Andrej Radaman (Mińsk)

Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1565–16321

Obszar województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego skła-dał się w badanym okresie z trzech jednostek o charakterze administracyjno-sądo-wo-wojskowym, zwanych powiatami. W trakcie reformy systemowej ustroju pań-stwa do istniejącego od 1507 r. województwa nowogródzkiego „zostały włączone położone na południe od górnego biegu Niemna powiaty słonimski i wołkowy-ski”2, wyjęte z zasięgu kompetencji wojewody trockiego. Granice tych powiatów jako nowych jednostek administracyjnych, wojskowych, sądowych i okręgów sej-mikowych województwa nowogródzkiego były wyznaczone podczas zjazdu woj-skowego mińskiego (XI–XII 1564 – I 1565)3 i sejmu wileńskiego z przełomu lat 1565 i 15664. Natomiast administracyjna granica nowogródzko-pińska została

1 O sejmikach nowogródzkich tego okresu zob.: H. Wisner, Przedsejmowy sejmik nowogródzki w latach 1607–1648, „Przegląd Historyczny” 1978, t. 69, z. 4, s. 677–689 (Aneks, s. 690–693); idem, Ktokolwiek będziesz w Nowogródzkiej stronie, „Przegląd Historyczny” 1980, t. 71, z. 3, s. 655–657; W. Sienkiewicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogródzkim, „Przegląd Historyczny” 1979, t. 70, z. 3, s. 519–522; idem, W odpowiedzi Henrykowi Wisnerowi, „Przegląd Historyczny” 1980, t. 71, z. 3, s. 657–661; A. Vasiliauskas, Local Politics and Clientage in the Grand Duchy of Lithuania 1587–1632, London 2001, pp. 292; A. Radaman, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa nowogródzkiego w drugiej połowie XVI – początku XVII w., w: Wielkie Księstwo Litewskie: państwo, społeczeństwo, kultura, red. A. Zakrzewski [w druku].

2 Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Roma-niuk, A. Haratym, przy współpracy A. Macuka i J. Aniszczanki, t. 2: Województwo trockie XIV–XVIII wiek, Warszawa 2009, s. 5–6.

3 Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie [dalej: BCz], nr 2242, s. 209–214; Pryvilej Žygimonta Aŭgusta ab abmiežavańni Noŭgarodskaga pavieta i ŭviadzieńni ŭ im ziemskaga suda, 30 IV 1565 g., Piotrkaŭ [Piotrków] [opubl. M. F. Spirydonaŭ], w: Pamiać: Gistoryka-dakumiental-naja chronika Navagrudskaga rajona, red. E. Gnieŭka, M. Kaściuk i inš., Mińsk 1996, s. 102–105. Zob. też: O. Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem 1562 r. i jego petycja o unię z Polską (Przyczynek do dziejów parlamentaryzmu litewskiego i genezy unii lubelskiej), „Przegląd Historyczny” 1914, t. 18, z. 3, s. 323–324, przypis 5; idem, Dzieje Unii Jagiellońskiej, t. 2, Kraków 1920, s. 207.

4 Rossijskij Gosudarstviennyj Archiv Drievnich Aktov, Moskwa [dalej: RGADA], f. 389, Lito-vskaja Mietrika, Nacyjanalny Gistaryčny Archiŭ Biełarusi w Mińsku [dalej: NGABM], Kalekcyja

56 Andrej Radaman

ostatecznie określona dopiero przez komisarzy króla Zygmunta III 19 marca 1599 r. i w liście „na rozgraniczenje miest o kotoryje spor był” sądu zadwornego (przed 19 kwietnia 1600 r.)5. W tym czasie województwo nowogródzkie osiągnęło swój ostateczny kształt terytorialny, jak i obowiązujący niemal do końca istnienia Rzeczypospolitej podział administracyjny. Trzy powiaty sądowe (nowogródzki [ziemia nowogródzka6], słonimski i wołkowyski) „stanowiły zarazem podsta-wowe jednostki administracji państwowej, podziału wojskowego kraju, także autonomii politycznej stanu szlacheckiego z odrębnym sejmikiem i sądami”7.

Szlachta województwa nowogródzkiego najczęściej zbierała się na sejmiki powiatowe w stolicach powiatów: w Nowogródku8, Słonimie i Wołkowysku9.

mikrafi lmaŭ 18, Metryka Litewska [dalej: ML] 529, k. 117–125 – Spisańje povietov i granic [Wiel-kiego Księstwa Litewskiego], druk: Russkaja Istoričieskaja Biblioteka [dalej: RIB], t. 30, kol. 882–895; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm. Opyt po istorii učrieždienija v sviazi s vnutriennim strojem i vniešnieju žyznju gosudarstva, Moskwa 1900, s. 156–164, 226–232. Ostateczny podział Wielkiego Księstwa Litewskiego (w tym i województwa nowogródzkiego) na powiaty zawiera do-kument z początku 1569 r., wpisany do ML 531, k. 186v–187. Zob. też: I. Łappo, Vielikoje Kniaže-stvo Litovskoje vo vtoroj połovinie XVI stoletija, [t. 2:] Litovsko-russkij poviet i jego sejmik, Jurjew 1911, s. 87–88. O kształtowaniu się granic województwa nowogródzkiego zob. też: H. Łowmiański, Rys historyczny województwa nowogródzkiego w jego dzisiejszych granicach (do r. 1795), Wilno 1935, s. 20–22; M. F. Spirydonaŭ, Navagradčyna ŭ XVI–XVIII st. Pany i prygonnyja, w: Pamiać: Gistoryka-dakumientalnaja…, s. 101; idem, Istočniki o rieformie administrativno-tierritorialnogo dielienija Vielikogo Kniažestwa Litovskogo 1565 g. v zarubiežnych archivach, w: Zamiežnaja archiŭnaja Biełarusika, Materyjały mižnarodnaj navukowaj kanferencyi 25–26 krasavika 1996 r., red. U. M. Michniuk, M. F. Šumiejka, J. J. Januškievič, Mińsk 1998, s. 77–80; M. Spirydonaŭ, V. Nasievič, Biełaruskija ziemli ŭ XVI st. Genieralnaja karta, 1 : 300 000, w: Vialiki gistaryčny atłas Biełarusi, t. 1, Mińsk 2009, s. 115, 122–128, 134–138.

5 „Ograničenije vojevodstva novgorodskogo s povietom pinskim”, 19 III 1599 r., Łachwa, NGABM, f. 1848, op. 1, nr 1, k. 76v–79v; 19 IV 1600 r., Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Archiwum Radziwiłłów [dalej: AR], dz. XXIII, teka 87, Łachwa, plik 11, s. 127–133. Zob. też: M. Siekierski, The Estate of Łachwa of Prince Nicholas Christopher Ra-dziwiłł (1549–1616). A Contribution to the Study of the Historical Geography and Economy of So-uthern Byelorussia, „The Journal of Byelorussian Studies” 1981, vol. 5, nr 1, s. 23–24, 27; A. Ra-daman, Da prablemy vyznačeńnia miažy pamiž Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga knia-stva Litoŭskaga, Ruskaga i Žamojckaga ŭ drugoj pałovie XVI st., w: Pamiać stagoddziaŭ na karcie Ajčyny: Zbornik navukovych prac ŭ gonar 70-goddzia M. F. Spirydonava, red. A. I. Gruša, A. A. Ka-valienia i inš., Mińsk 2007, s. 73–89; A. Radaman, Ustanovlenije administrativnoj granicy Novogo-rodskogo i Pinskogo povietow Vielikogo kniażestva Litovskogo, Russkogo i Żemajtskogo vo vtoroj połovinie XVI w. [w druku]; M. Spirydonaŭ, V. Nasiewič, Biełaruskija ziemli…, s. 135–137.

6 H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, cz. 3: Sławne Państwo Wielkie Księstwo Litewskie, War-szawa 2008, s. 76.

7 Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego…, t. 2, s. 6.8 W źródłach cyrylickich z II połowy XVI w. – Novharodak lub Novaharodak. 9 W II Statucie Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1566 r. zapisano jednak, że szlachta powia-

towa powinna zbierać się na zjazdy elekcyjne do dworu gospodarskiego „kotoryj na posrodku togo povietu budiet”. Z tego wynika, że ten dwór lub zamek (nieobowiązkowo) powinien być administra-cyjnym centrum powiatu (województwa). Zob.: Biblioteka Kórnicka PAN [dalej: BK], nr 818, k. 73v; Statut Vialikaga Kniastva Litoŭskaga 1566 g., Mińsk 2003, http://litopys.org.ua/statut2/st1566.htm [dalej: Statut VKL 1566 r.], s. 63; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parla-

57Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Tradycyjnym miejscem obrad szlachty nowogródzkiej w badanym okresie był zamek nowogródzki10, słonimskiej – zamek słonimski11. W Wołkowysku zapewne zawsze zbierano się w dworze hospodarskim (królewskim)12. W innych miejsco-wościach (Lachowiczach13, Moszewiczach14, Cyrynie15, Kopylu16, Horodeczynie [obecnie: Haradzieczna]17, Dziewiątkowiczach18) sejmiki i inne zjazdy szlachec-

mentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002, s. 52; ML 85, k. 183: „na mie-stco zvykłoje, gdie sie sudy otpravujut’ do dvora vołkovyskoho zjechavszy sie šlachta” [1 V 1602].

10 Już na sejmie grodzieńskim w 1568 r. posłowie województwa nowogródzkiego poruszyli sprawę odnowienia zamku „okolnogo” oraz powołania horodniczego, który doglądałby tej pracy. Urząd horodniczego był w Nowogródku długo łączony z urzędem podwojewodziego, np. Siemion Bochorowicz (Prokopowicz) Skpipkowskij, namiestnik i horodniczy nowogródzki. 30 V 1559 r. (Lietuvos valstybės istorijos archyvas [dalej: LVIA], f. 1280, inw. 1, nr 121, k. 82); 30 VIII 1566 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 1051, k. 15–18v). W 1568 r. posłowie województwa nowogródzkiego prosili też o listy hospodarskie do potomków horodniczych nowogródzkich z poleceniem dostarcze-nia nowemu horodniczemu spisów domów, których mieszkańcy zostali zobowiązani do udziału w budowie zamku. Wspominali również o „poprawie višnieho” zamku i o zabezpieczeniu go „strel-boju” na koszt skarbu hospodarskiego (RIB, t. 30, Jurjev 1914, kol. 500–501). Na prośby te władca odpowiedział, aby postąpić według starego zwyczaju i wydać odpowiednie listy z kancelarii. W 1589 r. na prośbę posłów województwa nowogródzkiego Zygmunt III Waza pozwolił obywatelom wybudo-wać budynek sądu i archiwum na księgi sądu ziemskiego. Zob. art. 94 Konstytucji sejmu walnego warszawskiego 1589 r., Volumina Constitutionum, przyg. W. Uruszczak, S. Grodziski i I. Dwornic-ka, t. 2: 1550–1609, vol. 2: 1587–1609, Warszawa 2008, s. 117.

11 A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 89–90.12 Ibidem, s. 90.13 F. Eŭłašoŭski, Gistaryčnyja zapiski, w: U. M. Śviažynski, „Gistaryčnyja zapiski”

F. Eŭłašoŭskaga, Mińsk 1990, s. 93.14 Akty VAK, t. 31, nr 26, Vilno 1906, s. 43: „z Božjego dopuščieńja u Novogorodku na tot čas

povietrieje nie małoje” [17 IX 1572 r.]; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 84.15 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113.16 W lutym 1596 r. w związku z ekspedycją wojskową przeciwko kozakom Semena Nalewajki

szlachta nowogródzka zebrała się na zjazd wojskowy popisowy (ekspedycyjny) i sejmik przedsej-mowy w Kopylu. Zob.: A. Radaman, Vajskovyja šlacheckija zjezdy (popisy i zbory paspalitaga ru-šeńnia Novagarodskaga pavieta ŭ drugoj pałowie XVI st.), w: Parłamienckija struktury ŭłady ŭ si-stemie dziarżaŭnaga kiravannia Vialikaha Kniastva Litoŭskaga i Rečy Paspalitaj u XV–XVIII st. Materyjały mižnarodnaj kanferencyi, Minsk–Navagradak, 23–24 XI 2007 g., navuk. red. S. F. Sokał, A. M. Januškiewič, Mińsk 2008, s. 225–228; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie w Wielkim Księstwie Litewskim na przykładzie wydarzeń z lat 1595–1596 (inwazja S. Nalewajki), w: Parłamienckija struktury ŭłady…, s. 211, 215.

17 W grudniu 1625 r. szlachta nowogródzka zebrała się na sejmik „we wsi plebańskiej w Ho-rodeczynie” pod Nowogródkiem. Zob.: AR V, nr 15435, list Jana Świderskiego do K. Radziwiłła od 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 19–20; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, cz. 3: Sławne Państwo…, s. 102.

18 9 grudnia 1604 r., kiedy povietrije morovoje panowało w Słonimie, szlachta słonimska „za zgodą” sejmikowała w majątku (dworze) sekretarza Jego Królewskiej Mości pana Mateusza Borzy-mińskiego w miasteczku Diewiatkowiczy (Dziewiatkowiczach) panów Mieleszków. Zob.: Archiwum domu Sapiehów, oprac. A. Prochaska, t. 1: Listy z lat 1575–1606, nr 537, Lwów 1892, s. 435–438; K. Avižonis, Bajorai valstybiniame Lietuvos gyvenime Vazų laikais, Kaunas 1940, Roma 1975, s. 114.

58 Andrej Radaman

kie powiatów województwa nowogródzkiego odbywały się tylko w przypadkach nadzwyczajnych, np. w okresie wojny lub epidemii19. Występowały również odrębności. Podczas sejmików przed sejmem 1572 r. szlachta zbierała się nie powiatami, lecz całymi województwami20. Główny sejmik przedsejmowy woje-wództwa nowogródzkiego powinien odbywać się w Słonimie, gdzie 25 listopada 1571 r. zjechała się szlachta z powiatów nowogródzkiego i słonimskiego. Na sej-miku tym nie było jednak szlachty wołkowyskiej, która zebrała się później odręb-nie, w styczniu 1572 r. w Wołkowysku21. Z czasów panowania Henryka Wale-zego, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy nie mamy informacji o zwoływaniu sejmików całego województwa nowogródzkiego.

Liczebność uczestników obrad sejmików powiatu nowogródzkiego była zróżni-cowana. W 1587 r. do instrukcji sejmikowej posłom na sejm elekcyjny przyłożyło pieczęcie 60 szlachciców. Przed sejmem 1597 r. wojewoda nowogródzki Teodor Skumin Tyszkiewicz pisał do wojewody trockiego Mikołaja Krzysztofa Radzi-wiłła „Sierotki”, że „kiedy była potrzeba na[j]więcej być, teraz się ich na[j]mniej na tym sejmiku stawiło, bo ich zgoła bardzo mało szlachty było i to heretyków, że na koniec i posłów nie mamy z kogo obi[e]rać”22. Z listu tegoż T. Skumina Tysz-kiewicza do wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, z 25 stycz-nia 1598 r. wynika, że przed sejmem 1598 r. „panów obywatelów szlachty tego województwa nowogródzkiego wielka frequentia się była zjechała”23. W grudniu 1625 r. na sejmiku nowogródzkim „we wsi plebańskiej w Horodeczynie” pod Nowogródkiem też „panów obywatelów nowogródzkich piękna grumada była”24.

Artūras Vasiliauskas stwierdził, że w latach 90. XVI w. i w pierwszym trzy-dziestoleciu XVII w. w sejmikach nowogródzkich brali udział przedstawiciele 152 rodzin szlacheckich, w tym 91 rodzin (33,58%) spośród 271 wspomnianych w popisach wojskowych z 1567, 1596 i 1651 r.25 Do szlachty średniej i wyższej

19 A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 82.20 Zob. H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588,

Warszawa 2002, s. 75.21 „Do povietu Vołkovyjskogo o zjechanie na sojmik dla togo, iž na pieršom z Novgorodskim

i Słonimskim nie byli” (zob. I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, s. 562, aneks, s. 35–36); zob. też: A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 85.

22 Teodor Skumin Tyszkiewicz, wojewoda nowogródzki (w tym roku jeszcze prawosławny) do wojewody trockiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”, Nowogródek, 30 XII 1596 r., w li-ście mylnie 30 X [sic!], AR V, nr 14536, s. 95–96. Zob. też: L. Jarmiński, Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI w., Warszawa 1992, s. 170, przypis 63. T. Skumin Tyszkiewicz jako unita został wspomniany już w 1603 r. Zob. H. Lulewicz, Skład wyzna-niowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Wazów, „Przegląd Histo-ryczny” 1977, t. 68, z. 3, s. 430.

23 T. Skumin Tyszkiewicz do K. Radziwiłła „Pioruna” 25 I 1598 r. z Nowogródka, AR V, nr 14536, s. 106.

24 J. Świderski do K. II Radziwiłła 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, AR V, nr 15435, s. 19.25 A. Vasilauskas, op. cit., s. 84–91; s. 89 (tabela 6: Families whose Members attended Dietines

and appear in the General Levy Lists of Nowogródek and Tax-rolls of Wilkomierz and Witebsk),

59Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

(zamożnej) Vasiliauskas zaliczył 138 rodzin (50,92%)26. Według jego opinii szlachta średnia to rodziny, które podczas pospolitego ruszenia mogły wystawić z povinnosti więcej niż jednego uzbrojonego konnego żołnierza27, a przeciętna frekwencja szlachty drobnej i ubogiej (petty nobility) w 1596 r. wynosiła 8,4%28. W takim razie według Vasiliauskasa na sejmikach powiatu nowogródzkiego domi-nowali przedstawiciele szlachty średniej, wyższej i magnaterii – przeciętnie było ich ponad 2/3 (68,84%)29, a w wybranych sejmikach – ponad 46,37%. 71,14% wśród tych rodzin, których przedstawiciele byli obecni więcej niż na jednym sej-miku (z 16 wybranych do analizy), to przedstawiciele rodzin szlachty średniej i wyższej30. Michaił Spirydonow do przedstawicieli szlachty średniej Wielkiego Księstwa Litewskiego zalicza zaś tylko tę szlachtę, która mogła samodzielnie wystawić podczas pospolitego ruszenia z povinnosti więcej niż 11 (i mniej niż 51) uzbrojonych jeźdźców. Podzielam ten pogląd. Natomiast z A. Vasiliauskasem zga-dzam się, że w badanym okresie na sejmikach nowogródzkich najczęściej byli obecni przedstawiciele rodzin Hołowniów, Charytonowiczów-Obryńskich, Unie-chowskich i Protasowiczów31. Trzeba jednak pamiętać, że czasami instrukcja czy uchwała sejmikowa mogła być podpisana przez osoby nieobecne na sejmiku.

W II połowie XVI w., zgodnie z literą prawa, obradami sejmikowymi w powiecie nowogródzkim kierował wojewoda, zaś w powiatach słonimskim i wołkowyskim – marszałek powiatowy, a w praktyce czasami najwyższy z urzędu obecny na sejmiku senator lub urzędnik32. Posiadamy informacje o kierowaniu

100 (chart [grafi con] 20: Attendance at dietines by Families), 101 (chart [grafi con] 21: Attendance at dietines by Family Members).

26 Ibidem, s. 91.27 Ibidem. Według postanowienia sejmu z 1567 r. jeden uzbrojony konny żołnierz powinien być

wystawiony z 10 wiejskich „słužb”, tzn. jednostek obłożonych feudalnymi powinnościami (wołok). „Słužby” średnio były składane na „ruskich” ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego z dwóch wiejskich gospodarstw (dymów). Jeżeli szlachcic miał mniej niż 10 „służb” lub nie posiadał wcale, to szedł do wojska osobiście. Ubodzy zaś szlachcice wspólnie wystawiali jednego konia, zob. M. Lu-bavskij, Litovsko-Russkij sejm…, s. 759–760.

28 A. Vasilauskas, op. cit., s. 66.29 Ibidem, s. 91. Zob też: ibidem, tabela 7: Attendance at dietines by middling and upper Lan-

downers, s. 99–102. 30 Ibidem, s. 101: „In Nowogródek, the majority of those upper landholding families which

appeared in the sample dietines (35 out of 60) also had members in dietines of the sample more than once. The share of upper landholding families among all those families which attended dietines more than once is 71.14 percent”.

31 Ibidem, s. 103–104, tabela 10: Leading Participants of Dietines by Family.32 Zob.: A. Radaman, Kiravańnie sojmikavymi pasiadžeńniami ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim,

Ruskim i Žamojckim u drugoj pałovie XVI – pačatku XVII st., „Vieści Biełaruskaga dziaržaŭnaga pedagagičnaga univiersiteta” 2002, nr 2, s. 120–132; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 100–114; A. B. Zakrzewski, rec.: A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, „Przegląd Sejmowy” 2003, t. 11, nr 4 (57), s. 132. Przed unią lubelską prawo nakazywało pod karą grzywny uczestniczyć w sejmikach przedsejmowych senatorom związanym z danym terytorium. W 1588 r. wycofano się z tej sankcji, zob. A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 91. III Statut Litewski, regulując rolę

60 Andrej Radaman

sejmikiem nowogródzkim przez kolejnych wojewodów – Pawła Sapiehę, Miko-łaja Radziwiłła, T. Skumina Tyszkiewicza. O kierowaniu sejmikiem nowogródz-kim przez Mikołaja Sapiehę pisze A. Vasilauskas33. Można przypuszczać, że w wypadku obecności na sejmiku nowogródzkim kilku senatorów (np. na sejmiku relacyjnym nowogródzkim w 1614 r., w którym uczestniczyli kasztelan wileński Heronim Chodkiewicz, wojewoda trocki, hrabia na Szkłowie i Myszy Aleksander Janowicz Chodkiewicz, starosta żmudzki i hetman litewski hrabia na Szkłowie, Myszy i na Bychowie Jan Karol Chodkiewicz oraz wojewoda wendeński Krzysz-tof Słuszka) obrady mógł prowadzić najwyższy z obecnych urzędników34. Jednak w 1598 r. w obecności wyższych rangą senatorów – kasztelana wileńskiego H. Chodkiewicza35 i wojewody trockiego M. K. Radziwiłła „Sierotki”36 – sejmik nowogródzki „odprawił” (zajął krzesło dyrektorskie) „według powinności” woje-woda nowogródzki T. Skumin Tyszkiewicz37. Kiedy wojewoda nowogródzki nie-domagał lub był nieobecny z innej przyczyny, prawo kierowania obradami sej-miku przechodziło na kolejnego urzędnika w hierarchii – kasztelana38. Prawdopodobnie to kasztelan nowogródzki i starosta słonimski Hrehory Wołło-wicz kierował obradami sejmiku nowogródzkego w Maszewiczach we wrześniu 1572 r. podczas bezkrólewia. Jednak w II połowie XVI w. kasztelanowie nowo-gródzcy Hrehory Hryńkowicz Wołłowicz (1566–1585) i Aleksandr Iwanowicz Połubiński (1586–1607) często nie byli obecni na sejmikach powiatu nowogródz-kiego. Od 1588 do 1612 r., w sytuacjach, kiedy senatorowie nie uczestniczyli w sejmiku nowogródzkim, prawo kierowania obradami de iure miał marszałek hospodarski i marszałek ziemi nowogródzkiej Wasyl Zienkowicz Cichiński (Tychiński), który od 1598 r. sprawował jednocześnie urząd sędziego ziemskiego

sejmiku relacyjnego, expressis verbis stwierdzał: „a niepribyłyje na takij sojmik vinam žadnym nie podliagajut’, ale sojmovomu postanovienjiu dosyt’ činiti majut’ ” (III, 9).

33 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 161: „[…] in Nowogródek, which was also the central district in the palatinate, a senator (Mikołaj Sapieha, palatine of Nowogródek) presided only in one out of nine known cases”. Zob. też: M. Nagielski, Sapieha Mikołaj (wojewoda miński, potem nowogródzki), PSB, t. 35/1, z. 144, s. 123: „Obecny na sejmiku przedsejmowym w Nowogródku 4 IX 1630, prze-łożył z powodu szerzącej się zarazy, roczki sądowe woj. nowogródzkiego do lata roku następnego i równocześnie postanowił przenieść kancelarię nowogródzką do Cyryna. Sam schronił się przed zarazą w Boćkach”.

34 A. B. Zakrzewski, Kierowanie obradami sejmików Wielkiego Księstwa Litewskiego (XVI–XVIII w.), „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego” 2000, t. 5, s. 148–149; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 109.

35 J. Rzońca, Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. 2: Ostatni sejm Rzeczypospolitej w XVI w., Opole 1993, s. 31; PSB, t. 3, s. 360–361.

36 J. Rzońca, op. cit., s. 31; L. Jarmiński, op. cit., s. 220, przypis 89; T. Kempa, Mikołaj Krzysz-tof Radziwiłł „Sierotka” (1549–1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000, s. 339.

37 T. Skumin Tyszkiewicz, wojewoda nowogródzki do K. Radziwiłła „Pioruna” wojewody wileńskiego, 25 I 1598 r. z Nowogródka, AR V, nr 14536, s. 106.

38 Zob.: A. B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funk-cjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000, s. 64; idem, Kierowanie obradami sejmików…, s. 142.

61Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

nowogródzkiego39. Tak było np. w 1607 r., kiedy W. Zienkowicz był marszałkiem sejmiku przedsejmowego40 i jednocześnie zjazdu przedrokoszowego41. W latach 20. sejmikami nowogródzkimi kierowali najczęściej dyrektorowie42. Na przykład na sejmiku relacyjnym w kwietniu 1623 (4 IV)43 i na sejmikach przedsejmowych w styczniu 1624 (9 I)44, w grudniu 1625 (16 XII)45, a także w sierpniu 1627 (31 VIII)46 dyrektorem sejmiku nowogródzkiego był sędzia ziemski nowogródzki Andrzej Obryński – choć w 1627 na sejmiku przebywał także wojewoda nowo-gródzki M. Sapieha47. Na sejmiku relacyjnym i przedkonwokacyjnym w marcu

39 Zob. A. Radaman, Kiravańnie sojmikavymi pasiadžeńniami…, s. 126–129.40 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności / Polskiej Akademii Nauk, Kraków [dalej: B. PAU /

PAN], nr 355, s. 499; BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR II, nr 514, s. 1. Przed sejmem w 1607 r. kanclerz litewski Lew Sapieha w liście do wojewody wileńskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”, który zamierzał brać udział w sejmiku powiatu wileńskiego, wysłał prośbę o możliwość pojechania do Nowogródka, bo „powiat nowogródzki więtszy i liczniejszy niż wileński, a wodza nie mają między sobą”. Sierotka jednak pojechał do Wilna. (AR V, nr 13855 [cz. 13], s. 716–720, Różana, 13 III 1607 r.; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”…, s. 304–305).

41 Wbrew opinii Henryka Wisnera w Nowogródku nie doszło do rozłamu sejmiku. Zob.: B. PAU / PAN, nr 355, s. 499, nr 360, k. 198–203v; BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR II, nr 514, s. 1; H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989, s. 57.

42 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 161: „The extent to which certain infl uential local offi ce-holders could establish themselves as popular dietine directors can be illustrated by the example of the two brothers Obryński. Between 1623 and 1628 six dietine sessions of Nowogródek were presided over either by Dominik Krzysztof, podkomorzy of Nowogródek, or Andrzej, land court judge of Now-ogródek”.

43 Uchwała sejmikowa nowogródzka (Zgodnoje postanovienie ich miłostiej panov uradnikov ziemskich i grodskich, šlachty rycerstva obyvatelej vojevodstva novgorodsogo z sejmiku tiepierie-šniego relacyjnogo vydanoje za piečat’ju i s podpisom ruki jego miłosti pana Andreja Obrynskogo, sudji ziemskogo novgorodskogo, a dieriektora koła sejmikovogo), Nowogródek, 4 kwietnia 1623 r. – wypis z ksiąg grodzkich nowogródzkich, 5 kwietnia 1623 r., AR, dz. II, nr 852, s. 1–3.

44 Instrukcja sejmikowa nowogródzka posłom na sejm walny warszawski hetmanowi polnemu litewskiemu ks. Krzysztofowi Radziwiłłowi i koniuszemu litewskiemu Krzysztofowi Chod kiewiczowi, Nowogródek, 9 stycznia 1624 r. (oryginał), wpisana do ksiąg grodzkich nowo gródzkich 12 I 1624 r., AR, dz. II, nr 883, s. 6, 8. Na tym sejmiku był obecny i metropolita Józef Welamin Rutski. „Na sejmiki jeszcze przed Unią zjeżdżali niekiedy wysocy duchowni prawosławni…, lecz potem nie mamy o tym świadectw; za to o hierarchach unickich jest sporo wiadomości. […] w Nowogródku w latach 1624, 1626 i 1634 [bywał] metropolita Józef Welamin Rutski, który grzecznościowo pierw-szy złożył swój podpis na instrukcji posłom, z zastrzeżeniem zresztą praw stanu duchownego” (A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 95); H. Wisner, III Statut i praktyka życia polityczne-go Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach Zygmunta III i Władysława IV, „Czasopismo Prawno--Historyczne” 1992, t. 44, z. 1–2, s. 62. „[…] już za panowania Zygmunta III poczęli pojawiać się wyżsi duchowni niekatoliccy” (Józef Welamin Rutski na sejmiku nowogrodzkim w 1626 i 1634 r.).

45 AR V, nr 15435, J. Świderski do K. Radziwiłła, 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 19–20. Jan Świderski był agentem politycznym K. Radziwiłła na sejmiku w Nowogródku i „którego głównym zadaniem było zwalczanie na tym terenie wpływów Sapiehów” (U. Augustyniak, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), Warszawa 2004, s. 199).

46 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14.47 „W roku 1627 był na sejmiku przedsejmowym woj. nowogródzkiego, gdzie wraz ze zgro-

madzoną tam szlachtą domagał się ukrócenia rozbojów dokonywanych przez nie opłacone chorągwie

62 Andrej Radaman

1624 (26 III)48 oraz sejmiku gromnicznym (trybunalskim) w lutym 1628 (2 II)49 dyrektorem był podkomorzy nowogródzki Dominik Krzysztof Obryński, a na sej-miku relacyjnym w grudniu 1627 (21 XII)50 i na sejmiku elekcyjnym w kwietniu 1632 (20 IV)51 chorąży nowogródzki Jan Janowicz Rudomina Dusiacki.

Zachowały się jedynie nieliczne przekazy o spisywaniu instrukcji poselskich. Tak w 1587 r. przed sejmem elekcyjnym instrukcja została spisana przez Hreho-rego Uniechowskiego52. W 1607 r. udział w spisywaniu instrukcji brało czterech szlachciców, wśród nich marszałek sejmiku – sędzia ziemski, marszałek hospo-darski i ziemi nowogródzkiej W. Zienkowicz Cichiński (Tychiński)53 i podkomo-rzy nowogródzki D. K. Obryński54. W grudniu 1625 instrukcja nowogródzka została spisana przez pisarza ziemskiego nowogródzkiego Jana Protasiewicza i pana Skorulskiego55, a instrukcja słonimska przez pisarza ziemskiego słonim-skiego Krzysztofa Jeśmana Synkowskiego56. W 1627 r. instrukcję nowogródzką spisał dyrektor sejmiku, sędzia ziemski nowogródzki A. Obryński, a w 1632 r. – referendarz litewski D. K. Obryński57.

Nie ma wątpliwości, że istniały dwa główne, szeroko rozumiane nurty samo-rządu sejmikowego – funkcja gospodarcza (wraz z samorządem skarbowym) oraz funkcja wojskowa58. O sprawach wojskowych, gospodarczych, podatkowych

wojska litewskiego; 3 IX pisał w tej sprawie z Nowogródka do hetmana Radziwiłła” (M. Nagielski, op. cit., s. 123).

48 26 III 1624 (Rossijskaja Nacionalnaja Biblioteka w Sankt-Peterburgu, Otdieł Rukopisiej, f. 971: Polskije awtografy iż sobranija P. P. Dubrowskogo [dalej: RNB]), inw. 2, awt. 126, k. 13v, 17v, 19v, 21v.

49 AR II, nr 987, s. 1–3.50 Postanowienie (uchwała) sejmiku relacyjnego nowogródzkiego, 21 XII 1627, Nowogródek,

AR V, nr 15435, s. 43.51 Riksarkivet, Stockholm, Extranea, IX, Polen, vol. 90, Handlingar och brev. 3. Till Sverige

under Karl X Gustavs krig förda polska arkiv, Teka „T”, Diverse personer till Sigismund III, nr 1, k. 1v, szlachta nowogródzka do Zygmunta III, 20 IV 1632, Nowogródek; H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan (1581–1646) […] kasztelan nowogródzki, PSB, t. 32/4, z. 135, s. 672.

52 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasłam na elekcyjny sojm 1587 g., vyd. A. Radaman, „Biełaruski histaryčny aglad” 2003, t. 10, sšytki 1–2 (18–19), s. 163–164, 170–172.

53 BCz, nr 2244 IV, s. 259; AR, dz. II, nr 514, s. 1. Wbrew opinii A. Vasiliauskasa (op. cit., s. 165), marszałek nowogródzki i sędzia ziemski nowogródzki to jedna osoba, a nie dwie różne.

54 B. PAU / PAN, nr 355, k. 499; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14.55 AR V, nr 15435, list J. Świderskiego do K. Radziwiłła, 21 grudnia 1625 r. z Dolatycz, s. 20;

A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14.56 Tomasz Terlikowski do NN (? Jana Stanisława Sapiehy), 20 XII 1625, Słonim: „[…] posłał

bym WM MM Panu kopię instrukcji, ale jeszcze niepisana – zlecono ją pisać Panu Jeśmanowi, pi-sarzowi ziemskiemu, której obywatele na rokoch przyszłych ziemskich abo roczkach grodzkich przejrzeć, a za tym konkludować y podpisać się mają”, Lietuvos Mokslų Akademijos biblioteka. Rankraščiu skyrius (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie, dział ręko-pisów) [dalej: LMAB], f. 139–4588, k. 12v; H. Wisner, Najjaśniejsza Rzeczpospolita, Warszawa 2001, s. 47, przypis 59); A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165, tabela 14.

57 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 165–166.58 A. Lityński, O modelu monografi i sejmiku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1985, t. 37,

z. 1, s. 149.

63Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

i prawnych szlachta województwa nowogródzkiego decydowała w badanym okre-sie najczęściej na sejmikach powiatowych – przedsejmowych i relacyjnych.

Siły wojskowe sejmik nowogródzki, tak jak i inne sejmiki, zbierał różnymi sposobami: zwoływał szlachtę powiatową na pospolite ruszenie, polecał stawie-nie się miejscowym Tatarom zobowiązanym do służby wojskowej, decydował o zaciągnięciu oddziału czy oddziałów (chorągwi), potocznie nazywanych powia-towymi59. Na przykład, kiedy 6 listopada 1595 r. kozacy Semena Nalewajki zajęli i spustoszyli Słuck, zaniepokojeni tym senatorowie litewscy na czele z wojewodą trockim M. K. Radziwiłłem „Sierotką”, wojewodą nowogródzkim T. Skuminem Tyszkiewiczem i wojewodą mścisławskim H. Chodkiewiczem (15 listopada występuje już jako kasztelan wileński) zaczęli zbierać oddziały wojskowe w Klecku, Kopylu i Nieświeżu60. Do Klecka dotarli kasztelan wileński Hieronim Chodkiewicz, wojewoda nowogródzki T. Skumin Tyszkiewicz oraz inni panowie i znaczniejsza szlachta nowogródzka, „ale nie viedieli što počat”61. 3–4 grudnia 1595 r. wojewoda wileński K. Radziwiłł „Piorun”, wojewoda trocki M. K. Radzi-wiłł „Sierotka”, kasztelan wileński H. Chodkiewicz, wojewoda nowogródzki T. Skumin Tyszkiewicz, podskarbi ziemski Dymitr Chalecki, podkomorzy nowo-gródzki Adam Iwanowicz Chreptowicz, chorąży nowogródzki Mikołaj Hołownia oraz przedstawiciele szlachty: Iwan Baka, Andrzej Niemira, Marcin Okuń і іn. zebrali się na zjeździe senatorsko-szlacheckim w Nieświeżu, w rezydencji „Sie-rotki”62. Z tego zjazdu skierowano listy-uniwersały do szlachty województwa witebskiego i powiatu orszańskiego, ostrzegające o groźnych dla stanu szlachec-kiego Litwy poczynaniach Nalewajki oraz informujące o podjętych przeciwko

59 A. Rachuba, Siły zbrojne Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII w., „Przegląd Wschodni” 1994, t. 3, z. 3 (11), s. 392 i nast., A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 204–208; A. Zak-rzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 194–195; H. Wisner, Siły zbrojne sejmików, w: idem, Rzeczpospolita Wazów, cz. 2: Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego, dyplomacja, varia, Warszawa 2004, s. 184–189.

60 S. Liep’javko, Kozaćki vijny kincia XVI st. v Ukrajini, Czernigiv 1996, s. 164. Zob. też: J. A. Mycyk, Z nowych džereł do istoriji povstańnia 1591–1596 rr., „Ukrainśkyj istoryčnyj žurnał” 2002, nr 2, s. 69–76; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie w Wielkim Księstwie Litewskim na przykładzie wydarzeń z lat 1595–1596 (inwazja S. Nalewajki), w: Parłamienckija struktury ŭłady…, s. 205–219; A. Radaman, Vajskovyja šlacheckija zjezdy (popisy i zbory paspali-taha rušennia) novagarodskaga pavieta ŭ drugoj pałovie XVI st., w: Parłamienckija struktury ŭłady…, s. 220–231.

61 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 115; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 207. Zob. też: dokument „Którzy się do Klecka zyachali” (bez daty), BCz, nr 2235, s. 57–58.

62 Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2: Okresy panowań królów elekcyj-nych XVI–XVII wiek, oprac. H. Lulewicz, Warszawa 2009, rozdz. II: Panowanie Zygmunta III Wazy (1588–1632), nr 6/21, s. 114–116; J. A. Mycyk, op. cit., s. 72–73, dok. nr 6–7; H. Lulewicz, Niefor-malne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 208–209; T. Kempa (Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierot-ka”…, s. 287), uważa, że już na tym zjeździe, na którym jego zdaniem był obecny i sędzia ziemski nowogródzki Jesif (Józef) Hołownia, w zagrożonych powiatach postanowiono powołać pospolite ruszenie szlachty.

64 Andrej Radaman

niemu krokach63. Jednocześnie uczestnicy zjazdu nieświeskiego zwracali się do szlachty witebskiej i orszańskiej, aby ze swej strony wsparła działania oddziału pościgowego M. Bujwida nad Dnieprem64. W styczniu 1596 r. na terytorium Wielkiego Księstwa z Owrucza zaczęły się wypady po prowiant kozaków podle-gających dowództwu Hrehora Łobody i Macieja Szawuły (Matwieja Sawuły), co jeszcze bardziej skomplikowało sytuację65. Jak stwierdził Henryk Lulewicz, wobec ponownego zagrożenia inwazją kozacką połączonych sił Nalewajki i Łobody i w sytuacji małej aktywności króla w rozwiązywaniu kryzysu, zaczęła wśród dostojników litewskich dojrzewać myśl przejęcia inicjatywy w swoje ręce i na początku stycznia 1596 r. hetman K. Radziwiłł zdecydował się na zorgani-zowanie obrony kraju w oparciu o pospolite ruszenie66. Siergij Liep’javko też uważa, że to obawa przed nowym najazdem 8–10-tysięcznego wojska kozackiego zmusiła szlachtę rusko-litewską do zebrania sił do obrony Wielkiego Księstwa67, lecz później te działania obronne przerodziły się w plany ofensywy przeciw koza-kom. Zgodnie z uniwersałami hetmana wielkiego, wojewody wileńskiego K. Radziwiłła „Pioruna”, szlachta województwa nowogródzkiego powinna była zebrać się na pospolite ruszenie w Kopylu 5 lutego68. Tymczasem w połowie stycznia Nalewajko skierował się w kierunku Turowa i Łachwy, a w końcu tego miesiąca przeprawił się przez Prypeć, rabując po drodze miasteczka i wsie mię-dzy Prypecią i Horyniem w powiecie pińskim. Powtórne uniwersały hetmańskie, datowane z Rubieżewicz na 20 stycznia 1596 r., wzywały szlachtę Wielkiego Księstwa do stawienia się na dzień 12 lutego tego roku pod Kopyl albo do Miń-ska69. Pospolite ruszenie powiatów województwa nowogródzkiego powinno było zebrać się w Kopylu70. Z listu szlachty powiatu wołkowyskiego do Radziwiłła, pisanego z Wołkowyska 14 stycznia 1596 r., wiemy, że sejmik wołkowyski posta-nowił, że jest gotów do obrony przeciwko nieprzyjacielowi. Wszystkim urzędni-kom ziemskim, grodzkim i szlachcie powiatu wołkowyskiego nakazał: „[…] sami osobami swemi zbrojno według należytego przemożenia i powinności naszej szla-checkiej z dóbr majętności swych ruszicz się z dymu jako na wojnę mamy, […] jednosz WKsM prosimy, aby WKsM z wojskiem i inym rycerstwem swym na

63 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 208.64 Ibidem, s. 209.65 S. Liep’javko, op. cit., s. 170–173, 176–177; H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-

-szlacheckie…, s. 209.66 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 210.67 S. Liep’javko, op. cit., s. 193.68 T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”…, s. 287; J. A. Mycyk, op. cit., s. 74–76,

dok. nr 11; AR II, nr 334, szlachta ziemi nowogródzkiej z sejmiku do hetmana K. Radziwiłła z Ko-pyla, 7 ІІ 1596.

69 Ibidem. 70 Liep’javko podaje, że czas zjazdu ruszenia województw brzeskiego i nowogródzkiego był

wyznaczony na 12 lutego 1596 r. і że funkcje organizacyjne przyjął na siebie Mikołaj Słuszka (S. Liep’javko, op. cit., s. 193).

65Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

miejsce naznaczone sam osobą swą przybyć raczył”71. Reakcje szlachty innych powiatów na wezwanie hetmana były rozmaite72. Jak stwierdził H. Lulewicz, z powodu nachodzącej kampanii sejmikowej w wyznaczonym przez hetmana punkcie zbiorczym – Kopylu stawiła się gromadnie jedynie szlachta wojewódz-twa nowogródzkiego73. Według oceny pamiętnikarza Fiodora (Teodora) Jewła-szewskiego do Kopyla zjechało ok. 3 tys. ludzi, w tym uczestnicy pospolitego ruszenia i wielkopańskich pocztów zbrojnych74. Dowództwo nad zebraną szlachtą nowogródzką przyjął na siebie, z powodu nieobecności hetmana, wojewoda nowo-gródzki T. Skumin Tyszkiewicz. Jak pisze F. Jewłaszewski, „Pan vojevoda sie trockij [M. K. Radziwiłł „Sierotka”] z spravovaniu lud’mi vymovał i zdavał to panu vojevodie novgorodskomu, ale już nikomu nie ujmujuczy priznavam że dosyt sie diało poriadkowi pristojnomu”75. 10 lutego 1596 r. z Kopyla szlachta wysłała list do hetmana wielkiego, w którym prosiła o jego szybkie przybycie, ponieważ „będąc w tej gromadzie błądzim bez wodza i nic czynić nie można”76. W tym samym czasie, po zakończeniu obrad sejmiku w Mińsku 5–6 lutego, na którym był obecny hetman K. Radziwiłł, do Kopyla wyprawiono poselstwo do szlachty nowogródzkiej z propozycją, by zgodziła się na podatek i zaciąg wojska powiatowego77.

12 lutego został przeprowadzony popis pospolitego ruszenia szlachty nowo-gródzkiej78. W dokumencie pod nazwą „Spisanie szlachty powiatu nowogrodz-kiego, ktorzy się do Kopyla ziachali na expeditią przeciw kozakom w r. 1596, na dzień od Iego Mości pana hetmana złożony 12 februarii”79 zachowały się szcze-

71 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 210–211; AR II, nr 329, szlach-ta powiatu wołkowyskiego z sejmiku do K. Radziwiłła, Wołkowysk, 14 І 1596 r.; J. A. Mycyk, op. cit., s. 73, dok. nr 7.

72 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 211.73 Ibidem; AR II, nr 334, szlachta ziemi nowogródzkiej z sejmiku do hetmana K. Radziwiłła

z Kopyla, 7 ІІ 1596.74 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 115–116.75 Ibidem, s. 116; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”…, s. 287. Zob. Statut VKL

1588 r., II, 6. Tekst III Statutu wedle: Statut Wialikaga Kniastwa Litoŭskaga 1588 g. Tekst. Dawied-nik. Kamentaryi, Mińsk 1989, s. 104–105.

76 AR II, nr 335; J. Zawadzki, Okuniowe herbu własnego. Z dziejów awansu społecznego na Litwie wczesnonowożytnej, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2000, t. 11, s. 179.

77 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 215.78 Z diariusza S. Maskiewicza wiemy też o zjazdach popisowych powiatu nowogródzkiego,

które odbyły się w 1615 (8 IX), 1621 (3 V), 1627 (25 V). Zob.: Pamiętniki Samuela Maskiewicza początek swój biorą od roku 1594 w lata po sobie idące, Wilno 1838, s. 97, 111; Pamiętniki Maskie-wiczów Samuela i Bogusława (wiek XVII), oprac. A. Sajkowski, wstęp W. Czapliński, Wrocław 1961 [nowa edycja niedostępna w Mińsku – A. R.].

79 BCz, nr 2243, s. 331–339; publ.: Spisanie szlachty powiatu nowogrodzkiego, ktorzy się do Kopyla ziachali na expeditią przeciw kozakom w roku 1596, na dzien od Iego Mosci pana hetmana zlozony 12 februarii, w: Materyały do istoriji Ukrajinśkoji kozaččyny, zibrav i vydav I. Krypiakievyč, pid zagalnoju redakcijeju M. Gruševśkogo, t. 1: Dokumenty po rik 1631, Lviv 1908, dok. nr 57 [seria Žereła do istoriji Ukrajiny–Rusi, t. 8], s. 79–83. Zob. też: F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 115–116.

66 Andrej Radaman

gółowe wzmianki o liczebności konnicy i piechoty wystawionych przez powiat. Szlachta, która przybyła do Kopyla, została podzielona na sotnie, którymi dowo-dzili: Augustyn Czarkowski80, H. Uniechowski81, podkomorzy nowogródzki A. Chreptowicz82, M. Okuń83, Mikołaj Wojna84 i Mikołaj Podarewski (Podarzew-ski)85. Ponadto rozpoczęto formowanie jeszcze jednej sotni (Malchera Szemiota?), liczącej 74 konnych86. Wiadomości o wyniku popisu szybko dotarły do hetmana. O pośpiechu, w jakim formowano oddziały szlacheckie, może świadczyć fakt, że przyjazd następnych zbrojnych został odnotowany ogólnikowo. Wiadomo, że do wspomnianej niesformowanej całkowicie sotni przybyły następne osoby, z braku czasu nie udało się ich jednak zapisać87. Nie wszyscy też zdążyli dojechać na miejsce zbiórki pospolitego ruszenia w wyznaczonym czasie.

W Kopylu odbył się także przedsejmowy sejmik powiatu nowogródzkiego (12–13 II?88), o którego uchwałach zachowały się wiadomości w liście szlachty nowogródzkiej wysłanym do K. Radziwiłła „Pioruna” 27 lutego 1596 r. z Klecka. Dowiadujemy się z niego, że urzędnicy ziemscy i cała szlachta, obywatele powiatu nowogródzkiego, odprawując sejmik „za listy Jego Królewskiej Milości, przed Seymem walnym, przypadły w Kopylu, y zabiegając temu niebespieczenstwu, ktore tych czasow na oyczyzne nasze od tego Hultajstwa Kozackiego znagła przy-padła”, postanowili uchwalić podatek na zaciąg żołnierza, co zapewne zostało

80 Wystawił przeciwko kozakom sześciu jeźdźców (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččy-ny…, t. 1, s. 79).

81 Wystawił przeciwko kozakom 14 jeźdźców (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 80). O rodzinie Uniechowskich zob. też: S. Ptaszycki, Dzieje rodów litewskich, jako materjał do archeologii historycznej, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie” 1888, t. 50, z. 3, s. 525–538; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103–104.

82 Wystawił przeciwko kozakom 40 jeźdźców і 10 pieszych (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 80).

83 Wystawił przeciwko kozakom 20 jeźdźców і 10 pieszych (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 80). Poseł na sejm walny warszawski w 1598 r. (J. Rzońca, Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. 2: Ostatni sejm Rzeczypospolitej w XVI wieku, Opole 1993, aneks 3: Wykaz posłów wybranych na sejm 1598 r., s. 75). Zob. też: J. Zawadzki, Okuniowie herbu własnego..., s. 169–193; idem, Papiery Połubińskich i ich dóbr przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, „Miscellanea Historico-Archivistica” 1998, t. 9, s. 26.

84 Wystawił razem z Iwanem ośmiu jeźdźców (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 81).

85 Kandydat na podsędka ziemskiego nowogródzkiego w 1592 r. Wystawił przeciwko kozakom 10 jeźdźców. Zmarł w 1603 r. (F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113, 121; Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 82).

86 Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, s. 83.87 Liep’javko i Lulewicz uważają, że „poczty szlacheckie tam zgromadzone, nie licząc senator-

skich, liczyły blisko 800 koni”. Zob.: H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 215; S. Liep’javko, op. cit., s. 193: „tilki z odnogo Novogrudśkogo povitu prybuło 800 čołovik pospolitego rušenia”.

88 Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego…, t. 2, s. 116; H. Lulewicz, Nieformal-ne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 214.

67Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

dokładniej opisane w uniwersale sejmikowym, którego – niestety – nie znamy89, podobnie jak i instrukcji sejmikowej na sejm warszawski 1596 r. dla posłów powiatu nowogródzkiego A. Chodkiewicza i W. Zienkowicza Cichińskiego (Tychińskiego), marszałka ziemi nowogródzkiej90, a także określili kontyngent zaciąganego wojska powiatowego. Decyzję w sprawie wyznaczenia rotmistrzów podjęto później (przed 27 lutego). List szlachty nowogródzkiej do wojewody wileńskiego K. Radziwiłła powiadamia o wybraniu rotmistrzów husarskich i kozackich chorągwi. Wyznaczono również żołd „na każdego konia husarzowi na czwierć na koń kop sześć, a kozakowi kop pięć91. Funkcje tę pełnili w cho-rągwiach husarskich (po 100 jeźdźców) Piotr Niemirowicz i Jarosz Gostomski, a w chorągwiach kozackich (po 50 kozaków) Stanisław Łodziata i chorąży tatar-ski kniaź Ciemeszk(?)92”. Oprócz tego Mikołaj Ułatowski został wybrany na dowódcę stuosobowej roty pieszych pachołków. Każdemu pieszemu wyznaczono żołd w wysokości 3 kop groszy. Chorągwie podlegały hetmanowi wielkiemu93. Pospolite ruszenie powiatu nowogródzkiego wyruszyło z Kopyla po 15 lutym, kierując sie na Szack, gdzie 21 lutego 1596 r. połączyło się z przedstawicielami województwa mińskiego i powiatu lidzkiego, i w końcu lutego posunęło się ku Kleckowi, żeby odciąć drogę odwrotu Nalewajce z Wołynia do Wielkiego Księ-stwa Litewskiego94.

89 AR XXIII, t. 87, Łachwa [Kwity], Kwit poborcy nowogródzkiego Adama Poczepowskiego od 15 ІІІ 1596 r.: „vodług ufały i postanovieńja sоjmiku kopyłskogo”. W związku z tym, że szlach-ta nowogródzka uchwaliła pobór na obronę od kozaków, sejm walny warszawski 1596 r. zwolnił powiat nowogródzki od innego opodatkowania. Zob. VC, t. 2, vol. 2, s. 231. Na sejmiku głównym w Słonimie podjęto uchwałę o zwolnieniu szlachty nowogródzkiej od dekretów sądów grodzkich i ziemskich, wydanych podczas pospolitego ruszenia. Zob. VC, t. 2, vol. 2, s. 233.

90 ML 285, k. 283. W. Zienkowicz Cichiński występuje też w tym roku jako poborca nowo-gródzki: 28 VIII 1596 r. (AR XXIII, teka 87, Kwity).

91 AR II, nr 340, szlachta nowogródzka do wojewody wileńskiego hetmana K. Radziwiłła „Pioruna”. Oprócz pospolitego ruszenia hetman wielki zbierał także wojsko zaciężne. Zygmunt III wydał 8 lutego 1596 r. kilkadziesiąt listów na zaciąg pieszych i konnych chorągwi w Wielkim Księ-stwie Litewskim, które powinny były stawić się pod dowództwo hetmana litewskiego; łączny zaciąg najemników wyniósł 1600 ludzi (S. Liep’javko, op. cit., s. 193).

92 H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 215. Chorążym tatarskim no-wogródzkim był – jeśli wierzyć P. Borawskiemu – Machmet Murza Bahryński Rudnicki. Zob. P. Borawski, Tatarskie chorągwie plemienne w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI i pierw-szej połowie XVII w., „Acta Baltico-Slavica” 1979, t. 12, s. 161.

93 AR II, nr 340, szlachta nowogródzka do wojewody wileńskiego hetmana K. Radziwiłła „Pio-runa”: „A na koni sześć jezdnych kozaków ktorym służbę przypowiedzieć iż nikomu inszemu jedno władzy urzędu waszej X. M[ości] hetmańskiego należy. Przeto onych zalecając prosiemy, abyś wasza X. M[ość] im służbę według zwyczaiu przypowiedzieć ustawę na żywność uczynić y do Pana Poborcy na danie pieniędzy listy wydać rozkazać raczył, i to pewnymi artykuły warując, aby ci Panowie żołnierze naszy spokojnie się przeciwko ludzi ubogich na leżach y w ciągnieniu zachować umieli”. Zob. też: H. Lulewicz, Nieformalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 215.

94 Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego…, t. 2, s. 116–118; H. Lulewicz, Nie-formalne zjazdy senatorsko-szlacheckie…, s. 216–217; S. Liep’javko, op. cit., s. 174; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”…, s. 287–288.

68 Andrej Radaman

Później, w styczniu 1598 r. na sejmiku przedsejmowym nowogródzkim doszło do poważnego konfl iktu między J. K. Chodkiewiczem a resztą szlachty, ponieważ pan podczaszy litewski „pieniądz na żołnierzach litewskich, co przeciwko koza-kom [w roku 1596] chodzili nie zostawił”, „dziwnie się do szlachty z niepo-trzebną furją swą udał” i mówił, „żeby nie Polacy, tedyby nasza Litwa i na konie wsiadać nie umieli”. Na co pan Zienkowicz (zapewne marszałek hospodarski ziemi nowogródzkiej W. Zienkowicz Cichiński) odpowiedział: „Miłościwy panie podczaszy, aboś też Wasza Mość nie Litwin? Jeśli W.M. żołnierze byli w srebro-głowie, na któreście się W.M. długo zbierali, nasi którycheśmy naprędce dla nie-przyjaciela zebrali w żelezie”. J. K. Chodkiewicz zaś rzekł: „Prawie ledwie lezie”. Między kasztelanem wileńskim H. Chodkiewiczem i panem Baką „mało do poje-dynku nie przyszło”95.

16 października 1600 r. Zygmunt III, zawiadomiony o wkroczeniu Szwedów, wydał uniwersały do szlachty z powiatów przyległych do Infl ant, „aby nie z powinności, ale z miłości ku Ojczyźnie” (na podstawie III Statutu [VI, 6]) jak najszybciej ruszyła z pomocą. Już 28 października hetman wielki litewski i woje-woda wileński K. Radziwiłł „Piorun” z Nowogródka rozesłał uniwersały do powiatów słonimskiego i wołkowyskiego, wzywając szlachtę, aby 30 listopada stawiła się pod Zelburgiem (Sėlpilis)96. Szlachta jednak do Infl ant się nie udała i 12 grudnia 1600 r. hetman wysłał listy na sejmiki przedsejmowe mające odbyć się za tydzień97. „Piorun” sądził, że w pamięci szlachty żyje jeszcze precedens zwołania szlacheckich zjazdów wojskowych i sejmików w lutym 1596 r., które uchwaliły pospolite ruszenie lub podatek nadzwyczajny, i żądał od niej doraźnych uchwał o pospolitym ruszeniu przeciwko Szwedom lub zgody na zaciąg żołnie-rza powiatowego. W Wilnie otrzymał jednak – na ogół niepomyślne – listy z sej-mików. Jak pisał Stanisław Herbst, pismo sejmiku nowogródzkiego sprzed 21 grudnia, podpisane m.in. przez M. K. Radziwiłła „Sierotkę” i wielu innych przedstawicieli szlachty powiatu, było „gwałtownym wystąpieniem przeciw het-manowi. Pomija skargi hetmana o uszczuplenie praw jego urzędu i próbę prze-

95 Janusz Radziwiłł do swego ojca K. Radziwiłła „Pioruna”, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego litewskiego, Mir, 31 I [1598] r. (kopia z XIX w. ze zbiorów Radziwiłłowskich w Peters-burgu spisana przez Wiktora Kalinowskiego), Vilniaus Universiteto biblioteka, Rankraščiu skyrius (Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego) [dalej: VUB], f. 3, nr 273, s. 32–33. Za pomoc w odszukaniu tekstu tego dokumentu jestem bardzo wdzięczny dr. Dariusowi Vilimasowi z Wilna. Datacja w XIX--wiecznej kopii tego listu (31 I 1597, przyjęta przez Wojciecha Sokołowskiego) jest błędna, od września 1596 r. do lutego 1597 r. Janusz Radziwiłł przebywał bowiem jeszcze w Bazylei (VUB, f. 3, nr 273, s. 30–31: list do ojca Krzysztofa Radziwiłła z Bazylei, 10 I 1597 r., s. 34–35: list do ojca z Bazylei od 20 II 1597 r.; zob. też: T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz, PSB, t. 30/2, z. 125, s. 202).

96 H. Wisner, Siły zbrojne sejmików…, s. 185.97 RNB, inw. 2, awt. 321/1, nr 25; S. Herbst, Wojna infl ancka 1600–1602, Warszawa 1938, s. 49;

A. Tyla, Lietuva ir Livonija XVI a. pabaigoje – XVII a. pradžioje, Vilnius 1986, s. 69. Uniwersał królewski do powiatu nowogródzkiego, który był odesłany do podkanclerzego Gabriela Wojny, szlachta nowogródzka otrzymała dopiero 29 listopada 1600 r.

69Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

rzucenia odpowiedzialności za niepowodzenie na króla. W żądaniach pospolitego ruszenia, niezależnie od żądań podatków, widzi niebezpieczeństwo dla swobód szlacheckich. Najbardziej oburza się na Farensbacha, nie pozwala «z obcej nacjej na szyje nasze wsadzać». W końcu wyraża nadzieję, iż żołnierz infl ancki na razie powstrzyma wroga. Nie chcąc wyłożyć więcej niż inne województwa, odkłada decyzję o pomocy do zjazdu słonimskiego”98. W sytuacji, gdy nie było bezpo-średniego zagrożenia powiatu, szlachta nowogródzka nie musiała podjąć uchwały podatkowej, podobnej do tej z 1596 r. Podobnie stało się we wrześniu 1605 r., kiedy szlachta słonimska przybyła na okazowanie, mogące być jednocześnie początkiem wyprawy przeciw Moskwie. Uznała, że nie jest do tego przygotowana i postanowiła opodatkować się po jednym złotym z łana, a za zebrane pieniądze zaciągnąć żołnierzy99.

Uchwały podatkowe podejmowano też na sejmikach relacyjnych (posejmo-wych)100, na których posłowie informowali o swojej działalności w sejmie, o prze-biegu obrad i o podjętych decyzjach101. Działalność skarbowa sejmików obejmowała: wyrażenie zgody na podatki nieuchwalone na sejmie z powodu sprzeciwów i ode-słane „do braci”, a także wprowadzenie podatków, danin i składek powiatowych. Czasem szlachta powiatowa mogła też oprotestować podatki, które były uchwa-lone na sejmie, kiedy posłowie powiatu nie wyrazili zgody na przyjętą uchwałę.

Zainteresowania sejmików dotyczyły również kontroli poboru i dystrybucji uzyskanych środków. Szlacheckie zgromadzenia kontrolowały więc poborców zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio102. Na przykład w 1597 r. poborca nowo-gródzki, marszałek ziemi nowogródzkiej W. Zienkowicz Cichiński został pozwany przez instygatora Wielkiego Księstwa Litewskiego, Malchera Kamieńskiego przed sąd zadworny „o nieotdanje poboru połzłotovogo za rok 1593 [JKM] otpisanyj i o nieučinienje ličby”. Zienkowicz, przez swego umocowanego Piotra Śliznia, oznajmił: „iž w godu 1596, buduči jemu samomu z urožonym Aleksandrom Chot-kiewičom dvorieninom našym z ziemli Novgorodskoje na sojm varszavskij posłom, mieł takovoje ot brati svojeje zlecenie, aby tot pobor naš gospodaru dat pozvolili, pod tym odnak sposobom, jesli by na to zgoda vsich stanov Vielikogo Kniazstwa Litovskogo była. Na kotoroje iž diej nie było i opoviedanja, mnogije

98 AR II, nr 419, s. 1–3; RNB, f. 971, inw. 2, awt. 126, k. 1–2v; S. Herbst, op. cit., s. 49; T. Kem-pa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”…, s. 293; A. Radaman, Sojmikavaja ŭchvała szlachty Brasłaŭskaga pavieta ad 19 śniežnia 1600 goda ŭ kantekście vajny Rečy Paspalitaj Abodvuch Narodaŭ sa Šviecyjaj (1600–1629), w: Brasłaŭskija čytańni VI. Materyjały VI-j navukova-krajaznaŭčaj kanfi erencyi, pryśviečanaj 150-j gadavinie z dnia naradžeńnia brasłaŭskaga lekara St. Narbuta (1853–1926), 7–8 V 2003 g., Brasłaŭ 2003, s. 84.

99 H. Wisner, Siły zbrojne sejmików…, s. 186–187.100 A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 194–202.101 Na przykład: AR II, nr 401, uchwała sejmiku wołkowyskiego z grudnia 1598 r.; BCz, nr 2243,

s. 223–227, uchwała szlachty powiatu nowogródzkiego z 1 XI 1593 r.102 A. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 191–194; A. Filipczak-Kocur,

Skarb Litewski za pierwszych dwu Wazów (1587–1648), Wrocław 1994, s. 34.

70 Andrej Radaman

protiv tomu urosli, a zatym diej, gdy vžo po sojmie na sojmiku składajučy brat’i svojej poselstvo, list naš o vydan’je togo poboru, do nich pisanyj, pozvanyj im ukazovał. Obyvatieli diej ziemli Novgorodskoje jego ž samogo do vybiranja togo poboru užyvšy, list zgody svoje jemu dali pod tym sposobom, aby on, tot pobor vybravšy, biez zgody vsich obyvateliej ziemli Novgorodskoje nikomu jego nie davał, oboviezavšy jego v tom cnotoju, vieroju i sumnienjem, a drugije diej, koto-ryje na tom sojmiku nie byli, poviedajučy iž tot sojmik tolko na słuchanie posła był złožon, a novogo na niem ničogo stanovitisia nie mogło i dla togo ž na pobor pozvolili i vydati jego nie chotieli i dotul zadieržali. Za čym diej pozvanyj zgody na tot pobor vsich stanov Vielikogo Kniazstva Litovskogo nie bačiečy, togo, što vybrał, do skarbu našogo nie otdał, a rešty u tych, što nie vydali, vytiegnuti začym nie majet, prosiečy, abychmo sojmik do zjechania sie obyvatelej onoje ziemli dla zgody ich na otdanie do skarbu našogo togo poboru čieriez list naš złožyli, a jego samogo nad volnost’ šlachietskuju ku niedotrymaniu brati svojej viery, kotoroju jest ot nich oboviezanyj, nie prymušali”103. Instygator litewski w imieniu króla kategorycznie zaprotestował przeciw temu, „by diej to nie z dostojenstvom našym było o to, što nam reč pospolitaja po try kroti darowała bolš i častiej togo prosit”, a król i panowie rada (m.in. podkanclerzy litewski Gabriel Wojna) orzekli, że poborcy mają 8 grudnia wydać zebrane pieniądze104 i już 5 stycznia 1598 r. sub-kolektor poborcy nowogródzkiego W. Zienkowicza Cichińskiego, Jan Niewiedzki częściowo rozliczył się ze skarbem105.

W 1612 r. województwo nowogródzkie, którego posłowie wzięli „do braci” decyzję w sprawie cła, nie zaaprobowało tego w czasie sejmików relacyjnych. To spowodowało, że król zwrócił się do sejmików gromnicznych, które zebrały się 2 lutego 1612 r., a jednocześnie wezwał „ludzi znacznych”, w tym Janusza Radzi-wiłła, do użycia swych wpływów w celu przełamania oporu szlachty106. W stycz-niu 1614 r. szlachta nowogródzka protestowała przeciwko wydawaniu donatywy z królewszczyzn i zwiększeniu kary dla opornych podatników w wydanej drukiem konstytucji sejmowej sejmu nadzwyczajnego warszawskiego z grudnia 1613 r.107 Przed sejmem 1619 r. postulowała przedstawienie rachunków rozliczenia pod-skarbich przez deputację sejmową sejmikom relacyjnym108, a przed sejmem war-

103 ML 285, k. 283–284v. Zob. też: U. Padalinski, Uchvalennie padatkaŭ na valnych sojmach Rečy Paspalitaj jak faktar palityčnaj baraćby (1593–1598 gg.), „Sacyjalna-ekanamičnyja i prava-vyja daśledavańni” 2009, nr 3 (17), s. 157–176.

104 Ibidem.105 ML 287, k. 306–307v.106 H. Wisner, Efektywność przedsejmowego sejmiku wileńskiego w pierwszej połowie XVII w.,

„Czasy Nowożytne” 2000, t. 12 (13), s. 68.107 B. PAU / PAN, rkps 377, s. 243–244, protestacja szlachty powiatu nowogródzkiego, która

zjechała na sejmik relacyjny 21 I 1614 r. aktykowana w księgach grodzkich nowogródzkich 23 I 1614 r.; E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587–1652, Warszawa 2001, s. 64, 119, przypisy 12, 13 (błędna datacja – 24 I); VL III, s. 248–249.

108 H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, cz. 3: Sławne Państwo…, s. 215.

71Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

szawskim w 1626 r. sejmik nowogródzki proponował, aby pieniędzy poborowych nie przekazywać do skarbu, lecz zostawiać u poborców109. Jak trafnie zauważyła Urszula Augustyniak, w latach 90. XVI w. Zygmunt III Waza, próbując realizo-wać własną koncepcję państwa, wzmocnił sejmiki relacyjne przez odwoływanie od decyzji sejmu do tych sejmików (od 1591 r.)110. Jednak sejmiki relacyjne cza-sem podejmowały też uchwały nie tylko sprzeczne z interesem monarchy, ale nawet podważające fundament jego władzy. Jak stwierdził Jarema Maciszewski, „sejmik relacyjny był wszak próbą przesunięcia niektórych decyzji ogólnopań-stwowych z organu reprezentacyjnego, jakim był sejm walny, na organ demokra-cji bezpośredniej, jakim było zgromadzenie sejmikowe”111.

Zdaniem Adama Lityńskiego, na marginesie badań sejmikowych długo pozo-stawało także zagadnienie roli sejmiku w ówczesnym wymiarze sprawiedliwości, stosunku sejmikujących do prawa sądowego, ich świadomości prawnej112. O dzia-łalności sejmików i zjazdów szlacheckich województwa nowogródzkiego podczas bezkrólewi, w tym o roli sejmików w ówczesnym wymiarze sprawiedliwości pisałem wcześniej113, dlatego obecnie chciałbym zwrócić uwagę na inne aspekty działalności sejmików i zjazdów szlacheckich w omawianym okresie.

Radykalna modernizacja struktury zarządzania i sądownictwa w latach 60. XVI w. spowodowała wydanie szczegółowych norm prawnych regulujących ochronę i udostępnianie akt sądowych114. W myśl Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego (IV, 13) sposób przechowywania akt był wspólnym obowiązkiem władzy, urzędników i miejscowej szlachty115. Do Statutu z 1588 r. nie włączono jednak proponowanego w projekcie z 1584 r. (III, 7, 29) stałego podatku „po dva grošy z vołoki na stravu posłom, kotoryje na sjem valnyj vypravovani byvajut, na budovanie domov dlia złoženia knig ziemskich i na inšyje potrieby”116. Nato-

109 Ibidem, s. 214.110 U. Augustyniak, Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospo-

litej XVII w., Warszawa 1999, s. 11, 208; eadem, Informacja i propaganda za Zygmunta III, Warsza-wa 1981, s. 53, 60–63; W. Czapliński, Autorytet państwa i jego organów w oczach szlachty w XVI i XVII w., „Zeszyty Naukowe KUL” 1977, t. 29, z. 3–4 (79–80), s. 97.

111 J. Maciszewski, Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce doby kontrrefor-macji, w: Wiek XVII – Kontrreformacja – Barok. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław–War-szawa–Kraków 1970, s. 56.

112 A. Lityński, op. cit., s. 150.113 A. Radaman, Šlacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prablema ŭzniknieńnia

kapturovych sudoŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim, Ruskim i Žamojckim u čas bieskaraleŭjaŭ drugoj pałovy XVI st., „Viestnik Akademii MVD Respubliki Biełaruś” 2004, nr 1, s. 132–136.

114 II Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego 1566 r. (IV, 1); art. 82 konstytucji sejmu lubelskie-go 1569 r., VC, t. 2, vol. 1, s. 255; art. 46 konstytucji sejmu walnego warszawskiego 1581 r., VC, t. 2, vol. 1, s. 452.

115 A. B. Zakrzewski, Budowa archiwów szlachty trockiej, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2000, t. 11, s. 112–113.

116 Ibidem, s. 113; ML 275, k. 134v; I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, Priłože-nija, s. 135.

72 Andrej Radaman

miast już w 1589 r. Zygmunt III „za prośbą posłów wojewodztwa nowogródz-kiego” wydał zgodę na to, żeby „mur stary w okolnym nowogrodzkim zamku i wieżę starą nad studnią leżącą oprawić i tam dom sądowy i schowanie na księgi zbudować”117.

Na odbywane w miastach powiatowych roczki sądowe grodzkie lub roki sądowe ziemskie zjeżdżała duża liczba szlachty. Prawo i praktyka uznawały, jak wiadomo, podobne zjazdy za legalne zebrania szlachty powiatowej118. Na przy-kład zjazd relacyjny szlachty nowogródzkiej po zjeździe stanów litewskich w 1593 r. miał miejsce 1 listopada na początku roczków grodzkich119. O zebraniu lub zjeździe szlachty słonimskiej, który odbył się w 1581 r. przy końcu roków sądowych „troickich” (po święcie Świętej Trójcy) świadczy dokument, dotyczący zrzeczenia się przez Pocieja Jelca urzędu podsędka słonimskiego120. Mowa w nim o tym, że 25 czerwca 1581 r. „na vyvołan’ju tych rokov… na tot čas pri [wrad-nikach ziemskich] byli ich miłost’ panovie obyvatieli toho povietu słonimskoho” – kasztelan nowogródzki H. Hryńkowicz Wołowicz121, wojski słonimski Iwan Mieleszko122, poborca słonimski Walerian Sokołowski123, urzędnicy grodzcy (pod-starości124, sędzia125 i pisarz grodzki126), woźni i wielu innych ze szlachty127. Jelec oznajmił, że „buduči vže čołoviekom [lez]nim i dla zošłych let svoich i niespo-sobnogo zdorovia, […] k tomu majuči imienja […] v inšych roznych povietiech […] togo vriadu svojego podsudstva ziemskogo [słoni]mskogo dalej i bołš na

117 Art. 94: Dom sądowy i chowanie ksiąg w Nowogrodku, konstytucji sejmu walnego warszaw-skiego 1589 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 117.

118 M. K. Lubavskij, Otzyv o sočinienii Iwana Łappo „Vielikoje Kniažestvo Litovskoje vo vtoroj połovinie XVI stoletija. Litovsko-russkij poviet i jego siejmik”, Jurjev 1911”, Moskwa 1913, s. 8.

119 BCz, nr 2243, s. 223–228. Posłami z sejmiku nowogródzkiego na ten zjazd byli Jan Hołow-nia i Hieronim Juraha (zob. ibidem, k. 224).

120 NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 259v.121 Nominacja na urząd [dalej: N] przed 28 V 1566 r. – † na pocz. 1586 r. (ML 50, k. 56v–57;

J. Wolff, Senatorowie…, s. 119; Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 11: Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 250).

122 N 14 XII 1578 r. (ML 60, k. 264v).123 Występuje: 6 III 1581 r. (VC, t. 2, vol. 1, s. 461); 27 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1,

nr 6, k. 198–198v).124 Ofanas Gawryłowicz, który występuje na tym urzędzie: 13 II 1570 (Akty VAK, t. 22, nr 643,

s. 431), 31 V 1578 (I. Łappo, Grodskij sud v Vielikom Kniažestwie Litovskom v XVI stoletii, „Žurnał Ministierstva Narodnogo Prosvieščienija” 1908, nr 1, otdieł 2, s. 86) lub kniaź Iwan Połubienskij występuje jako podstarości już 4 VII 1583 (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, aktovaja kniga Słonim-skogo grodskogo suda za 1584 rok, k. 2v–414).

125 Fiodor Bohuszewicz Tuszewicki, sędzia grodzki słonimski. Wzm. 24 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 110–112). Później stolnik słonimski. Wzm. 30 I 1597 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 4), † przed 23 VI 1598 r. (ML 83, k. 375–375v).

126 Być może Stanisław Grigoriewicz Podriez, pisarz grodzki słonimski. Występuje już 1 X 1584 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 162).

127 26 uczestników, łącznie z urzędnikami sądowymi, wymieniono po imieniu, wskazano też „i inych niemało szlachty obywateliew powietu słonimskogo”.

73Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

sobie nositi i im spra[vovati]” nie będzie128. Zakończenie dokumentu w XIX w. uległo niestety uszkodzeniu i nie znamy decyzji tego zjazdu. W każdym razie wiadomo, że Jelec złożył urząd do 2 września 1582 r.129

Podobne zjazdy powiatowe mogły zakończyć się przyjęciem uchwał dotyczą-cych spraw publicznych130. Uchwały takie często przeciwstawiały się bezprawnym działaniom władz. Jaskrawym tego świadectwem jest dekret Trybunału Litew-skiego w sprawie między szlachtą powiatu wołkowyskiego i tamtejszym staro-stą, stolnikiem litewskim Krzysztofem Monwidem Dorohostajskim. Po powrocie z zagranicy ponownie wstąpił on na starostwo wołkowyskie131, które okresowo znajdowało się pod opieką jego ojca132. Nie złożył jednak przysięgi na urzędo-wanie i wyznaczył podstarościego – Polaka Balcera Wiesiołowskiego, nie osia-dłego w powiecie, nieznającego również pisma ruskiego133. Wiesiołowski złożył 1 stycznia 1588 r. przysięgę na urząd, wedle zasad Statutu z 1566 r., jednak zebrana na rokach sądowych troickich szlachta powiatowa zażądała, aby K. Doro-hostajski przestrzegał zasad nowego Statutu – z 1588 r., zgodnie z nim złożył przysięgę i wyznaczał urzędników grodzkich – ludzi osiadłych, znających prawo pospolite i język ruski. Wiesiołowski nabył u Krzysztofa Wolskiego (przed 3 lipca 1589 r.) „na viečność” trzy służby w majątku Mała Kremianica w powiecie woł-kowyskim. Ponadto pozyskał grono zwolenników, czyli minimum 40 szlachty powiatu za pomocą specjalnego listu z podpisami i przyłożeniem pieczęci musiało uznać go za podstarościego. Jednakże urzędnicy sądowi ziemscy i pozostała

128 NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 259v.129 ML 67, k. 186v–187.130 Zob.: A. Radaman, Sposab pryniaćcia ŭchwałaŭ na sojmikach Vialikaga Kniastva Litoŭskaga,

Ruskaga i Żamojckaga ŭ drugoj pałovie XVI – pačatku XVII st., w: Palityčnaja kultura i jurydyčna-ja adkaznaść, red. E. Gnieŭka, Mińsk 2001, s. 171–172.

131 Nominacja na starostwo wołkowyskie 8 II 1582 r. „do žywota” (ML 67, k. 135v–137v; PSB, t. 5, s. 331–333).

132 31 października 1582 r. K. M. Dorohostajski, starosta wołkowyski, jedzie za granicę w celu nauczenia się nauk rycerskich. Jego obowiązki tymczasowo pełni ojciec (ML 67, k. 200v–201).

133 A. Radaman, Da pytańnia ab pryznačeńniach palakaŭ na dziaržaŭnyja pasady ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim u kancy XVI st., w: Na šlachach da ŭzajemarazumieńnia. Navukovy zbornik, red. A. Maldzis i inš., (seria „Acta Biełarusika” [„Acta Albaruthenica]”, kn. 15), Mińsk 2000, s. 50–54; A. Radaman, Vajavodskija i paviatovyja ziemskija ŭradniki polskaga pachodžańnia ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim u 2-j pałovie XVI st., w: Na šlachu da praŭdy. Materyjały VIII Mižnarodnaj navukowaj kanferencyi „Šlach da ŭzajemnaści” (Bieławieża, 15–17 VI 2000 r.), red. A. Barščeŭski i inš., [seria „Acta Albaruthenica”, kn. 2], Minsk 2001, s. 35–44. Władza administracyjna i sądowa w niektórych kategoriach spraw dotyczących szlachty powiatowej w powiecie nowogródzkim nale-żała wówczas do wojewody, będącego równocześnie starostą nowogródzkim, zaś w powiatach sło-nimskim i wołkowyskim – do miejscowych starostów sądowych, natomiast podczas ich nieobecno-ści – do zastępców: podwojewodziego lub podstarościch. Od wszystkich urzędników powiatowych wymagano osiadłego trybu życia; III Statut potwierdził ten wymóg wobec urzędników grodzkich (IV, 37), warunkiem objęcia urzędu podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego był osiadły tryb życia i władanie językiem ruskim, jak też złożenie w czasie najbliższych roków ziemskich po złożeniu przysięgi wedle roty dla sędziego i pisarza ziemskiego (IV, 37).

74 Andrej Radaman

szlachta (co najmniej 77 osób) wysłali opatrzony pieczęciami list z protestacją do Trybunału Litewskiego, ustanawiając swym pełnomocnikiem Żygimonta (Zyg-munta) Piotrowicza Zaleskiego, podczas gdy pełnomocnikiem starosty wołkowy-skiego był Wasyl (Bazyli) Wołk. Na posiedzeniu Trybunału w Mińsku 23 wrześ-nia 1589 r. został ogłoszony następujący dekret: „A tak my, sud’ji, v toj spravie dobrie sie pripatrivšy i zrozumievšy dobrie, z artykułov statutovych: z rozdiełu III artykułu 12 i z rozdiełu IV artykułu 1, s toho ż rozdiełu IV artykułu 30, 36 i 37 i vodłuh konstytucji na unii učinienoje skazujemo: „Aby pan starosta vołkovyskij vodłuh nauki w Statutie opisanoje sam prysiehu vykonał i urad svoj hrodskij ludi nie novo i nie zmyšleno osiełymi i prysiahłymi vodłuh jasnoje nauki v prawie pospolitom opisanoje zasadił”134. Trybunał przyznał zatem słuszność żądaniom szlachty wołkowyskiej i zobowiązał K. Dorohostajskiego do złożenia 1 listo-pada 1589 r. przysięgi na urząd i do wyznaczenia urzędników grodzkich zgodnie ze Statutem 1588 r.

14 kwietnia 1599 r. ze zjazdu senatorsko-szlacheckiego powiatu nowo-gródzkiego (z udziałem wojewody wileńskiego K. Radziwiłła „Pioruna”, kasztelana wileńskiego H. Chodkiewicza, wojewody trockiego M. K. Radzi-wiłła „Sierotki”, wojewody nowogródzkiego T. Skumina Tyszkiewicza, [staro-sty sądowego mozyrskiego] Jerzego [Mikołajewicza] Radziwiłła [późniejszego kasztelana trockiego (N 22 III 1600 r.135)], hrabiego na Szkłowie i Myszy Alek-sandra Janowicza Chodkiewicza [późniejszego wojewody trockiego (N 25 II 1605 r.136)], podsędka nowogródzkiego F. Jewłaszewskiego i innych przed-stwicieli szlachty, m.in. I. Baki) wystosowano list do kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy z prośbą o ostateczne rozwiązanie problemu granicy nowogródz-ko-pińskiej137. Decyzje w tej kwestii podjął król na posiedzeniu sądu zadwor-nego 19 kwietnia, już po sejmie z 1600 r.138 Na przedsejmowym sejmiku nowo-gródzkim, który odbył się w styczniu 1601 r. posłom na sejm W. Zienkowiczowi Cichińskiemu i M. Podarewskiemu nakazano „pilnie strzec”, żeby „Dekret JKM z strony granic powiatu nowogrodzkiego z powiatem pińskim uczyniony, aby nie tylko do wątpliwości, ale i w żadną questią przywodzony nie był” i starać się „przy tym o artykuł o sądzeniu roków ziemskich po wszystkim WKsL na

134 Zob. Dekret sądu trybunalskiego w sprawie między szlachtą powiatu wołkowyskiego i sta-rostą wołkowyskim Krzysztofem Monwidem Dorohostajskim o złożeniu przysięgi na starostwo wołkowyskie i mianowanie urzędników grodzkich z 23 IX 1589 r. (Sprava ab parušeńni vaŭkavyskim starostaj Kryštafam Monvidam Daragastajskim paradku ŭstupleńnia na pasadu i pryncypaŭ pryzna-čeńnia ŭradnikaŭ grodskaga suda i jaje adlustravańnie ŭ dakumientach Nacyjanalnaga Gistaryčna-ga Archiva Biełarusi, wyd. A. Radaman, „Archivaryus” 2004, vypusk 2, Minsk 2004, s. 104–114).

135 Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy…, t. 2, nr 524, s. 127.136 Ibidem, nr 1429, s. 228.137 Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu [dalej: BRacz.], nr 88, k. 96–97v [opubl. A. Radaman],

w: A. Radaman, Da prablemy vyznačeńnia miažy pamiž Novagarodskim i Pinskim pavietami Viali-kaga kniastva Litoŭskaga..., s. 86–89.

138 Ibidem, s. 80.

75Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

jeden czas, któryśmy na piśmie panom posłom naszym dali constitutią sejmową był konfi rmowany”139.

Na sejmie, który obradował w dniach 7 II – 13 III 1601 r. poseł nowogródzki M. Podarewski proponował w imieniu swego sejmiku zwoływanie, wedle zwy-czaju polskiego, ziemskich roków sądowych w innym czasie w różnych powia-tach140. Jednak do konstytucji sejmowej, po propozycji drugiego posła powiatu nowogródzkiego marszałka hospodarskiego i sędziego ziemskiego nowogródz-kiego W. Zienkowicza Cichińskiego, włączono artykuł, który zmieniał terminy przeprowadzenia roków ziemskich sądowych tylko w powiecie nowogródzkim, postanawiając, żeby roki ziemskie nowogródzkie „trzykroć przez rok były sadzone: pierwsze w dzień świętego Marka Ewangelisty [25 IV], drugie w dzień Wszystkich Świętych [1 XI], trzecie na Gromniczne święto rzymskie [2 II]”141. Jak pisał w swoim diariuszu podsędek nowogródzki F. Jewłaszewski, w 1602 r. obywatele i szlachta powiatu nowogródzkiego „po tom sojmie zjechavši sie na roki nove gromnične z sobą sie nie zgadzali”. Na tych „złych v sercoch ludskich rozervanych rokoch” pan Mikołaj Pawłowicz Podarewski (Podarovskij) „vymo-viał sie […] že on toj otmienie i zamiešaniu (radniej niż popravie) rokov nie vie-dał, chot to po niektore sojmiki uspominano było, podał na sojmie, aby v nas vo vsiem panstvie roki na rozny, a nie odny časy zvyčajem polskim postanovieny byli, alie žeby to jedno v našim povietie, o to snat’ žadnogo čłovieka nie tolko vola, ale i pomyšlenie nie było. Pan Vasilej Zienkievič znał sie že sie, o to stariał i pana Podarovskogo vtiegał, žeby i on na to prizvoliał, alie sie on nigdy do togo nie znał”142.

W tym samym roku „urzędnicy ziemscy i grodzcy i wszystko rycerstwo oby-watele województwa nowogródzkiego” na zjeździe w Nowogródku 2 maja wysto-sowali list do kanclerza litewskiego L. Sapiehy z prośbą o pomoc w sprawie „najazdu na dom p. Połujana, którego osoba krwie zacnej, syn senatorski, mając z sobą inszych osób mniejszej conditiej swowolników, najachawszy nocą na dom samego wiązali i małżonkę jego, majętność wszystkę zabrali złupili i wielkie obe-lżenie w domu tym szlacheckim uczynili”143. Na rokach sądowych ziemskich mar-

139 Instrukcja sejmikowa dla posłów nowogródzkich na sejm 1601 r.: Wasyla (Bazylego) Zien-kowicza Cichińskiego (Tychińskiego) i Mikołaja Podarewskiego, RNB, awt. 126, k. 1–2v.

140 W Wielkim Księstwie Litewskim roki sądowe ziemskie we wszystkich powiatach odbywały się „trikrot’ do godu” – „o Svietoj Trojcy”, „na dień śvietogo Michała” i też „na dień i śviato Triech Krolej” (Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego 1588 r. [IV, 46]; zob. też: Statut Wialikaga Kniastwa Litoŭskaga 1588 g.…, s. 175).

141 Art. 125: Nowogrodzkiego powiatu przełożenie rokow ziemskich, konstytucji sejmu walnego warszawskiego z 1601 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 294. Zob. też art. 4: O Rokach ziemskich trojeckich w Nowogrodku, konstytucji Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmu walnego warszawskiego z 1607 r., VC, t. 2, vol. 2, s. 362.

142 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 116.143 BRacz., nr 88, k. 96–97v, szlachta nowogródzka do L. Sapiehy ze zjazdu w Nowogródku,

2 V 1602.

76 Andrej Radaman

kowskich w kwietniu i maju 1602 r. szlachta nowogródzka obrała Hrehorego Nie-mirę „na trzy roki” na miejsce chorego podsędka F. Jewłaszewskiego, zaś na rokach ziemskich markowskich w 1603 r. – Marka Połońskiego144.

Z ustrojem i funkcjonowaniem sądów były związane także zjazdy (sejmiki) elekcyjne145 i deputackie (gromniczne). Wielkie Księstwo Litewskie różniło się od Korony wieloma szczegółowymi rozwiązaniami ustrojowymi. Jednym z nich była większa liczba urzędników mianowanych przez króla na wniosek sejmiku146. Od lat 1565–1566 szlachta powiatowa miała prawo przedstawienia królowi (hospodarowi) czterech kandydatów, wybieranych na sejmikach powiatowych, na urzędy sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego (II Statut: IV, 1; III Statut: IV, 1, 2)147, od 1588 r. – również na urząd podkomorzego (IX, 1) i chorążego powia-towego (III, 5). Jednemu z nich monarcha winien wydać przywilej nominacyjny na urząd. Od 1566 r. przewidziano również nieznany w Koronie awans pisarza ziemskiego lub podsędka na urząd sędziego ziemskiego (II Statut: IV, 1), od 1588 r. zaś pisarza ziemskiego na podsędkostwo. Na sejmikach wybierano też woźnych powiatowych, których wojewoda poddawał postrzyżynom, a także woź-nych-generałów, których król mianował na urząd (Statut: IV, 104)148.

144 AR XXIII, teka 87, s. 127–133; F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 119–120.145 A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 203–204.146 A. Zakrzewski, Ograniczenie przez sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego monarszego

prawa mianowania urzędników sądowych, XVII–XVIII w., w: Lietuvos valstybė XII–XVIII a., red. Z. Kiaupa et al., Vilnius 1997, s. 173.

147 II Statut Litewski (IV, 1); III Statut (IV, 1, 2). Zob.: D. Vilimas, Načało raboty ziemskich sudov VKL – miechanizmy priejemstviennosti (koniec XVI – načało XVII vieka), w: Dyjaspara. Kulturałogija. Gistoryja. Materyjały IV Mižnarodnaga kangresa biełarusistaŭ „Biełaruskaja kultu-ra ŭ kantekście kultur eŭrapiejskich krain, Minsk, 6–9 VI 2005 g., red. A. Maldzis i A. Smaliančuk, Mińsk 2006 (Biełarusika = Albaruthenica; kn. 28), s. 278–284; D. Vilimas, LDK pavietų žemės teismų pareigūnai (1566–1588 m.): Pirmoji pavietų bajoriškųjų juristų karta, „Lituanistica” 2002, nr 4 (52), p. 3–27; idem, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės žemės teismo sistemos formavimasis (1564–1588), Vilnius 2006.

148 Pierwszym woźnym-generałem powiatu nowogródzkiego był ziemianin nowogródzki Andrej Jurjewicz Jełoza. N 20 VІІ 1589 r., Wilno (ML 77, k. 44v). Już 11 listopada 1590 r. jako woźny--generał nowogródzki został wymieniony Piotr Kondratjewicz Kotłubaj (Kutłubaj) (APK, Archiwum Sanguszków [ASang.], teka XVIII/48), wspomniany z tym tytułem jeszcze w 1609 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 10, k. 244–246). R do 27 VIII 1615 r.; „dla starosti i zošłośti liet svoich uradom svoim šafovati nie možet, za čym v spravach ludskich niemałoje sie omieškańje diejet, dlia kotoro-go niesposobnosti i dogožeńja potriebom ludskim” (ML 92, k. 180v). W przywileju nominacyjnym dla Lenarta Załamaja na generalstwo województwa nowogródzkiego z 27 sierpnia 1615 r. czytamy, że „vradniki sudovyje ziemskije, grodskije, takže rycerstvo šlachta obyvateli vojevodstva novgorod-skogo zjechavšysie na miestce zvykłoje do Novagorodka” obrali go na ten urząd (ML 92, k. 180v). Pierwszym woźnym-generałem powiatu słonimskiego był Stanisław Kotowicz. Zob. przywilej Zyg-munta III Wazy z dnia 10 VІ 1593 r. wniesiony do ksiąg słonimskich 8 X 1593 r. (NGABM, f. 1926, op. 8, nr 2, k. 75v). Pierwszym woźnym-generałem powiatu wołkowyskiego był Martin Mikołajewicz Siwkowicz, który zrezygnował z urzędu „[…] nie chotieči vradu na sobie dalej ponositi i onym spravovati dobrovolnie pieried vradom našym vołkovyjskim na rokach minułych o śviatie śvietoj Troicy v roku prošłom 1592 z siebie złožył i zdał, za čim vradniki i šlachta z posrodku siebie na tot

77Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Już II Statut Litewski z 1566 r. dokładnie podawał zasady wyboru elektów na wakujące urzędy. III Statut z 1588 r. zasadniczo zabraniał łączenia w jednym ręku kilku powiatowych urzędów ziemskich, a także łączenia z nimi urzędu kasztelana, starosty sądowego i innych (IV, 2). Pierwsza nominacja na nowogródzkie urzędy sądowe odbyła się jeszcze przed ostatecznym zatwierdzeniem II Statutu w 1566 r., który częściowo wszedł w życie po sejmie bielskim z 1564 r. Na zjeździe wojsko-wym szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego w Mińsku (koniec listopada 1564 – początek 1565) wybrano po czterech elektów na każdy urząd sądowy149. Listy nominacyjne dla urzędników sądowych wydano 30 kwietnia 1565 r. po sejmie koronnym w Piotrkowie, o czym wspomniano w odpowiednim przywileju ziemi nowogródzkiej150. Podobne przywileje wydano – jak wiadomo – w tym samym okresie dla szlachty powiatu słonimskiego151. Wskazuje na to także fakt wymienie-nia nowych ziemskich urzędników sądowych już 1 czerwca 1565 r.152 Natomiast pierwsza znana wzmianka o wołkowyskich ziemskich urzędnikach sądowych to: „Spisan’je povietow Vielikoho Kniazstva Litovskoho i vradnikov v nich”153; doku-ment, który – jak można sądzić – był redagowany stopniowo w latach 1566–1567154.

vrad Stanisłava Pawłowiča Naceleviča obravszy…” (ML 76, k. 453; ML 78, k. 253v–254; N 23 VII 1593 r.). Woźny-generał wołkowyski Mikołaj Łukaszewicz Butkiewicz był wybrany na sejmiku gromnicznym 2 lutego 1615 r. (N 20 II 1615, ML 91, k. 280v).

149 BCz, nr 2242, s. 209–214, Pryvilej Žygimonta Aŭgusta ab abmiežavańni Noŭgarodskaga pavieta i ŭviadzieńni ŭ im ziemskaga suda, 30 IV 1565 g., [Piotrków] [opubl. M. F. Śpirydonaŭ], w: Pamiać: Gistoryka-dakumientalnaja chronika Navagrudskaga rajona…, s. 103: „[…] jako tiepier, zimy prošłoje, niedavno na sudy ziemskije novo za roskazaniem i pozvoleniem našym na zjezdie Mienskom čieriez panov-rad našych ich miłost’ i vas, vsich obovatielej, rycerstva našoho, tam toho panstva našoho Vielikoho Kniazstva Litovskoho, na on čas tam budučych, spolnym zezvolen’jiem vašym postanovleno i ohraničono poviet Novhorodskij dlia viedomosti pevnoje, poki sia moc i vład-nost’ sudu ziemskoho onoho povietu i pozvy toho sudu stiehati majut”. Zob. też: A. Radaman, Da prablemy vyznačeńnia miažy pamiž Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoŭskaga…, s. 73: „granicu novgorodskuju vsia reč pospolitaja, koli vriadniki ziemskije povieto-vyje obirany byli po nadanju sieriedniego Statutu na zjezdie v Minsku postanovili i okreslili”.

150 M. F. Śpirydonaŭ, Navagradčyna…, s. 101.151 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, geografi cznym

i statystycznym, t. 4, Warszawa 1886, s. 548; M. F. Śpirydonaŭ, Istočniki…, s. 77–80.152 Akty VAK, t. 22, s. 146–149. Znana jest jeszcze jedna adnotacja o mianowaniu ziemskich

urzędników sądowych w Słonimie przez Zygmunta Augusta. Dokument datowano na 29 września 1566 r. Nie wiadomo jednak, czy była to data wystawienia, czy wpisu do akt (oblata) (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 57). Sąd ziemski funkcjonował w powiecie słonimskim od 1555 r., ale jego kompetencje były inne, niż określone w II Statucie. Sędziów tego sądu powołał w swoim czasie ówczesny starosta słonimski. Zob.: S. Kapyski, Uviadzieńnie ziemskich sudoŭ pavodlie ziemskaj reformy 1565–1566 g. (na prykładzie Słonimskaga pavieta), w: Leŭ Sapieha (1557–1633 g.) i jago čas, red. S. Marozava i inš., Grodno 2007, s. 106–110; A. Šałanda, Ziemski sud Garadzienskaga pavieta ŭ 1555–1564 gg., w: Garadzienski palimpsiest 2, XII–XX stst., red. A. F. Smalienczuk, N. Śliž, Garodnia 2009, s. 35–64.

153 ML 529, k. 217 [201]; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm…, Priłoženija, nr 79, s. 226–232.154 Historiografi a niejednokrotnie podejmowała kwestię datowania tego dokumentu. Lubawskij

sądził, iż do wystawienia tego dokumentu doszło podczas sejmu wileńskiego lat 1565–1566

78 Andrej Radaman

Po utworzeniu sądów ziemskich i rozpoczęciu ich działalności, sejmiki elek-cyjne zbierały się tylko w przypadku zrzeczenia się urzędu, śmierci albo nomi-nacji na wyższy urząd („vyššeho opatrien’ja”) urzędnika, który zajmował stano-wisko sędziego ziemskiego, podsędka lub pisarza. Należy pamiętać również o możliwości odwołania urzędnika ze stanowiska na mocy wyroku sądowego, z powodu naruszenia przez niego prawa. W badanym okresie spotykamy, w odnie-sieniu do trzech powiatów województwa nowogródzkiego, tylko jeden taki przy-kład – podkomorzy nowogródzki Bohusz Owsiany został skazany przez sąd hospodarski w maju 1581 r. na „wywołanie” (wydalenie) z Rzeczypospolitej za nadużycie władzy, naruszenie obowiązków służbowych і przysięgi155.

Jeśli któryś z powiatowych urzędników sądowych zmarł, należało powiado-mić króla (hospodara), a podczas jego nieobecności w Wielkim Księstwie Litew-skim – wojewodę; jeżeli zaś także wojewoda przebywał za granicami państwa – kasztelana. Król (wielki książę), wojewoda lub kasztelan byli zobowiązani do wyznaczenia terminu sejmiku elekcyjnego i wysłania do powiatu zwołujących go listów na cztery tygodnie przed terminem zjazdu.

Pierwszym podsędkiem nowogródzkim był Bohdan Fiodorowicz Kapasz-czewski (Pakaszczewski, Pałusowski)156, ale już 1 stycznia 1568 r. stanowisko to zajął Jesif (Józef) Iwanowicz Hołownia, dotychczasowy pisarz ziemski. Z kolei na urząd pisarza wybrano czterech kandydatów, spośród których przywilej nomi-nacyjny otrzymał Wasilej Tuminskij157, ale wkrótce zmarł. Nowy pisarz ziemski Kasper Fiodorowicz Kiersnowski, wyznaczony na urząd przez Zygmunta Augusta, jeszcze 17 września 1572 r. nie złożył przysięgi158. Sędzia ziemski nowogródzki

(M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm…, s. 680, 697–698, 719, Priłoženija, nr 79, s. 226). S. Pta-szycki datował dokument na 8 ІІ 1568 r. (S. Ptaszickij, Opisanije knig i aktow Litowskoj Mietriki, Sankt Pietierburg 1887, s. 36), a Łappo – między 1568 a 1569 r. (I. Łappo, Vielikoje kniažestvo Litovskoje za vriemia ot zaklučienija Lublinskoj unii do smierti Stefana Batorija. Opyt issledowani-ja političieskogo i obščiestviennogo stroja (1569–1586), t. 1, Sankt Pietierburg 1901, s. 357). Jak pisałem wcześniej, najprawdopodobniej ten dokument był ułożony po sejmie grodzieńskim 1567 r., ewentualnie podczas jego obrad. Jednak, jak pokazał dr D. Vilimas, ustalenie dokładnej daty jest niemożliwe. Zob. D. Vilimas, Dėl pirmojo LDK pavietų pareigūnų sąrašo (O pierwszym spisie urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego), „Lietuvos istorijos metraštis 2000”, Vilnius 2001, s. 55–72.

155 ML 68, k. 28–30v; ML 69, k. 13. Zob. też: NGABM, f. 1737, Słonimski grodski sud, inw. 1, nr 2, k. 498v–499.

156 Elekcja, wybrany [dalej: E] na podsędkostwo nowogródzkie na mińskim zjeździe wojskowym (XI 1564 – I 1565). N 30 ІV 1565 r. (M. F. Śpirydonaŭ, Navagradčyna…, s. 101–105). Jest jeszcze 18 X 1566 r. (NGABM, f. 147, inw. 2, nr 178, k. 444v). Prawdopodobnie zmarł pod koniec września 1567 r., bo w popisie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego 30 września 1567 r. wymienia się tylko „Bagdanavaja podsudkovaja z Kriščiowa [Kapoščiova]” (RIB, t. 33, Pieriepisi vojska Lito-vskogo 1528, 1565, 1567 gg., Pietrograd 1915, kol. 816).

157 N 1567/1568. Wymieniony jako pisarz ziemski nowogródzki 25 IV 1569 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 1051, k. 26); jest jeszcze 1 X 1571 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 62v).

158 Akty VAK, t. 31, nr 26, s. 43: „dla kotorogo trudno mogli tam do skrini dla otvorienja s knig i vydanja jemu vypisov jechati i ku tomu, že pisar ziemskij ješčio na pisarstvo nie prisiegał…”

79Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Malcher (Melchior, Melcher) Żygimontowicz Snowski Grawż159 otrzymał przy-wilej na kasztelanię witebską (prawdopodobnie jesienią 1579 r.)160 i przez pewien okres sprawował także urząd sędziego ziemskiego nowogródzkiego (jeszcze 16 marca 1580 r.)161. 26 marca 1580 r. Stefan Batory wydał w Grodnie przywilej nominacyjny dotychczasowemu podsędkowi J. Hołowni (przyjacielowi Albrychta Radziwiłła162) na urząd sędziego ziemskiego nowogródzkiego „za obranjem zgod-nym wsieje szlachty wojewodztwa nowgorodskogo”163, 28 marca pisarzowi ziem-skiemu K. Fiodorowiczowi Kiersnowskiemu na tamtejsze podsędkostwo „mieży elektami ot nich nam czerez pisanje pod inymi widieczi godnogo, rostropnogo i w sprawach prawa pospolitogo umieetnym […] za obranjem wsiej szlachty obo-watelej wojewodstwa nowgorodskogo”164, zaś 23 (lub 25) marca Janowi Hołowni

Kaspar Kiersnowski występuje jako pisarz ziemski nowogródzki już 4 VIII 1573 r. (NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 81v), a na podsędkostwo 28 III 1580 r., Grodno (ML 65, k. 9v).

159 Jak sądzi H. Lulewicz, „stosunkowo wysoką pozycję w hierarchii społecznej Wielkiego Księstwa Litewskiego zawdzięczał związkom klientalnym z województwem wileńskim i kanclerzem Mikołajem Radziwiłłem „Czarnym” oraz małżeństwu (przed 1554 r.) z Barbarą, córką Jana Kłoczki, pochodzacą z rodziny zaliczającej się tradycyjnie do stanu pańskiego” (H. Lulewicz, Snowski Mal-cher, PSB, t. 39/3, z. 162, s. 408–410). Moim zdaniem, protektorem M. Snowskiego do 1572 r. był wielki książę litewski i król polski Zygmunt August. Zob.: Archiwum domu Radziwiłłów. Listy ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, Jana Zamojskiego, Lwa Sapiehy, Kraków 1885, s. 2: M. K. Radziwiłł Sierotka do M. Radziwiłła Rudego, Warszawa, 17 X 1571 r. Tytuł dworzanina hospodarskiego Snowski nosił najpóźniej od 1555 r. Dworzanin konny (aulicus) Zygmunta Augusta „służył w 8 koni od 1 VII 1564 r.” (M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1998, s. 191). Jeszcze podczas sejmu lubelskiego był skłócony z Janem Chodkiewiczem, zaś w 1571 r. z Mikoła-jem Radziwiłłem Rudym (zob. L. Kieniewicz, Senat za Stefana Batorego, Warszawa 2000, s. 253). Później przyjaciel i rotmistrz Jana Chodkiewicza (zob. H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy…, s. 165; idem, Klientela szlachecka starosty żmudzkiego i marszałka ziemskiego litewskiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza (zm. 1579) [w druku]). Zob. też: Muzeum Narodowe im. Książąt Czartoryskich, rkps. 743/2, s. 56–57. Sędzia ziemski nowogródzki, N 30 ІV 1565 (M. F. Śpirydonaŭ, Navagradčyna…, s. 101, 103). Marszałek hospodarski (17 X 1567 – IV 1579), zob. Urzędnicy cen-tralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, s. 94, nr 617. Kalwinista (H. Lulewicz, Skład wyznaniowy senatorów…, s. 430).

160 Jeszcze 14 stycznia 1579 r. występuje tylko jako marszałek hospodarski, sędzia ziemski nowogródzki (Familnyj archiw roda Zaliwako, kn. 1 (1420–1600 gg.), wyd. A. Zaliwako, nr 28, Minsk 2007, s. 83), z tytułem kasztelana witebskiego występuje po raz pierwszy 4 grudnia 1579 r. (H. Lulewicz, Snowski Malcher..., z. 162, s. 409).

161 ML 65, k. 4v; I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, Aneks, s. 127. Zob. też: D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 20, przypis 152. Żył jeszcze 12 stycznia 1587 r. (AGAD, APP, nr 6, s. 210). Zmarł w 1587 r., na pewno przed 10 listopada (Archiwum Państwowe w Krakowie [dalej: APK], ASang., nr 38, s. 376), a dokładnie do 8 stycznia 1588 (Monumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria I, z. 1: Zbiór pomników reformacyi kościoła polskiego i litewskiego. Zabytki z w. XVI-go, nr 26, Wilno 1911, s. 123–128.

162 NGABM, f. 694, inw. 4, nr 901, s. 30–31.163 ML 65, k. 9; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 20, przypis 152. W lutym 1596 r. wystawił prze-

ciwko kozakom 50 jeźdźców і 30 pieszych (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, Akty, nr 57, s. 81).

164 ML 65, k. 9v; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 155: błędnie: 23 III 1580 r.

80 Andrej Radaman

– na pisarstwo ziemskie165. W ten sam sposób na sejmiku, który prawdopodobnie odbył się na początku marca 1580 r., awansowano pisarza na podsędkostwo, a podsędka na urząd sędziego166. K. Kiersnowski zmarł w Horodziei 30 czerwca 1592 r.167 , zaś 1 września 1592 r. zebrał się sejmik w Cyrynie168, na którym wybrano czterech kandydatów na podsędkostwo: Iwana Maskiewicza169, Onikieja Unichowskiego170, M. Podarewskiego i F. Jewłaszewskiego. 10 września 1592 r. król wydał przywilej nominacyjny na podsędkostwo171. Otrzymał go (już 28 września172) F. Jewłaszewski, związany z rodami Radziwiłłów173 i Chodkiewi-czów174, który przysięgę wykonał 7 stycznia następnego roku, podczas trzykról-skich roków sądowych175. Na tym przykładzie można stwierdzić, że okres od śmierci poprzedniego urzędnika do wstąpienia jego następcy w pełne prawa wynosił ponad pół roku.

Po śmierci sędziego ziemskiego J. Hołowni wybrano na sejmiku elekcyjnym, prawdopodobnie w końcu czerwca lub na początku lipca 1598 r., czterech kandy-datów na wakujący urząd. Nowym sędzią ziemskim 9 lipca tego roku został mar-szałek hospodarski i marszałek ziemi nowogródzkiej W. Zienkowicz Cichiński176.

165 Ibidem, k. 9v (w rękopisie ruskim niewyzraźnie ·҃г· lub ·е҃). D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 159: 25 III 1580 r. W lutym 1596 r. wystawił trzech jeźdźców (Materyały do istoriji Uka-jinśkoji kozaččyny…, t. 1, Akty, nr 57, s. 80). Piastował urząd do końca 1604 r. Jest jeszcze 4 grud-nia 1604 r. (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai (1583–1655), parengė V. Raudeliūnas, A. Baliulis, t. 3: Lietuvos teisės paminklai, nr 38, Vilnius 1988, s. 173).

166 We wszystkich wypadkach, kiedy w znanych nam listach nominacyjnych na urzędy woje-wództwa nowogródzkiego wymieniono datę przeprowadzenia sejmiku elekcyjnego i datę nominacji na urząd (i wielki książę był obecny na terytorium Rzeczypospolitej), odstęp między nimi wynosi 9–10 dni.

167 „[…]čirvca (30) umarł tež pan Kaspar Kieršovskij podsudok novgorodskij u Gorodieij, ma-jetnosti svej, położyvšysie na pripołudniu spat’” (F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113); D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 156. Zob. też: R. Kiersnowski, Miejski dwór nowogródzkiego podsędka, w: Między Wschodem a Zachodem. Rzeczpospolita XVI–XVIII w. Studia ofi arowane Zbigniewowi Wój-cikowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. T. Chynczewska-Hennel, M. Kulecki, H. Litwin, M. P. Makowski, J. Tazbir, Warszawa 1993, s. 231–238.

168 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 156.169 Gorący zwolennik kandydatury na tron Rzeczypospolitej arcyksięcia Maksymiliana Habs-

burga w 1587 r. (Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 1, s. 279). Zob. też: A. Rachuba, Uwagi do genealogii Maskiewiczów, w: Litwa i jej sąsiedzi od XII do XX w., red. G. Błaszczyk, A. Kijas, Poznań 1994, s. 126.

170 Zginął w 1595 r. w starciu z kozakami S. Nalewajki (F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 115).171 N 10 IX 1592 r. – zob. T. Jevlašauskis, Atsiminimai, wyd. D. Vilimas, Vilnius 1998, s. 90.172 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113.173 T. Kempa, Urzędnicy i klienci Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” (1549–1616), „Li-

tuano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” 2003, t. 9, s. 217–218. 174 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 19–20.175 Ibidem, s. 113; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 156.176 Маrszałek hospodarski. N 6 ІІ 1588 r., po śmierci J. Tyszkiewicza (Urzędnicy centralni

i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 641, s. 96, 253). Jednocześnie marszałek JKM ziemi nowogródzkiej (ibidem). Sędzia ziemski nowogródzki. N 9 VII 1598 r., Oliwa (ML 83,

81Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Po śmierci pisarza ziemskiego Jana Hołowni, w 1605 r. pisarzem ziemskim został związany zarówno z rodem Radziwiłłów, jak i z Aleksandrem i Janem Karolem Chodkiewiczami – Jarosz Fiodorowicz Jewłaszewski, o którego elekcji i nomi-nacji na pisarstwo ziemskie nie mamy konkretnej informacji177. Wiemy nato-miast, że awansował na sęstwo 1 maja 1613 r. na sejmiku elekcyjnym po śmierci sędziego ziemskiego i marszałka hospodarskiego ziemi nowogródzkiej W. Zien-kowicza Cichińskigo178. Nowym pisarzem ziemskim został Jan Protasowicz (Protasiewicz), nominowany na ten urząd 11 maja tego roku po „obraniu zgod-nym” na sejmiku i „za priczinoju Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła «Sierotki»”179.

Po śmierci J. Jewłaszewskiego (27 marca 1619 r.180) już 21181 (lub 27182) czerwca 1619 r. szlachta nowogródzka wybrała czterech kandydatów na sęstwo: Andrzeja Dominika Obryńskiego, podwojewodziego nowogródzkiego J. Janowi-cza Rudominę Dusiackiego183, Jana Kiersnowskiego i Hrehorego Wołodkowicza (Wołodkiewicza)184. Sędzią ziemskim 8 lipca 1619 r. został Andrzej Obryński185. 18 lipca tegoż roku po śmierci podsędka nowogródzkiego F. Jewłaszewskiego (ojca zmarłego niedługo wcześniej Jarosza) odbył się kolejny sejmik elekcyjny nowogródzki, na którym kandydatami na podsędkostwo obrano: pisarza grodz-

k. 380v–381; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 20, przypis 153). W przywileju m.in. podkreśla się, że „majuczi zaleconuju godnost’ ot niekotorych panov-rad… jako też i sami osobu onogo znajučy, a o godnosti i umiejetności do słužb našych i rieči pospolitoje viedajuči… tot vrad sudejstvo ziem-skoje ziemli novgorodskoje jemu jesmo dali, i sim listom našym dajem do žywota jego, vziawšy z niego vrad maršałkovskij do šafunku našogo”. Jednak w dokumentach późniejszych jest on nie-jednokrotnie wymieniany jako marszałek hospodarski і nowogródzki sędzia ziemski (zob. m.in. Akty VAK, t. 18, s. 224). III Statut zabraniał wprawdzie łączenia urzędu sędziego ziemskiego i innego urzędu ziemskiego. W lutym 1596 r. Wasil Zienkowicz Cichiński (Tychiński) wystawił przeciwko kozakom siedmiu jeźdźców і dwóch pieszych (Materyały do istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, Akty, nr 57, s. 79). Zmarł przed 1 maja 1613 r. (ML 91, k. 173; Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, s. 253), możliwe, że w 1612 r. w Możajsku (Pamiętniki Samuela Maskiewicza, s. 76: „W Możajsku na ten czas pan Jan [sic!] Zienkowicz, sędzia nowogrodzki, cho-rzawszy z tydzień, umarł”).

177 Wymieniony 5 XI 1605 r. (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego [dalej: BUW], nr 317, nr 5, k. 8).

178 Przywilej nominacyjny na ten urząd otrzymał już 24 maja tego roku (ML 91, k. 173v).179 ML 91, k. 168v. Zob. też: A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103.180 T 16 III 1619 (D. Vilimas, Naugarduko žemės teisėjo Jarošo Jevlašauskio (1578–1619) te-

stamentas, „Istorija” 2008, t. 71, s. 30–39, † 27 III 1619; pogrzeb 23 V 1619 (J. Zygrowiusz, Śmierć chreściańska: na pogrzeb Jego Mości Pana Jarosza Jewłaszewskiego, sędziego ziemskiego nowo-gródzkiego, zmarłego w Panu Christusie, dnia 27 marca, odprawowany dnia 23 maia roku Pańskie-go 1619, Lubcza 1619).

181 „21 Junii odbyła się elekcja Sędziego; wyborcami byli: Pan Jan Rudomina, Pan Jan Kier-snowski, Pan Andrzej Obryński. Wybrano dawnego (sic!) [do tego? – А. R.] Pana Grzegorza Wo-łodkiewicza” (Pamiętniki Samuela Maskiewicza…, s. 106).

182 ML 96, k. 84v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.183 H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan…, s. 672.184 Pamiętniki Samuela Maskiewicza…, s. 106.185 ML 96, k. 84v.

82 Andrej Radaman

kiego J. Kiersnowskiego, Fiodora Protasowicza, Jana Wojniłłowicza i Samuela Maskiewicza186. 26 lipca 1619 r. J. Kiersnowski otrzymał przywilej nominacyjny od Zygmunta III. Ostatni sejmik elekcyjny w badanym okresie czasu odbył się w Nowogródku 20 kwietnia 1632 r. po śmierci pisarza ziemskiego J. Protasowi-cza187. Dyrektorem tego sejmiku był chorąży nowogródzki J. Rudomina Dusiacki. Kandydatami na pisarstwo ziemskie nowogródzkie byli: Andrzej Lukjanowicz Kurcz, Paweł Uniechowski, Hrehory Dołmat i podwojewoda nowogródzki Paweł Piasecki. Z powodu choroby Zygmunt III nie wydał przywileju nominacyjnego i wkrótce zmarł. Po jego śmierci A. Kurcz osobiście prosił Władysława IV o wydaniu przywileju nominacyjnego na ten urząd, który też otrzymał 12 lutego 1633 r.188

Po długotrwałej walce szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, zgodnie z postanowieniami III Statutu z 1588 r., otrzymała prawo wyboru na sejmikach powiatowych także kandydatów na urzędy: chorążego powiatowego (II, 5) i pod-komorzego (IX, 1)189. O polecaniu przez szlachtę powiatową na te urzędy swoich kandydatów w czasach Stefana Batorego pisali Iwan Łappo190 i Witold Kamie-niecki191. Ostatnio Michał Krom opublikował list Zygmunta I Starego do hetmana Jerzego Radziwiłła, z którego wynika, że w I połowie XVI w. szlachta powiatu raduńskiego znała praktykę wyboru chorążych192. Dane, które posiadamy, świad-

186 Klient J. A. Radziwiłła, M. K. Radziwiłła „Sierotki”, później sługa rękodajny Zygmunta Karola Radziwiłła (1616), sługa rękodajny Krzysztofa Radziwiłła (1619). Od 1628 r. klient Miko-łaja Krzysztofa Sapiehy, wojewody nowogródzkiego. Zob.: T. Wasilewski, Maskiewicz Samuel, PSB, t. 20/1, z. 84, s. 120–122; T. Kempa, Urzędnicy i klienci…, s. 217–218; U. Augustyniak, W służbie hetmana…, s. 120; A. Rachuba, Uwagi do genealogii Maskiewiczów, w: Litwa i jej sąsiedzi..., s. 131–132, 135.

187 Riksarkivet, Stokholm, Extranea IX, Polen, vol. 90. Handlingar och brev., 3. Till Sverige under Karl X Gustavs krig förda polska arkiv., teka „T”, Diverse personer till Sigismund III, nr 1, k. 1v, szlachta nowogródzka do króla Zygmunta III, Nowogródek, 20 IV 1632 r. (oryginał).

188 ML 109, k. 7v–8v. Andrzej Kurcz, herbu własnego, w herbarzach błędnie „Radwan”, † po 10 II, a do 30 VII 1635 (ML 111, k. 413v – informacje te udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna).

189 Należy jednak zauważyć, że po przyjęciu III Statutu w ciągu 1589 r. w niektórych powiatach Wielkiego Księstwa podkomorostwo i chorąstwo nadawał hospodar, kandydatów ze szlachty na te urzędy w ogóle nie wybierano. Zob. np. N 30 IV 1589 r. na połockie chorąstwo Dmitrija Hrehore-jewicza Korsaka (na elekta nie był wybierany). Urząd otrzymał „za zalecanijem panow-rad” po zrzeczeniu się urzędu [dalej: R] przez jego ojca Hrehoreja Korsaka, który dokonał cesji na rzecz syna (ML 76, k. 11v–12). Zob. też: A. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 162. Awans od 15 lutego 1589 r. na podkomorostwo grodzieńskie z sędziostwa ziemskiego Hrehora Masalskiego, który nie został kandydatem sejmiku (po awansie Mikołaja Sapiehy na kuchmistrza litewskiego [ML 74, k. 505–505v]).

190 I. Łappo, Vielikoje kniažestvo Litovskoje…, t. 1, s. 323–324. Na przykład przywilej z dnia 6 grudnia 1576 r. dla Wasila Korsaka na chorąstwo mozyrskie po śmierci Wasilego Łozki, Toruń (ML 56, k. 85–85v; ML 58, k. 127).

191 W. Kamieniecki, Chorążowie w parlamentaryzmie litewskim przed unią lubelską, „Antemu-rale” 1965, t. 9, s. 183–184.

192 Pamiatniki istorii Vostočnoj Evropy. Istočniki XV–XVII vv. = Monumenta Historica Res Gestas Europae Orientalis Illustrantia. Fontes XV–XVII saec., red. I. Grala, t. 6: Radziviłłovskije

83Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

czą o możliwości bezpośredniego wyboru przez szlachtę chorążego powiatowego także w II połowie XVI w. Po śmierci chorążego nowogródzkiego Pawła Poda-rewskiego193, prawdopodobnie w okresie bezkrólewia, szlachta nowogródzka zebrała się na sejmiku powiatowym, na którym na wakujący urząd wybrano Ilję Charytonowicza, związanego z Janem Hieronimowiczem Chodkiewiczem. Przy-wilej nominacyjny stwierdza, że Charytonowicz194, „byvajučy u vojskach Jego Korolevskoje Miłosti miežy inymi lud’mi recierskimi protivko nieprijatiela onogo państva Vielikogo Kniaźstva Litovskogo mužnie a stale z nielitowan’jem rozlit’ja krvi svojeje zastanoviał sia i viazni z ludiej nieprijatełskich do gietmanov často-krot’ privodił i otdavał. Jakoż z dosvietčien’ja takovych sprav i učinkov jego rycerskich, vojevoda novgorodskij pan Pavieł Ivanovič Sapiega i vsi dygnitary vradniki ziemskije i dvornyje tak že i vsi stany rycerstvo šlachta vojevodstva Novgorodskogo, budučy v zebran’ju spolnom na sojmiku ziemskom po zešt’ju choružogo piervšogo Pavła Podarevskogo, na tot vrad choružstvo novgorodskoje jego obrali i odnostajnym zezvolen’jem na to jego prełožyli, i čieriez ruki pana vojevody novgorodskoju chorugov ziemskuju onogo vojevodstva jemu podali. Kotoryj on vrad choružstvo novgorodskoje i tiepier v spravie svojej majučy bił nam čołom abychmo pri tom vradie jego zostavili i naš list gospodarskij na to jemu dali”195. Wynika z tego, że Stefan Batory 15 sierpnia 1576 r. zatwierdził tylko wybór dokonany przez szlachtę powiatową196.

Pierwsze wybory kandydatów na urząd podkomorzego odbyły się w powiecie nowogródzkim ok. 1590 r., po śmierci podkomorzego nowogródzkiego Jana Matysowicza Kuncewicza (niegdyś klienta wojskowego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza)197. Na sejmiku elekcyjnym, który prawdopodobnie odbył się na początku sierpnia 1590 r., wybrano na wakujące urzędy czterech kandydatów, spośród których Zygmunt III Waza 18 sierpnia 1590 r. mianował podkomorzym

akty iz sobranija Rossijskoj nacionalnoj bibliotieki: piervaja połovina XVI vieka, wyd. M. M. Krom, Moskwa–Warszawa 2002, s. 92.

193 N 30 V 1570 r. na chorąstwo nowogródzkie „po śmierci I. Charytonowicza” (ML 267, k. 299v), który zmarł przed 20 lutego 1594 r. (ML 76, k. 492v).

194 N 15 VIII 1576 r. (ML 58, k. 53–54).195 Zob. A. Radaman, Naminacyjny list (pryvilej) vialikaga kniazia litoŭskaga Stafana Batoryja

Illi Ivanaviču Charytanowiču na pasadu novagarodskaga charužaga ad 15 žniŭnia 1576 g., „Sacy-jalna-ekanamičnyja i pravavyja daśledavanni” 2006, nr 3, s. 201–207.

196 Z podobnym przypadkiem spotykamy się w województwie bracławskim, a więc – od kilku lat – w Koronie. Na sejmie unijnym w Lublinie szlachta bracławska uzyskała obietnicę powoła-nia w tym województwie urzędu chorążego. Pierwsza nominacja nań została wydana 15 kwiet-nia 1574 r. chorążemu mozyrskiemu Bohuszowi Deszkowskowi, a z jej tekstu wynika, że była ona jedynie potwierdzeniem wyboru szlachty. Na tej podstawie Henryk Litwin stwierdził, że być może chorąstwo na Bracławszczyźnie to urząd elekcyjny. Byłby to wyjątek w skali całej Koro-ny (zob. H. Litwin, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000, s. 126, 208). Jednak trudno się zgodzić z jego opinią, bowiem wyraźnie zapomina on o specyfi ce okresu bezkrólewia.

197 Podkomorzy nowogródzki. N 2 VI 1581 r. (ML 69, k. 13), † 1590 r.

84 Andrej Radaman

A. I. Chreptowicza198. 20 lutego 1594 r.199 na zamku w Nowogródku, po śmierci chorążego I. Charytonowicza, odbył się sejmik elekcyjny, na którym jednym z czterech kandydatów na urząd chorąstwo wybrano syna sędziego ziemskiego – sędzica M. Hołownię, któremu (po powrocie Zygmunta III ze Szwecji do Rze-czypospolitej) 1 marca 1595 r. wydano przywilej nominacyjny na urząd200. Po jego śmierci i złożeniu urzędu podkomorzego przez A. I. Chreptowicza latem 1600 r. na sejmiku elekcyjnym wybrano czterech kandydatów na urząd chorążego i podkomorzego. Nowym chorążym nowogródzkim, „za zaleceniem” M. K. Radzi-wiłła „Sierotki”, został brat zmarłego M. Hołowni – Jurej (Jerzy) Hołownia201, a podkomorzym – sekretarz królewski Dominik Krzysztof Obryński, który otrzy-mał przywilej nominacyjny „za służby na dorozie rewelskoj… za zalecanjem” „Sierotki” i L. Sapiehy202. Po śmierci Jerzego Hołowni („męża wielce godnego”) sejmik elekcyjny odbył się 3 listopada 1627 r. Na wakujący urząd chorążego wybrano czterech kandydatów: podwojewodziego nowogródzkiego F. Protasowi-cza, J. Rudominę Dusiackiego, Jana Frąckiewicza-Radzimińskiego i Jarosława Aleksandra Szemiota, spośród których przywilej nominacyjny na ten urząd dostał związany z Radziwiłłami z Nieświeża J. Rudomina Dusiacki203.

198 ML 77, k. 147v–148v. Siostrzeniec T. Skumina Tyszkiewicza, związany z birżańskimi Ra-dziwiłłami, korespondował też z Janem Karolem Chodkiewiczem, zob. G. Ryżewski, Adam Chrep-towicz, podkomorzy nowogródzki (1557–1628), w: Małe miasta. Elity, red. M. Zemło, Supraśl 2005, s. 25–42; G. Ryżewski, Ród Chreptowiczów herbu Odrowąż. Dobra i kariery Chreptowiczów w Wiel-kim Księstwie Litewskim w XV–XVIII w., Kraków 2006, s. 84–102.

199 ML 76, k. 492v; ML 78, k. 300–301.200 Ibidem. W lutym 1596 r. wystawił przeciwko kozakom sześciu jeźdźców (Materyały do

istoriji Ukajinśkoji kozaččyny…, t. 1, Akty, nr 57, s. 81).201 Pisarz skarbowy (VI 1598–1605), zob. Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wie-

ku. Spisy…, nr 816, s. 116, 210. Chorąży nowogródzki. N 16 VIII 1600 r., Warszawa (ML 86, k. 157v). R w 1605 r. z urzędu pisarza skarbowego (ML 86, k. 517v). Fundator kościołów w Rudominie, Połonce, Zadwiei. Zob.: V. Kamuntavičienė, Szpitale i szkoły parafi alne diecezji wileńskiej i żmudz-kiej w drugiej połowie XVII w. według danych aktów wizytacyjnych Kościoła katolickiego, „Kwar-talnik Historyczny” 2003, t. 110, s. 64; eadem, Katalickija parafi i słonimskaga dekanata, „Biełaru-ski gistaryčny aglad” 2004, t. 11, sšytki 1–2 (20–21), s. 140, 143, 145, 150. † po 1624 r. i do 3 XI 1627 r. (Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, s. 210).

202 „Wyraźny przykład służenia całemu domowi Radziwiłłów” (T. Kempa, Urzędnicy i klienci…, s. 200, przypis 33). Podkomorzy nowogrodzki. N 16 VIII 1600 r. „za zdanijem i złożenijem” urzędu przez Adama Chraptowica, „za zalecaniem” Mikołaja Krysztofa Radziwiłła i Lwa Sapiehy і „za służby na dorozie rewelskoj”, Warszawa (ML 86, k. 158v–159; Pamiętniki Filipa, Michała i Teodo-ra Obuchowiczów: (1630–1707), oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2003, s. 569); BRacz., nr 79, dok. nr 84, Zygmunt III do M. K. Radziwiłła Sierotki, Warszawa, 16 VIII 1600; Т. Kempa błędnie podaje 1601 r. (T. Kempa, Radziwiłł „Sierotka”..., s. 292). A na kasztel. smoleńsk. (1638). Urzędu nie objął (J. Wolff, Senatorowie…, s. 132, 311; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 4: Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV–XVIII wiek, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk, Warszawa 2003, s. 89, 381). Zmarł ok. 1642 r. (zob. H. Lulewicz, Kariera Filipa Kazimierza Obuchowicza (1601–1656), w: Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów…, s. 82).

203 ML 99, k. 207v–208 – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.

85Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Także szlachta powiatu słonimskiego zbierała się niejednokrotnie na sejmiki elekcyjne. Pierwszy pisarz ziemski słonimski, Bohusz Tuszewicki (Duszerinski) zmarł w 1578 r.204 Na sejmiku elekcyjnym jednym z czterech kandydatów został wojski słonimski Awram Daniljewicz Mieleszko205, który po otrzymaniu przywi-leju nominacyjnego 15 grudnia 1578 r. na pisarstwo ziemskie zrzekł się urzędu wojskiego206. Szlachta słonimska uznała wówczas, że łączenie w jednym ręku urzędów pisarza ziemskiego i wojskiego nie było sprzeczne z prawem i zwróciła się do Stefana Batorego z prośbą o zezwolenie na zajmowanie przez A. Mieleszkę obydwu urzędów, a król wyraził na to zgodę, wydając 18 marca 1579 r. stosowny przywilej207. Urząd wojskiego w międzyczasie zajmował Iwan Mieleszko. Wkrótce A. Mieleszko został marszałkiem dworskim (hospodarskim) i zrzekł się obydwu urzędów208.

Prawdopodobnie w końcu maja tego roku na sejmiku elekcyjnym, zwołanym przez kasztelana nowogródzkiego H. Wołłowicza, wybrano czterech kandydatów na urząd pisarza. Trzeba podkreślić, że szlachta powiatowa specjalnie prosiła o nominację jednego z nich – Piotra Wojciechowicza Narbuta. On też 4 czerwca 1580 r. otrzymał przywilej na urząd209, a później, po śmierci sędziego ziemskiego Michaiła Sokołowskiego210, na sejmiku elekcyjnym awansował na słonimskie sęstwo ziemskie211. Przywilej nominacyjny na pisarstwo po jego nominacji otrzy-mał, jako jeden z czterech kandydatów, Daniel Chreptowicz-Bohuryński212. Po śmierci P. Wojciechowicza Narbuta na sejmiku elekcyjnym 5 sierpnia 1602 r. jed-nym z czterech kandydatów na urząd sędziego ziemskiego został Krzysztof

204 Testament spisany 15 ІІІ 1575 r., aktykowany w księdze słonimskiego sądu ziemskiego 10 І 1577 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 107v). Jest wymieniony jako słonimski pisarz ziemski jeszcze 7 III 1578 r. (LMAB, f. 16, nr 25, k. 16 – informację udostępnił dr D. Vilimas z Wilna).

205 N na wojskiego 31 X 1576 r. na sejmie toruńskim (ML 58, k. 77v; ML 63, k. 50v; k. 185v–186v; I. Łappo, Vielikoje kniažestvo Litovskoje…, t. 1, s. 340).

206 ML 60, k. 263v–264; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 165.207 ML 63, k. 185v–186v; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 165: błędnie podana data

15 III 1579 r.208 Jeszcze 18 IX 1579 r. pisarz ziemski i wojski słonimski; jest wymieniony jako marszałek

hospodarski 4 VI 1580 r. (Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 629); jednocześnie jako marszałek Jego Królewskiej Mości powiatu słonimskiego (znany przywilej na marszałkostwo słonimskie z dnia 16 ІІІ 1584 r., NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 160).

209 ML 66, k. 95v–96; ML 212, k. 50v; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 166.210 Testament spisał 20 III 1579 r. w Wilnie. Żył jeszcze 6 IV 1579 r. „Postanovivšysie w dobrom

zdorovje, pri rozumie i v dobroj pamieti choružyj i sud’ja ziemskij słonimskij Michaił Gawriłowicz Sokołowskij”. Testament był oblatowany w księgach Metryki Litewskiej (ML 272, k. 119v–121v). W innych źrodłach – Michaił Ławrynowicz Sokołowskij.

211 Jest wymieniony jako słonimski sędzia ziemski już 1 IV 1581 r. (LMAB, f. 16, nr 72, k. 33 – informację udostępnił dr D. Vilimas). Piastował ten urząd do śmierci. Zmarł przed 5 VIII 1602 r. – sejmik elekcyjny po jego śmierci (ML 85, k. 194; ML 88, k. 6v; NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 6, k. 204v; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 162).

212 Wymieniony jako słonimski pisarz ziemski już 22 V 1581 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 6, k. 1 і nast.; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 161, 167).

86 Andrej Radaman

Michajłowicz Haraburda. On też za zaleceniem L. Sapiehy 22 sierpnia 1602 r. otrzymał przywilej na urząd213.

O złożeniu urzędu podsędka słonimskiego przez P. Jelca wspomniano wyżej. Kandydatów na wakujący urząd wybrano na sejmiku elekcyjnym znacznie póź-niej, prawdopodobnie dopiero latem 1582 r. Zostali nimi – jak wynika z odezwy „do obywatielew szlachty powietu słonimskoho”214 – Michaił Iwanowicz Jacy-nicz, Iwan Olszewski (Olchowski), słonimski sędzia grodzki Fiodor Bohuszewicz Tuszewicki215 i Rafał Ofanasowicz z Busieży216. W przywileju nominacyjnym Ste-fan Batory zawiadamiał, że „majučy zaleconuju godność ot panov rad našych Vielikogo Kniazstva Litovskogo”, 2 września 1582 r. mianuje na urząd M. Jacy-nicza217, który powinien na sejmiku lub na pierwszych rokach sądowych złożyć przysięgę na urzędowanie. Dokument ten, tak jak i wiele innych przywilejów nominacyjnych z II połowy XVI w., wskazuje, że hospodarskie prawo nominacji urzędników spośród sejmikowych kandydatów było de facto ograniczone przez panów rady.

Po śmierci pisarza ziemskiego D. Chreptowicza218, na sejmiku elekcyjnym zwołanym przez wojewodę nowogródzkiego T. Skumina-Tyszkiewicza wybrano czterech kandydatów na ten urząd, z których przywilej nominacyjny 26 sierpnia 1599 r. otrzymał Jurej Ciszkiewicz (Tiszkiewicz)219 „za zalecanijem” wojewody trockiego М. K. Radziwiłła „Sierotki”. Kandydatem na ten urzęd był też niejaki pan [Jan?] Suchodolski, katolik, polecony monarchowi przez kanclerza litew-skiego i starostę słonimskiego L. Sapiehę (inni kandydaci nie byli katolikami, o czym pisał L. Sapieha do M. K. Radziwiłła „Sierotki”220). Również szlachta powiatowa słonimska zebrała się w celu wybrania kandydatów na pisarstwo ziem-

213 N 22 VIII 1602 r. „za zalecanijem Lwa Sapiehi” (ML 85, k. 194; ML 88, k. 6v; NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 6, k. 204–205). Żył jeszcze 12 I 1615 r. (LMAB, f. 16, nr 72, k. 49), † do 14 V 1616 r. (ML 93, k. 24v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna).

214 ML 67, k. 186v–187. Należy podkreślić, że w dokumencie wymieniono wszystkich kandy-datów. Nie jest to typowe dla zachowanych w Metryce Litewskiej kopii listów nominacyjnych z okresu panowania Stefana Batorego.

215 Syn byłego pisarza ziemskiego, następnie stolnik słonimski. N przed 30 І 1597 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 4), † do 23 VІ 1598 r. (wiadomo z N następcy [Oliwa] (ML 83, k. 375v).

216 † przed 21 І 1592 r. (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 2, k. 35v–36).217 ML 67, k. 186–187; ML 69, k. 99. † przed 16 V 1623 r. (ML 99, k. 46v–47v – informację

udostępnił dr Vital Gałubovič z Grodna).218 Ostatnia wzmianka o nim 9 X 1598 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 16, s. 200; f. 1926, inw. 8,

nr 2, k. 178). O śmierci wiadomo z N następcy.219 N 26 VІІІ 1599 r. „za zalecanijem” wojewody trockiego Міkołaja Krzysztofa Radziwiłła,

Warszawa (ML 86, k. 75v), † przed 29 ІІІ 1610 r. (ML 89, k. 180).220 Archiwum domu Sapiehów, s. 224–225, dok. nr 269, L. Sapieha do M. K. Radziwiłła „Sie-

rotki”, 2 IX 1599, Ryga. Być może chodzi o Jana Suchodolskiego – deputata Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1603 і w 1610 r. od powiatu słonimskiego (zob. Deputaci Trybunału Głów-nego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1582–1696. Spis, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, red. A. Ra-chuba, Warszawa 2007, s. 120, 140).

87Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

skie w marcu 1610 r. (Jan Jeśman Synkowski, N 29 III 1610221), 7 kwietnia1614 r. (M. Połubiński, „za kotorym Lev Sapieha u pryčynie žądał”, N 18 IV 1614222, złożył przysięgę 26 maja 1614223), 14 maja 1616 r. (Konstanty Połubiń-ski, N 20 V 1616224) i w 1621 r. (Krzysztof Jeśman-Synkowski, N 7 XI 1621)225. Sejmiki elekcyjne w celu wybrania kandydatów na urząd podsędka odbywały się 16 maja 1623 r. i w maju 1628 r. (Stefan Markowicz Jacynicz, N 2 VI 1623226; Jesif [Józef] Połubieński, N 22 V 1628)227. Po śmierci sędziego ziemskiego K. Haraburdy szlachta słonimska zebrała się na sejmik elekcyjny 14 maja 1616 r. Pisarz ziemski M. Połubiński awansował na sędziostwo, 20 maja otrzymał przy-wilej nominacyjny, zaś przysięgę na ten urząd złożył 30 września 1616 r.228 W przypadku chorążego słonimskiego Balcera Michajłowicza Sokołowskiego nie wiadomo, czy objęcie przez niego wspomnianego urzędu zostało poprzedzone sejmikiem elekcyjnym229. Nie wiemy też o sejmiku, na którym obierano elektów na ten urząd po śmierci B. Sokołowskiego, jednak już w 1605 r. z tytułem cho-rążego słonimskiego występuje Jury (Jerzy) Mieleszko230. Jedyny sejmik w bada-nym okresie, na którym wybierano kandydatów na urząd podkomorzego, to sej-mik z 3 listopada 1608 r., kiedy obrano Mikołaja Hrehorowicza Tryznę (N 17 listopada 1608 r. „za pričinoju” Lwa Sapiehy)231.

Niejednokrotnie sejmiki elekcyjne odbywały się w Wołkowysku. Szlachta powia towa zebrała się tu w celu wybrania kandydatów na urząd sędziów ziemskich. Byli to: Frydrych Horain (Gorain)232, Hrehory Matiejewicz Wojna Hrycynowicz233

221 ML 89, k. 180.222 ML 91, k. 254v–255.223 NGABM, Ф. 1737, inw. 1, nr 19, k. 411v.224 ML 93, k. 24.225 ML 93, k. 493v–494.226 Podstoli N 20 X 1613 г. „za pričinoju Lwa Sapiehi” (ML 91, k. 200–200 адв.). Podsędek

E 16 V 1623, N 2 VI 1623 (ML 99, k. 46v–47v). Awansował na marszałkostwo 27 V 1625 (ML 100, k. 377v–378).

227 Stolnik N 21 V 1625 (ML 100, k. 373v). Podsędek N 22 V 1628 (ML 99, k. 258v). 228 E 14 V 1616, N 20 V 1616 (ML 93, k. 24v); złożył przysięgę 30 IX 1616 (NGABM, f. 1737,

inw. 1, nr 20, k. 266–267), † a. 9 II 1651 (ML 125, k. 152–152 v).229 Pierwsza wzmianka o nim jako chorążym pojawia sią w źródłach 16 VI 1583 r. (LMAB,

f. 16, nr 46, k. 25v – informację udostępnił dr D. Vilimas). Z tym tytułem wymieniony 20 I 1584 r. (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, k. 301), jeszcze 2 VI 1603 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 7, k. 172v).

230 Na urzędzie w latach 1605–1634 (S. Uruski, Rodzina, t. 10, s. 307); 8 I 1609 (NGABM, F. 1737, inw. 1, nr 10, k. 53v).

231 ML 89, k. 112. Awansował na podskarbstwo ziemskie litewskie. N 30 XI 1635 (Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 1219, s. 157), † 10 X 1640 (J. Wolff, Senatorowie…, s. 187, 232).

232 N 16 ІІІ 1571 r. (ML 267, k. 334v–335; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 21, przypis 169). Jest jeszcze 10 III 1572 r. (LMAB, f. 16, nr 24, k. 127, 162 – informację udostępnił dr D. Vilimas).

233 Wymienia się go 4 X 1578 r. (LMAB, f. 16, nr 74, k. 71 – informację udostępnił dr D. Vili-mas). Awansował na kasztelanię brzeską 10 VI 1593 r.; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 22, przypis 171: błędnie podana data 10 IV 1593 r.

88 Andrej Radaman

i in. Po śmierci podsędka Lenarta (Leonarda) Uzłowskiego234 sejmik, który odbył się 29 maja 1591 r., awansował pisarza ziemskiego Iwana (Jana) Bohdanowicza Uglika235 na podsędka236, na urząd pisarza ziemskiego wybrał zaś czterech kan-dydatów, spośród których król obdarzył urzędem Ławryna Żukowskiego237. Na sejmiku elekcyjnym, który zebrał się 4 kwietnia 1594 r.238, po awansie sędziego ziemskiego wołkowyskiego Hrehorego (Grzegorza) Wojny na kasztelanię brze-ską239, wśród czterech kandydatów na urząd wybrano kniazia Prokopa Romanowi-cza Dolskiego240 i Jana Szemeta (Szemiota)241. Przywileje na urząd sędziego ziem-skiego otrzymali obydwaj. Sędzią został J. Szemet (Szemiot)242, mimo że przywilej otrzymał później niż P. Dolski, o którego prosił sam kanclerz L. Sapieha. Dolski został sędzią ziemskim wołkowyskim po pewnym czasie (E 8 I 1607)243. Nomi-nację na to stanowisko otrzymał dopiero po śmierci I. Uglika244, który piastował urząd sędziego ziemskiego po śmierci J. Szemeta.

Bohdan Michajłowicz Massalski został obrany kandydatem na podsędko-stwo 1 maja 1602, zaś przywilej nominacyjny otrzymał 7 maja 1607 r.245 Po jego awansie na sęstwo ziemskie na sejmiku wołkowyskim tego samego dnia (4 grudnia 1625 r.) wybrano czterech kandydatów na podsędkostwo: pisarza ziemskiego Piotra Jana Zaleskiego, Wasyla (Bazylego) Kołłątaja, pisarza grodz-kiego wołko wyskiego Abrama Malchra Ławrynowicza Żukowskiego i Krzysz-tofa Szemieta (Szemiota). 11 grudnia 1625 r. przywilej nominacyjny otrzymał

234 Wymieniony jako Aleksander Uzłowski 3 X 1589 r. (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 11, k. 202).235 N 8 lub 20 XII 1579 r. (w rękopisie ruskim niewyraźnie:·и·lub·к) (ML 64, k. 287v); D. Vi-

limas, Načało raboty…, s. 281, 283 (inna data: 8 XII 1579).236 A 27 VІІ 1591 r., Kraków (ML 76, k. 176v–177; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 22, przypis

172, 174). Po awansie Iwana Uhlika na sęstwo, podsędkiem został kniaź Bogdan Michajłowicz Masalski. E 1 V 1602, N 7 V 1602 r. (ML 85, k. 182v–183). A na sęstwo E 4 XII 1625, N 29 ХII 1625 (ML 100, k. 425v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna).

237 N 8 VІ 1591 r., Kraków (ML 76, k. 161v; ML 78, k. 85v; D. Vilimas, LDK pavietų…, s. 22, przypis 174).

238 ML 78, k. 282v–283.239 A z wołkowyskiego sędziostwa ziemskiego na kasztelanię brzeską 10 VI 1593 r. (ML 76,

k. 412–412v).240 N 22 X 1594 r. „za zalecanijem kanclera Wielikoho Kniazstwa Litowskoho Lwa Sapiehi”

(ML 77, k. 533v–534).241 N 24 XI 1594 r., Kraków (ML 76, k. 470v; ML 78, k. 282v–283).242 Niejednokrotnie jest wspomniany jako wołkowyski sędzia ziemski. † przed 1 V 1602 r.

(wiadomo z N następcy – Iwana Bohdanovicza Uhlika).243 E 8 I 1607; obrany jednym z czterech kandydatów na urząd na sejmiku elekcyjnym zwołanym

8 stycznia 1607 r. przez wojewodę nowogródzkiego Teodora Skumina po śmierci I. B. Uhlika. N 24 I 1607 r., Kraków (ML 88, k. 274–274v). Zob. D. Vilimas, Načało raboty…, s. 283.

244 E 1 V 1602, zob. A z podsędkostwa na sęstwo wołkowyskie na sejmiku elekcyjnym w Woł-kowysku 1 V 1602 r.: „[…] na miestco zwykłoje, hdie sie sudy otprawujut’ do dwora wołkowysko-ho zjechavszy sie szlachta…” (ML 85, k. 183). N 9 V 1602 r. „po śmierti Jana Szemieta”, Warszawa (ML 85, k. 183v).

245 ML 85, k. 182v.

89Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

A. Malcher Żukowski, który zmarł w następnym roku (przed 31 sierpnia 1626)246. Następny podsędek wołkowyski Jakow Kędzierzawski (Kiendzierawski) (zmarł przed 9 grudnia 1633 r.) był nominowany na ten urząd 22 września 1626 r. po elekcji, która odbyła się 10 września tego roku247. Szlachta wołkowyska zebrała się też 2 lutego 1614 r. i 4 grudnia 1623 r. w celu wybrania kandydatów na urząd pisarzów ziemskich: Szymona Gorogielskiego (wcześniej pisarz grodzki, wybrany 2 lutego na sejmiku gromnicznym po śmierci Ł. Żukowskiego, N 10 II 1614 r.)248 i P. J. Zaleskiego (wcześniej spiżarny litewski, N na pisarstwo ziemskie 18 IX 1623 r.)249.

Po śmierci podkomorzego wołkowyskiego Jurija Jundziła (zaufanego klienta i namiestnika szkłowskiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza)250, który zmarł do 6 sierpnia 1597 r.251, na sejmiku elekcyjnym wybrano czterech kandydatów na urząd podkomorzego, z których przywilej nominacyjny 15 lipca 1599 r. otrzymał dzierżawca nowodworski Mikołaj Karp252. Po jego śmierci po sejmiku gromnicz-nym w 1623 (3 II) odbył się sejmik elekcyjny, na którym wybrano kandydatów na ten urząd, z których przywilej nominacyjny już 15 lutego tego roku otrzymał starosta zośleński Mikołaj Talwosz253, zaś po jego śmierci podkomorzym wołko-wyskim został sekretarz królewski kniaź Andrzej Prokopowicz Dolski (Dołzskij) (nominowany 24 lipca 1628)254.

O jedynym sejmiku elekcyjnym powiatu wołkowyskiego (3 grudnia 1624 r.), na którym obierano elektów na chorąstwo, pisał Krzysztof Chodkiewicz: „Kon-kurs był niemały ludzi znacznych […]”, „którzy nie tak dla sejmiku, jako gwoli elekcji na chorąstwo zjechali się byli”255. Przywilej nominacyjny na ten urząd 18 lutego 1625 r. dostał Żygimont (Zygmunt) Pukszta Klawsgiełowicz256.

Na sejmie walnym warszawskim, zwołanym na początku 1581 r., została uchwalona konstytucja sankcjonująca powołanie Trybunału Litewskiego. Pod koniec tego sejmu Stefan Batory wystawił dwa przywileje. Z datą 1 marca wyszła „Uchwała sądów głównych Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego…”, czyli

246 ML 100, k. 424–425 – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna; AR II, nr 978, s. 5.

247 ML 99, k. 175–175v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.248 ML 91, k. 246v. † do 18 IX 1623 r.249 ML 100, k. 134v–135 – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna. † a. 2 ІІІ 1633

(Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 1485, s. 186).250 ML 529, k. 217; M. K. Lubavskij, Litovsko-russkij siejm…, Priłoženija, nr 79, s. 229. H. Lu-

lewicz, Klientela szlachecka…251 LMAB, f. 16, nr 27, k. 46v – informację udostępnił dr D. Vilimas z Wilna. 252 N 15 VІІ 1599 r., po † Jurija Jundziła, Warszawa (ML 86, k. 68).253 ML 99, k. 10v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.254 ML 99, k. 265v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna; J. Wolff, Kniaziowie,

s. 50. † do 16 XI 1646.255 H. Wisner, Najjaśniejsza Rzeczpospolita…, s. 28.256 N 18 ІІ 1625, po † S. Pukszty (ML 100, k. 287v – informację udostępnił dr V. Gałubovič

z Grodna).

90 Andrej Radaman

tekst ordynacji albo „porządku sądów głównych”. Tydzień później, 8 marca dato-wano w kancelarii litewskiej „Przywilej Króla JM na sądy główne Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego…”, który postanawiał, że z uwagi na trwa-jącą wojnę, rozpoczęcie działalności Trybunału nastąpi w następnym roku. Jed-nocześnie na najbliższe święto Matki Boskiej Gromnicznej, według kalendarza „rzymskiego”, czyli 2 lutego 1582 r., król wyznaczył termin pierwszych w Wiel-kim Księstwie sejmików powiatowych dla obierania „sędziów głównych”257. Od 1582 r. na sejmikach deputackich Wielkiego Księstwa, które zbierały się w bada-nym okresie samodzielnie, nie czekając na uniwersał, corocznie 2 lutego wybie-rano sędziów Trybunału258. Ochronę sejmików deputackich zlecono powiatowym sądom grodzkim. Jak wynika z zachowanych dokumentów259, w badanym okre-sie (1582–1632) deputatów (w źródłach nazywanych także „sędziami głównymi” lub po prostu „trybunalistami”) trzech powiatów województwa nowogródzkiego wybierano częściej niż innych: z powiatu nowogródzkiego – Adama Poczapow-skiego260 w 1596, 1601, 1608, 1614 i chyba 1586, A. I. Chreptowicza261 (pod-komorzy nowogródzki w latach 1590–1600) w 1591, 1599, 1610 i chyba 1620, Lwa Mokłoka262 w 1601, 1605, 1609, J. Kiersnowskiego263 (podsędek nowo-gródzki 1619–1632) w 1603, 1609, 1630, Andrzeja Charytonowicza-Obryń-skiego264 (sędzia ziemski nowogródzki w latach 1619–1658) w 1608, 1616, 1627 i Аleksandra Chodkiewicza265 w 1594, 1622, 1597? i 1600?; z powiatu słonim-skiego – Krzysztofa Jundziła266 w 1586, 1589, 1592, 1595, Jerzego Mieleszkę267 (chorąży słonimski w latach 1605–1635) w 1604, 1607, 1611, 1617, M. Połubiń-skiego268 (pisarz ziemski słonimski w latach 1614–1616, sędzia ziemski w latach 1616–1651) w 1607, 1609, 1613, 1628, A. Mieleszkę269 (marszałek hospodarski od

257 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego..., s. 17; Tribunał obyvateliam VKL, „Vriemiennik Moskovskogo Imperatorskogo obščiestva istorii i drevnostiej rossijskich”, kn. 25, Москва 1857, s. 4–5; A. Janulaitis, Vyriausiasis Lietuvos Tribunolas XVI–XVIII amž., Kaunas 1927, s. 105–157.

258 A. Janulaitis, op. cit., s. 44–47; V. Raudeliunas, H. Wisner, Z dziejów Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego 1581–1648, „Kwartalnik Historyczny” 1986, t. 83, nr 4, s. 955–958, 966–967; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie…, s. 208.

259 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego… W dokumentach jednak nie zawsze podawano powiat, z którego w województwie nowogródzkim wybierano deputata.

260 Ibidem, s. 99, 114, 135, 152; LMAB, f. 43–449, k. 8; NGABM, f. 694, op. 4, nr 825, k. 92.

261 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 83, 108, 140, 168, 171.

262 Ibidem, s. 114, 126, 137.263 Ibidem, s. 120, 136–137, 200.264 Ibidem, s. 135, 158, 191, 213 [1634 r.].265 Ibidem, s. 92, 102, 113, 176.266 Ibidem, s. 71, 78, 87, 96.267 Ibidem, s. 123, 132, 143, 161.268 Ibidem, s. 132, 138, 148–149, 194.269 Ibidem, s. 66, 93, 111; RGADA, f. 356, op. 1, nr 35, k. 64, 66v.

91Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

1580 i marszałek słonimski w latach 1584–1601) w 1594 i chyba w 1584 i 1600, Iwana Mieleszkę270 (podkomorzy mozyrski w latach 1577–1605, marszałek sło-nimski w latach 1602–1607) w 1585, 1597 i 1584?, Stanisława Sokołowskiego271 (stolnik słonimski w latach 1598–1613) w 1586, 1588? i 1592?; z powiatu woł-kowyskiego – Stanisława Puksztę272 (chorąży wołkowyski w latach 1578–1624) w 1584?, 1588, 1604, Stanisława Chojnickiego273 w 1589, 1595, 1601 i Jana Jundziłła274 (marszałek wołkowyski w latach 1616–1625) w 1603, 1607, 1622.

Marszałkami Trybunału bywali także ludzie związani z województwem nowo-gródzkim: kasztelan witebski M. Snowski Grawż275 (1582 i 1583, z nieznanego sejmiku), T. Skumin-Tyszkiewicz276 (podskarbi ziemski, N 1 VI 1586, wojewoda nowogródzki, N 13 III 1590; 1588, deputat wileński; 1591, z nieznanego sejmiku; 1593, deputat wileński), Krzysztof Olędski277 (1600, z nieznanego sejmiku), K. Radziwiłł278 (hetman polny litewski, N 7 IV 1615; 1607, z nieznanego sejmiku; 1628, deputat nowogródzki), J. Kiersnowski279 (1609, deputat nowogródzki), Jan Hrehorowicz Uniechowski280 (1612, deputat nowogródzki), M. Połubiński281 (1613, deputat słonimski), Krzysztof Zawisza282 (1618, deputat nowogródzki), A. I. Chreptowicz283 (1620, z nieznanego sejmiku), Jan Jundziłł284 (1622, deputat wołkowyski), M. Tryzna285 (1625, deputat słonimski), Jan Stanisław Sapieha286

(1627, deputat słonimski).W swej monografi i Politycy schyłku złotego wieku Wojciech Sokołowski

stwierdził, że „głos zbiorowy szlachty żądał, aby [deputatami trybunału – A. R.] byli ludzie zacni, godni i znający prawo… Opinie takie są często zawarte w uchwałach i instrukcjach sejmikowych. Niekiedy sformulowania były dość skrajne, jak opinia szlachty na sejmiku nowogródzkim [przedsejmowym w stycz-niu 1598 r. – A. R.]: «aby żadnych urzędników ziemskich ani niczyich jurgielt-ników za deputaty nie obierano» […] zainteresowane zaś strony pragnęły, aby

270 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 67, 69, 102.271 Ibidem, s. 71, 75, 86.272 Ibidem, s. 66, 75, 123.273 Ibidem, s. 78, 96, 114.274 Ibidem, s. 120, 132, 174, 176.275 Ibidem, s. 61–64.276 Ibidem, s. 73–74, 82, 85, 88. 277 Ibidem, s. 110.278 Ibidem, s. 130, 133, 192, 194.279 Ibidem, s. 136–137.280 Ibidem, s. 145–146.281 Ibidem, s. 148–149.282 Ibidem, s. 162, 164.283 Ibidem, s. 168, 171.284 Ibidem, s. 174, 176.285 Ibidem, s. 183, 185.286 Ibidem, s. 189, 191.

92 Andrej Radaman

byli to ludzie im przychylni: krewni, przyjaciele, stronnicy...”287 O wyborach deputatów do Trybunału na sejmiku nowogródzkim w 1592 r. wspominał w swo-ich Zapiskach F. Jewłaszewski. Z jego słów wynika, że jeden z proponowanych kandydatów na deputata do Trybunału to jego „pan Aleksander” (Chodkiewicz), który „był na sejmiku tribunalskom i nie chtiał sie podniat’ na tribunał”288. Szlachta rozważała też kandydaturę F. Jewłaszewskiego – wówczas już szlachcica powiatu nowogródzkiego, lecz jednocześnie ziemianina Aleksandra i Jana Karola Chod-kiewiczów oraz klienta Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”, przeciwko niej wystąpił jednak Hrehory (Grzegorz) Unichowski289. Sędziami trybunalskimi z powiatu nowogródzkiego zostali ostatecznie tego roku [Heliasz?] Żaba290 i Fio-dor Bohusz (Bohuszewicz)291.

Pogląd szlachty nowogródzkiej na zasady wyborów deputatów do Trybunału przed sejmem z 1598 r. jest znany nie tylko z relacji Wawrzyńca Kochana, oso-bistego sekretarza M. K. Radziwiłła „Sierotki”292, przekazanej przez Janusza Radziwiłła wojewodzie wileńskiemu K. Radziwiłłowi293, lecz i z instrukcji sejmi-kowej powiatu nowogródzkiego na ten sejm: „A iż sie mnohije uskaržajut na Try-bunał, že čeriez praktyku do tych sudov prychodiat, k tomu že sługi i jurgieltniki panskije do tych sudov obirany byvajut, staratisie tohdy panovie posłovie našy majut, aby to pravom varovano było, żeby sługi panskije, jurgieltniki ziemskije, grodskije, do tych sudov obirany nie byli”294.

W powiecie słonimskim czasem było inaczej. W 1610 r. na sejmiku grom-nicznym słonimskim „niektórza uboga szlachta” wystąpiła przeciwko wyborze na

287 W. Sokołowski, Politycy schyłku Złotego Wieku: małopolscy przywódcy szlachty i parlamen-tarzyści w latach 1574–1605, Warszawa 1997, s. 52, 55, 76, 79, przypisy 118, 149; zob. też: U. Padalinski, Palityčnaja elita Lidskaga pavieta u apošniaj treci XVI st., „Biełaruski histaryčny aglad” 2009, t. 16, sšytak 1 (30), s. 27.

288 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113.289 „A mnie Hrihoriej Unichovskij zazriał, tak že Žabke z Buhuševičom obrano było”

(F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 113).290 Być może Heliasz Wasiljewicz Żabka, podkomorzy rzeczycki (1567 – † do 1 VIII 1606).

W 1567 r. wojskowy klient Jana Chodkiewicza (RIB, t. 33, kol. 830).291 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 86. Poźniej wojski no-

wogródzki (N 15 V 1592) i przyjaciel lub klient Albrychta Radziwiłła, Gabriela Wojny i Teodora Skumina Tyszkiewicza.

292 Zob. T. Kempa, Urzędnicy i klienci…, s. 216–217.293 Janusz Radziwiłł do K. Radziwiłła „Pioruna”, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego

litewskiego, Mir, 31 I [1598] r. [kopia XIX w.], VUB, f. 3, nr 273, s. 32–33. Datacja w XIX-wiecznej kopii tego listu (31 I 1597, przyjęta też przez Wojciecha Sokołowskiego) jest błędna, bo od września 1596 r. do lutego 1597 r. Janusz Radziwiłł przebywał jeszcze w Bazylei (VUB, f. 3, nr 273, s. 30–31: list do ojca Krzysztofa Radziwiłła z Bazylei, 10 I 1597 r., s. 34–35: list do ojca z Bazylei od 20 II 1597 r.); T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz..., s. 202.

294 AR, dz. II, nr 369, s. 3, publikacja: Instrukcyja Novagarodskaga sojmika pasłam na varszaŭski valny sojm 1598 g., wyd. A. Radaman, „Sacyjalna-ekanamičnyja i pravavyja dasledavanni” 2005, nr 2, s. 103–104.

93Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

deputata Trybunału Głównego Jana Suchodolskiego295, swego adversora, „którzy s nimi na prawie stoi”. W swej protestacji jeden z przedstawicieli tej „szlachty ubogiej” zaświadczył, że „iest iaśnie directie prawem pospolitym constytucią sey-mową warowano i zabroniono, aby prokuratorowie tak że i ci którzy swe sprawy u tego sądu maią nie byli na Trybunał obierani. Lecz iż ich miłości mimo prawo to upor widząc więcej kresła niż prawa i wolności postrzegaiąc tego electa odstąpu nie chcieli mnie inaczej nie godiło przy prawie stoiąc jedno się światczyć na takie nastąpienie na prawo jakożem się przed wszy(s)tkim kołem seymikowym, tak przed ich miłością pany senatory i przed pany szlachta rycerstwem obiwatelem tuteyszym protestować”296.

Sejmiki gromniczne służyły szlachcie również do innych celów, które nie miały nic wspólnego z zasadniczym ich przeznaczeniem – wyborami deputatów do Trybunału297. Na przykład w 1586 r. na sejmiku gromnicznym szlachta powiatu wołkowyskiego, oprócz wyboru deputatów (podkomorzego wołkowyskiego Jurija [Jerzego] Jundziłła298 i Jerzego Ostrowskiego299), wystosowała list do szlachty powiatu nowogródzkiego i słonimskiego z prośbą o pomoc w sprawie poskromie-nia nieosiadłego Siły Michajłowicza Skrobota, którego oskarżono o najazd na majątek pana Mikołaja Kremieńskiego, jego poranienie i zamordowanie, jak też najazdy na majątki innej szlachty powiatowej – „a iž tot Siła Skrobot nie pood-nokrot’ najezdy na domy šlacheckije činit’ i na inšych bratiu našu ješče pochva-lajet’ buduči čołoviekom nieosiełym, dieržemy to o łasce i miłosti vašich miło-stiej, našich miłostivych panov i brati, iž vaši miłosti, pospołu togo z nami žałujučy, tomu zabieganjiu obmyšliati budietie račili, jakoby sie takoje svovolen-stvo i mordy pogamovat’ mogli, a złočincy karany byli”300. List szlachty wołko-wyskiej do szlachty powiatów nowogródzkiego i słonimskiego, do którego pie-częcie przyłożyło 36 szlachciców, był związany z brakiem osiadłości Skrobota w powiecie wołkowyskim w 1586 r. i z komplikacjami powstałymi w związku z pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej301. Szlachta nowogródzka szybko

295 Deputat Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1610 r. z powiatu słonimskiego (zob. Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 140).

296 NGABM, f. 1737, op. 1, nr 14, k. 28v–29.297 I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, s. 534.298 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 71; Lietuvos Vyriausio-

jo Tribunolo sprendimai (1583–1655), oprac. V. Raudeliūnas, A. Baliulis, red. V. Raudeliūnas i in., Vilnius 1988, s. 65.

299 Ibidem. 300 I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, s. 534–535, przypis 2: fragment listu sejmiku

wołkowyskiego do szlachty nowogródzkiej i słonimskiej z 1586 r.; M. W. Doŭnar-Zapolski, Gisto-ryja Biełarusi, Minsk 1994, s. 141–142: błędnie podany 1588 r. Za te przestępstwo, zgodnie z art. 1 rozdz. XI Statutu 1566 r. stosowano najwyższy wymiar kary, а zgodnie z art. 21 tegoż rozdziału: „[…] gvałt i rany płatiti, a hrabiož z naviezkoju voročati majet’, i vsiu škodu dobrie otpraviti”.

301 I. Łappo, Vielikoje Kniažestvo Litovskoje…, t. 2, s. 534–535, przypis 2. Jednak jeszcze 4 kwiet-nia 1584 r. Siła Michajłowicz Skrobot jest wymieniony w źródłach jako ziemianin powiatu wołko-wyskiego (RGADA, f. 356, inw. 1, nr 32, k. 50–51).

94 Andrej Radaman

zareagowała na odezwę. Problem próbował rozwiązać sąd grodzki nowogródzki, a namiestnik (podwojewoda) nowogródzki Mikołaj Glebowicz Jeśman wziął pana Kremieńskiego pod ochronę prawną. Dalej sprawa ta toczyła się w sądzie zadwor-nym i już 2 września 1586 Siła Skrobot został odwołany302.

Zakończenie

Ewolucja samorządu sejmikowego w województwie nowogródzkim, tak jak i w całym Wielkim Księstwie Litewskim była ściśle związana ze zmianami w ustroju politycznym i społecznym państwa. Dwukrotnie w Wielkim Księstwie Litewskim w II połowie XVI w. kodyfi kowano prawo. Znaczna część szlachty uzyskała wówczas doświadczenie polityczne i prawne w ramach nowo powstałej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Lulewicz stwierdził, że już bezpośrednio po śmierci Zygmunta Augusta istniały w Wielkim Księstwie Litewskim „podskórne tendencje szlacheckie, zmierzające jeśli nie do zreformowania, to przynajmniej do uporządkowania wielu istotnych dziedzin życia publicznego”303. Był to okres wypracowywania przez litewską i ruską szlachtę powiatową własnych koncepcji wspólnej Rzeczypospolitej i programu jej naprawy304.

Zmieniało się miejsce sejmików w systemie państwowo-prawnym. Każdy sej-mik czuł się, jak zauważył już nestor historiografi i białoruskiej Mitrofan Doŭnar--Zapolski, częścią federacji – Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Samodzielność powiatów widać było w czasie normalnego funkcjonowania państwa, szczególnie jednak podczas bezkrólewia. Gdy nie było władzy centralnej, faktycznie i praw-nie należała ona do sejmiku powiatowego305. III Statut Litewski podsumował i zatwierdził większość zdobyczy pierwszego bezkrólewia i okresu panowania Stefana Batorego. Stanowił on – według I. Łappy – w odróżnieniu od poprzed-niej kodyfi kacji wspólne dzieło całego narodu szlacheckiego historycznej Litwy.

302 W księgach spraw sądowych Metryki Wielkiego Księstwa Litewskiego zachowało się kilka dokumentów do tej sprawy. Zob. Dekret Mikołaju Gleboviču Jeśmanu [podwojewodziemu nowo-grodzkiemu] z Siłoju Skrobotom o pochwałku na zdorowie jego, „Vyvołanje na Siłu Skrobota za pierevodom prava ot Mikołaja Jeśmana”, Grodno, 2 IX 1586 (ML 281, k. 144v–147, 148–149); „Podniesienje Silie Michajłoviču Skrobotu v spravie z Mikołajem Jeśmanom” (list glejtowny) (ML 279, k. 576v–577v). Nie wiadomo, jak toczyła się sprawa dalej, lecz 4 października 1598 r. Siła Michajłowicz Skrobot jest wymieniony jako ziemianin ziemi nowogródzkiej. W jednym z inwenta-rzy byłego Wileńskiego Archiwum Centralnego zachowała się informacja z dnia 1 lipca 1585 r., dotycząca niestawienia się na zamku słonimskim innego Skrobota – Iwana, oskarżonego o zabójstwo (NGABM, f. 1926, inw. 8, nr 1, k. 171–184, Opis spraw, które są przechowywane w byłym Wileń-skim Archiwum Centralnym, nr 7688, s. 81).

303 H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy…, s. 181. 304 Zob. H. Wisner, Naprawa państwa w uchwałach sejmików Wielkiego Księstwa Litewskiego

w pierwszej połowie XVII w., w: Studia polsko-litewsko-białoruskie, red. J. Tomaszewski i in., War-szawa 1988, s. 33–50.

305 M. W. Doŭnar-Zapolski, op. cit., s. 149–150.

95Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

Nie wszystkie jednak zwyczaje polityczne stały się normami prawnymi, np. Sta-tut z 1588 r. w ogóle pominął problem działalności sejmików okresu bezkrólewia, a prawo przedstawiania monarsze kandydatów na najwyższy urząd powiatowy – marszałkostwo306 – otrzymała szlachta powiatowa dopiero w XVII w.

Zarówno podczas bezkrólewia, tak i pod czas rokoszu sejmiki województwa mogły też przez recepcję prawa koronnego przyjmować normy prawne, częściowo sprzeczne z normami prawa statutowego z 1588 r. Na przykład w powiecie sło-nimskim w 1607 r. na sejmiku przy obraniu drugiego w powiecie woźnego-gene-rała – Dmitra Dieszukowicza307 stwierdzono: „a zažyvajučy w tom prykładu prava bratji svojeje stanov Korony Polskoje, kotoryje dogažajučy s pravom i potriebam svoim že by sie tym snadniej otpravovati mogli nie pod ličboju takovych voznych jenierałov zažyvajut΄, ale tolko jako togo potriebu byt΄ rozumiejut”308.

Podczas badań nad samorządem sejmikowym pojawia się dodatkowe zadanie, a mianowicie sporządzenie wykazu urzędników powiatowych (ziemskich i grodz-kich), elektów na urzędy i in. Na podstawie dostępnych źródeł i opracowań skon-struowałem takie wykazy – oczywiście wymagające korekt – dla trzech powiatów województwa nowogródzkiego. Pozwoliło to jednak na wyciągnięcie wniosków na temat elit sejmikowych i urzędniczych karier w skali powiatu. Do końca XVI w. w powiatach stworzonych przez reformę połowy lat 60. ukształtowały się miejscowe elity. Byli to w większości przedstawiciele średniej szlachty. Im wła-śnie niemal zawsze powierzano urzędy powiatowe ziemskie, poselstwa do sejmu i deputactwa do Trybunału.

W województwie nowogródzkim w badanym okresie urzędy ziemskie zazwy-czaj obejmowali przedstawiciele rodów średnioszlacheckich i tylko czasem pań-skich i kniaziowskich:

– w powiecie nowogródzkim: Charytonowiczów-Obryńskich (podkomo-rzy [2], chorąży [2], sędzia ziemski)309, Hołowniów (chorąży [2], sędzia ziemski, podsędek, pisarz ziemski [2])310, Jewłaszowskich (sędzia ziemski, podsędek, pisarz ziemski), Zienkowiczów-Cichińskich (marszałek, sędzia ziemski), Kiersnowskich (podsędek, pisarz ziemski), Bryndzów (wojski [2]), Dziewiałtowskich (stolnik [2]);

– w powiecie słonimskim: Mieleszków (marszałek [2], chorąży, pisarz ziem-ski, wojski, podstoli), Połubińskich (kasztelan, marzałek, sędzia ziemski, podsę-

306 A. B. Zakrzewski, Ograniczenie…, s. 173.307 Woźny słonimski. Patent z 28 VІІІ 1599 r., oblatowany 31 V 1600 r. (NGABM, f. 1926,

inw. 8, nr 2, k. 195). Drugi woźny-generał słonimski. Obrany na sejmiku. N1 25 V 1607 r., Warsza-wa (ML 89, k. 20); N2 15 XI 1608 r., P 1 XII 1608 r. Patent oblatowany 5 XII 1608 r. w księgach grodzkich i 13 I 1609 r. w księgach ziemskich (NGABM, f. 1785, inw. 1, nr 22, k. 209v–210v). Jest jeszcze 27 VI 1609 r. (NGABM, f. 1737, inw. 1, nr 10, k. 289), † ok. 20 II 1616 r.

308 ML 89, k. 20.309 A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103–104.310 Zob. A. Radaman, Palityčnyja kar’jery Jesifa Hałaŭni i jago synoŭ u Novagarodskim paviecie

VKL (drugaja pałova XVI – pieršaja pałova XVII st.), „Gierold Litherland” [Grodno] 2006, R. 5–6, nr 1 (17), s. 72–76; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 103.

96 Andrej Radaman

dek, pisarz ziemski [2], stolnik), Sokołowskich (chorąży [2], sędzia ziemski, woj-ski, stolnik), Jacyniczów (marszałek [2], podsędek [2], podstoli), Tyszkiewiczów (Ciszkiewiczów) (marszałek, pisarz ziemski, stolnik, podstoli [2]), Narbutów (podkomorzy, sędzia ziemski, pisarz ziemski), Tryznów (marszałek, podkomo-rzy [2]), Jeśmanów-Synkowskich (pisarz ziemski [2]), Tuszewickich (pisarz ziem-ski, stolnik), Łukaszewiczów (stolnik, podstoli);

– w powiecie wołkowyskim: Puksztów (chorąży [3], Jundziłłów (marsza-łek [2], podkomorzy, wojski wołkowyski i wojski słonimski), Karpiów (marsza-łek, podkomorzy), Uglików (sędzia ziemski, posędek, pisarz ziemski), Dolskich (podkomorzy, sędzia ziemski), Massalskich (sędzia ziemski, podsędek), Żukow-skich (podsędek, pisarz ziemski), Wasilewskich (stolnik, podstoli).

Z udziałem w pracy sądu kapturowego nowogródzkiego w 1573 r. jest zwią-zana także pierwsza wzmianka o działalności publicznej na terenach woje-wództwa przedstawiciela znanego rodu pańskiego (senatorskiego) T. Skumina Tyszkiewicza311.

Nie była to jednak elita zamknięta312. W końcu lat 20. XVII w. wśród urzęd-ników ziemskich powiatu nowogródzkiego widzimy chorążego J. Rudominę Dusiackiego (wybrany 3 listopada, N 10 XI 1627)313, mimo że jeszcze w 1593 r. szlachta nowogródzka uważała Ławryna Rudominę za nieposiadającego pełni praw, jako szlachcica „nowo uczynionego”314. Witold Sienkiewicz podkreślił kie-dyś, że spośród 140 wyższych urzędników powiatu nowogródzkiego, w okresie od 1566 r. do końca XVII w. około połowa należała do 19 rodów nowogródzkich, które stanowiły tylko 5% rodów objętych abjuratą z 1690 r.315 Jednak w okresie od II połowy XVI do początku XVII w. kształtowanie się elit średnioszlacheckich

311 Dworzanin JKM od 1564 r. Zob.: M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta, Kraków 1998, s. 120, 191; Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, s. 246. Później – podskarbi nadworny Wielkiego Księstwa Litewskiego (N 6 VII 1576) (ibidem, nr 1245, s. 160), starosta bra-sławski (1579–1588) N1 18 X 1579 r. „z czynienjjem liczby” do 20 XII 1580 r. (ML 64, k. 258v), N2 20 XII 1580 r. z prawem „vsi požytki na sibie pożyvati” (ML 66, k. 165v–166v). Wojewoda nowogrodzki z 1590 r. (N 13 III 1590 r. na sejmie walnym [ML 76, k. 115–116v]; Urzędnicy cen-tralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, s. 156; J. Wolff, Senatorowie…, s. 37; błędnie w ML 176, dok. 146). Zmarł na początku 1618 r. Pochowany 24 VII 1618 r. w Wilnie, w kaplicy przy cerkwi św. Trojcy (zob. Pamiętniki Samuela Maskiewicza…, s. 103). Zob. też: A. Radaman, Šlacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prablema ŭzniknieńnia kapturovych sudoŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim, Ruskim i Žamojckim u čas bieskaraleŭjaŭ drugoj pałovy XVI st., „Viestnik Akademii MVD Respubliki Biełaruś” 2004, nr 1, s. 132–136.

312 Zob. H. Lulewicz, Elita polityczno-społeczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII w. [1640–1655], Warszawa 1984, ss. 487 (praca doktorska w Bibliotece Instytutu Historycz-nego Uniwersytetu Warszawskiego).

313 ML 99, k. 207v–208 – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.314 BCz, nr 2243, s. 224; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, cz. 1: Czasy Zygmunta III i Włady-

sława IV, Warszawa 2002, s. 70–71, cz. 3: Sławne Państwo…, s. 243.315 W. Sienkiewicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogródzkim, s. 521. Zob. też:

Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo nowogródz-kie 1690 r., oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2002.

97Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

zależało nie tylko od woli J. H. Chodkiewicza lub M. K. Radziwiłła „Sierotki”, ale w znacznym stopniu od zdolności osób, które robiły karierę nie tylko w skali państwa, ale i powiatu, od wykorzystania możliwości, które otwierały się przed nimi po utworzeniu wspólnej Rzeczypospolitej.

W II połowie XVI – na początku XVII w. działalność sejmików aktywnie sprzyjała utrwalaniu kultury politycznej i prawnej szlachty z Nowogródczyzny, której cechami charakterystycznymi były szacunek dla prawa i dość wysokie wymagania co do standardów etycznych oraz poziomu edukacji czołowych przy-wódców regionalnych elit szlacheckich. Już na sejmie lubelskim 1569 r. poseł i sędzia ziemski nowogródzki M. Snowski Grawż (syn Żygimonta Niekraszewi-cza z rodu Niekrasza Ejrudowicza herbu „Dołęga”316) zaliczał się do najbardziej aktywnych parlamentarzystów litewskich, wchodził do komisji, która wypraco-wała ostateczny tekst unii lubelskiej, występował z programem egzekucyjnym, dowodził słuszności swego poglądu na ten problem w sporach z klientami Miko-łaja Radziwiłła „Rudego”, dyskutował ze starostą żmudzkim, marszałkiem wiel-kim litewskim, administratorem i hetmanem infl anckim J. H. Chodkiewiczem o potrzebie organizacji stałej obrony kraju317. Jak stwierdził L. Kieniewicz, ten „nie najmniejszy w końcu z sąsiadów” wojewody wileńskiego „musiał cierpieć co najmniej oschłość Radziwiłłowską”318.

Wraz z nim M. Snowski Grawż, spokrewniony z pańskim rodem Kłoczków (Barbara, żona Snowskiego i córka Jana Michnowicza Kłoczki pretendowała z mężem w latach 80. XVI w. do 3/4 majętności już dawno zmarłego Macieja Wojciechowicza Kłoczki319), pragnął i sam wejść do grona magnaterii litewskiej. 17 października 1571 r. M. K. Radziwiłł „Sierotka” pisał „Rudemu” „O Snow-skiego, gdym to krolowi Jmci powiadał, że się on prawować nie chce, jedno łaski króla JMci używać, kontentował się król JMć i rzekł: wolę ja, że się to prawo

316 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wileńskiej, wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. 1, z. 2, Kraków 1939, s. 366–367, dok. nr 311; ML 12, k. 405–406, 601v–604; ML 14, k. 243v–244; ML 30, k. 32–32v, 171–171v; ML 34, k. 212–217, 219–221; ML 248, k. 82v–83; VUB, f. 5, sygn. 3, nr 546–548; LMAB, f. 40, nr 49.

317 Dnievnik Lublinskogo sejma 1569 goda: Sojedinienije Vielikogo kniažestva Litovskogo s Ko-rolevstvom Polskim, wyd. M. Kojałowicz, Sankt-Peterburg 1869, s. 602–603, 609, 617–619; H. Lu-lewicz, Snowski Malcher..., s. 408–410; U. Padalinski, Pradstaŭnictva i palityčnaja pazicyja Viali-kaga Kniastva Litoŭskaga na valnych sojmach Rečy Paspalitaj u apošniaj treci XVI st., dysiertacyja na saiskańnie navukovaj stupieni kandydata gistaryčnych navuk 07.00.02, Biblioteka Nacyjanalnaj Akademii Navuk Biełarusi, Mińsk 2004, s. 26.

318 L. Kieniewicz, op. cit., s. 253, 278, przypis 42. Zob. też: Mikołaj Radziwiłł Rudy do Mal-chera Snowskiego, Bielica, 24 IX 1571 r., AR IV 495, nr 9, s. 45–46; H. Lulewicz, Sejmiki litewskie przed sejmem 1572 roku. Projekt obsady funkcji poselskich, w: Litwa w epoce Wazów. Prace ofi a-rowane H. Wisnerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Kriegseisen, A. Rachuba, War-szawa 2006, s. 126.

319 VUB, f. 5, sygn. 3, nr 562–563; ML 279, k. 243v–247v; ML 284, k. 33–36v. Zob. też: Na-cyjanalny Gistaryczny Archiv Biełarusi, Grodno, f. 1664, op. 1, nr 782, k. 1–13 – informację udo-stępnił dr A. Šałanda z Grodna; ML 279, k. 606v-610.

98 Andrej Radaman

Snowskiemu dostało niż owemu panu, bo nimem ja przyjechał do Warszawy, już to król JMć wiedział, że się pierwiej p. starosta żmudzki [Jan Chodkiewicz – A. R.] u Kłoczków o to prawo starał aniżeli Snowski, i woli tak król JMć bo łatwiej może lada czem Snowskiego odprawić, a owego pewnie by trudno czem małem, a bodaj nie Mścibohowem, bo mu się go bardzo chce”320. Za czasów Ste-fana Batorego tylko ten jeden wybitny przedstawiciel elity średnioszlacheckiej powiatu nowogródzkiego, który długi czas po śmierci Zygmunta Augusta był politycznie związany z J. H. Chodkiewiczem321, został senatorem Rzeczypospo-litej322. Raczej – o ile można sądzić – jako przywódca szlachty nowogródzkiej i być może całej „szlachty średniej”, bo w 1582 i 1583 r. był obrany pierwszym marszałkiem Trybunału Wielkiego Księstwa, z nadzieją na otrzymanie zastawio-nych Chodkiewiczowi dóbr Kłoczków.

Natomiast taki ambitny i zdolny przedstawiciel szlachty nowogródzkiej – sędzia ziemski Jesif (Józef) Hołownia nie doczekał się obiecanego przez Stefana Batorego awansu323, inni zaś długo czekali nawet na nominacje do urzędów powiatowych, lecz szybko mogli stracić wszystko, co mieli. Na przykład podko-morzy nowogródzki B. Oleksejowicz Owsiany (Owsianik)324 był oskarżony o przestępstwo służbowe i w maju 1581 r. wywołany „za vystupok svoj zo vsich zieml i panstv” Reczypospolitej325. Po dekrecie sądu zadwornego z 19 kwietnia 1600 r., który zmienił granicę nowogródzko-pińską, zapewne pod naci-skiem magnaterii z urzędu podkomorzego zrezygnował A. I. Chreptowicz (do

320 M. K. Radziwiłł Sierotka do M. Radziwiłła Rudego, Warszawa, 17 X 1571 r., Archiwum domu Radziwiłłów..., s. 2.

321 H. Lulewicz, Klientela szlachecka…322 M. Snowski otrzymał urząd kasztelana witebskiego w 1579 r. Jeszcze 14 stycznia 1579 r.

występuje tylko jako sędzia ziemski nowogródzki. Z tytułem kasztelana witebskiego występuje po raz pierwszy 4 grudnia 1579 r. Oprócz tego senatorami województwa nowogródzkiego i ministrami Wielkiego Księstwa Litewskiego zostali przedstawiciele znanych rodzin pańskich i kniaziówskich: Mikołaj Radziwiłł (wojewoda nowogródzki, N 18 X 1579), Teodor Skumin Tyszkiewicz (podskarbi ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego, N 1 VI 1586), Aleksandr Iwanowicz Połubiński (kasztelan nowogródzki, N 1586).

323 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasłam na elekcyjny sojm 1587 g...., s. 169.324 Dworzanin hospodarski Zygmunta Augusta, wsp. 2 VIII 1567 (Akty VAK, t. 31, nr 14, s. 18),

wierzyciel Jana Heronimowicza Chodkiewicza. Zob.: H. Lulewicz, Klientela szlachecka…; A. Ša-łanda, Sapraŭdny herboŭnik šlachty Vaŭkavyskaha pavieta ŭ druhoj pałovie XVI–XVIII st., „Gerold Litherland” 2004, R. 4, nr 1–2 (13–14), s. 19. Poseł na zjazd mścibohowski z województwa nowo-gródzkiego i poseł do Stefana Batorego z tego zjazdu (H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy…, s. 276). Podkomorzy nowogródzki, N1 30 XI 1576, Toruń (ML 58, k. 108v–109v; I. Łappo, Vieliko-je kniažestvo Litovskoje…, t. 1, s. 355–356, przypis 5), N2 5 XII 1576 (ML 63, k. 72v–73), „za ko-torym żadał pan vilenskij, starosta żomojtskij, maršałok ziemskij VKL, administrator i hetman ziem-li Ifl antskoj, starosta kovienskij, dierżavca telšovskij pan Jan Chodkievič, hrabia na Škłowie i Myšy” (ML 58, k. 108v–109v; ML 63, k. 72v–73).

325 ML 68, k. 28–30v; ML 69, k. 13. Zob. też: NGABM, f. 1737, Słonimski grodski sud, inw. 1, nr 2, k. 498v–499.

99Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

18 sierpnia)326. W. Zienkowicz Cichiński jako jedyny w Wielkim Księstwie Litew-skim mógł łączyć od 1598 r. w swoich rękach urzędy marszałka hospodarskiego ziemi nowogródzkiej i sędziego ziemskiego nowogródzkiego, jako marszałek sej-mikowy powstrzymać od rozłamu sejmik nowogródzki w 1607 r. Jednak i ten jedyny z posłów szlachty nowogródzkiej, który wotował za elekcją Zygmunta III Wazy w listopadzie 1587 r., na przedelekcji w Wilnie327 nie został senatorem. O tym właśnie odważnym żołnierzu i polityku, który pozwalał sobie na ostre wypowiedzi w obecności J. K. Chodkiewicza, pisał w lutym 1602 r. podsędek nowogródzki, kalwinista F. Jewłaszewski, obwiniając go, że „rušyła jego krevnost do obrony siostrzeńca” (pana Korsaka), oskarżonego o pomoc udzieloną zbrod-niarzowi Olbrychtowi Brzuchańskiemu, który zabił syna podsędka (Jana Jewła-szewskiego) „odraženie z ducha po nowokr(e)ščenstvu abo davno nie było, abo na tot čas utiekło ot niego proč”328.

Nikt z przedstawicieli średnioszlacheckich rodów powiatu nowogródzkiego nie został senatorem w czasach Zygmunta III Wazy i tylko czterej przedstawi-ciele szlachty słonimskiej i wołkowyskiej weszli do senatu – sędzia ziemski woł-kowyski z nominacji Batorego (do 4 października 1578) Hryhorej Matiejewicz Wojna (spokrewniony z Kłoczkami), który awansował na kasztelanię brzeską 10 czerwca 1593 r. 329; marszałek słonimski (N II 1602)330 i podkomorzy mozyr-ski I. Mieleszko, który awansował przed 18 maja 1607 r. na kasztelanię mścisław-ską331; marszałek wołkowyski (N 14 II 1606)332 Mikołaj Wolski, który awansował 31 marca 1615 na kasztelanię witebską333 i marszałek słonimski (N 18 V 1621)334 z rodziny senatorskiej K. A. Połubiński, który awansował do 27 maja 1625 r. na kasztelanię mścisławską335. 30 listopada 1635 awansował na podskarbstwo wielkie litewskie podkomorzy słonimski336 i jednocześnie kuchmistrz Wielkiego Księstwa Litewskiego337 M. H. Tryzna338. Dopiero za Władysława IV chorąży

326 A. Radaman, Da prablemy vyznačeńnia miažy pamiž Novagarodskim i Pinskim pavietami Vialikaga kniastva Litoŭskaga…, s. 77, przypis 2.

327 Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 1, nr 87, s. 279–280.328 F. Eŭłašoŭski, op. cit., s. 117–118.329 Hryhorej Matiejewicz Wojna A z sęstwa ziemskiego wołkowyskiego na kasztelanię brzeską

10 VI 1593 r. (ML 76, k. 412v).330 ML 85, k. 170; J. Wolff, Senatorowie…, s. 115: 2 II 1602 r.331 J. Wolff, Senatorowie…, s. 115.332 ML 85, k. 393v.333 ML 92, k. 4v–5.334 ML 93, k. 400v – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.335 ML 100, k. 377v–378 – informację udostępnił dr V. Gałubovič z Grodna.336 Е 3 XI 1608, N 17 XI 1608 „za pričinoju Lva Sapiehi” (ML 89, k. 112).337 N 25 II 1623 (Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 322,

s. 63). Został znowu podkomorzym słonimskim. Wsp. 21 XII 1631 r. (NGABM, f. 1848, Słonimski podkamorski sud, op. 1, nr 1, k. 190).

338 Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 1219, s. 157.

100 Andrej Radaman

nowogródzki J. Rudomina Dusiacki (związany z rodem Radziwiłłów) 25 lutego 1636 został kasztelanem nowogródzkim339, a podkomorzy nowogródzki (N 20 VII 1630 r.) i referendarz litewski340 D. K. Obryński – związany z rodem Radziwiłłów zarówno birżańskich, jak i nieświeskich, a także z L. Sapiehą – w 1638 r. został nominowany na urząd kasztelana smoleńskiego, którego jednak nie przyjął341.

Natomiast Wasyl (Bazyli) Kopeć (poseł słonimski na sejm 1603, podkomorzy brzeski litewski w latach 1615–1626)342, przedstawiając zalety ustroju monarchiae mixtae, dziękował królowi za otrzymaną w 1626 r. kasztelanię nowogródzką: „Nie jesteśmy ową statuą, w której głowa złota, piersi srebrne, insze z podlej-szych kruszcow członki, wszystkie non tenaci nexu, bo tylko ad dissipationem spojone, ale jak ciało ludzkie, całe z iednostajnej materji, a jednym dobra pospo-litego tchnące duchem, w którym W.K. Mość głowa tak pierwsze i najpoważniej-sze trzymasz miejsce, że też piękną formę i faciam Rzeczypospolitej wyrażasz. Nader miłą i wdzięczną ta lutnia wydaje melodje, bo w niej nie jedna alta, lecz wielu wolnych głosów fi des usilnym Waszej K. Mości staraniem intensae, dość zgodną brzmia harmonią”343.

Już w czasie pierwszego bezkrólewia sejmik nowogródzki stanął przed pro-blemem zorganizowania niezbędnej władzy sądowniczej, musiał rozpatrzyć kon-kretną sprawę kryminalną we wrześniu 1572 r., zanim doszło do utworzenia nowogródzkiego sądu kapturowego na mocy „postanovienia na sojmiku, kotoryj spravovał v r. siemdiesiat trietiem v Novahorodku piried alekceju hospodara

339 N 25 II 1636 (H. Lulewicz, Rudomina Dusiacki Jan…, s. 671–674).340 N 20 VII 1630 (Urzędnicy centralni i dygnitarze WKsL XIV–XVIII wieku. Spisy…, nr 1373,

s. 173–174). 341 A XI 1638 (J. Wolff, Senatorowie…, s. 311), † po 1640 (ibidem, s. 132, 311), † ok. 1642

(Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów…, s. 82).342 Poseł słonimski na sejm 1603 r. (Archiwum Domu Sapiehów..., s. 357, dok. nr 426). Podko-

morzy brzeski N 23 X 1615 (ML 92, k. 186v; APK, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 910, k. 1). Kasztelan nowogródzki N 25 XI 1626 r. (Muzeum Narodowe w Krakowie, dok. perg. 543/17, nr I.163502; Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Narodowego w Krakowie, oprac. J. To-maszewicz, nr 182, Kraków 1992, s. 78). Oprócz tego senatorami województwa nowogródzkiego za Zygmunta III zostali przedstawiciele znanych rodzin pańskich: Teodor Skumin Tyszkiewicz (woje-woda nowogródzki, N 13 III 1590 – † do 30 V 1618), Samuel Wołłowicz (kasztelan nowogródzki, N 6 III 1608) i Mikołaj Bogdanowicz Sapieha (wojewoda nowogródzki, N 30 V 1618). Natomiast Jan Karol Chodkiewicz otrzymał 19 lipca 1599 r. przywilej nominacyjny na starostwo żmudzkie, a Aleksander Chodkiewicz 25 lutego 1605 r. przywilej nominacyjny na województwo trockie.

343 J. Ostrowski Danejkowicz, Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmo-we, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elo-giarne, inskrypcyjne, y inne różne, w oboim języku prozą i wierszem na dwa tomy to jest polski i łaciński podzielone, a dla pożytku i pochopu w każdej materyi audytorow eloquencyi do druku podane, t. 1, vol. 1, Lublin 1745, s. 276–278; G. J. Galenczanka, Razvićcio šlachieckaj demakratyi ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim u ХVІ–ХVІІІ st., „Gierold Litherland” 2001, R. 1, nr 3–4 (3), s. 96; pierwsza edycja: G. Golenczienko, Šlachietskaja diemokratija v Vielikom Kniažiestvie Litovskom XVI–XVIII vv., w: Biełorussija i Rossija: obščiestva i gosudarstva, red. D. E. Furman, Moskwa 1998, s. 31–56.

101Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

našoho prišłoho za ufałoju niekotorych ich miłosti panov rad i vsich stanov ziemli novhorodskoje”344. W skład tego sądu, którego obrady rozpoczęły się 1 sierpnia 1573 r., oprócz urzędników sądu ziemskiego, sędziego Malchera Snowskiego, podsędka Józefa Hołowni i pisarza Kaspara Kiersnowskiego, weszli także czterej deputaci, których szlachta nowogródzka obrała na sejmiku przed elekcją Henryka Walezego „na czynienie sprawiedlivości” – F. Skumin Tyszkiewicz, Hieronim Makowiecki, Michajło Tuhanowski345 i B. Owsiany346. 21 sierpnia 1574 r. kasz-telan wileński, marszałek wielki litewski, administrator i hetman infl ancki J. H. Chodkiewicz (magnat, który był uważany przez O. Haleckiego za przy-wódcę całego obozu szlacheckiego w 1562 r.347) pisał z Lachowicz do Stanisława Karnkowskiego: „Licentia crescit, popularitas górę bierze, ergo wszystkiego to jest fomes, oto ta nasza wielebna unia”348.

Na to, że pewna część szlachty średniej powiatu nowogródzkiego nie chciała być wówczas klientelą pańską349 i pretendowała do odgrywania samodzielnej roli politycznej, wskazuje bezpośrednio art. 25 instrukcji sejmikowej powiatu nowo-gródzkiego posłom na sejm elekcyjny z 1587 r. z sejmiku, w którym uczestniczyli tylko przedstawiciele średniej i drobnej szlachty: „Praktykom zabiegać, aby nie

344 NGABM, f. 694, inw. 4, nr 885, k. 77. Sejmik ten odbył się zapewne na początku marca lub nieco wcześniej. Zob.: A. Radaman, Šlacheckija zjezdy i sojmiki Novagarodskaga pavieta i prable-ma ŭzniknieńnia kapturovych sudoŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim, Ruskim i Žamojckim u čas bieskaraleŭjaŭ drugoj pałovy XVI st., „Viestnik Akademii MVD Riespubliki Biełaruś” 2004, nr 1, s. 132–136; H. Lulewicz, Funkcjonowanie sądownictwa szlacheckiego w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie pierwszych bezkrólewi (1572–1576), w: Z dziejów kultury prawnej. Studia ofi arowane Profesorowi J. Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin, red. M. Wąsowicz i in., Warszawa 2004, s. 362; Univiersał po ščaslivoj koronacyi Jego Korolevskoje Miłosti so storony sudov 28 IV 1574 r. (ML 57, k. 112v); I. Łappo, Ziemskij sud v Vielikom Knižestvie Litovskom v konce XVI vieka, „Žurnał Ministerstva Narodnogo Prosvieščienija” 1897, t. 311, nr 6, s. 266.

345 Klient Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Zob. Muzeum Narodowe im. Książąt Czartory-skich, rkps. 743/2, s. 46–47; H. Lulewicz, Klientela szlachecka…

346 Klient Jana Hieronimowicza Chodkiewicza. Zob. Muzeum Narodowe im. Książąt Czartory-skich, rkps. 743/2, s. 23–25; H. Lulewicz, Klientela szlachecka…

347 Zob. O. Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem 1562 r. i jego petycja o unię z Polską..., s. 334–335. Zob. też: A. Januškievič, Między królem a Radziwiłłami: kształtowanie kariery politycznej Jana Chodkiewicza w przededniu Unii lubelskiej 1569, w: Faworyci i opozycjo-niści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII w., red. M. Markiewicz, R. Skowron, Kraków 2006, s. 167–179; H. Lulewicz, Przegrany faworyt. Polityczna pozycja marszałka ziemskiego i starosty żmudzkiego Jana Chodkiewicza po roku 1572, w: Faworyci i opozycjoniści…, s. 181–189.

348 L. Kieniewicz, op. cit., s. 30, 42, przypis 31. Jeszcze wcześniej, 29 lipca 1572 r. w swoim liście z Knyszyna do wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Rudego ówczesny starosta żmudz-ki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz pisał: „Z Wilna aż do Łowicza consilia nasze latają, wiera by nieźle z tych, którem ongi mianował posłem, za królem do Boga posłać” (ibidem, przypis 30).

349 Jak stwierdził L. Kieniewicz, w latach 70. XVI w., nie mogąc wybić się ponad szlachtę jako całość, senatorowie przystępowali do prób lokalnej i osobistej mediatyzacji własnych sąsiadów. „Jeszcze mu idzie o szlachtę lachowicką albo raczej o ich imiona” – donosił 29 czerwca 1572 r. Mikołajowi Radziwiłłowi o Janie Chodkiewiczu M. Sawicki (L. Kieniewicz, op. cit., s. 253, 278, przypisy 41–42).

102 Andrej Radaman

byli, žeby nami panovie nie targovali. A kotoryj by v tom uznan był, protiv tako-vomu, jako turbatoru reči pospolitoje, povstat΄ i zdorovia svoje dla potrieby Ojčy-zny vażyt΄. A chto by z brati našoje, budučy sług ich zavołanym, nie chotieł sia v tym počut΄, pry ojčyznie i volnosti svojej zostati – budiet΄ bezecnyj”350. W takim razie i na sejmiku powiatu nowogródzkiego, w którym tylko M. K. Radziwiłł „Sierotka” na początku 1602 r. miał więcej niż 10 000 dymów351 (czyli ok. 32% wszystkich dymów352), nie można wykluczyć tego, że w pewnych sytuacjach – zwłaszcza gdy magnackie stronnictwa zablokowały się wzajemnie (jak na przed-sejmowym sejmiku nowogródzkim w 1598 r.) czy kiedy senatorowie nie byli obecni na sejmiku (jak na przedsejmowych sejmikach nowogródzkich w 1587 i 1607 r.) – decyzja spoczywała w ręku szlachty353.

Self-Government of Dietines (Sejmiki) in the Counties of Novgorodok Province of the Grand Duchy of Lithuania in 1565–1632

The paper presents the organization of sessions of various types of dietines (sejmiki): relational, deputational, electoral, judicial or military assemblies (constituencies, place of the proceedings, number of participants, rules for conducting sessions, tax resolutions, etc.). According to the author, the evolution of dietiny (sejmik) self-government was closely connected to the changes in political and social system of the Grand Duchy of Lithuania after the Lublin Union of 1569. It was a period when the Lithuanian and Ruthenian nobility were developing their own conceptions of the common

350 Instrukcyja Novagarodkaga sojmika pasłam na elekcyjny sojm 1587 g..., s. 167. O sejmikach województwa nowogródzkiego z czasów bezkrólewia zob. A. Radaman, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa nowogródzkiego… [w druku].

351 ML 289, k. 88v. Zob. też: M. M. Siekierski, The Niaświż Estate of Prince Nicolas Christo-pher Radziwiłł: The Formation of a Byelorussian Latifundium (1565–1616), „The Journal of Bye-lorussian Studies”, t. 4, nr 2, [London] 1978, s. 48–67; idem, The Estate of Łachwa of Prince Nicholas Christopher Radziwiłł (1549–1616). A Contribution to the Study of the Historical Geogra-phy and Economy of Southern Byelorussia, „The Journal of Byelo russian Studies” 1981, t. 5, nr 1, s. 19–28; idem, Landed Wealth in the Grand Duchy of Lithuania: The economic Affairs of Prince Nicolas Christopher Radziwill, 1549–1616, cz. 1: „Acta Baltico-Slavica” 1989 [publ. 1992], t. 20, s. 239–308, cz. 2: „Acta Baltico-Slavica” 1992 [publ. 1994], t. 21, s. 195–300.

352 BRacz., rkps 37, k. 7; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, króla polskiego, t. 1, Kraków 1860, s. XVII; A. Vasiliauskas, op. cit., s. 55. W 1650 r. w powiecie nowogródzkim było ok. 41 249 dymów (wniesione przez szlachtę w tym roku podymne wyniosło 20 290 złp 2 gr). Zob.: H. Wisner, Przedsejmowy sejmik nowogrodzki w latach 1607–1648, „Przegląd Historyczny” 1978, t. 69, z. 4, s. 677–678; Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskie-go. Województwo nowogródzkie…, s. 5. W 1690 r. dymy, które należały do przedstawicieli rodu Radziwiłłów na terytorium powiatu nowogródzkiego wynosiły 2/3 ogólnej liczby. Zob. W. Sienkie-wicz, Kilka uwag o udziale szlachty w sejmiku nowogródzkim, „Przegląd Historyczny” 1979, t. 70, z. 3, s. 519.

353 A. B. Zakrzewski, Czy w Wielkim Księstwie Litewskim XVI–XVIII w. istniała demokracja szlachecka?, w: Silva rerum nova. Študyi ŭ honar 70-hoddzia Gieorgija J. Galenčanki, red. A. Dziar-nowič, [seria „Athenaeum”, t. 12], Vilnia–Mińsk 2009, s. 126.

103Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego...

republic and a programme of its reforms. In September 1572 the Novogrodok Dietiny (Sejmik): faced the problem to organise the judiciary, before in 1573 an interregnum vigilance committee was appointed. Operations of dietines (sejmiki) were conducive to the development of political and legal culture of the middle nobility a part of which aspired to play a signifi cant political role and to infl u-ence the state’s policy of the whole Republic of Both Nations.