÊ lub przekazanie wa˝nych informacji(por. rozdzia∏ 2).

Rozdzia∏ 4

Kapita∏ spo∏eczny

4.2 Liczba przyjació∏ i znajomych w grupachPRZED89 i PO89

Najpierw postawiliÊmy sobie za zadanie sprawdzenie, czy osoby, które naby-∏y niepe∏nosprawnoÊç w dwóch interesujàcych nas okresach, ró˝nià si´ od siebiepod wzgl´dem liczby znajomych i przyjació∏. Testy statystycznie nie wykaza∏y˝adnych istotnych ró˝nic pomi´dzy grupami. SprawdziliÊmy jednak równie˝,czy istniejà ró˝nice w zakresie liczby niepe∏nosprawnych znajomych i przyja-ció∏ – tym razem okaza∏y si´ one istotne19. ˚eby jednak pokazaç pe∏niejszy obrazzjawiska, wzi´liÊmy równie˝ pod uwag´ ogólnà liczb´ znajomych. Sàdzimy bo-wiem, ˝e wa˝ne mo˝e byç wskazanie na to, ilu ma si´ niepe∏nosprawnych wÊródogólnej liczby znajomych. Ró˝nice okaza∏y si´ istotne w grupie osób, które majà7–10, 11–15 oraz 16 i wi´cej znajomych20, szczegó∏owe dane przedstawia rys. 18.Ogólnie mo˝na powiedzieç, ˝e wÊród osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊçprzed rokiem 1989, Êrednio 38% ich znajomych to inni niepe∏nosprawni, nato-miast odsetek ten spada do 23% wÊród osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç poroku 1989, jest to ró˝nica istotna statystycznie21.


19 test F(1, 1309) = 12,32; p < 0,001.20 Efekt g∏ówny okresu nabycia F(1, 1301) = 19,70; p < 0,001; efekt g∏ówny liczby przyjació∏ F(4, 1301)

= 75,15; p < 0,001; efekt interakcji F(4, 1301) = 2,40; p < 0,05; R2 = 0,201 (skorygowane R2 = 0,195);zastosowano poprawk´ dla porównaƒ wielokrotnych – Bonferroniego.

21 test F(1, 1284) = 78,99; p < 0,001.

0

2

4

6

8

10

12

Licz

ba n

iepe

∏nos

praw

nych

zna

jom

ych

Liczba przyjació∏ i znajomych

do 4 5–6 7–10 11–15 16 i wi´cej

niepe∏nosprawnoÊç nabyta PO89

niepe∏nosprawnoÊç nabyta PRZED89

Rys. 18. Liczba niepe∏nosprawnych znajomych w zale˝noÊci od ogólnej liczby znajomychw grupach PRZED89 i PO89.èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

Warto zwróciç uwag´ na kwesti´ zwiàzanà z problemem czasu. Zaobserwowa-ne ró˝nice mo˝na t∏umaczyç na dwa sposoby. Sposób pierwszy odwo∏uje si´ dodzia∏ania zmiany systemowej, która przyczyni∏a si´ do zwi´kszenia mo˝liwoÊci in-tegracji osób sprawnych z niepe∏nosprawnymi, co ma swoje odbicie w liczbie zna-jomych, którzy sà sprawni. Sposób drugi odwo∏uje si´ do przypuszczenia, ˝e ob-serwowane zmiany sà wynikiem dzia∏ania czasu. Zwróçmy uwag´ na to, ˝e osobyz grupy niepe∏nosprawnych PRZED89 pozostajà w stanie ograniczonej sprawnoÊciju˝ od minimum 17 lat. W tym czasie mia∏y, byç mo˝e, wiele okazji, ˝eby spotykaçsi´ z innymi niepe∏nosprawnymi – podczas czekania w przychodni lekarskiej,w czasie pobytu w szpitalu, przy okazji turnusów rehabilitacyjnych itd.

Wobec tego sprawdziliÊmy, czy istnieje zwiàzek pomi´dzy czasem, jaki up∏y-nà∏ od nabycia niepe∏nosprawnoÊci, a odsetkiem osób niepe∏nosprawnych po-Êród wszystkich przyjació∏ i znajomych osoby niepe∏nosprawnej. Analiza wyka-za∏a, zgodnie z przewidywaniami, istotnà statystycznie i doÊç silnà korelacj´22:

Im d∏u˝ej jest si´ osobà niepe∏nosprawnà, tym wi´kszy jest odsetekniepe∏nosprawnych wÊród znajomych.

Niestety, nie jesteÊmy w stanie sprawdziç, czy jest to spowodowane poznawa-niem nowych osób z ograniczonà sprawnoÊcià (jak sugerowaliÊmy wy˝ej) czybyç mo˝e „wykruszaniem si´” z kr´gu znajomych osób sprawnych.

PrzeprowadziliÊmy jednak dodatkowe analizy, w których sprawdzaliÊmy, czyokres, jaki minà∏ od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci, ogólna liczba znajo-mych i przyjació∏ oraz system, w którym nabyta zosta∏a niepe∏nosprawnoÊç, ra-zem dobrze „przewidujà” liczb´ niepe∏nosprawnych przyjació∏ i znajomych. Oka-za∏o si´, ˝e dwie spoÊród trzech zmiennych (liczba przyjació∏ oraz rok nabycianiepe∏nosprawnoÊci) sà istotnymi predyktorami tej liczby23. Na tej podstawie mo-˝emy powiedzieç, ˝e pierwsza hipoteza ma wsparcie w danych – czas, jaki up∏y-nà∏ od nabycia niepe∏nosprawnoÊci zwi´ksza szanse na to, ˝e odsetek niepe∏no-sprawnych w naszym otoczeniu b´dzie stosunkowo du˝y. Wsparcia nie uzyska∏ajednak hipoteza o wp∏ywie okresu, w jakim nabyliÊmy niepe∏nosprawnoÊç. Z ana-lizy tej wynika, ˝e mo˝emy z prawdopodobieƒstwem 37% przewidzieç, ile danaosoba b´dzie mia∏a niepe∏nosprawnych znajomych tylko na podstawie wiedzyo tym, ilu ma znajomych w ogóle oraz jak d∏ugo jest niepe∏nosprawna.

PrzeprowadziliÊmy dodatkowà analiz´ w podobnym planie jak poprzednio,tym razem przewidujàc nie liczb´ znajomych niepe∏nosprawnych, a odsetek osóbniepe∏nosprawnych wÊród ogólnej liczby znajomych. Model, podobnie jak po-przednio, okaza∏ si´ istotny24, tym razem jednak wszystkie trzy predyktory by∏y

KAPITA¸ SPO¸ECZNY 49

22 r(1286) = 0,25; p < 0,001.23 Analiza regresji istotna na poziomie p < 0,001, skorygowane R2 = 0,37, okres nabycia niepe∏no-

sprawnoÊci n.i. (p = 0,65).24 Analiza regresji istotna na poziomie p < 0,001, skorygowane R2 = 0,07, wszystkie predyktory istot-

ne na poziomie przynajmniej p < 0,05.

istotne. Z tej analizy mo˝na wyprowadziç wniosek, ˝e do oceny ogó∏u znajo-mych osoby niepe∏nosprawnej (a zatem równie˝ jej kapita∏u spo∏ecznego) nadajàsi´ wszystkie trzy brane przez nas pod uwag´ zmienne:

• osoby, które majà ogólnie wi´cej znajomych, majà wÊród nich ni˝szy odsetekosób niepe∏nosprawnych,

• im d∏u˝ej jest si´ osobà niepe∏nosprawnà, tym ten odsetek jest wi´kszy, • je˝eli nabyliÊmy niepe∏nosprawnoÊç w okresie PRL-u, mamy z tego tytu∏u jesz-

cze wi´ksze szanse na du˝y procent niepe∏nosprawnych wÊród znajomych.

Podsumowujàc, nale˝y podkreÊliç, ˝e nabycie przed 1989 rokiem lub po nimniepe∏nosprawnoÊci nie pozostaje w zwiàzku z liczbà niepe∏nosprawnych przy-jació∏ i znajomych, jednak pozwala przewidywaç odsetek tych˝e wÊród ca∏kowi-tej liczby znajomych.

4.3. Kapita∏ spo∏eczny i aktywnoÊç zawodowaw grupach PRZED89 i PO89

Omawiane wczeÊniej analizy koncentrujà si´ na jakoÊci i strukturze kapita∏uspo∏ecznego badanych. W tym miejscu chcielibyÊmy powiàzaç ten wàtek z ak-tywnoÊcià zawodowà. W naszej ankiecie znalaz∏o si´ wiele pytaƒ dotyczàcychsposobów poszukiwania pracy. PytaliÊmy pracujàcych niepe∏nosprawnych o to,w jaki sposób poszukiwali pracy i który sposób okaza∏ si´ najskuteczniejszy, czylijak znaleêli obecnà prac´. Najskuteczniejszymi sposobami okaza∏y si´: 1) bezpo-Êrednie wizyty u pracodawców, 2) szukanie ofert w powiatowych urz´dach pra-cy i 3) szukanie pomocy u rodziny i wÊród znajomych. Szczegó∏owe dane na tentemat zawiera tab. 12.

Przyglàdajàc si´ tab. 12 trzeba pami´taç, ˝e pytanie o sposoby poszukiwaniapracy zadawane by∏o tylko tym respondentom, którzy w momencie badania pra-cowali. W zwiàzku z tym mo˝na ich okreÊliç jako grup´, której si´ powiod∏o.Tym bardziej ciekawe wydajà si´ ró˝nice w stosowanych sposobach poszukiwa-nia pracy pomi´dzy grupami, które nas interesujà. Najwi´ksza procentowa ró˝-nica to 13% wi´cej w przypadku osób z grupy PO89 (38% do 51%) w sytuacji po-szukiwania pracy poprzez znajomych i rodzin´, cz´Êciej równie˝ osoby tekorzystajà z us∏ug powiatowych urz´dów pracy (o 7% cz´Êciej) oraz liczà naprzypadek (cz´Êciej o 5%). Z kolei w grupie, która naby∏a niepe∏nosprawnoÊçprzed rokiem 1989, respondenci cz´Êciej przyznawali si´, ˝e „po prostu czekalina oferty” (5% ró˝nicy) i „szukali pomocy u innych osób niepe∏nosprawnych”(5% ró˝nicy).



Tabela 12. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby pracujàce w grupach PRZED89 i PO8925

Nabycie a 89

Sposób PRZED89 PO89 Ogó∏em Ró˝nica

Ile % Ile %

Szukanie pomocy u rodziny/znajomych 98 38% 157 51% 255 13%

Szukanie w ofertach Powiatowego Urz´du Pracy 90 35% 129 42% 219 7%

Liczy∏ pan(i) na przypadek 26 10% 46 15% 72 5%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w prasie 81 32% 112 36% 193 5%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w internecie na stronach dla osób niepe∏nosprawnych 8 3% 21 7% 29 4%

Zamieszczenie og∏oszenia w gazecie 15 6% 27 9% 42 3%

Wykonywanie na poczàtku prac zleconych 18 7% 27 9% 45 2%

Przepisanie gospodarstwa rolnego/pra-ca we w∏asnym gospodarstwie rolnym 8 3% 14 5% 22 1%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w internecie na portalach poÊwićonych pracy 19 7% 27 9% 46 1%

Zg∏aszanie si´ do pracodawców z chćià pracy za darmo (wolontariat) 4 2% 7 2% 11 1%

Szukanie pomocy w organizacji poza-rzàdowej/fundacji/stowarzyszeniu 9 4% 13 4% 22 1%

Uczestnictwo w gie∏dach pracy organi-zowanych dla osób niepe∏nosprawnych 7 3% 9 3% 16 0%

Szukanie pomocy w urz´dzie gminy/miasta/OÊrodku Pomocy Spo∏ecznej 20 8% 24 8% 44 0%

Rozpoczćie w∏asnej dzia∏alnoÊcigospodarczej 7 3% 5 2% 12 –1%

Zamieszczenie og∏oszenia w internecie 9 4% 7 2% 16 –1%

Zg∏oszenie si´ do agencji doradztwa per-sonalnego/biura poÊrednictwa pracy 21 8% 21 7% 42 –1%

Pytanie bezpoÊrednio u pracodawcy 131 51% 149 48% 280 –3%

Szukanie pomocy u innych osób niepe∏nosprawnych 38 15% 30 10% 68 –5%

Czekanie na oferty/dosta∏e(am) ofert´ 20 8% 8 3% 28 –5%

Suma 255 247% 308 270% 563


25 Z tabeli usuni´to sposoby wymienione przez mniej ni˝ 10 respondentów (w sumie).

W tab. 13 przedstawiono wyniki badaƒ dotyczàce sposobów poszukiwaniapracy w grupie osób, które tej pracy nie majà (pytano ich o to, jak jej szukajà) orazw grupie osób, które pracujà (pytanie dotyczy∏o tego, jak prac´ znalaz∏y). Zesta-wienie to jest bardzo ciekawe, poniewa˝ pozwala zobaczyç ró˝nice pomi´dzy in-teresujàcymi nas grupami w szerszym kontekÊcie osób, które prac´ zdoby∏y,a zatem de facto wÊród danych Êwiadczàcych o skutecznoÊci poszczególnych tak-tyk. Wyniki zestawienia wskazujà na kilka istotnych ró˝nic. Pierwsza z nich do-tyczy najcz´Êciej wykorzystywanej techniki w grupie osób pracujàcych – pytaniabezpoÊrednio u pracodawcy. W grupie osób pracujàcych a˝ co drugi respondent


Tabela 13. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby niepracujàce w grupach PRZED89i PO89

NiepracujàcySposób

PRZED89 PO89Pracujàcy

Pytanie bezpoÊrednio u pracodawcy 9% 20% 53%

Szukanie pomocy u rodziny/ znajomych 21% 24% 48%

Szukanie w ofertach Powiatowego Urz´du Pracy 14% 19% 42%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w prasie 15% 19% 37%

Liczy∏ Pan(i) na przypadek 7% 7% 14%

Szukanie pomocy u innych osób niepe∏nosprawnych 8% 5% 13%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w internecie na portalach poÊwi´conych pracy 5% 7% 9%

Wykonywanie na poczàtku prac zleconych 2% 2% 9%

Szukanie pomocy w urz´dzie gminy/miasta/OÊrodku Pomocy Spo∏ecznej 3% 5% 8%

Zamieszczenie og∏oszenia w gazecie 3% 4% 8%

Zg∏oszenie si´ do agencji doradztwa personalnego/biura poÊrednictwa pracy 2% 3% 8%

Przeglàdanie og∏oszeƒ w internecie na stronach dla osób niepe∏nosprawnych 5% 4% 5%

Czekanie na oferty/dosta∏e(am) ofert´ 6% 4% 5%

Szukanie pomocy w organizacji pozarzàdowej/fundacji/stowarzyszeniu 4% 3% 4%

Uczestnictwo w gie∏dach pracy organizowanych dla osób niepe∏nosprawnych 2% 1% 3%

Zamieszczenie og∏oszenia w internecie 2% 3% 3%

Zg∏aszanie si´ z do pracodawców z ch´cià pracy za darmo (wolontariat) 1% 1% 2%


przyznawa∏, ˝e szuka∏ w ten sposób pracy. Osoby niepracujàce ogólnie korzysta-jà z tego sposobu o wiele rzadziej, jednak mo˝na tutaj zaobserwowaç ciekaweró˝nice w zale˝noÊci od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci: w grupiePRZED89 bezpoÊrednio u pracodawcy pyta o prac´ zaledwie 9% w stosunku do20% w grupie PO89. Mo˝na wić powiedzieç, ˝e osoby z grupy PRZED89w mniejszym stopniu ni˝ osoby z grupy PO89 stosujà strategi´, która mog∏abypomóc im znaleêç prac´.

Kolejne wnioski mo˝na wysunàç na podstawie obserwacji ogólnej tendencjipomi´dzy wynikami osób pracujàcych oraz niepracujàcych z grupy PRZED89i PO89. Kiedy zsumuje si´ wszystkie procenty w kolumnie osób pracujàcych,otrzymamy 271%, podczas gdy w grupie niepracujàcych PRZED89 111%,a w grupie PO89 – 132%. Wyniki te oznaczajà, ˝e osoby z grupy pracujàcych mó-wi∏y Êrednio o prawie trzech ró˝nych strategiach poszukiwania, podczas gdyosoby niepracujàce zaledwie o jednej, przy czym nieco wićej wskazywa∏y osobyz grupy PO89.

Status osób sprawnych w Polsce jest znacznie wy˝szy ni˝ osób z ograniczonàsprawnoÊcià. Je˝eli wÊród naszych znajomych jest wićej osób sprawnych, to ma-my wi´kszà szans´ na to, ˝e znajdziemy prac´ korzystajàc z ich znajomoÊci, wie-dzy czy rady (co potwierdzajà dane – osoby aktywne zawodowo majà istotniewićej znajomych ni˝ osoby bierne – 12 vs. 9 osób26). Istotne okaza∏y si´ równie˝ró˝nice w zarobkach27 – osoby z niewielkà liczbà przyjació∏ zarabiajà istotniemniej, co przedstawia rys. 19.


26 test F(2, 1479) = 15,16; p < 0,001.27 test F(4, 514) = 5,22; p < 0,001, test Bonferroniego wykaza∏, ˝e istotne sà ró˝nice pomi´dzy grupà

o najmniejszej liczbie znajomych, a tymi, którzy majà ich 7 lub wićej.

– z∏

200 z∏

400 z∏

600 z∏

800 z∏

1000 z∏

1200 z∏

† 4 5–6 7–10

Liczba przyjació∏

Âre

dnie

zar

obki

net

to

11–15 16+

Rys. 19. Zarobki w zale˝noÊci od liczby przyjació∏èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

4.4. Relacje w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89

Kapita∏ spo∏eczny w ramach proponowanej przez nas definicji obejmuje rów-nie˝ zmienne zwiàzane ze sposobami traktowania osoby w rodzinie. W naszymkwestionariuszu znalaz∏y si´ dwa pytania w tej kwestii. W przypadku pierwsze-go pytania, które dotyczy∏o traktowania osoby badanej w rodzinie, zmienna opi-sujàca moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci istotnie ró˝nicowa∏a struktur´ odpo-wiedzi badanych28. Wyniki przedstawia rys. 20.

Badani ogólnie najcz´Êciej wybierali odpowiedê drugà. W zakresie tej odpo-wiedzi wystàpi∏y ró˝nice pomi´dzy grupami PRZED89 i PO89 – osoby, którewczeÊniej naby∏y niepe∏nosprawnoÊç, stosunkowo rzadziej mówià o egalitarnymtraktowaniu w rodzinie. Natomiast cz´Êciej pojawiajà si´ ich g∏osy Êwiadczàceo tym, ˝e rodziny otaczajà ich nadmiernà opiekà – „rodzina robi praktyczniewszystko” za osob´ badanà.


28 χ2(2, N = 1352) = 6,04; p < 0,05.

0%

10%20%

30%40%

50%60%

70%80%

90%

PRZED89 6% 80% 14%

PO89 6% 84% 9%

Przez mojà niepe∏nospraw-noÊç jestem traktowany(a) gorzej ni˝ inni cz∏onkowie rodziny. Daje mi si´ do zro-zumienia, i˝ jestem obcià˝e-

niem dla rodziny. Moje potrzeby w ogóle nie sàbrane pod uwag´ przez

innych cz∏onków rodziny.

Jestem traktowany(a) jakka˝dy inny cz∏onek rodziny,

mam takie same prawai obowiàzki. Rodzinadobrze rozumie moje

ograniczenia wynikajàcez niepe∏nosprawnoÊci

i udziela mi koniecznegowsparcia.

Jako osoba niepe∏no-sprawna jestem specjalnietraktowany(a) przez mojà

rodzin´. Mniej si´ ode mnie wymaga, nie mam

wielu obowiàzków.Rodzina robi

praktycznie wszystkoza mnie.

Rys. 20. Sposoby traktowania w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

To wa˝ny wynik, poniewa˝ mo˝e on wskazywaç na jeden z mechanizmówkryjàcych si´ za obserwowanymi przez nas ró˝nicami pomi´dzy osobami niepe∏-nosprawnymi sprzed 1989 roku i po nim. W innej ksià˝ce tej serii (Brzeziƒska,Kaczan, 2008) pokazujemy, jakie znaczenie dla osoby niepe∏nosprawnej ma jejdzieciƒstwo, niezale˝nie od tego, czy w dzieciƒstwie by∏o si´ osobà niepe∏no-sprawnà czy nie. Istniejà dwa modele wychowania: pierwszy to wychowanie dosamodzielnoÊci, które charakteryzuje si´ du˝ymi wymaganiami stawianymidziecku przez rodziców. Drugi – w którym rodzice nie wymagajà od dzieckazbyt du˝o, w wielu sprawach wyrćzajà je, wychowujàc w sposób sprzyjajàcydu˝ej zale˝noÊci i ma∏ej samodzielnoÊci.

Stawiamy hipotez´, ˝e relacj´ cz∏owieka, który naby∏ niepe∏nosprawnoÊç (nie-zale˝nie od wieku, w jakim to si´ dzieje), z jego rodzinà mo˝na porównaç do re-lacji dziecka z rodzicami. Nast´puje pewien regres – sprawy, które nie sprawia-∏y najmniejszego k∏opotu przed niepe∏nosprawnoÊcià stanowià nie ladawyzwanie lub stajà si´ wrćz niemo˝liwe do zrealizowania po jej pojawieniu si´.W zasadzie bycie dzieckiem równie˝ mo˝na nazwaç ograniczonà sprawnoÊcià – m∏ody cz∏owiek mo˝e byç zbyt niski i nie dosi´gaç do sto∏u, mo˝e nie potrafiçchodziç, nie radziç sobie z tabliczkà mno˝enia, wstydziç si´ sprzedawczyniw sklepie spo˝ywczym. Jednak wi´kszoÊç ludzi zachća dziecko do podejmowa-nia ciàg∏ych prób, bo wierzy, ˝e wszystkie te czynnoÊci sà w jego zasi´gu. Byçmo˝e nie dziÊ, nie jutro, ale w koƒcu z pewnoÊcià dziecku uda si´ pójÊç po zaku-py, uroÊnie wystarczajàco, ˝eby si´gaç po rzeczy ze sto∏u. Wierzymy w to, bo je-steÊmy nauczeni doÊwiadczeniem, ˝e tak samo sta∏o si´ z nami oraz z wszystki-mi, których znamy.

Analogicznie sytuacja przedstawia si´ w przypadku osoby doros∏ej, ale odniedawna niepe∏nosprawnej – na przyk∏ad bezpoÊrednio po wypadku mo˝e byçjej ci´˝ko wejÊç do sklepu w nowym dla niej po∏o˝eniu, mo˝e mieç problemyz si´ganiem po przedmioty (je˝eli na przyk∏ad jest niewidoma) – podobnie jakdziecku. Rodzina ma w takiej sytuacji dwa wyjÊcia: wyrćzyç osob´ niepe∏no-sprawnà lub wspieraç jà w jej samodzielnych wysi∏kach. Decyzja mo˝e byç niecotrudniejsza ni˝ w przypadku dziecka – do tej pory bowiem niecz´sto stykaliÊmysi´ z osobami niepe∏nosprawnymi, stàd w zasadzie nie wiemy, na co cz∏owiekaw „takim stanie” staç. Je˝eli bliskà nam osob´ wyrćzymy, to w konsekwencjimo˝emy jej wmówiç, ˝e rzeczywiÊcie do niczego si´ nie nadaje, a pomóc jej sińale˝y, z kolei kiedy uznamy, ˝e niepe∏nosprawnoÊç „to nie koniec Êwiata” i b´-dziemy jà wspieraç, to… kto wie?

Mo˝e kiedyÊ na zadane przez ankietera pytanie odpowie, ˝e nie czuje si´ oso-bà niepe∏nosprawnà? Jak ma si´ do tego mechanizmu rok 1989 i zwiàzane z nimprzemiany spo∏eczne? WspominaliÊmy ju˝ wielokrotnie o zmianie stereotypów,jaka si´ dokona∏a po roku 1989 – cz´sto bowiem nie wiedzàc na co kogoÊ staç, od-wo∏ujemy si´ w∏aÊnie do stereotypów. Przed rokiem 1989 osoba niepe∏nospraw-na stereotypowo siedzia∏a w domu, natomiast w latach 90. i póêniejszych zoba-czyliÊmy, ˝e staç jà na wiele wićej i wićej zacz´liÊmy od niej wymagaç.Przedstawiony mechanizm wyglàda bardzo obiecujàco (przynajmniej w opiniiautorów), jednak trzeba przypomnieç, ˝e si∏a efektu, jaki daje rok 1989, nie jest


du˝a – obserwowany efekt by∏ na granicy b∏´du statystycznego. Nale˝y jednakpami´taç, ˝e w naszym badaniu nie mierzyliÊmy bezpoÊrednio postaw domow-ników wobec niepe∏nosprawnoÊci, temat „ducha czasów” równie˝ nie by∏ poru-szany, powy˝szy wywód oparty jest wi´c na „poszlakach”, zatem nale˝y go trak-towaç z ostro˝noÊcià i byç mo˝e w przysz∏oÊci poddaç weryfikacji.

4.5. Podsumowanie

Interpretacja wyników uzyskanych w badaniu nastr´cza pewnych trudnoÊci.Biorà si´ one z niespójnoÊci analiz, po których spodziewalibyÊmy si´ du˝ej zgod-noÊci. Problem ten jest szczególnie widoczny na przyk∏adzie analiz regresji. Przy-padek, w którym w jednej analizie moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci jest istot-nym predyktorem, a w innej nie – sprawia, ˝e nie mo˝emy ostatecznierozstrzygnàç, czy moment nabycia niepe∏nosprawnoÊci jest rzeczywiÊcie istotnàzmiennà wp∏ywajàcà na struktur´ kapita∏u spo∏ecznego, czy te˝ mo˝e te zwiàzkisà jedynie pozorne (najprawdopodobniej sà skutkiem czasu, jaki up∏ynà∏ od mo-mentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci).

Niemniej jednak warto zauwa˝yç, ˝e w przypadku, gdy weêmiemy popraw-k´ na ogólnà liczb´ znajomych, da si´ zaobserwowaç ró˝nice w strukturze znajo-mych zale˝nie od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci. Rozpatrzmy hipote-tyczny przyk∏ad dwóch osób: jednej, która niepe∏nosprawnoÊç naby∏a w roku1977, oraz drugiej, która naby∏a niepe∏nosprawnoÊç w roku 1997. Za∏ó˝my, ˝eobie deklarujà, ˝e znajà 13 osób. Na podstawie naszych danych (patrz rys. 18)mo˝emy spodziewaç si´, ˝e osoba, która naby∏a w niepe∏nosprawnoÊç w roku1977, b´dzie mia∏a 5 znajomych niepe∏nosprawnych, podczas gdy osoba z dru-giej grupy tylko 3. Sceptyk móg∏by powiedzieç, ˝e jest to wy∏àcznie efekt d∏ugo-Êci bycia niepe∏nosprawnym – pierwsza osoba ju˝ od 30 lat jest niepe∏nospraw-na, podczas gdy druga zaledwie od 10 lat. Takie wyt∏umaczenie nie wykluczajednak wp∏ywu zmiany jakoÊciowej, jaka dokona∏a si´ w latach 90.

Aby rozstrzygnàç, która interpretacja jest s∏uszna, musielibyÊmy dysponowaçdanymi z badania pod∏u˝nego, na przyk∏ad zapytaç za kolejne 10 lat te same osoby,jak wyglàda liczba ich znajomych i przyjació∏. Je˝eli oka˝e si´, ˝e nasza hipotetycz-na osoba, która naby∏a niepe∏nosprawnoÊç w roku 1997, ma w roku 2017 znajomychi przyjació∏ z wi´kszym odsetkiem osób niepe∏nosprawnych, Êwiadczy∏oby to narzecz hipotezy o wp∏ywie czasu pozostawania niepe∏nosprawnym na struktur´ ka-pita∏u spo∏ecznego. Je˝eli jednak struktura ta nie zmieni∏aby si´ znacznie przez ko-lejne 10 lat (albo zmieni∏a w stron´ mniejszej liczby osób niepe∏nosprawnych wÊródogólnej liczby znajomych), Êwiadczy∏oby to na rzecz hipotezy o wp∏ywie momentunabycia niepe∏nosprawnoÊci (PRZED89 lub PO89) na struktur´ kapita∏u spo∏eczne-go. Autorzy tego opracowania, w kontekÊcie innych opisywanych tu wyników, mi-mo braku rozstrzygajàcych danych, sk∏anialiby si´ do hipotezy o istotnym wp∏ywiezmiany systemowej równie˝ na struktur´ kapita∏u spo∏ecznego.


5.1. Wprowadzenie

AktywnoÊç zawodowa, jak i relacje z innymi osobami (w rodzinie i poza nià)mogà stanowiç wa˝ne wymiary b´dàce podstawà oceny w∏asnego ˝ycia i budo-wania przekonania o jego jakoÊci. W tym rozdziale chcemy skupiç si´ na zwiàz-kach pomi´dzy momentem nabycia niepe∏nosprawnoÊci a zmiennymi, które we-d∏ug nas mogà byç wskaênikami jego jakoÊci.

Problem jakoÊci ˝ycia mo˝na rozpatrywaç z dwóch ró˝nych punktów widze-nia – obiektywnego i subiektywnego. W literaturze odnajdujemy koncepcje, któ-re opowiadajà si´ za jednym bàdê drugim podejÊciem (por. Brzeziƒska, Stolar-ska, Zieliƒska 2002). I tak za Helenà S´k (1993, s. 110) jakoÊç ˝ycia w wymiarzeobiektywnym mo˝emy charakteryzowaç poprzez: warunki ˝ycia, atrybuty przy-rody i kultury, struktur´ organizmu i zdrowie. Wymiar obiektywny wed∏ug Zie-liƒskiej (2002, s. 12) „odwo∏uje si´ do kryteriów zewn´trznych, majàcych wp∏ywna podejmowane przez cz∏owieka zadania, a tak˝e sposób odbioru rzeczywisto-Êci”. Widzimy wić, ˝e w tym ujćiu wa˝ne stajà si´ zewn´trzne kryteria, na pod-stawie których mo˝emy wnioskowaç o wysokiej bàdê niskiej jakoÊci ˝ycia. Kry-teria te sà w wi´kszoÊci niezale˝ne i umiejscowione poza jednostkà, a wićw znacznym stopniu warunkowane przez kontekst spo∏eczny i kulturowy.

Dla naszych dalszych rozwa˝aƒ istotna b´dzie nie tylko opinia osób badanychna temat zadowolenia z ˝ycia (wymiar subiektywny), ale i ich opinia na tematotrzymywanej pomocy i wsparcia (wymiar obiektywny), które równie˝ mogàprzyczyniaç si´ do polepszania bàdê pogarszania jakoÊci ˝ycia.

Rozdzia∏ 5

JakoÊç ˝ycia

5.2. Zadowolenie z ˝ycia, wartoÊci oraz zaufaniew grupach PRZED89 i PO89

W przygotowanym narz´dziu badawczym znalaz∏o si´ pytanie:

Jak ocenia pan(i) swoje ca∏e dotychczasowe ˝ycie, czy móg∏by (mog∏aby) pan(i)powiedzieç, ˝e by∏o ono…?

Badani mogli wybraç jednà z odpowiedzi i zaznaczyç jà w skali 7-punktowej,w której „1” oznacza∏o okropne, a „7” wspania∏e. SprawdziliÊmy, czy osoby z grupPRZED89 i PO89 ró˝nià si´ po wzgl´dem zadowolenia z ˝ycia. Testy statystycznewykaza∏y istnienie ró˝nic pomi´dzy tymi grupami29. Wyniki przedstawia rys. 21.

Osoby, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, deklarujà wy˝sze za-dowolenie z ˝ycia ni˝ osoby z drugiej grupy (PRZED89). Wyniki te mogà wska-zywaç na istotnà zale˝noÊç pomi´dzy tym, w jakich warunkach pojawia si´ nie-pe∏nosprawnoÊç, i jakie w tym momencie panujà stereotypy i postawy wobecosoby niepe∏nosprawnej w jej otoczeniu, a tym, jak ocenia ona swoje ˝ycie. Uwa-runkowania zadowolenia z ˝ycia by∏y przedmiotem szczegó∏owych analiz, którewskaza∏y na zwiàzek pomi´dzy aktywnoÊcià zawodowà i zadowoleniem z ˝ycia(Brzeziƒska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008).

Powstaje zatem pytanie, czy odkryta przez nas zale˝noÊç pomi´dzy momentemnabycia niepe∏nosprawnoÊci a zadowoleniem z ˝ycia nie jest warunkowana dodat-kowym czynnikiem w postaci aktywnoÊci zawodowej. Taka hipoteza mia∏abyswoje umocowanie w wyniku opisanym wczeÊniej (patrz rozdzia∏ 3), wskazujà-


29 t(1463) = 3,04; p < 0,01.

4,30

4,35

4,40

4,45

4,60

4,55

4,50

4,65

PRZED89 PO89

Rys. 21. Zadowolenie z ˝ycia w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

cym na ró˝nice pomi´dzy osobami z grupy PRZED89 i PO89 w zakresie statusu za-wodowego – ci drudzy istotnie cz´Êciej majà prac´ i sà aktywni zawodowo.

ZbadaliÊmy, czy dwie interesujàce nas grupy ró˝nià si´ wartoÊciami, któreuwa˝ajà za warunek udanego ˝ycia. Osoby niepe∏nosprawne, które naby∏y niepe∏-nosprawnoÊç po roku 1989, cz´Êciej wymienia∏y udane ma∏˝eƒstwo i dzieci, jakotaki w∏aÊnie warunek, natomiast rzadziej przyjació∏. Tak samo cz´sto wymienianoprac´ i pieniàdze. Zmian´ t´ mo˝na widzieç ogólniej jako inne widzenie roli rodzi-ny i przyjació∏. Interpretacja takiej zale˝noÊci musi si´ odwo∏ywaç do wyników do-tyczàcych zmiennych socjodemograficznych. W rozdziale 2 zosta∏ opisany rozk∏adcz´stoÊci odpowiedzi na pytanie o stan cywilny. Pokaza∏ on, ˝e osoby z grupyPO89 zdecydowanie cz´Êciej pozostajà w bliskich zwiàzkach. W tym kontekÊciezró˝nicowanie odpowiedzi na pytanie o wartoÊci wydaje si´ byç naturalne.

Ciekawie roz∏o˝y∏y si´ odpowiedzi w pytaniu, czy „wi´kszoÊci ludzi mo˝naufaç?”. Pytanie to w za∏o˝eniu mia∏o mierzyç ogólny poziom zaufania, któryw Polsce (na tle innych krajów) jest bardzo niski. SpodziewaliÊmy si´, ˝e je˝eliró˝nice wystàpià, to raczej w kierunku wi´kszego zaufania w grupie osób, któreniepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989 – choçby dlatego, ˝e cz´Êciej pracujà i sàbardziej zadowolone z ˝ycia. Wyniki zaskoczy∏y autorów – okaza∏o si´, ˝e w gru-pie osób, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y PRZED89, odsetek respondentów od-powiadajàcych, ˝e „wi´kszoÊci ludzi mo˝na ufaç” by∏ wy˝szy i wynosi∏ 32%,podczas gdy w grupie PO89 zaledwie 26%, ró˝nica ta okaza∏a si´ byç istotna sta-tystycznie30. Wyniki ilustruje rys. 22.

JAKOÂå ˚YCIA 59

30 χ2(1, N = 1241) = 6,03; p < 0,05.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

%

PRZED89 32% 68%

PO89 26% 74%

Wi´kszoÊci ludzi mo˝na ufaç Ostro˝noÊci nigdy za wiele

Rys. 22. Zaufanie w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

Abstrahujàc od ró˝nic pomi´dzy grupami PRZED89 i PO89, chcielibyÊmyzwróciç uwag´ na du˝e ró˝nice pomi´dzy wynikami uzyskanymi w naszym ba-daniu a wynikami Diagnozy Spo∏ecznej 2007. Mo˝na je interpretowaç jako wynikspecyficznego po∏o˝enia osób niepe∏nosprawnych w porównaniu z ogó∏empopulacji. Du˝a zale˝noÊç, jakiej doÊwiadczajà osoby niepe∏nosprawne, mo˝e po-wodowaç, ˝e zwi´ksza si´ ich zaufanie do otoczenia:

• po pierwsze dlatego, ˝e codzienne obserwacje sk∏aniajà do przyjćia takiej po-stawy: inni sà pomocni (cz´sto bezinteresownie) i choç mogliby wykorzystaç swojàprzewag´, nie czynià tego;

• po drugie, efekt ten mo˝e byç wynikiem dzia∏ania mechanizmu obronnegouruchamianego w sytuacji postrzegania swojej zale˝noÊci od innych – kiedymusz´ liczyç na innych, chc´ równie˝ postrzegaç ich jako godnych zaufania.

Mo˝na postawiç bardziej ogólne pytanie dotyczàce wp∏ywu przemian ustro-jowych na poziom zaufania, rozumianego na dwa sposoby: z jednej strony zaufa-nia do instytucji, a z drugiej zaufania w zakresie sieci spo∏ecznych. Wydaje si´, ˝ewraz z demokratyzacjà ˝ycia spo∏ecznego w Polsce instytucje powinny byç po-strzegane jako bardziej godne zaufania i przyjazne ludziom, natomiast zmianyw relacjach mi´dzyludzkich, rozluênianie si´ wi´zi mogà przyczyniaç si´ do ob-serwowanego spadku zaufania do innych ludzi.

5.3. Umiejscowienie kontroli, wymiana spo∏ecznaoraz wsparcie w grupach PRZED89 i PO89

Kolejne ró˝nice ujawni∏y si´ w bloku pytaƒ o poczucie umiejscowienia kon-troli – pytaliÊmy o to, w jakim stopniu ˝ycie badanego zale˝y od niego samego,innych ludzi, w∏adz czy mo˝e losu (opatrznoÊci).

Umiejscowienie kontroli

Wed∏ug twórcy pojćia umiejscowienia kontroli Juliana Rottera (za:Szmigielska, 1998) poczucie wewn´trznej kontroli wyst´puje w sytuacji,gdy rezultaty w∏asnych dzia∏aƒ przypisujemy sobie samym.

O zewn´trznym umiejscowieniu kontroli mówimy wtedy, gdy jednost-ka przypisuje rezultaty dzia∏aƒ czynnikom zewn´trznym, takim jak: cechyinnych ludzi, sytuacja, los, przeznaczenie, przypadek, ró˝ne okolicznoÊci.W tym ujćiu koncentrujemy si´ na tzw. kontroli spostrzeganej, a wić naprzekonaniach o kontroli (Kofta, Doliƒski, 2000, s. 586).

Wewn´trznemu poczuciu kontroli bardzo cz´sto towarzyszà takie ce-chy, jak: pewnoÊç siebie, liczenie na w∏asne si∏y, wnikliwoÊç, przedsi´bior-czoÊç i sumiennoÊç, tolerancja, ambicja i zdolnoÊç do niezale˝nego dzia∏a-


nia, ch´ç do wspó∏pracy i wspó∏dzia∏ania oraz znajomoÊç siebie (Szmigiel-ska, 1998, s. 79–80).

Badacze stwierdzili równie˝, ˝e poczucie wewn´trznego umiejscowieniakontroli ∏àczy si´ z wi´kszà wytrwa∏oÊcià i osiàgni´ciami w dzia∏aniu orazz poziomem przystosowania spo∏ecznego i zdrowia psychicznego – im bar-dziej wewn´trzne umiejscowienie kontroli, tym wy˝sze wskaêniki przysto-sowania i zdrowia (Drwal, 1995; za: OleÊ, 2005, s. 181).

Barbara Szmigielska (1998, s. 80) powo∏uje si´ na badania dzieci, w któ-rych wykorzystywano poj´cie umiejscowienia kontroli, i stwierdza, ˝e wy-kryto w nich nast´pujàce zale˝noÊci:

– wraz z wiekiem wzrasta wewn´trzne umiejscowienie kontroli zdarzeƒ, – znaczàcy wp∏yw na kszta∏towanie si´ tej cechy majà oddzia∏ywania wy-

chowawcze i socjalizacyjne zarówno rodziców, jak i nauczycieli.

èród∏o: opracowanie Rados∏aw Kaczan na podstawie: Kofta i Doliƒski (2000),OleÊ (2005), Szmigielska (1998)

Analiza wykaza∏a, ˝e nie ma istotnych ró˝nic, bioràc pod uwag´ zale˝noÊç odlosu i w∏adz – w obu przypadkach Êrednia jest bardzo blisko po∏owy skali. Gru-py istotnie ró˝nià si´, je˝eli weêmiemy pod uwag´ w∏asnà sprawczoÊç i zale˝-noÊç od „innych”31. Wyniki uk∏adajà si´ w taki sposób, ˝e osoby, które naby∏y

JAKOÂå ˚YCIA 61

31 Test t(1437) = 2,52; p < 0,05 dla w∏asnej sprawczoÊci oraz t(1417) = 2,72; p < 0,01 dla zale˝noÊci odinnych ludzi.

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

3,0

3,2

3,4

PRZED89 3,05 2,65 2,46 2,79

PO89 3,16 2,53 2,46 2,84

ode mnie od innych ludzi od w∏adz od losu(opatrznoÊci)

uwa˝am, ˝e to jak ˝yj´, zale˝y w du˝ym stopniu…

Rys. 23. Umiejscowienie kontroli w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, sàdzà, i˝ ich ˝ycie w wi´kszym stopniu zale˝yod nich samych oraz w mniejszym stopniu od innych ludzi (w stosunku do osóbz grupy PRZED89). Nie jest to jednak ró˝nica du˝a (w obu przypadkach oko∏ojednej dziesiàtej, skala 1–4). W obu grupach zale˝noÊç jest taka sama: ˝ycie naj-bardziej zale˝y ode mnie, póêniej od losu, nast´pnie od innych ludzi i w koƒcuod w∏adz. Wyniki te przedstawia rys. 23. Uzyskane wyniki mo˝na traktowaç ja-ko przejaw poczucia wewn´trznego umiejscowienia kontroli, choç pami´taç na-le˝y, ˝e obserwowane ró˝nice nie sà du˝e.

PoddaliÊmy tak˝e analizie oszacowania badanych dotyczàce wymiany spo∏ecz-nej. PytaliÊmy o to, ile dobra i z∏a sprawili (bàdê dali) innym oraz ile dobra i z∏a otrzy-mali od innych. Okaza∏o si´, ˝e nie ma istotnych ró˝nic, bioràc pod uwag´ „przep∏y-wy” z∏a – w obu grupach wyniki sà bardzo podobne (z∏o, które inni wyrzàdziliosobom badanym Êrednio 3,7 skala 1–9, gdzie 1 = nic, a 9 = bardzo du˝o; z∏o wyrzà-dzone innym – Êrednio 2,5 na takiej samej skali). Mo˝na powiedzieç, ˝e badani myÊlào sobie jako o porzàdnych ludziach – wyniki na skali dobra sà du˝o wy˝sze (Êrednio6 otrzymane i oddane), jednak obserwujemy ciekawe ró˝nice, bioràc pod uwagókres nabycia niepe∏nosprawnoÊci. Wyniki tak podzielone obrazuje rys. 24.

Niepe∏nosprawni z III RP doÊwiadczyli nieco mniej dobra oraz nieco wićejdobra dali innym ludziom. Nie jest to ró˝nica du˝a, jednak Êwiadczyç mo˝eo wi´kszej aktywnoÊci osób, które niepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989 orazo ich nieco bardziej aktywnej postawie. Efekty te mo˝na t∏umaczyç ciàgle w po-dobny sposób – spo∏eczne przekonania na temat roli niepe∏nosprawnych zmieni-∏y si´, umo˝liwiajàc wi´kszà aktywnoÊç osobom z ograniczonà sprawnoÊcià.

Na istotne ró˝nice pomi´dzy grupami wskaza∏a równie˝ analiza wsparcia in-stytucjonalnego, z jakiego korzystali nasi badani. PytaliÊmy o to, czy badanyw ciàgu ostatnich 12 miesićy korzysta∏ z ró˝nych form wsparcia. Ogólnie napierwszym miejscu wÊród najpopularniejszych oÊrodków, z których niepe∏no-


5,0

5,5

6,0

6,5

7,0

PRZED89 PO89

Ile dobrego zrobili panu(i) inni ludzie

Ile dobrego zrobi∏ pan(i) innym ludziom

Rys. 24. WielkoÊç wymienionego dobra w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

sprawni czerpià pomoc, znalaz∏y si´ gminne (miejskie) oÊrodki pomocy spo∏ecz-nej (28% korzystajàcych), potem PFRON (14%), na trzecim miejscu ex equo pomocudzielana przez KoÊció∏ oraz organizacje pozarzàdowe (obie odpowiedzi po12%). Analizy odpowiedzi pokaza∏y, ˝e osoby badane mo˝na podzieliç na dwiegrupy ze wzgl´du na êród∏o pomocy, z którego korzystajà: (1) korzystajàcychz pomocy lokalnej (powiatowe centra pomocy rodzinie, KoÊció∏, miejskie oÊrodkipomocy spo∏ecznej, organizacje pozarzàdowe) i (2) korzystajàcych z pomocy in-stytucji centralnych (Ministerstwo Pracy i Polityki Spo∏ecznej, powiatowe urz´dypracy, Ministerstwo Zdrowia, PFRON). Ogólnie osoby badane istotnie cz´Êciej ko-rzysta∏y z pomocy tych pierwszych32. Analiza pokaza∏a te˝ inne istotne ró˝nice –osoby badane z grupy PO89 istotnie rzadziej korzysta∏y z pomocy instytucji lokal-nych33. Ró˝nice w ramach pomocy centralnej by∏y nieistotne.

Wyniki nasuwajà hipotez´, ˝e osoby, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç po ro-ku 1989, ogólnie rzadziej korzystajà z pomocy ró˝nych organizacji (istotnie rza-dziej instytucji lokalnych i ogólnie rzadko z pomocy centralnej). ˚eby sprawdziçhipotez´, podzieliliÊmy metodà analizy skupieƒ zbadane osoby na dwie grupy – która rzadko korzysta z pomocy, oraz która robi to stosunkowo cz´sto. W wy-niku tej procedury 307 osób zosta∏o zakwalifikowanych do grupy osób „korzysta-jàcych”, a 1173 do grupy „korzystajàcych rzadko” (na przyk∏ad w grupie, którakorzysta∏a z pomocy „stosunkowo cz´sto” wszystkie osoby przyznawa∏y, ˝e ko-rzystajà z pomocy MOPS, podczas gdy w grupie „rzadko korzystajàcych” 92%stwierdzi∏o, ˝e nie korzysta∏o z takiej pomocy wcale, a pozosta∏ym w ciàgu ubie-g∏ego roku zdarzy∏o si´ to tylko raz). Proporcj´ t´ ilustruje rys. 25.

Nast´pnie skrzy˝owaliÊmy ten podzia∏ z podzia∏em dotyczàcym nabycia nie-pe∏nosprawnoÊci przed rokiem 1989 i po nim. Analiza statystyczna wykaza∏a

JAKOÂå ˚YCIA 63

Intensywnie korzystajàRzadko korzystajà

307

1173

Rys. 25. Stosunek osób cz´sto i rzadko korzystajàcych ze wsparcia instytucjonalnegow badanej próbieèród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

32 Test t(1488) = 13,21; p < 0,001.33 Test F(1, 1488) = 42,23; p < 0,001.

istotne ró˝nice34 – jedna czwarta spoÊród niepe∏nosprawnych sprzed roku 1989(25%) zosta∏a zaklasyfikowana jako relatywnie cz´sto korzystajàca z pomocy,w grupie, która naby∏a niepe∏nosprawnoÊç po roku 1989, odsetek ten wynosi∏17%. Wyniki przedstawia rys. 26.

Interpretacji tego wyniku nie mo˝na dokonywaç nie odwo∏ujàc si´ do wskaêni-ków socjodemograficznych. W rozdziale 2 pokazaliÊmy, ˝e wÊród osób, które swo-jà niepe∏nosprawnoÊç naby∏y po roku 1989, wi´cej jest w momencie badania pracu-jàcych. W grupie PRZED89 wi´cej by∏o osób biernych lub poszukujàcych pracy.W tym kontekÊcie cz´stsze korzystanie z pomocy w grupie PRZED89 wydaje si´byç naturalnà konsekwencjà braku êród∏a dochodu, jakim jest w∏asna praca.

5.4. PodsumowanieWe wst´pie stawialiÊmy hipotez´ mówiàcà o tym, ˝e zarówno aktywnoÊç za-

wodowa, jak i relacje z innymi osobami (w rodzinie i poza nià) mogà stanowiçwa˝ne wymiary b´dàce podstawà oceny w∏asnego ˝ycia i budowania przekonaniao jego jakoÊci. Analiza wyników pokaza∏a pewne ró˝nice w tym zakresie w zale˝-noÊci od momentu nabycia niepe∏nosprawnoÊci, jednak nie zas∏ugujà one na mia-no ró˝nic spektakularnych. W zasadzie poza ró˝nicà w zakresie pytania o zaufaniedo innych ludzi mo˝na powiedzieç, ˝e ró˝nice te sà bardzo ma∏e. WyjaÊnieƒ takie-go stanu rzeczy mo˝na szukaç w poÊrednictwie innych zmiennych, których niemierzyliÊmy, a które wchodzà w sk∏ad wymiaru obiektywnego jakoÊci ˝ycia. Wy-nik zwiàzany z zaufaniem do ludzi jest jednak bardzo ciekawym przyczynkiem dodalszej analizy, wykraczajàcej ju˝ poza zakres tematyczny tej publikacji.


0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

PRZED89 25% 75%

PO89 17% 83%

Intensywnie korzystajà Rzadko korzystajà

Rys. 26. Wsparcie instytucjonalne w grupach PRZED89 i PO89èród∏o: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wyników badaƒ

34 Test χ2 (1, N = 1480) = 16,65; p < 0,001.

Ogólny obraz wy∏aniajàcy si´ z wyników naszych badaƒ i rozwa˝aƒ to sche-mat oddzia∏ywaƒ, w którym rok 1989 oraz wià˝àce si´ z nim przemiany istotniewp∏ywajà na wi´kszoÊç mierzonych przez nas zmiennych. PokazaliÊmy tenwp∏yw w zakresie zmiennych socjodemograficznych, aktywnoÊci zawodowej,kapita∏u spo∏ecznego oraz jakoÊci ˝ycia. Wp∏yw ten pozostawiony bez interpre-tacji wnosi niewiele do naszego rozumienia Êwiata. Zmiany te ju˝ si´ dokona∏ylub wed∏ug innych analityków ciàgle si´ dokonujà – sprawia to, ˝e nie mo˝emyzarekomendowaç ˝adnych dzia∏aƒ, które mog∏yby pomóc osobom z ograniczo-nà sprawnoÊcià po prostu dlatego, ˝e nikt nie sprawuje bezpoÊredniej kontrolinad zmianami makrospo∏ecznymi.

Dlatego staraliÊmy si´ umieszczaç interesujàce nas zjawisko w ró˝nych kon-tekstach, tak aby nie tylko dowiedzieç si´, czy zmiana wp∏yn´∏a na badane przeznas obszary, ale przede wszystkim w jaki sposób. SpoÊród wielu zmiennych, ja-kie badaliÊmy w ramach naszego sonda˝u, pokazaliÊmy tylko te zwiàzki, któreby∏y istotne, choç byç mo˝e interesujàce by∏oby pokazanie równie˝ obszarów,w których zwiàzków takich nie by∏o. Przy ka˝dej analizie staraliÊmy si´ propo-nowaç interpretacj´, która wyjaÊnia∏aby mechanizmy kryjàce si´ za przedstawia-nym zwiàzkiem. Suma tych interpretacji sk∏ada si´ na doÊç spójny obraz.

Na pierwszy plan wysuwajà si´ dwa wnioski, które wspó∏grajà z za∏o˝eniami,jakie postawiliÊmy w rozdziale pierwszym:

• po pierwsze, wraz ze zmianà systemowà osoby niepe∏nosprawne doÊwiad-czy∏y du˝ej zmiany w sytuacji zawodowej – znaczna cz´Êç miejsc pracy prze-znaczonych dla osób niepe∏nosprawnych zosta∏a zlikwidowana, dodatko-wym czynnikiem ryzyka by∏a równie˝ ogólnie trudna sytuacja na rynku pracyw Polsce lat 90.; wszystko to wywo∏a∏o byç mo˝e najbardziej dotkliwy skutek– utrat´ poczucia bezpieczeƒstwa materialnego,

• po drugie, prze∏om lat 80. i 90. to okres znacznych zmian w spo∏ecznym wize-runku osób z ograniczonà sprawnoÊcià – przyspieszenia nabra∏ wtedy procesinkluzji spo∏ecznej, to znaczy w∏àczania na nowo osób niepe∏nosprawnych doogó∏u spo∏eczeƒstwa – w tym równie˝ w zakresie pracy.

Rozdzia∏ 6

Podsumowanie i rekomendacje

Rozdzia∏ pierwszy koƒczyliÊmy otwartym pytaniem o to, jaki jest ogólny bi-lans tych dwóch dzia∏ajàcych w przeciwnych kierunkach zmian. Przeglàd na-szych wyników sprzyja tezie, ˝e zmiany, o których piszemy, przynoszà zdecydo-wanie wi´cej korzyÊci ni˝ zagro˝eƒ dla osób z ograniczonà sprawnoÊcià.

JesteÊmy zwolennikami hipotezy, w myÊl której zmiana systemowa oddzia∏y-wa∏a na mierzone przez nas zmienne g∏ównie za sprawà zmieniajàcego si´ spo-∏ecznego wizerunku osoby z ograniczonà sprawnoÊcià. Hipoteza ta pozwala namna zaproponowanie kilku rekomendacji:

1. Wa˝ne jest, aby w spo∏ecznym dyskursie obecne by∏y problemy osób niepe∏-nosprawnych, jednak nie na zasadzie wyjàtkowoÊci, a raczej równych prawdla wszystkich cz∏onków spo∏eczeƒstwa.

2. Szczególnie istotnym sposobem budowania spo∏ecznego wizerunku osóbz ograniczonà sprawnoÊcià wydajà si´ byç seriale telewizyjne; sposób tenz pewnoÊcià nie nadaje si´ do edukowania spo∏eczeƒstwa w zakresie skompli-kowanych problemów, jednak na tym etapie wra˝liwoÊci ÊwiadomoÊci spo-∏ecznej wydaje si´ byç Êrodkiem wr´cz wymarzonym. Mo˝e pokazaç, ˝e nie-pe∏nosprawnoÊç wcale nie oznacza zmiany aspiracji ˝yciowych, wycofywaniasi´ z ˝ycia spo∏ecznego i zawodowego. Osiàgnàç to mo˝na w prosty sposób,na przyk∏ad przez:– uczynienie osoby z ograniczonà sprawnoÊcià jednym z bohaterów serialu

i pokazanie jej w kontekÊcie sukcesów zawodowych, aktywnoÊci pozazawo-dowej (na przyk∏ad uprawiajàcej sport), nakreÊlenie jej rysów jako osoby cie-kawej nowych wra˝eƒ (podró˝e itd.), umiej´tnie radzàcej sobie z problema-mi ˝ycia codziennego,

– promowanie sportu osób niepe∏nosprawnych (na przyk∏ad bohaterowie se-rialu w wolnej chwili kibicujà na trybunach w zawodach szermierki na wóz-kach).

3. Edukacja osób, które naby∏y niepe∏nosprawnoÊç – natychmiastowe interwen-cje w sytuacjach, kiedy zdrowe osoby nabywajà niepe∏nosprawnoÊç lub rodzi-ce dowiadujà si´ o niepe∏nosprawnoÊci swojego dziecka. Wa˝ne jest, abyw tym momencie przekonaç osob´ niepe∏nosprawnà (oraz jej opiekunów) codo jej potencja∏u, dalszych mo˝liwoÊci rozwoju, ale i rzetelnie wprowadziçw zagadnienia zwiàzane z koniecznymi ograniczeniami i utrudnieniami.

Zmiany, o których piszemy, nie sà ∏atwe ani do obserwacji, ani do kontroli(o ile w ogóle to mo˝liwe), ani do przewidywania. Warto jednak próbowaç je ba-daç i o nich pisaç, bo choç trudno jest z nich wywieÊç bezpoÊrednio rekomenda-cje i wskazówki, to zrozumienie szerokiego kontekstu zjawisk umo˝liwia nampe∏niejsze i lepsze uÊwiadomienie sobie bardziej szczegó∏owych tematów, o któ-rych piszemy w innych tomach tej serii wydawniczej.


Brzeziƒska, A.I., Kaczan, R. (2008). Wychowanie do samodzielnoÊci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowegoosób z ograniczonà sprawnoÊcià. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

Brzeziƒska, A., Stolarska, M., Zieliƒska, J. (2002). Poczucie jakoÊci ˝ycia w okresie doros∏oÊci. W:K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spo∏eczne w okresie doros∏oÊci (s. 103–127). Poznaƒ:Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Domaƒski, H., Sawiƒski, Z., S∏omczyƒski, K.M. (2007). Nowa klasyfikacja i skale zawodów: socjologicznewskaêniki pozycji spo∏ecznej w Polsce. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

Gertler, P., Levine, D.I., Moretti, E. (2006). Is social capital the capital of the poor? The role of family and com-munity in helping insure living standards against health shocks. CESifo Economic Studies, 52 (3), 455–499.

Giddens, A. (2005). Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.G∏ówny Urzàd Statystyczny. (2008). Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 ro-

ku. Warszawa: G∏ówny Urzàd Statystyczny.Jakubowski, S. (2005). Stwarzanie osobom niepe∏nosprawnym warunków do pe∏nej aktywnoÊci

w spo∏eczeƒstwie. W: D. Gorajewska (red.), Spo∏eczeƒstwo równych szans. Tendencje i kierunki zmian(s. 30 –38). Warszawa: Stowarzyszenie Przyjació∏ Integracji.

Kofta, M., Doliƒski, D. (2000). Poznawcze podejÊcie do osobowoÊci. W: J. Strelau (red.), Psychologia.Podr´cznik akademicki (tom 2, s. 561–600). Gdaƒsk: Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.

¸ukowski, W. (red.). (2008). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià w Polsce – portret Êrodowiska. Warszawa:Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

Mach, B. (2003). Pokolenie historycznej nadziei i codziennego ryzyka. Spo∏eczne losy osiemnastolatków z roku1989. Warszawa: Instytut Studiów Polityczny PAN.

OleÊ, P.K. (2005). Wprowadzenie do psychologii osobowoÊci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Ostrowska, A., Sikorska, J., Gàciarz, B. (2001). Osoby niepe∏nosprawne w Polsce w latach dziewi´çdziesià-

tych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.Paƒstwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepe∏nosprawnych (2008). Niepe∏nosprawni – pe∏nosprawni

w pracy. Uzyskane: czerwiec 2008, from http://www.pelnosprawniwpracy.pl/. S´k, H. (1993). JakoÊç ˝ycia a zdrowie. Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, 2, 103–109. Sijko, K. (2008). Zmiany miejsca pracy: podejmowanie pracy przed powstaniem niepe∏nosprawnoÊci i co

si´ zmienia po wystàpieniu niepe∏nosprawnoÊci. W: W. ¸ukowski (red.), Osoby z ograniczonà spraw-noÊcià na rynku pracy – portret Êrodowiska (s. 79–86). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

Szmigielska, B. (1998). Wybrane aspekty rozwoju poznawczego i spo∏eczno-emocjonalnego a poczu-cie kontroli u dzieci. W: M. Smoczyƒska (red.). Studia z psychologii rozwojowej i psycholingwistyki.Kraków: Universitas.

Sztompka, P. (2002). Socjologia. Kraków: Wydawnictwo Znak.Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Fundament spo∏eczeƒstwa. Kraków: Wydawnictwo Znak.Zieliƒska, J. (2002). M∏odzi m´˝czyêni w armii. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. Departament

Wychowania i Promocji ObronnoÊci. Oddzia∏ Spo∏ecznych Problemów S∏u˝by i Psychoprofilaktyki.

Literatura

Podstawowe dane na temat projektu

Temat: Psychospo∏eczne uwarunkowania aktywnoÊci zawo-dowej osób niepe∏nosprawnych

Numer projektu: WUE/0041/IV/05Czas trwania: 2005 – 2008Kierownik projektu: prof. dr hab. Anna Izabela BrzeziƒskaProjekt jest realizowany: w ramach Sektorowego Programu Operacyjne-

go Rozwój Zasobów Ludzkich Priorytet 1 pt.: Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji

zawodowej i spo∏ecznejDzia∏anie 1.4. pt.: Integracja zawodowa i spo∏eczna osób niepe∏-

nosprawnychMiejsce realizacji: Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej w War-

szawie, Wydzia∏ Psychologii

Charakterystyka ogólnaProjekt ma charakter badawczy i dotyczy pi´ciu grup osób doros∏ych o umiar-

kowanym i znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci, u których wyst´pujà:

• deficyty percepcyjne w zakresie wzroku,• deficyty percepcyjne w zakresie s∏uchu,• deficyty motoryczne,• choroby psychiczne,• przewlek∏e choroby somatyczne.

Pod wzgl´dem treÊci projekt dotyczy:

1. Kompetencji psychospo∏ecznych osób z ograniczonà sprawnoÊcià w zakresiepodejmowania i prowadzenia aktywnoÊci zawodowej.

2. Psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników ryzyka, ograniczajàcychkorzystanie z wewn´trznych zasobów przez osoby z ograniczonà sprawnoÊcià.

3. Psychologicznych i spo∏eczno-kulturowych czynników wzmacniajàcych zaso-by osób z ograniczonà sprawnoÊcià oraz wp∏ywajàcych pozytywnie na ichfunkcjonowanie na rynku pracy.

Aneks

Projekt obejmowa∏ w kolejnych dziewi´ciu etapach czynnoÊci zilustrowane narys. A1.

ETAP I: BADANIE EKSPERTÓW*

Cele: g∏ównym celem badaƒ prowadzonych na tym etapie by∏o uzyskanieopinii na temat uwarunkowaƒ aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.Dane zebrane na podstawie wywiadów z ekspertami mia∏y pos∏u˝yç do:

1. Ustalenia listy czynników ryzyka i czynników wspomagajàcych aktywnoÊç za-wodowà osób niepe∏nosprawnych.

2. Wy∏onienia êróde∏ stereotypów i uprzedzeƒ wobec osób niepe∏nosprawnychtkwiàcych w nich samych oraz w cz∏onkach ich rodzin i pracodawcach.

3. Modyfikacji hipotetycznego profilu psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ aktyw-noÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.

Kolejne zadania w badaniu ekspertów przedstawia rys. A2.


(1) Analiza aktów prawnychdotyczàcych obecnoÊci

i funkcjonowania osób niepe∏-nosprawnych na rynku pracy

(2) Analiza dzia∏alnoÊciorganizacji i instytucjidzia∏ajàcych na rzecz aktywizacji zawodowej

osób niepe∏nosprawnych

(3) Analiza danych statystycznych pokazujàcych

aktywnoÊç i pozycj´osób niepe∏nosprawnych

na rynku pracy

(4) Analiza opublikowanego dorobku nauk spo∏ecznych, ekonomicznych i medycznych

dotyczàcego kondycji spo∏ecznej i zawodowej osób niepe∏nosprawnych

(5) Badania opinii ekspertów na temat przyczyn nik∏ej obecnoÊci osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy oraz czynników zwiàzanych

z ich sukcesem na rynku pracy

(6) JakoÊciowe badania eksploracyjne psychicznego

potencja∏u osób niepe∏no-sprawnych i jego uwarunkowaƒ

(9) Opracowanie rekomendacji dla projektów interwencji

skierowanych na osoby niepe∏-nosprawne oraz projektów

interwencji spo∏ecznych

(7) IloÊciowe badaniaweryfikujàce hipotezy z etapu badaƒ ekspertów

i etapu badaƒ eksploracyjnych

(8) Upowszechnianie wynikówi wniosków ze wszystkich

etapów analiz i badaƒ poprzez: (1) konferencje oraz (2) publi-

kacje obejmujàce trzy serie

Rys. A1. Etapy realizacji badaƒ w ramach projektuèród∏o: opracowanie w∏asne

* Przygotowane na podstawie: A.I. Brzeziƒska, Z. Woêniak, K. Maj (red.). (2007). Osoby z ograniczonàsprawnoÊcià na rynku pracy. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Badanie przygotowa-no i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny IzabeliBrzeziƒskiej.

Czas trwania: marzec–kwiecieƒ 2006 r.

Narz´dzie badawcze: badania zosta∏y zrealizowane za pomocà wywiadu, któ-ry obejmowa∏ obszary uznane przez nas za istotne na podstawie wczeÊniejszejanalizy literatury naukowej, dotyczàcej osób niepe∏nosprawnych, analizy ró˝negorodzaju dokumentów, stron internetowych organizacji pozarzàdowych oraz pro-gramów szkoleƒ dla osób niepe∏nosprawnych.

Rozmowy z ekspertami obejmowa∏y nast´pujàce obszary:

1. Historia niepe∏nosprawnoÊci i jej wp∏yw na aktualne ˝ycie osób niepe∏no-sprawnych.

2. Edukacja osób niepe∏nosprawnych w okresie dzieciƒstwa i dorastania.3. Wykszta∏cenie i jego zwiàzek z aktualnà sytuacjà osób niepe∏nosprawnych.4. Historia poszukiwania pracy i historia bycia pracownikiem.5. Zadowolenie z ˝ycia.6. Bariery w podj´ciu i utrzymaniu pracy przez osoby niepe∏nosprawne.7. Przyczyny sukcesów i przyczyny niepowodzeƒ.8. Zmiany w Polsce w ostatnich 2–3 latach dotyczàce osób niepe∏nosprawnych.9. Konieczne zmiany w odniesieniu do osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

10. KorzyÊci z zapewnienia pracy osobom niepe∏nosprawnym.

Osoby badane: osoby badane zosta∏y dobrane w taki sposób, aby ka˝da z pod-grup by∏a jak najbardziej zró˝nicowana, co pozwoli∏oby uzyskaç bogaty materia∏do prowadzenia dalszych analiz. Struktur´ próby badanych ekspertów przedsta-wia tab. A1.

ANEKS 71

Analizaliteraturynaukowej

Szkolenieosób

badajàcych

Wywiadyz ekspertami

Opracowaniewyników badaƒ

Przygotowaniedyspozycji

do wywiadów

Rys. A2. Etapy realizacji badania ekspertówèród∏o: opracowanie w∏asne

Osoby przeprowadzajàce badanie: badania w grupach ekspertów prowadzoneby∏y przez psychologów, socjologa i studentów psychologii Szko∏y Wy˝szej Psycho-logii Spo∏ecznej w Warszawie. Wszystkie osoby badajàce zosta∏y do tego celu specjal-nie przeszkolone oraz otrzyma∏y materia∏y u∏atwiajàce im przeprowadzenie badania.

Organizacja badaƒ: badania zosta∏y przeprowadzone w okresie od 1 kwietniado 30 maja 2006 r. Odby∏y si´, w zale˝noÊci od preferencji osób badanych, w miej-scu ich zamieszkania lub miejscu pracy. Wywiady trwa∏y Êrednio od 60 minut(w grupie osób pomagajàcych niepe∏nosprawnym) do 75 minut (w grupie osóbniepe∏nosprawnych).

Efekt badaƒ: wyniki badania ekspertów przynios∏y nast´pujàce efekty:

1. Poznanie czynników ryzyka i ró˝nych ograniczeƒ powodujàcych niskà aktyw-noÊç osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

2. Poznanie czynników wspomagajàcych aktywnoÊç osób niepe∏nosprawnych narynku pracy.

3. Zwrócenie uwagi na kluczowà rol´ edukacji (domowej i szkolnej) jako czynni-ka decydujàcego o aktywnoÊci zawodowej lub jej braku w grupie osób niepe∏-nosprawnych.

4. Ukazanie wp∏ywu czynników makrostrukturalnych (warunków pracy, do-st´pnoÊci ofert pracy, systemu rentowego, regulacji prawnych) na aktywnoÊçzawodowà osób niepe∏nosprawnych.

5. Sformu∏owanie wst´pnych propozycji dotyczàcych ewentualnych projektów spo-∏ecznych mogàcych zwi´kszyç udzia∏ osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy.

6. Sformu∏owanie wst´pnych hipotez dla etapu badaƒ jakoÊciowych.


Tabela A1. Struktura próby badanych ekspertów

Typ eksperta Charakterystyka Liczba osóbbadanych

1. Osoby Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci Wzrokowa 9niepe∏nosprawne S∏uchowa 7

Ruchowa 7Somatyczna 8

2. Osoby pomagajàce Osoby pracujàce w instytucjach i organizacjach 12osobom dzia∏ajàcych na rzecz aktywizacji zawodowej niepe∏nosprawnym osób niepe∏nosprawnych

3. Pracodawcy osób Osoby majàce doÊwiadczenie w pracy z osobami 6niepe∏nosprawnych z niepe∏nosprawnoÊcià psychicznà, wzrokowà,

s∏uchowà, ruchowà oraz z osobami upoÊledzo-nymi umys∏owo

4. Pracownicy Osoby badajàce sytuacj´ osób niepe∏nospraw- 10naukowi nych w spo∏eczeƒstwie

¸àczna liczba przebadanych osób 59

èród∏o: opracowanie w∏asne

ETAP II: BADANIE JAKOÂCIOWE**

Cele: badanie jakoÊciowe mia∏o za zadanie osiàgni´cie dwóch celów:

1. Zebranie wiedzy, która zosta∏a póêniej wykorzystana przy konstrukcji i mody-fikacji narz´dzi do badaƒ iloÊciowych.

2. Zebranie wiedzy opisujàcej populacj´ osób z ograniczonà sprawnoÊcià, zeszczególnym uwzgl´dnieniem psychospo∏ecznych uwarunkowaƒ ich aktyw-noÊci zawodowej.

Czas trwania: wszystkie wywiady przeprowadzono w okresie od lipca dogrudnia 2006 r.

Metoda i etapy: kolejne zadania w etapie badaƒ jakoÊciowych przedstawiarys. A3.

Zadania wykonane w kolejnych etapach badaƒ by∏y nast´pujàce:1. Przeszkolenie osób przeprowadzajàcych badanie pilota˝owe oraz badania

w∏aÊciwe:a. dok∏adny instrukta˝ badania (wywiadu)

• nacisk na dialogowy charakter wywiadu• przekazanie standardów przeprowadzania wywiadów

b. wiedza na temat komunikacji z osobami niepe∏nosprawnymi c. szkolenie dotyczàce kodowania wywiadów za pomocà programu Maxqda 2

2. Badanie pilota˝owe na 10 osobach:a. weryfikacja narz´dzia badawczego – scenariusza wywiadub. scenariusz mia∏ charakter pó∏otwarty – ankieter mia∏ list´ tematów, które

nale˝a∏o poruszyç, jednak nacisk po∏o˝ony by∏ na podà˝anie za sposobemmyÊlenia osoby badanej (Smoczyƒska, Sijko, 2007)

3. Badanie w∏aÊciwe:a. zbadane zosta∏y trzy grupy osób: osoby niepe∏nosprawne, cz∏onkowie ich

rodzin, osoby z ich Êrodowiska zawodowego b. dobór osób by∏ celowy wed∏ug ustalonych kryteriów, w tym wed∏ug:

• rodzaju niepe∏nosprawnoÊci• stopnia niepe∏nosprawnoÊci• wielkoÊci miejscowoÊci zamieszkania

ANEKS 73

** Badanie przygotowano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof.dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego.

Analiza literaturynaukowej

Przygotowanie dyspozycji

do wywiadów

Badanie: trzy grupy osób Analiza wyników

Rys. A3. Etapy realizacji badaƒ jakoÊciowychèród∏o: opracowanie w∏asne

c. badanie polega∏o na przeprowadzaniu wywiadów, ich transkrypcji oraz ko-dowaniu za pomocà programu Maxqda 2

4. Ca∏oÊciowa analiza zebranych danych:a. wyniki badaƒ jakoÊciowych zosta∏y przeanalizowane za pomocà pakietu

Maxqda 2 zgodnie z regu∏ami teorii ugruntowanej i poddane szczegó∏owe-mu opisowi (¸ukowski, 2007)

b. sformu∏owano wnioski dla etapu badaƒ iloÊciowych, dotyczàce doborupróby, konstrukcji narz´dzia badawczego oraz badanych obszarów.

Charakterystyka próby: procesowi kodowania i analizy poddano 311 wywia-dów. Pierwotnie planowano analiz´ na próbie 300 wywiadów, jednak wysoka ja-koÊç wywiadów pilota˝owych sprawi∏a, ˝e równie˝ i one zosta∏y w∏àczone do pu-li; ponadto w∏àczony zosta∏ jeszcze jeden dodatkowy wywiad, stàd ca∏kowitaliczba wywiadów jest wi´ksza o 11 w stosunku do planowanej. Wszystkie wywia-dy przeprowadzone zosta∏y w okresie od lipca do grudnia 2006 r. Najwi´kszà licz-b´ wywiadów, bo a˝ 48,9% (152), stanowi∏y wywiady z osobami z ograniczonàsprawnoÊcià, drugà co do liczebnoÊci by∏a grupa osób bliskich, stanowi∏a ona 29,9%ca∏oÊci (93), najmniejszà grupà byli pracodawcy – zakodowanych i zanalizowa-nych zosta∏o 66 wywiadów, co stanowi 21,2% ca∏ej puli. Struktur´ najliczniejszejgrupy ze wzgl´du na rodzaj niepe∏nosprawnoÊci przedstawia rys. A4.

Ze wzgl´du na stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci przebadano 68 osób o umiarkowa-nym stopniu niepe∏nosprawnoÊci i 56 o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci.28 osób nie udzieli∏o informacji o stopniu swej niepe∏nosprawnoÊci.


15 5

14 15

34 9

29 17

30 22

29 25

0 2010 40 60

niepe∏nosprawnoÊç z∏o˝ona

deficyty percepcyjne w zakresie s∏uchu

deficyty percepcyjne w zakresie wzroku

przewlek∏e choroby somatyczne

deficyty motoryczne

choroby psychiczne

Wywiady bezpoÊrednie Wywiady z bliskimi

30 50

Rys. A4.

ETAP III: BADANIE ILOÂCIOWE***

Czas trwania etapu terenowego: 9–24 lipca 2007 r.

Badana populacja: badaniem obj´ta zosta∏a populacja osób niepe∏nospraw-nych prawnie, aktywnych i biernych zawodowo o umiarkowanym i znacznymstopniu niepe∏nosprawnoÊci, w wieku 18–60/65 lat. Ze wzgl´du na dost´pnoÊçdanych statystycznych dotyczàcych Êrodowiska osób niepe∏nosprawnych defini-cja badanej populacji oparta zosta∏a na za∏o˝eniach metodologicznych przyj´tychw Narodowym Spisie Powszechnym LudnoÊci i Mieszkaƒ (por. Osoby niepe∏nospraw-ne oraz ich gospodarstwa domowe, Narodowy Spis Powszechny LudnoÊci i Mieszkaƒoraz Powszechny Spis Rolny, 2002; G∏ówny Urzàd Statystyczny, Warszawa, 2003).

1. Za osob´ niepe∏nosprawnà prawnie (w odró˝nieniu od osoby niepe∏nospraw-nej biologicznie) uznawano osob´ posiadajàcà odpowiednie orzeczenie wyda-ne przez uprawniony do tego organ (powiatowy, wojewódzki lub by∏y krajo-wy zespó∏ orzekajàcy o stopniu niepe∏nosprawnoÊci).

2. Za osob´ aktywnà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, obec-nie pracujàce lub bezrobotne.

3. Przyj´to, i˝ osoby bezrobotne to takie, które w okresie badanego tygodnia nie by∏yosobami pracujàcymi, lecz aktywnie poszukiwa∏y pracy i by∏y gotowe jà podjàç.

4. Za osob´ biernà zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wi´cej, które niezosta∏y zaklasyfikowane jako pracujàce lub bezrobotne, tzn. osoby, które w ciàguostatnich czterech tygodni nie pracowa∏y, nie mia∏y pracy i jej nie poszukiwa∏y.

Przyj´to nast´pujàcy wskaênik, na podstawie którego klasyfikowano osoby ba-dane do próby:

ANEKS 75

W ciàgu ostatniego tygodnia wykonywa∏(a) Pan(i) przez co naj- 1 AKTYWNY mniej godzin´ prac´ przynoszàcà zarobek. To znaczy, w ostatnim ZAWODOWO tygodniu by∏(a) Pan(i) zatrudniony(a) w charakterze pracownika PRACUJÑCYnajemnego, prowadzi∏(a) Pan(i) w∏asnà dzia∏alnoÊç gospodarczà lub rolniczà lub pomaga∏(a) Pan(i) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej dzia∏alnoÊci gospodarczej. Je˝eli w tym czasie nie pracowa∏(a) Pan(i) czasowo (z powodu choroby, urlopu, strajku), ale ma prac´ – prosz´ wskazaç t´ odpowiedê.

W ciàgu ostatniego miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy 2 AKTYWNY zarobkowej, lecz aktywnie jej poszukiwa∏(a). Podjà∏(´∏a) Pan(i) ZAWODOWO konkretne dzia∏ania w celu znalezienia pracy i gdyby znalaz∏(a) BEZROBOTNYPan(i) prac´, by∏(a)by Pan(i) w stanie jà podjàç w tym lub w na-st´pnym tygodniu.

W ciàgu miesiàca nie wykonywa∏(a) Pan(i) ˝adnej pracy zarobko- 3 BIERNY wej ani jej Pan(i) aktywnie nie poszukiwa∏(a). ZAWODOWO

*** Badanie przygotowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. AnnyIzabeli Brzeziƒskiej i prof. dr. hab. Wojciecha ¸ukowskiego, a zrealizowa∏a je firma Pentor ResearchInternational S.A. na terenie ca∏ej Polski.

Zgodnie z ustawà z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej, spo∏ecznej oraz za-trudnieniu osób niepe∏nosprawnych za osob´ o:

• umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci – uznawano osob´ majàcà orze-czenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdol-noÊci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej (wydane przez uprawniony do tegoorgan),

• znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci – uznawano osob´ majàcà orzeczenieo znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pra-cy i samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidzkiej.

Zastosowano nast´pujàcy wskaênik kwalifikujàcy do próby:

Sposób realizacji badania: wywiady realizowane by∏y w domach osób niepe∏-nosprawnych przy wykorzystaniu techniki kwestionariusza papierowego (PAPI).Wywiad przeprowadzany by∏ z osobà niepe∏nosprawnà. Ka˝dorazowo ankieterweryfikowa∏ niepe∏nosprawnoÊç na podstawie orzeczenia posiadanego przezosob´ niepe∏nosprawnà. W sytuacji gdy komunikacja z osobà niepe∏nosprawnàby∏a utrudniona, wywiad przeprowadzany by∏y przy wsparciu opiekuna osobyniepe∏nosprawnej. Wywiad trwa∏ Êrednio 50 minut. Ze wzgl´du na trudny cha-rakter realizowanej próby za∏o˝ono wielorakie metody dotarcia do respondentówna poziomie województw:

• metodà wyjÊciowà by∏a „metoda kuli Êniegowej” – badane osoby niepe∏no-sprawne kierowa∏y ankieterów do innych osób niepe∏nosprawnych,

• ankieterzy korzystali równie˝ z pomocy organizacji pozarzàdowych orazoÊrodków pomocy spo∏ecznej.

Badanie realizowane by∏o przez 220 przeszkolonych i kwalifikowanych ankie-terów. Wszystkie zrealizowane ankiety poddane zosta∏y weryfikacji w Dziale We-ryfikacji i Kontroli firmy Pentor Research International S.A. Dodatkowo 10% an-kiet poddanych zosta∏o kontroli terenowej.


Czy ma Pan(i) wa˝ne orzeczenie o stopniu niepe∏nospraw-noÊci, niezdolnoÊci do pracy lub grupie inwalidzkiej? Decyzja

• Nie 1 >>> ZAKO¡CZYå

• Orzeczenie o znacznym stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub 2o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy i samodzielnej egzy-stencji lub o I grupie inwalidzkiej

• Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepe∏nosprawnoÊci 3lub o ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej

• Orzeczenie o lekkim stopniu niepe∏nosprawnoÊci lub 4 >>> ZAKO¡CZYåo cz´Êciowej niezdolnoÊci do pracy lub o celowoÊci prze-kwalifikowania zawodowego bàdê o III grupie inwalidzkiej

Dobór próby badawczej: zrealizowanych zosta∏o 1498 wywiadów z osobaminiepe∏nosprawnymi ze znacznym i umiarowym stopniem niepe∏nosprawnoÊci,w tym 791 wywiadów z osobami aktywnymi zawodowo oraz 707 wywiadówz osobami biernymi zawodowo. W celu zachowania porównywalnoÊci obie po-wy˝sze grupy traktowane by∏y jako osobne próby, dobierane wed∏ug tych sa-mych kryteriów. Próby dobierane by∏y w sposób kwotowo-celowy. W przypad-ku obydwu prób, wszystkie kwoty nak∏adane by∏y nie na poziomie ca∏ego kraju,lecz na poziomie województwa. Przy doborze próby stosowano nast´pujàce kry-teria:

1. Kryteria lokalizacyjne• Województwo• Miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto)

2. Kryteria demograficzne• P∏eç • Wiek (18–29, 30–49, 50+)

3. Kryteria zwiàzane z niepe∏nosprawnoÊcià • Stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci (umiarkowany i znaczny).• Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci (niepe∏nosprawnoÊç s∏uchowa, ruchowa, wzro-

kowa, psychiczna, somatyczna).

Na poziomie ka˝dego z województw na∏o˝ono kwoty zgodne z danymi GUSna miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto), p∏eç oraz stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci.W przypadku wieku na∏o˝ono kwoty niezgodne z danymi GUS. Celem takiegodoboru by∏o zwi´kszenie liczby wywiadów z osobami m∏odszymi – do 44 roku˝ycia. Rodzaj niepe∏nosprawnoÊci by∏ tylko cz´Êciowo kontrolowany w próbie.Dà˝yliÊmy do zrealizowania minimum 100 wywiadów w ka˝dej próbie z repre-zentantami danego typu niepe∏nosprawnoÊci. W przypadku próby osób aktyw-nych zawodowo kontrolowano równie˝ miejsce pracy. Na∏o˝one kwoty na miej-sce pracy oparte by∏y na podstawie badania Pentor Research International S.A. pt.:Gmino, jaka jesteÊ?, zrealizowanego na zlecenie Paƒstwowego Funduszu Rehabili-tacji Osób Niepe∏nosprawnych w latach 2005–2007.

Charakterystyka próby: w celu wyeliminowania celowych przesuni´ç w roz-k∏adzie obydwu prób oraz przesuni´ç wynikajàcych z doboru próby uzyskanewyniki poddane zosta∏y procedurze wa˝enia. Wagi opracowane zosta∏y osobnodla próby osób aktywnych zawodowo oraz dla próby osób biernych zawodowo.Wagi opracowane zosta∏y na podstawie danych pochodzàcych z Narodowego Spi-su Powszechnego LudnoÊci i Mieszkaƒ 2002. W procedurze wa˝enia uwzgl´dniononast´pujàce zmienne: województwo, miejsce zamieszkania (wieÊ/miasto) orazwiek (18–44 oraz 45–60/65). Rozk∏ad prób ze wzgl´du na p∏eç oraz stopieƒ niepe∏-nosprawnoÊci jest znacznie zbli˝ony do rzeczywistego. W wyniku przyj´tychprzy dobrze próby kwot oraz zastosowanej procedury wa˝enia uzyskane wynikisà reprezentatywne dla populacji osób niepe∏nosprawnych biernych zawodowooraz populacji osób niepe∏nosprawnych aktywnych zawodowo pod wzgl´demnast´pujàcych zmiennych: województwo, miejsce zamieszkania, wiek, p∏eç, sto-pieƒ niepe∏nosprawnoÊci (patrz: tab. A2).

ANEKS 77


Tabela A2. Struktura próby osób niepe∏nosprawnych bioràcych udzia∏ w badaniach iloÊcio-wych

Dane niewa˝one Dane wa˝one

Aktywni Bierni Aktywni Bierni

N % N % N % N %

WielkoÊç miejscowoÊci

WieÊ 318 40 292 41 348 44 286 40

Miasto do 50 tys. 180 23 172 24 175 22 159 22

Miasto powy˝ej 50 tys. 293 37 243 34 268 34 263 27

Województwo

DolnoÊlàskie 50 6 44 6 113 8 59 8

Kujawsko-pomorskie 53 7 41 6 83 6 39 6

Lubelskie 50 6 43 6 120 8 52 7

Lubuskie 45 6 48 7 48 3 23 3

¸ódzkie 50 6 44 6 104 7 46 7

Ma∏opolskie 52 7 42 6 158 11 78 11

Mazowieckie 53 7 41 6 157 10 75 11

Opolskie 46 6 42 6 27 2 14 2

Podkarpackie 44 6 49 7 91 6 38 5

Podlaskie 54 7 40 6 44 3 20 3

Pomorskie 58 7 54 8 82 5 38 5

Âlàskie 45 6 48 7 150 10 75 11

Âwi´tokrzyskie 50 6 45 6 54 4 23 3

Warmiƒsko-mazurskie 47 6 47 7 55 4 28 4

Wielkopolskie 49 6 44 6 152 10 67 9

Zachodniopomorskie 45 6 35 5 58 4 31 4

Wiek

18–44 410 52 387 55 264 33 169 24

45+ 381 48 320 45 527 67 538 76

Posiadanie orzeczenia

Orzeczenie o znacznym 156 20 307 43 149 19 303 43stopniu niepe∏nosprawnoÊci

Orzeczenie o umiarkowanym 635 80 400 57 642 81 404 57stopniu niepe∏nosprawnoÊci

LiteraturaBrzeziƒska, A., Woêniak, Z., Maj, K. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy. Warsza-

wa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 1 w serii Osoby niepe∏nosprawne). ¸ukowski, W. (red.). (2007). Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià na rynku pracy – portret Êrodowiska. Warszawa:

Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 2 w serii Osoby niepe∏nosprawne).Smoczyƒska, K., Sijko, K. (2007). Wyniki badaƒ pilota˝owych nad aktywnoÊcià zawodowà osób z ogra-

niczonà sprawnoÊcià. W: A. Brzeziƒska, Z. Woêniak, K. Maj (red.), Osoby z ograniczonà sprawnoÊcià narynku pracy (s. 379–396). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

ANEKS 79

cd. tabeli A2

Dane niewa˝one Dane wa˝one

Aktywni Bierni Aktywni Bierni

N % N % N % N %

Na które z tych schorzeƒ otrzyma∏(a) Pan(i) orzeczenie o niepe∏nosprawnoÊci?

Narzàdu ruchu 199 25 170 24 188 24 170 24

Narzàdu wzroku 161 20 145 21 170 21 146 21

Narzàdu s∏uchu 125 16 111 16 111 14 114 16

Psychiczne (nerwica, 130 16 126 18 124 16 112 16depresja, schizofrenia itp.)

Cukrzyca, choroby uk∏adu 176 22 155 22 197 25 165 23krà˝enia, choroby nowo-tworowe, inne choroby przewlek∏e

Gdzie Pan(i) pracuje?/gdzie poszukuje Pan(i) pracy?

Na otwartym rynku pracy 518 65 10 1 516 65 7 1

Na chronionym rynku 254 32 6 1 259 33 3 0pracy, w zak∏adzie pracy chronionej, spó∏dzielni inwalidzkiej

èród∏o: dane z badaƒ w∏asnych

Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie...

Documents

Transcript of Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie...