!STANBUL UN1VERS1TES1 EDEBtYAT F.AKÜLTESt

. .

! q ' . . la: J~taJ> · .

Jt. I.A. l..l. 1. .

~j~~1~ Vlll ~'l r,lj) e'l r a a:ID t-I:D al:b J.t I.JL l..l. 1.· SANAT TARİHİ ENSTITüSü

1978

İSTANBUL, SüLEYMANlYE'DE .. HELVAİ TEKKESİ

M. Baba TANMAN

Helvai Tek~esi İstanbul'da , Süleymaniye'de, Bozdoğan Kemeri Caddesi üz~de ·yer almaktadır. İlk bakışta gayet iddiasız hatta gösterişsiZ bir dış mimariye sıihib olan tekke, aynı sırada bulunan ahşap meskenlerle birlikte, geçen yüzyıl lstanbulu'nun şehir doku­sunu. yaşatan bir yapılar grubu oluşturmaktadır. Aynca bizi bu ça­lışmaya sevkeden asıl sebeb, Helvai Tekkesi'nin, ileride temas . ede­ceğimiz bazı plan özelliklerinden dolayı mimari tarihimiz açısından ilgiye layık bir yapı oluşudur.

"Bugihı son derece harab olan tekkenin, yakında İstanbul Üni­·versit~si tarafından yıktınlacağı öğrenildiğinden, ilgili makaıpların dikkatl~rini hu esere çekebilmek ve kurtarılarak restore edilm~sine yardmicı olabilmek başlıca . dileğimizdir.

He1vai tekliesi'nin tarihçesi :

Helvai .Tekkesi'nin kuruluşu ·· 16. y :y. ın ikinci çeyreğindedir1•

1 Bu konuda yararlandığımız kaYn-aklar :

a) «Deriin-i !slambol'da Hii.nkahlar Beyanındad.ı.r», !stanbul Belediye Kü­tüphanesi (Yazmaf.

'· b) «Tekiiyiiya ve Zeva:yaya Mahsus Defterl'>, Vakıflar Arşivi, no. 109, 6. . sandık, 366, !stanbul 1922/23 .. c) Abdilibaki Gölpınar lı, · «Melamilik ve Melamilerl'> , !stanbul 1931, s. 46. d) .Abdülbii.ki Gölp·ınarlı, «Bayramiye» maddesi, !slam Ansiklopedisi, cilt

· 2, !stanbul 1943, · s. 423-426. e) Rıfkı Melfıl Meriç, «!stanbul Teltkeleri (1962 başında mevcut, kısmen

harab)», !stanbul 1962·· (Şubat 1962'de Gayrimenkul E.slti Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu~a sunulmuştur.), 99 no.lu kayıt .

.f) !smet Zeki Eyüboğlu, «Hacı Bayram Veli» maddesi, Meydan-Larousse. cilt 5, !stanbul 1971, s. 494.

174

Tekkeye adını veren banü, halk arasında «Helvai Baba» veya «Hel­vacı Baba» lakablanyla tanınan Şeyh Yakub Efendi (1510-1588/89) dir2• Bu çalışmamiz: boyıiı:ica .. eski harflerle ·ya.zı.ln:u.ş ya da basılmış kaynaklan layıkıyla tarayamadığımiz , için, Şeyh Yakub Efendi'nin hayatı hakkında teferruatlı bilgi veremiyoruz. Ancak 1510'da doğ­duğu, Bayramiye Tarikatı'nın3 Melamiye Kolu'nun4 (Melamiye-i Bay-

g) Yusuf Ziya !nan, «İslam'da Melamili~ Tarih! Gelişimi», İstanbul 1976, s. 136-137.

h) «Asi tane-i Aliyye ve · Bilad-ı Selese'de Ka.in El' an Mevcut ve Muhteıjk. Olmuş Tekkelerin !sim ve . Şöhretlerl ve Mukabele-i Şe!"ife ·ç;ünleri B~­yan Olunur.:&, !stanbul H. 1256 (M. 1840/41), !stanbul Üniversitesi Ki­taplığı, no: 89543.

2 Şeyh Yakub Efendi'nin hangi tarihte şeyh · oldu~u kesizi olarak.- biıe~ mlyoruz: 1510'da doğdu~a ve 1529'da bu makamda bulundu~a göre, 1525-1529 yılları arasında şeyl\lik aldığını düşünebiliriz.

3 14. y.y. ın sonlarında ünlü Türk mutasavvıfı Hacı Bayram-ı V~li (13Ş2-1429) tarafından kurulan tarikattır. Hacı Bayram-ı Veli Ankara'nın Solfasol köyünde doğmu§tur. Asıl. adı N~a.ildır. 'zamanıiıin öğrçniİni y~ptıktiı.n. so~a Ankara'da, Kara Medrese'de ve Bıirsa~da müderrisllk yaptı. Dı.i.ha ·sonrıi:, Hal­vetiye Tarikatı'nın ulularından ve Erdebil Süfilerl'nden Alaeddin-i Erdebm··­nln halifelerinden olup Bursa'da «Somuncu Baba» diye tanınan · Hamidec:idin~i Aksarayt (Hamid-i Veli) ye intisab etti ve §eyhiyle :aac'a gitti. Hamid-i Veli\­~ yanında !I'asavvuf öğrenimini ikinal etti ve bu zatın halifesi ·oldu. Şeyhi­nin ölümünden sonra Ankara'ya geldi ve orada müderrlsken etrafında topla­nan talebe grubu gibi kalabalık bir dervi§ler ve müridier toplulu~u irşadla nie§gui oldu. Devrin hükümdar.ı .n. Sultan Murad, büyük iıüfuzu·:. oln'ıasından endişelenerek Hacı Bayram-ı Veli'yi Edirne'ye çağırdı. Görüşmelerinden sori­ra Hacı Bayram-ı Veli'nin kıymetini anlayan hükümdar,. oğlu .. müstakbel Fa~ tih'i O'nun terbiyesine teslim edecel..: kadar bağlılık gösterçli. Hacı Bayram-ı Veli ise bu ·vazifeye mürldlerinden ,.Akşemseddin'i tAyin etti. (Yanlış olarak Fatih Sultan Mehmed'in hocası olarak taninan, fakat aSlında, mürşldi olan .Akşemseddin, Hacı Bayram-ı Veli'nin halifelerinden ve Bayraml~•e Tarikatı'nın Şenisiye Kolu'nun kurucusudur.) Hacı Bayram-ı Veli 1429'da .Ai:ıkara~da öldü

• ve kendi adıyla anılan külliyedeki türbeye gömüldü. · ·

Bayram.illk, tar~t silsilesi itibariyle Halvetillk'.ten gelirse de, 'Qu tarikat Halvetiye ve Nak§ibendiye tarikatlarının karl§ımından, yeni bir yorumla ta-savvufi akldelerini ve ayin usullerini kurmu§tur. ·

· Hacı Bayram-ı Veli'nin ölümünden sonra, halifelerinden bazıları mür§idle­rinin görüşlerini ve duyu§larını ·kendi meşreblerine göre yorwnlayarak, bu ta­rikatın çerçevıısi içinde .kalarak, bazı kollar kurmuşlardır. Aşağıdaki '.§einada

bu kolları ve kurucularının adlarını görebiliriz. . .

175:

raniiye) Uniü· şeyhl~rinden >Pir ' Ali-i Aksarayi'ye · ıntisab. · ettiği, ve. hilafet aldığı·, bli zatm _oğlu ve halifesi olan İsmail-i ·Maşuki'nin ·1529 da:· idam. edilmesinden·.sonra, mezkfır: tarikatın .en gözde si.ınası : ol-

·: · .

Jı.kşeıase!ldin (Ş.EMSİYE) . .. ı : .·

ı . ı İbrah:i.ıii.-~· TennQri . 9amiı Hamza

(TENNOR:iYE) Abdurrbman

~eyylf Kasıın Jol~edl Ç~leb~ <·. Meode·dd:rn· İsa . Bolulu hm.ed Ef. ·ilyas bb tsıi. . sıiruh.e.ırl: H:imm~t Ef. ·

·. . (!pEVİYE) . (HİMNETİYE)

.. · ·

HALV.Ei'!IE Brdebiı~sifııer~ boı Ba.yt~-~ Veli

(BAYRAl·~İYE) . •

A.kb~l.k _Abdullah . ı . . Hızır Dede

. ttitfıı~ Adz Mabmud Hüdal.

( CELVETj;YE)

Bursalı. ömer ne·de (MEL!M!Y.E")

Bos.oaıi 1ııam~a Ba.ıi {BA;MZA.V İill)

.· . Bayramilik, · Anadolu' da. ve. Rum eli' de, Türkler .. arasmda ~n yaygın · olan tarikş.~laidaı;ıdır. · Akşem_seddin'çlen 4olayı İstanbul'a ' fetihle beraber giren 'tari­kati.arıiı _da başmda gelen Bayrainiye, 'Q.u kentte son zamanlara ··kadar öne~ korumuştılr.' i9: :y.y. da· İstanbul'daki · Bayrami · tekkeierinin adlarını ve mahal.: ıeıerüıi, · bir. QÔk kaynağı karşila§tırarak ·ortaya Çıkardiğmuz şu listede ·göre~ bilfriz . .'

ADI MAHAT-LESi

Al?di Baba._ ........... , ................................ Eyüp :AbıÜissain~ıi :iri i endi. ... .... ... .. : .. : ......... .' ..... Kağıthane ~.emse~clin: ·> ................... _. ... : ............. .Hırka-i Şerif Cism-i Latif .... ............... : .. .' .... .. :.: ... .. ..... Aksaray DiVitciıer (:Beici.iade · Muhyi Efendi) ...... ~: . lt s~üd?Lr-Di\ritciler Emekyim1ez.: ;: ... ' ............... : .. :. : .. .. , ...... : .. . ltsküdar-Salacak :Hase.ki. :: .... , ... :., .:· ...... :. : ... :: .. ~: ..... : .: ..... : ... :!f~seki · Ha§imi Osma.iı' Efendi.:.: .......... : .. : .... : . ~ ... Kasımpa§a~Kulak5iz . . HelvaL ........ ..... .. .. .. .. ............. ......... .. .. .. Süleymaniye-Bozdoğan Kemeri HiinnietZade . .': .. :-.:: ........ : .... : ... . : ... . :. : .. ; ... :. Nakka§paşa " · Mehmed· Ağa .. ........ : ......... : .. :.: ... .. : . .' ........ Çar§iı.mba-Mehim!d Ağa Camii 'İ'iı.vir Mehıİıed E fendi .. : .. ..................... :. Altunermer ·

· · 4 .. Hacı Bayrariı.-ı Veli'nin halifelerinden Burııalı.Bıçakcı ömer Dede (Ötner-1 Sikkini) ( L? ."-.1475) mür§iclinin . ölümünden·'sonra .bu.:kolu tesis etmi§ler. Bunu yaparken, İslam Tasavvufu tarihinde önemli bir yeri olan ve «törensel · kalip~

176

duğu bilinmektedir. Tann aşkını ifadedeki çoşkunluğu_ yüzünden, ulema ile arası açılan ve Şeyhülislam Kemalpaşazade Ahmed Şero­seddin ·Efendi' (1468-1533) nin fetvasıyla idam edilen . İsmail-i Ma­şuki'ye karşılık, kendisi ağırbaşlı ve temkinli bir kişiliğe sahibdir. Nitekim Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi' (1719-1788) nin «Menakıb-ı Melamiye-i Bayramiye» adlı eserinde Şeyh Yakub Efen­di'den «abid, zahid ve Jraviyülhal» diye bahsedilmektedirS. Hayatı boyunca, mensubu olduğu tarikatı geniş halk kitlelerine sevdirmiş, ·Özellikle İstanbul'da yayılmasına çaba sarfetmiş ve büyük bir iti- . bar görmüştür. 1588/89'da ölümünden sonra bu ilgi devam etmiş ve tekkesine gömülen Şeyh Yakub Efendi'nin · kabri, ziyaret edenlerin a§ırı ~alabalığı sebebiyle Şehzade Camii haziresine gizlice nakledil­miş, dlll'll1İı öğrenilip aynı ziyaretler burada da tekerrür etmeğe baş­layınca, ikinci bir defa gizli bir yere kaldırılmıştır.

Şeyh Yakub Efendi'nin ölümünden sonra yerine, Pir Ali-i Ak­sarayi'nin kızımn oğlu, kendisinin ise damadı ve halifesi olan Şeyh Hasan E fendi geçmiştir. H. 10 .. yılında6 ölen ve bu tarihe kadar Hel­vai Tekkesi'nin irşad postunda oturan Şeyh Hasan Efendi'nin yerine oğlu ve halifesi olan Şeyh Ahmed Efendi geçmiştir. Bu zatm ölüm tarihi olan M. 1644/ 45 (H. 1054) yılından tekkelerin kapatiıma ta­rihi olan 1925'e kadar Helvai Tekkesi şeyhlerinin kimler olduklan hakkında, tetkik edebildiğimiz kayilaklar yeterli bir bilgi verme­mektedir. Yalmz Vakıflar Arşivi'nde, M. 1922/23 .(H. 1341) tarihli

lara bağlı olmamalu diye özetieye bileceğimiz Melamillk akımınİ ·da m üstakLı tarikat haline getirmi§tir. Daha evvel de, Horasan'da Hamdün-u Kaşsar ( ? -884/85) tarafindan kurUlan I. Devre Melamiliği'ni, Bıçakcı Öİner D ed e Mela.­miye-i Bayramiye (2. Devre Melaınlliği) olarak devam ettiiriii§tir. Bu tarika­tın kutublarından Bosnalı Şeyh Hamza Bali ( ? - 1561/62) ıiin idamından son­ra Hamzavilik adını alan 'b'ı.i 'aıu"m ' da kesintiye uğramı§ ve 19. y.y. da Seyyid Muhammed Nur-ül Arabi (1813-1887 /88) eliyle 3. Devre Melaffiii.iği olarak

- canland.ı.rılnu§tır. · · · · . .

Melil.miye-1 Bayramiye'ye bağlı olan Şeyh X~ub Efenı;ır~ Hacı Bayram-ı Veli'dE;Jl kendisine kadar ()lan tarikat silsilesi §Öyledir. : ~ac~ Bayra_m-ı Veli -Bıçakcı ömer Dede - Bünyamin-i Aya§i --:- Pir 4-li~i . 4:Jtsarayi -:- Şeyh Yakub Efendi (Helvai Baba).

5 Bknz. Yusuf Ziya İnan, «İslil.m'da Melamiliğln Tarihi Geli§imi», s : 136. 6 1 no. lu dipnotunda (a) bendinde adı geçen kaynakta bu tarihin son iki

rakamı verilmemi§tir.

i11

biı' defterde7: Helvar Tekkesl. ile ·ilgili bfr. kaYit" m:evcuthıi: ı3uradan tekke:riiil, -son · günlerine kadar · Baytarriiye ·· Tarikatı'İüi. bağlı ·.kaldığı ve o tarihteki şeyhinüı: Melimed ·Tahir· Efendi -aduida biii olduğu~ a"D:­Iaşilmaktadır. .Ancak bu tarikatın Melatiıiye ·Kolu'nun: ·ta:Riba-ta -ve yasaklamaya· maruz kaldığı 16. · y.y.' in ikinci yarısi.İ:ıdan:: : itibaren;­Iİelvai Tekkesi'niİı de, mahiyet değiŞtirerek aynı tarikatın İstan15uı•;:. da· tekkeleri olan Himmetiye -Koltı'İıa geçtiği.bi ·diiŞünebiliriz.ş. Ayrıca tekke; 19. y.y. ortalarında. -kısa bir müddet-"Rıfaiye Tarikati'-na . da intikal etıriiştir8". · • · . · -;:--': . · ·• · ···. ,.:.

·: : .. Tekkenin:ilk şeyhleri içiİide, haklanİıda az çok bilgi edi.iıeblld:fk..: lerimi.ıih şeyiilik ' süreleri"ve soy kütükleri Şöyledit : .. . . .. · . •. . - ~·· .···

1. Şeyh Yakub Efendi ............. . (?- M. i588/89) ·. . .'. · · · ·2. Şeyh Hasaii Efendi ........ · ...... CM: 1588}89 -:H.· :ıo.:r ·

3. Şeyh Ahmed Efendi ............ (H. 10 .. -·:M:.1644/45)'·.; ... :.~ .: ··. .

. -.• . :;.•

Pir Ali-i Aksarayi . .

ı. .

.. .. ı

· ·.·· Süleyman ı :

Hanım. ·: · Şeyh Yıikub· Efendi .. : . . ı· ... . . ı ·: .. ; ·;:.: şeyh: -Hasan Efendi.: .... Hanim: .: . :,.. .,

.. 1, . . _şeyJ:ı Ahm~d ~e~ÇJ. . : ··: .';.~ .. : ~

.· :: . . . . .

7 .. ı ~ n~. lu dip~otlınd~·: . _(b >" ·iıendmde adı : g~Çen-:·~u -- ·dift~r(l.eki' ··riiarilın~ti biie lutfeden. s·aYın "Yük: Mim. Ekrem Hakkı · Ayve·rcıi•ye teşekkür ·ederiz: · · ' · · ·

.. 8 Mahallenin sakinlerinden bazı yaşlılar bu ihtimali ımvvetıen~ci:· biı-gj.J,er: -a.~taı:~şl~qxr. .. ·. _ '. · · ... . , ·. - ,_. : : .... - Sa 1 no. lu .. dipnotunda ( a) . ben!llnde adı geçen kaynakta, .. «0 da başı -kur}?ün­de. Yay~a'da Halvetiye'den Ke~ami Tekkesi ş·eyhleri».pde~ ~qz .ediliyor.'. is. · y.y. oaşlafuida Hiı.lveti tekkesi olarak kurulalı, .. son.ra· sira iie Rıİaiye· ve :Kadiriy~ ti:i.ri.katıarı.İıa · intikal · eden tekkenin·. yedinci ·şeyhlniıi.·: «H~ıvai ·Te'kkesi : .Şeyru Rıfaiye'den eş-Şeyh Öküz Ahmed Efendi, fevt: H. 1270 (M. 1853/54)» olduğu bildiriliyor. Bu zatın selefi ve tekkenin altıncı şeyhi «Eş-Şeyh · es-Seyyid··İbra­

,hiiİl Edhem ·ei-Vefıbi :·Eferidi»:nin 'ülüm' tarihi ·de ·H: f267 ·'(:M: -1850/51) ·.olarak verilmektedir. Buna göre Şeyh ÖkiiZ Ahmed · Efeneli 1850151 yılında Heıvaı. !I"ek'-kesi'nden Kelii.mi Tekkesi'ne gelmiştir. · ·. . - ... · ·· · ·· : .. : .. :Ayrıca yine 1 no.· lu dipnotun da (h) . bendin,de .. adi geçen :H, .1·256 ('M.: 1840/ 41) tarihli kaynakta, s. 13 de, çarşamba günü ayin yapılan tekkelei:deıi.: bahse;.

Sanat Tarihi YıUığı - F. : 12

17Ş

. . -·. Helvai .. X.~k.ke~ı!nm . kurt1Ju,şundan· kapatılmş,s~a : kadar.· geçe,~ dörtyüz yıla ya'lq:n ·bir zaı;nan· zarfınd~ bir· çok .tadilat .. ve ,tam.ira~ uğradı~· ve b.ul~~uğu l;ıöl_g~yi- y~kpı çpk. sayıda. ya~gı.plş,rpa,n şon~· :r;a, ~e;r .seferip.d~ yeniden inşş, .. ~dilçl.iği :::ı:nul;ı.ak.k.a~ır: · Ma~le~~f _bu,_;ı.~:: · şap eserin h~ç .. pir_ yerinde; tarihlernede bize l§~lç t}lta~~k ~~z:h.~gj. bir. İrii;S.be izi,n.e ı:astJap.İnaınış~ır. Tek~e$1 sçın. ·günleriı;ı,i. yaşamakta · ql."' ması· ve bu konun~ kamuoyunş, bir an evvel· aksetUP.Ipıesi z~:nır~Y pizi, a;rşivlerde ~·.zaı;naı;i. .İsteyen. ÇStl;ı.ş,malar ,yapma~n ~lş,k.9Y .. muştur. Fakat şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, gQ.ı).ümüze .kalan te~e -binasının 16-.. y.y. Ue ·hiç :bir ilişkisi _ yoktur. ~ölqvesiD.ı ş~du­ğumuz yapı, en erken bir ta.rjp.lemeyle, ·19. y.y: ın ilqnci yarıs~a, hatta son çe~e.ğine. ait . olmalıdır. Daha ileri~e incelenen inşai ve tezyini özell.ijdez:, ceP.he . ırisbetı,eri ·ve çeşitıi"mimari d~taylar b~ bu sonuca götürmektedir. · · · ·

Tekkenin mimari özellikleri :

Helvai Tek.kesi ahşap karkaslı bir bina olup, duvarlarının dış cidan kaplama tahtalanyla, iç cidaiı: ise bağdadi ·sıvayia ··oluşturul­ml,IŞ~J.ır. ArkSL<:la. ve yan1atda, kısmen zemin kat boyunca.: yükselen bir ta§ duvara oturmaktadır. Boyutlan, yaklaşık olarak (13 M. X 12 M.) dir: Çatısı. alaturka. kiremitle kaplıdır. .

Bina, genellikle çağdaşı olan tekkelerde görüldüğü gibi, üç ana bölümden me.ydana: gelin:ektedir. Tek.kenin çekirdeğini oluşturan ve esas fonksiyonunun cereyan ettiği semahane-türbe bölümü, erkek ~af~lerİ;Il ağı,r.lan.<4~ -y~ d~ryişlerlA. a~<ıet?- .evy~l ve ·sorira"öli.ırup. sohbet. ettikleri selamlık .hölüinü, Şeyhin . 3.i.Iesiyle : ikal)iet ettiği' ha-ı:em . l;ıölüPıü. · · -~ · · ....... -~ · .. , ·. .. . . .· · . ·.· ·. .

İki yandan ahşap evlere biti§ik olduğu için Bdzdoğan· Kemeri Cadd~si!iıe •bakan·ow.ön ·cephesi, ·bir ·de :arkad.aki ·~ak haliçeye:.ba:­~aı;ı· cepJ:ıesi vardır . . qri cepheden; bakı.ıdıgmda 'bu: iiç 9ölüln q~gJşj,k 'yükseklikleri ve msbetıeriyle göze· Çai-parlar. Bu durum farklı · foı:lk-. . . . .... . ... - .. . . .. . ...... .. ..

. ' .de~: «Yevm-1 Çar§anba~ bölümünde «Rıf<Uye'den Şeyh Heıvaı . Tekkesl der. B~ dog-ankemerl» · kaydı bulunmaktadır. . · . · ·- -.

Bu bilgilerden hareket ederek, Helval Tekkesi'nln · 19. ·-y.y. ·da .bir :müddet; hiç değilse ('1840/41- 185Q/51) .;yılları arasmda Rıfalye Tarlkatı'na .. bag-l~dıg-mı söyleyebiliriz.· · · .. ,. .. :-- ,; · .. - .. :: . .. · ·

.· .. ·.:; . · ..

179:

siyonlara sahib olmalarmdan değil de farklı tariP.Jerde ipşa edilmi§ olmalanndım · doğmaktadır. Cephe kap~amalarının ve p~n~ereleriıı41 durumlanna bakarak,. haremin türbe ve selamlıktan dap.a-geç .b).r ta-: rihe ait olduğunu ' tahmin ediyoruz. Aynca haremin zezniı:ıind'eki Uj.ş7

lık, içeriden bir duvarla bölünerek, halen bakkal dükkanı . olarak kul-· lanılan bir mekan oluşturulmuştur. , -· ' ___ •

Ön (batı) cephe asimetrik bir düzene sahibdir· .{Resim 1) .. Se-13.inlık üç, harem ise dört katlıdır. Türbe ve. semahane iki kat Y.iik­sekliğindedir. Ortada .yer alan üç adet uzun cUkdörtgen pencere tür-: beye aittir .(Resim 2) . Demir parınaklıklarla techiz edilmiş olan b~ açıklıklar, aym zamanda ·semahanenin gün ışığı .aldığı ·yegane · men­fezler oldukları için geni§ tutulmuşlardır. Solda selamlık• cephesinde, sırayla~ zemin katta bir kapı ve iki pencere, birinci ye·:ikinci, .katlar­da üç~r pencere yer a~. Sağda harem cephesinde ise, sırayla, zemin katta bir kapı; birinci katta iki, ikinci katta üç pencere, üçüncü ·katta da bii' kapı ve iki pencere· yer almaktadır. Harem -cephesi- iliğerine nisbetle daha hareketlidir. lkin~i katta, orta:da, cepheden---75 cm; .çı­kıntı yapan, üç yüzü ·de pencerelerle donatılmış ve- kırma ·çatıyla ör­tülmܧ bir cumba bulunm~ktadır. Binaya -yapılan en geç-tarihli ekle~ me olarak gördüğümüz· üçüncü kat ise geriye çekilmiş ve ikinci ka.: tıri. çatısının bir kısmı çinkoyla kaplanarak teras niteJ!.ği kazanmış-: tır~ Sade görünümlü bir demir korkuluk bu· terası kuşatmaktadır.

Türbe üzerinde gezinilmemesi .için t~k- meyilli bir çatıyla ört~üş ve diğer iki· bölümden .daha alçak tutulmUştur. Ancak, "zemin ,katta erkek ·mahfilleri, ·birinci katta kadın :v:~ hünkar mahfiileri ve ikinci katta · niabeyn odası, _ harem :v.e s~lamlık bölilinlerini arkadan birleş­

melerini sağlamaktadır.- Bu sayede, :ikinci k~tta · haremden iki9; se.:. l~n ve mabeyn odasından da birer adet pencere türbenin .ça­tısıiia baka bilmektedir; Pencerelerin baZılan .çift kanatlı, bazıları. ise giyotin ·tipinde olup:basit ahşap çerçevelerle çevri.4nişlerdir: Kapılar d'a devrinin alelade irr!.ala~dandır. Cepheler. sade . silmeler _ :v:e kısa bir saçakla sona ermektedir. ,. · · · _ . · . Arka· (doğu) cephe kırık yüzeylidir. Malzeme ve detaylar giriş cephesiyle aynı olmakla beraber, burada daha gelişigüzel bir pencere d~ ve b~un sonucu olarak k~ıl; bir d~- gqrülüyor. Ha.:. r~hıirl ikinci kattaki bir o'Cıa.Sı . (14) ce~heden so' ciı: . k~dar taşkıı;ı

9 Bu bölümde 15 no. lu ·odada; bir pencere sonradan iptal . edilmiştir ..

iso olarak· inŞa - edilıiıiş ·.ve aym ·bölüriıiin. üçüiıcü ·k.atıhda>bu· Çıkııit~

üstüne tekabül ... eden: mekan geri çekUerek::önüne.: t.~k~:meyilli' küçük­bir çatı · yerleştitril.miştir . (Resim 3) •. Zemin ·katta:-harem :bahçe·: ka ı.. p'isı' ve bir' pencere, -birinci katta aynı ":Pölümün :iki ·pençeresi; .. iklıici katta . selaı'nlığin, harenili:ı: ve mabeYıı odasuiın' ikişer . penceresi, kıs.: mi olan üçüncü katta ise iki pencere· yer almaktadır~· ·· .:. :: . ·' >· '·

· · Planlarda rn:ekanlara verilen · iıiımaralann srra,sını takib ederek selaı'nlıği ve hareini · ôluşturan bölüinlere bir. göz. atalıni : . ~Selamiık" kapısından :girince; bir dağılım ·merkezi . olan .taŞlıkla . (ır 'Karşı}aŞı"

rıi. Btiradan. küçük bir odaya· (2).,. mutfak:·oıması muhtemel .olau ·bir bölüme · (3), . semahaneye (28). ve· Ml merdiveniyle· .birinci kata · rua~ şılabilir: ·Tekkeye gelen . derviŞterin ve. erkek misa:fj.rleriıi." bu yoldan . semahaneye: geçtikleriİli düşünmek doğru .. olur~ Merdi:Veri.den. Çıkl;IlCaj önemli kişilerin - ve belki de pad.işahın a:Yini seyret~esHçin düşjlııü.Ji.; müş olan inahfile ·.vaf'!l1Z ( 4); Aynı katta bu.mahfile bir. _kapıyla .açı.:

lan· ve selamlığın en :geniş inekam olmasından :ö:türü ~<şe.yh:'odasl>>_ı~ olarak" Iiiteleri:direbileceğimiz bölüm: .yer .. alıt . (5):· . .Alfında ~:bit.Lyerli dolap bannd.ıran M2 :merdiveni- iKinCi · katın safasma :{6kçık.a:r. ·.·Bu4 radan biri küçük (8) , · diğeri' _daha büyükçe ·t7) olan. iki odaya, . bir helaya (9). ve ·mabeyn odasına 11 (10) ··geçilir; ·Meidiven . pöşluğunun bir :kısmı· 8.hşapla kaplanarak bir musarid.ıra. oluşturulmuşttir.:_ Se" milianenin bir;bölümünün 'üstüride yer· alan ve ·alçak. öir: pencer'ederi' b"liraya bakan· (ResimA) mabeyn ·oqasından· bir ·kapıyla: hareme··.ge: çfrıce: .önce küçük bir: koridor . :(11) sonra. bir sOfa (13) : karŞıinıza

çıkar. Sekili curiıbası · ölan büyük bil: oda (15), arka .cephe'de .. taşlo.n~ lık 'yapan .küçük bir oda (14) sofaya, ·bir bela . (12) : da lçoridora açı~ lır; M3 ·merdiveninden çıkarak ula~tığımız üçüricü katta· da:; .bir. sOfa (16) ve buradan geçilen iki o"da"-(20, 21), bir hela (17) ·ve -bir koridôr (18) .ile ulaşılan mutfak (19) yer alırlar .. 21 no.ıu· .ödanın.: önü, .:daha

öne~ sözünü ettiğimiz terastır.1kinci kattan M4: -nierdiv~niyle: .hare~ miri. birinci katına · ineriz. Ayni şekilde, . bahçe·. ve·. cadde:.'yönleiinde yer alan iki_ oda (23, 24) ve bir sofa (22) ' burada::. da~ yer·. ·~Iır. ·:24 no.l~ odada; .girince:kapriıin sölünda, · ısimetriği olması, muhteri.:ıel olan

. .

.. . . \

~ : . 'j . ~ -·· . • •• - · • . •• : • • . • . : · •. : •. : •. •• ::·.: . ·:: :<~ ~.:::_ :r.: ··:::: ::··_:~ :·.:: .. ·;: ... ~ ... :~~:.:.~ ... . . 10 Te;ıqtelerd~, §eyhl_eı;i.p. di,nl~nqikle~i, . kıyafet . de~§W"~e:~t _y~ ~ö~eQ:n!:­siı.firlerinf kabul '"ettikleri ' bölüm. . ' . ; . ... . : .· .: -~ .. :.:. . .-.:: .. .. . ; :.,: · ' i.

ll Eski konak ve saraylarda, harem ve selamlık bölümlerini--ayıran -daire. «zülv~cheyn» de· .. denilen: b tr bölüme ·_tekkelei"de· .de :tastlalilr;:. · .. ·::.~··:. : .. :.: !!·~ı :.r

ısı

bir_yüklük::yer almaktadır. ·xın~ bu bizin.c~ kat .. sofaı:ım4~~ .bir k_apı~ sehıahaneye kafesler . arkasından bakan kadınlar: mahfiline · (25) ge-· çit· verfr. ·:İçinde ölÇü alınakJmkanı bulamadığımız. b-u böl~, sema-: haJieyi: .çevreleyen:sütun:lar,. binanın arka duvaı:,ı .v;e .. har·~mi,n .duyar-· lan· .arasında .. kalali sahadır.~ M5 ..nıerdiveniyle. ha:ı;:em :taş).ığm.a .. .(26) inerii; · Bjırası, ~vvelce · q..~ . söylediği.mlı gi,bi, ·:bir ·.SOk tadilat-. v.e deği­şik~kııllanımlar· sonucunda. :asli ·şeklini ·kaybetmiŞ v.e karmakarışık bir. görünüı:D:. almıştır.~ Buradan .. arka .bahçeye, ·· semahaneye ve :.caddeye çıkabilir. ·Bu .taşlığıh bahçeye doğr~ uzanan bölümü, me:rdiv.enin ya~ ·

nından bir· kapıyla ayrılmiş ve. mUhtemelen ~utfak . (27.) · olarak kw-. !anılmıştır. Bakkal,:taşlığın bir kı:smını . işgal etmektedir. Bu. bölümü. ihdas ~derken· çekil~n duv.ann altmda b'ir .s~rJJ.Iç bileziği. göze . çarp-. makt~dır:. Haremde .. ikamet. eden şeyh .ya da bu .bölüme gire.cek. ka':' dar.. :ailesinin. ·yak.uiı olan kişiler, semahaneye geçmek iÇin ta_şlıkta~: kapı~:.kullanırl~rçlı. :. . · .. · -: :.:: Son. derecede .. gjri.ft bit. mekanlar:·.topluluğu oluş.tt.iran l;m ·odala­

r-m.:telç t~k görevleı:inin· .:ne olduğı,ıp.u ·bilemiyoruz. · .A,ncak sela~ta. şey.h , odası, meyd~~- odası~2, zakirbaşı odast13; kahve ocağıu gibi bö-: lijnılerili.: bulunn'ıası. gerektiğine göre, ·geriye. kalanlar.d~n, : konumlan ve "baGi:mleri. göz· önünde. tutularak, 2 no .lu· odanin .kahve ocağı, 7 ve 8 ... no,l:ıı · o.daların .. da I!leydan·. oqası :ve .. zakirbaşı : odası. old~arini bxr: varsayııli olarak Ueri-.sürebiliriz .. Har~mdek:i böliirrlter ise, kadın' ~~.b::-.: filleri dışında, .bir. ailenin ihtiyacına göre düzenlenmiş çeşitli türdeki ıri~kai:ıı~dlr>~ · ·.:.: -:·· ·' · · · ... : · : .. · · ·· ... · · ·· .. -· · · : .. .. .. . · -: · .. · ~:

:~·=·:.-.. ·:Hel~a( T~kkE!~i;na~·: ~~niah~ri~:vıe ·tikbe:.: ~ı;~ı~tııida k:aihaŞ~~-·ve· tek::'l)J·mikan b:ali,ne:_ieıni1Şıerdit1(· seıb.a.ha:ıiederiyinı~ie =ayruan· e~as·

· ::-.... . ::. -~ -:".:. .·:~ ~:· :: . ::. ..... ,'l . :· .. :: . . :- : · ·: ..... --: .... .. ~ .. :: .. "' : ... . ~::; ... :. .. :.:.~ . . . :··:.·.:· .. .:.:· . ..

12 Tekkelerde, dervişlerin, ayinl.er dışında sohbet etmek için toplan<İık-­Iş,rı. zaman .kullandıkları bölüm. Mev.Ievilerde, sema ayini haricinde; a:Yin-i cem­I~~ y~ .. S?-~iıh '-_z~rlefiı:ı,izi yapı~ dı ii, odaya .d~ _!>ı,ı a?- yerlfu ... . ,. . . . : . . ·: .

. " 13 '- Zalöibaş~ dfı:i.led.iğ1.;)<;ıyafet deği§firdiği, : ni.iSiı.fi.r. ·kabul -~ttiği. ve tiı.-; ıJ't>'eieriİıe:::ınti.siİd meŞk' ettır'iıiil oda. '; : .. ·, .: . . ' . . :. . . ~: ~·: '14' ·· .. Teltkııierde;: kali:ve . pi§iri.liİıe:>inden ve dağıi:lınia~ından :s~rılıriiu· 'oıari:

<:.İqthve; : n§.liibi» rup:. ,ı:iya:se~nd~ •. kalı:Venin ·_pişirJldiği .. ve : ·de~ıerle . misafirlere_; dağıtıldığı yer . .. · .. . .... . · ·. ., ~ · . ., · . . . .. . . . , . . . " . . .... · ·. ·::: >~ :=_':Bı,ı. ~~eı4ği:Yie)ieıv~i· ~e~~sı, · ç·e~ıtu· tarıkatıar~. ·b·aiiı. ,~eğişik . dev!-r- · ıerq~ ;yapılini:i .~e · farkli hac~ıere · sahib. b~ "Çok ·eserle ·benzerlik 'g<isterriiekte­dif.'-koiiya;MErvfaıl§;· D'erg:lıü·, 'KarB:rria.D·-:Mide~~i M:evıS:n~ Dergıl:hı'; .. KaragÜıfi- · rük'te Nureddin-1 Oerrıilii' .. Dergahı,. smvr:ikapisı ~ar.ici.ride ··.SeY,yid' Nizarn. Der- : gaıu, Fatih'de Bahçıvan Arif Efendi Dergahı bunlardan bazılandır.

182

alan, daire pla:Iilıdır. Planda ·görülduğü gibi, gayrimuntazam bir _ala,.: n1i:i ortası dokuz ·adet ahşap sütunla sınırlandırılar'a.k bu anıaca .tah.-· sis' edilmiş . ve bu bölüıiı, türbe olarak kullanılan dikdörtgen ·bir me":· kanla caddeye doğru uzatılnuştır· (Resiin 5). Biri selamlıktan, . biri. haremden olm:ak üzere, iki kapı semahaneye açılır . . Mfurap selam­lık! kapısının heme'n yaninda olup, basit dairevi'bir niş niteliğindedir:·

'Dış duvarlarla .sütunlar. arasında kalan alan, erkek seyircilere triah~ sus bir mahfildir. Bunlara; .birfrı.ci katta, kadınlar ve· hünkar niali~·

filleri tekabül ederler. 1lri kat boyunca devam eden sütunların ara-:· lanıidiı., zemin katta, ahşap korkulukların bJ.l}unması gerekirdi. Bun~ ların zamanla yok olmuş· olmaları düşünülebilir. Birinci katta ise. bu açıklıklar, sık örgülü ahşap. kafeslerle kapatılınıştır (Resim 6). Yal­ım selamlık tarafından geçilen hünkar mahfilinde, kafeslerin yerini: 80 cm. yüksekliğinde barok profilli ahşap .korkuluklar almıştır . (Re­sim 7). Sütunların altları, kaide görünümünde ahşap süpürgelikler-· le, üstleri ise basit ahşap··Çıtalarla süslüdür. Türbeyle semahanenin döşemeleri ve . tavanlan· kısmen çökmüş durumdadır. Türbede biri­büyük, ·üçü·~küçük olmak üzere, üstlerinde herhangi bir süsleme. im-. sur.u 'buluı:i.mayan dört adet san4uka görülüyor. Burada gömülii olan­ların kimliklerini . tesbit edemedik. Ancak büyük sanduka, Şeyh'. Ya­kub Efendi'ye ait bir makam kabri, diğerleri ise, daha sonraki tarih­lerde bu' tekkede ·~eyhlik yapmış olan kimseler~ ait olmalıdır.- : · · · . · . . .

· · ·· .Ytikarıdaki bBlüriılerde Helvai Tekkesi'ni teŞkil eden ÇeşitU ~~·-: kan),arın kullımiliş · b,iç~erini, mimari ve. inşai . özelliklerini: gÖzden geçirdikteıi· sonra, yapl-.k~tlesi$ geı:ıel karakterini' ve" bu kÜtle . içiiı-.. de mekanlarm ·dağılüiunl · da ele alarak, bazı · değerlendirineler yapa-· biliriz. .

• • • o • • : ~ 1

. Bu tekkede dikkati çeken en belirgin özellik, fonksiyonel ve ras::..: yon~l . esa~lara göı;~ oh.lŞm:uş . org~nik ye asimetrik bir mimariye s~f-' l:iib oiuŞudur: Bti özelliği oluşturan faktörlerin. başında yapıİiın .. a~a . duı;~~ gelmektedir. Şöyle ki, 16. y.y . . ın Osmanlı !mparatorluğu gibi -:muazzam ölçülere sahib ·bir ·devletin başkentinde ve bu kentiıi-·

merkezinde!? ö;rıe~ yerl~şme bölgelerin~~n Süleymaniye'ae yer .~an· ~e.lv8::i ·Te~esi,:· kesif-~iT .. iskafi: sahasi _·i'ÇJnqe qulunıİı.atqa,~. Ataa~ı •. uç ~a~~fından .ev~e~ı~; ~-i! tara.fı;Odai:ı ise cadq.eyle çevri.lıiıiş. :ve böy-· lece yapının yatay gelişme _imka.m kısıtlanmıştır. · .. .

• • • \,. ı...J • • • ·.t .... .

183

· .. ,. Böyle· bir arsa'da -söz· konUsu olan biıia inŞa edilirken, meİısub: ol_. duğu" tarika:tta çeşitli faaliyetlere mahsus, değişik mahiyette" mekaı:i.­lar. ve" buiılahn aralanndaki· bağlantılar göz önünde tutuım~·tur. · · · . . . '

. · .· Pla:n:ı e~kneyeİl bu husUslara,· Tfu:k ahşap yapı sanatının ye· ge~· len~ksel . tekke İnimarisiniiı,· ·binanllı · inşa edildiği de\r:4-deki duruinıa-· rinı· da eklemek "icab ·eder." Yilkanda saycliğıiiiız bu·· seb.~plerdeii ötii.i-li, rasyonel bir tutumla· hıiteket ediliniş · ve kıymetli ~~aşt~acı Yük. Mim. Ekrem Hakkı ·Ayverdi'ıiin tabiriyle·:«mahalline riıasnif» bir ·inl~ mari ortaya çıkmıştır. Bunun da tabü bir neticesi olarak, gerek plan­da, gerekse de "cephelerde asimetrik ·ve organik'bir düzen görülüyor. Bı.i · gerier karaktei{ aÇısiri.dan· Helvai Tekkesi, günüİnüzdeki yapılah 19:·y.y. a aif ölan ilir Çok ahşap ·İstanbul tekkesiyle benzerlik· gÖster­mektedir. Bunlara ornek· olarak şu yapilari sayabiİiriz: .Üsküdar Stıitantepesi'nde N akşibendiye' den· Özbekler Tekkesi, VeznE~ciler'de Celvetiye' den keşfi Ösni.an Efendi· Te kk esi, · Kasmipaşa' da Rıfaiye' -· den ve Kadiriye'den Ayni Ali Baba (Çürüklük) Tekkesi, Eyüp'te Si­naniye-i Halvetiye'den Ümmi Sinan Tekkesi, Beşiktaş'ta Nakşiben-diye' den· ·ve · Kadiriye' den Yahya· Efehdi · Tekkesk · · ~- · · ··

. Bu. benzerlil4e.rin yş.m sıra, .. semalıane ınekammn oluşumu ·açı; sind.a~ Helvai Tekkes1 ayn bk. özelİige sahip~, :Te.~~ierde. en ö~emli mimş.ri eleman olan·. bu bölüm ün değişik · uygulamalarda aldığı farklı biçimlerden ·söz ·etmeden önce, çeŞitli birikatlarda ·· nasıl kullanılchğı­na kısaç_a deği?mek ge:rekir16

• Tafika!l.ar, i~Fa . edile~ .a~erde .. d~t~·· vişıeri.ıl ·semalianeae··· b·eın bir· düzene· ·'uymalarma ğöre Şii · şekilde gmplapp:~ar : .. . . .. .-: . . . .. . . . , . · · ,. · · · ·

.. ~ · · ~Y~:rürTar~ttar· : k,adirl.y~i7 , ~ıfaiy~ıs, BedeviY,_ei& ;:·D~ş_ukiye~o, • • • .. . •• • • • • •• •• •• • ••• 1 • • • • • • • •• • • • •

. . . · ....

16 Bu konuda bizlere vermiş olduğu kıymetli bilgiler 1çiı1, : Sayıh· ömer Tuğrul lnançer'e. · teşekkürü borç .·biliriz. : · ~·: ·:: ·. . · -: '· 17 ·.seyyid ·:Abdülkadir-i Geylani- (1078-1166) tarafın'dan Bağdad'da k\irut:: muştur.... . · . . . ... .· · .. , .... . : .. . ·

:: · 18 .-Seyyid ." Alimed ·el-Rifai (.1118-1"183)" taratmdan Irak'm . Evasıt- şehrlne· bağlı JJmmi : Übeyde köyünde· Kurulmuştur.. . · · . . . . .. .. . . ,.

19. .. Epu'l ·Abbas : Seyyid .Mimed-ill Beaevt (1200-1276) tarafından Mı.sir'uı Tanta şehrinde kurulmuştı.ir.

20· ·Şeyh İbrahim-i ·nüsstiki (!238.:1271) "tar8.findan Mısır'm kÜZeyinde· ku-rulmuŞtur •. · : •... : :· •:. · _.r • •• • . . .• • • • :.. : -- • •• • . '\ • • • · - : • · •

1.$.4:'

Sa-'d,iye21; : Şa?eliye~~ · gibi g~nellikl~ . 0$ Doğ~'da ve_: K'll:Ze:r.. Af.- ·

ıika'da: J,mı~u~ı.ış · olan·. bu tarikatıaı:da . ~yine katıla~ar, . mihr~b:ı,n · önün,d.el:ri __ postunda oturap. ·şey~· karşısında, mihrap _duvarına-. pa::· ralel,.ve .dik. saflar meydana getirirler. Ayin boyunca zikrin ahengine ~yar~k vücutlarını çeşitli şekilierde ıiai::eket · ettirir ler . . Bu grup. ko­nl.ımu,iim . dışmda kaldığından teferruata. girıİıiyor ·ve kiyami tan, katı:iiı,rl' tekkelerinele &yin biçimine eıi uygun semihane plaıiının ~-~r.e .. ya da ·.dikdörtgen <?ld.uğunu söyleme~ e. yetiniyoruz. · · . . . .

.-.. ·. D~vraİıi Tş.rika.tlar : Bunlar ç9ğunlukla Orta ·~sya' da,· ~erbey­ça.n;da ve Apadolu'(!.a tarih; _sahnesine çıkmış ve-kurucularının Türk olP,uklan· tarikatlardıİ-. Halvetiye Tarikatı23 ·ve çok ı>ayıdaki kolları EC~rrahiye24, • &~aniye~ş, Sünbüliye26

, Şabaniye_2', -l;Jşşakiye28 vs.).; N.al!:ş~P.e:r;ı.diye ~arikatı'nın29 ce4ri zikri30 benimsemiş olan kolları, .Ka­diriy~ · 'raqkat(nm- Eşrefiye Kolu~ı. Gülşeniye32 , Celvetiye33 v~ BaY:.

21 Şeyh Sadeddin _ eJ: C!J?avi:_ ·u -.J.3QU:ı:?.?~ -~ıgaf~daiJ. ~l;ll"iye'de Jt41"w~

~~~~:··şeyh _Ebu;İ Hasan .. Ali .bin 4-bdullah-üş Ş~eli (1197-İ25'8) ta.rafindan lskenderiye'de· kurıiımiiştur. ' : ·. 23: Şeyh. ömer-i Halveti (. ?- 1397) tarafından Horasan'da kuriılniuııtur. · .·: -24 : Şeyh Nureddin-i Cerrahi (1672-1721) tarafından İstanbul'da kurul- ·

mti§tur .. ... •. . · . . : . .. . ." · · . . . . .< •

·. _·,;25·: Şeyh lbr~ .. · ."''İp.ıni Sinan ( ? - 1569) tarafından · ıstanbul'da .k_ ~uı~. mUştur.. · · ·.

26 Şeyh Zeyneddin Yusuf Sünbill Sinan ( ? - 1529) tarafından lstiinbtii'dar kurulmuştur .

. . . 27 ' . .Şeyp.. Şaban-ı Yeli ( ? .- 1G68) tarafından. ·Kastamonu' da kurulmuştur. ' 2s -şeyh 'Hasari · :Hüsain'eddlh-i uŞşaki · tarafiridan i<3: ·y.y. baŞiarııidiı. ıs­

tanbul'da kurulmuştur.

29 Şeyh Mehmed Bahaeddin-i Nakşibend (1318-1389)· tarafından · Buhara'­da · .kurulmuştur. · ·.

30 Tasavvuf geleneğinde Hz. Muhammed'in Hz . . Ebubekir'e. :alçak . sesle :g~ret-i Aliıye .de yüksek .sesle- zikr etmelerlnj,: tavsiye · ettiği1 vardır. Bu· zlkiı' türlerinden birincisine «hafl» yani gizli ziklr, ikincisine ise «Cehri» yani ~çık zikir:. ,denilegelmiştir-: · Bu esa:stan hareket ederek . Tasavvuf ehli ·Çehriler ve Haf'ıler diye iki grupta toplanmışlardır: · Bazı· . tarikatlarda, . mesela Nakşillen~· diy~!t,le 'her. 'iki usulUii· da benimsendiği ve bundan farklı koliann ·doğduğu gö-rülmektedir. .. .

3~ · ·Kadirlye Tarikatı'hı.n.!znikıi ·E!,lrefoğlu Abdullah-ı Rumi: ( ?:- ;1469) ta­rafından kurulmuş ve özellikle Türkler arasmda çok yayılmış olan bir:: kqludur;

1S5:

r,aıi:ıiye tarikatlan b tL grubu oluştururla._r. Bazı istisnalar . dışında34

d~:vranilerde ayinlerin · an.a ·.'hatlan şöyledir: .Ayiıi iki böljime- ay; rılır . . 'Birinci bölümü :olan kuud zikri boyunca derViŞler, . burada aa· mihrap önünde oturan şeyhin sağında.ıi ve ·solundan başlayan bir halka teşkil ederek- oturiırlar (Resim. 8·):. Zakirl~rı~ ise şeyhin · ~ol ve sağ arkasında sıralanırlar. Daha sonra-cumhur. ilahisiyless· ayağa kalkılır . (Resim.9}., Bu ilahiniiı sona ermesiyle devran b;ı.şlar; .·Önce elele! tutuşarak, · dahil:- sonra. kollarıyla birbirlerini . omuzlannd.an ve bellerinden kavrayarak, sola ya da sağa: doğnı küçük adım.l~la dö:: nerler (Resim 10). Zikredilerek ve gittikçe hızlanarak yapılan bu dönüşe, z§,kirlerin okudukları çeşitli türde· musiki pa:rçalan3' .ve ba­zen de tekke . musikisinde görülen vurgu! u sazlar38. ·eşlik eder. Bu forindan: 'başka; . devrani ·.tarikatlarda yine 'dairevi ·hareket arz~den ·

başka iikir usulleri de vardır39 (Res~ ll). Görülüyor ki devrai:ıi ta~ rikatla:rm ayinlerine, başından sonuna. kadar hakim olan ·motif dafredir.

-.

'· Aynı zamanda Hacı Bayram-ı Veli'nin de müridi ve damadı olan bu zatm t esis ettiği şubede, Halveti ~e · Bayramt etkilerinden .gelen · devran usulu de . vardır.

. -~~ ,Şeyh !bral$1-i Gü~~eni ( '? -,'1533) tarafından Mısİr'da kurulan ve · Haı-vetıye'den_'~yrılmı§ ·olan bir. tarikattır. .. . . ·: . . - . . . .. ·

: 33 · Şeyh 4\ziz 'Mahııiud Hüiıai · ('1543-44-1628) tarafından ·!stanbul'da ku-ruimlışt_ur: . -. ·, . . - . . ·· · ·

. : 34 .J.\S)ında aynı ' görüŞ v.e duyuş etrafmqa qir}eşen tarlltatlar,_ ma,nevl t~r­qiye si~temleri 've dışa dönük geleneklerinde_ki bazı farklılıklarqan dolayı, · konu­ya· .. yabancı . alaniann İıezd.inde, - aratarmda . uyuınSııZiuit hatta ciü§mii.hl.ık olan. topluluklar olarak görülmüşlerdir. Halbuki, tam aksine tarih boYıitic~--: ~e ·bil­hassa siinnt tarikatlar arasmda büyük bir dayanışma ve kaynaşmanın oldu­ğunu 'biliyoruz .. 'Bu m eyanda; " İstaİı.bul'da ·da,. değişik .tarikat~ara. :rnensub· olan­I~; ·birbirlerine kendilerine;"h.!LS zikir ~ullerini. tatbik e~eğ'e-izin yermişler.dir:

. . 35· Deı:;vişlerin zikirine eşlik . eden dini musild parçalarını icra eden ki.ni­sel~r. _·_Ge~elİikie, keıidilerın~ in_ıiıısuŞ· b4'. maksuı:ede yer alırlar ve. -b.ii zaıdrbaşı .. t8:rafıiidıüı idare edilirler: !stanbul' da, geçen yüzyılda, binlerce ilfı.hi ve kasideyi hafızasmda tutan meşhur zaki.i-başıia~ıl:ı 'buiuiıduğıi bilinmektedir.·: · ·

36 Türk tekke musikisinde, dervişlerin koro halinde okuduldan ilahilere v.~r,l.}.~n ; .. ı;ı.d. · . · . ·, . .. .. • : .. . . . . . ~

37 Bu meyanda, devran ilahisi, zikir ilahisi, şuğ'ul (Arapça 'sözlü ilahi) ve kasideyi sayablliriz. ~ .. __ ·38 .·Bunlar· ·~endir, .·mazhar, ·kudUm, hallle ve növbedir. : '

39 örnek olarak «Vefa Devrl~ ve ·«Tavaf ';I'evhidb ni sayabUlriZ :(Re-sim. 11) •• : :: .·.: . .:., , ... ; , : :. •· .. ..

186

, .. . :· Mevleviye•0 ve Bektaşiyen T~tları: :. _, Bu ikisi, diğerlerinden çok değişik:' olan ayin şekillerinden ötürü yukanda adı geçen grup­lardan birine .dalıil edilemezler.ise ·de, genel olarak .. daireYi karakterde. olan semalari, onlan devrani ta~_atlara yaklaştırır. Niteki.ın i!eride;. dairevi .. }J.a;rekete uygun ·ininiari şekile örnek olarak .bazı Mevlevi ve Bektaşi tekketeri söz konusu edilmiştir. · · ·

Bu bUgilerin -ışığında, semahane konusunda getirilmiş olan . de· ğişik çözümleri; planiarına ha~ olan-geometrik Şekil -esasma göre gruplayarak gözden geçirelim : . .

Dikdörtgen planlı. semabaneler. : Tophane'de Kadiriye'qep.. ·ts~. mail-i RUmi (Kadirihane) Tekkesi, Karagüıhrük.te Cerraliiye-i·Hal-. vetiye'den Nureddin-i Cerrahi Tekkesi, .. Üsküdar'da . Celvetiye'deri: Aziz Mahmud Hüdai Tekkesi gibi örneklerde semahane dikdörtgen planlıdır. Bu durumda, ayine bizzat katılıllayanlar · btı mekanda bu­lunamayacaklarma ve bunlar özel olarak yapılmış seyirci mıihfille,. rinde yer aldıkianna göre, semahanenin her iki kanadında, ayin boyunca kullanılmayan ölü sahalar doğmaktadır. -·

· Kare planlı se~anel~r : · Üsküdar _Piı.şakapısı'nda Şabaniye.;i Haivetiye' den · N asuııfzade Tekkesi; ~ocam~t;afıipişa~ da . J.Ialvetiy~~­den Rş..rpazan-ı Mahfi Tekkesi, Topkapı __ haricin4e :Halvetiye:'den ~ak; keci Tekkesi, Tophane' de Halvetiye · ve Kadiriye' den Karabaş .. Tek­kesi 'gibi yapıları ·bu· gruba dahil edebiliriz.· Burada ölü sahalar· bir önceki gru'ptiı.kilere·. iiazaraıi azalmış' . ve :·. semahanenin kö§eieriricie t~_ -pla_~tıi-·. : · · · .. · · · · .. · · ..... ·. : .

.. .. .. : {: . ....

. Pahlı· kare planlı semahaneler :· ·sütıüce'de Sa' diye'den ye Mev-:. !eviye' den· RasıriZade Tekkesi ve Kasımpaşa· MevleViluin~si'nde· ideal' çözfu.ne· doğru bir adıni atılmış ve kare planm köşelerliıde kw.ianıi­rnayaİı Uçgen aı.anıara, bir parç'asıri.ı seyirci_· ma.hpıı~rine :ıtatniak ~u; _~etiyle, kısmen ·f9nksiyoı:ı ka2;·a,İıdırı4ruştır. · ·.. . .: · .... : -~.: .~ . ; . . , :

Sekizgen planlı semahaneler : Kütahya Ergun Çelebi Mevıevı..-· .: . .. . . ~. . .. . .. . . ·:.. ~:: . : :. .• . . .,

· ... · : . ...... . :: ~ •: . 40 Mevlana CelAleddin-i Rt1ml (1207-1274)'. nin adına, otlu Sultan Veled

(1226-1312) .t~afından Konya'da kurulmuştur. :: · ::. . : .. .. :·. . ,.,.· ·' 41 Hacı Bektaş-ı Veli (1210-1271) tarafından Kır§ehir'de kurulmuştur.: .. . :

187

hanesi ve Galata Mevlevihanesi~ gibi örneklerde· de plan sekizgen ·ola­rak tas·arlaı:iı:m.Ştır .. Bu sl.iretle, ·-yukanda söZünü ettiğimiz üÇgenler biitünüyle mahfillere. dahil edilerek, semahane derli tt>plu bir'·görü: n üm ··kazaDm.ıŞtır. · · ·· · . .

.. Oııİidge~ -~ıanh seniahaneler ~ Me~divenkÖyü~~de .B~ktaşiye'4eiı Şahkulu Tekkesi'nde karŞliD:lZa ç~an bu şekliyle, . semah~ne_.· plaiıi; adeta ·daireye yaklaşmlştır. 'AYrıca Bektaşiler nezdinde ·'oniki raka~ mının önemi de .. l:!urada rol oynamıştır.. · · . . . ..· . ... . ..

· Daire ve elip& plıi.ıııı semahaneler : .Yedikule'de -Nakşibendiye'­den, 19. :y.y. ını'· ilk çeyreğine ait ve eliptik planlı bir mescid-settiah'a­n·esi olan Küçük- Efendi {Fevziye) Derg8.hı lle Helvai Tekkesi'nin bu tipde iki örnek oiduklannı söyleyebiliriz. Birinci örnekte, elips formu fonksiyondan ziyade --biçim kaygısından .doğmuştur.- "Helvai Tekkesi'nde ise-semahane, fonksiyonu ile-' uyum içinde olmasını sağ­layan daitevi plana sahiptir ·ve bu-yönüyle mimari tarihimizde önem~ li bir Y:erf vardır.· . . . . . . -.... ..

Tekkeııiıi siisleme özellikleri : --: . !

Süsleme açısıiidan yapıya · baktığı.niızda şu durumu ·görmekte-· yiz: Helvai Tekkesi'iıde tezyina:t, · asgari ölçülerde tutulıxiiıŞ ve basit:

· tekırlkle'rle meydana geti.ril.iriiştif: · . ·Halen' billayı teşKil eden iıiekaİı.lann· duvatlannda herhangi-bir

süsleme görülmemekte'dir:Yapıldıklan ·tarihte semahanenin ve· tür~ benin duvarlannda devrinın ··eklektik özelliklerini aks.eti:iien ka~emi.şi' tezyinatın bulunması, ancak zamanla bakımsızlık ve kötü tam.i.tatlar neticesinde yok olmuş olması muhtemeldir. Duvarlar, ·bugünkü hal­leriyle, bağdadi . sıva üZerine · çeŞitli renJite badiı.nalarla böyanmış·: du­rlnnd.adırlar .. Yalnız sem~ane~e yer ala~ :ri:ıilıra:p ~ ~(içinde, baroli:. ve: _am pir. ,:etİrileriyJ~ - '91uşı;ny.ş' . v_e ~~ ~üre bizde r~v~ç buinilİ;ş . olan . ckordonlarla·. tutturulmuş ·-perde» motifiyle bunun · ortasında içinde «Allah» · ya.zw.· bir -madalyon- (kandil ?) .:boyayla resmedilmişlerdir (Resiin i2) . · · ·: · .. .-: ~ .. · · --.. :. ~ · ·

. ~-- Tavaiı sü,Sleriıel~$de de.;ayhl _sadelik . göze ··çarpmakta~~-- Se~: miıJıa.ı:ie _dış~da :çliğe~ bUt_ün ~ek~İıla:İ'm tavanlannda, 19. Y·Y: . d~­lstanbül' da . iİışa · edilmiş_ .. olan. 3.hşap · evlerde. ve daha ziyade müt~­vazi meskenler ve tekkelerde gö:riilen cinsten;• çıtalı süsleme yer al-

188

maktaci.ı:r.' : Bunların .izdüşilınJ~ri.. yap~ ... ri;>.li)vesin,d~. ·gö~t~ril.IJ!iş . qJ,:-· duğunı;!a:n .. tek:, te~ bahsetmeğ~ .ger~~ . gö:ı;müyo~. :ııepsİ.n.i):J, ... Q$.~. özelliği, . ih~e..: :basit: yiyli,._ profi.Ui. çı~Iaı:la, s~:ı;ıya:p,a .. ş~~lazwıış_ .. !ıJç~· uzun dikdörtgenlerden oluşan geometrik bir düzen .. i~in,Ç,1,~ ·:g~rç~k:,. leştirilıniş olma~andır . . Ayrıca . çıtalar ta~am kaplayan tahtalarm Birı~şme· yerıeriii~ ·ça,kılmış .. oldukları iÇi.ıi; bu·sü~leine· ·tava:ıi.'~ons~~ siytıniuıu sagianııaŞbnci Q:oiayısıyia :ınŞai ve. fonksfyprieı· brr ma.iiiyet:;· tedir.~ · ·· ... · ' ... · · ... .. · ·· .. ..:· .. :. :· .':.':;:ı:

Semahane, mekan bakımından ·olduğu gibi. stiSiem'e··· a-ç'i:siiıdan~ di yap?1ffi·· eA .. :ıiyade . dilı:ka::t~ 'değe.ı: bCilWrı&dUr.' Bı,ıramn: . ta,va~da, di­ğer· odalarda görüJ.enlerle aym ebatta . ve pı:ofilde ÇJtalarla Ya'P~. s.üsleme'.J>ulUil).llalttadır (R,e~im 13) .·:Bu böl~üİı ·planına, ha~ qla.z:ı . dairevilik : Çizelliği tava:nda·.yer .3:lan tezyina,ida da görülme~~e.W+;: ·Ta:­va:ı;ııii daireyi alanıyla aynı :ı;tJ.erke.?'~ · sahil;> . ola:ıı: pir ·.~ltıge.n t~yan:

g~beği tam ·ortada yer .. al~ak.taÇlır. Geriye kalan .. sal:ıa .üç kuşağ~·.ay-:' rılmıştır. Merkeı;den h.areket ederek. ;;ırayla J~lQllara. ~g!:)z a,talı~D-."· _Bi:-, cineisi çıtalarla smırlandırılmış düz satıhlı bil: çem1;ı~r. P.,iteliğlııd~q.i.r,~ İkinci kuşak yine çıtalarla smırlandırılmış ve ince uzun yamuk plan­lı dilimiere ayrılmıştır. Üçüncü kuşa,lı:ta,ysa . ayz;ıı._ malzeJ:A~Yl~ · ·Qh,ıştu­rulmuş küçük dikdörtgenler bulunmaktadır. Bu dilimleri ve clikdört­genleri··m.eydana geqren.· ç~ta~ar, ;tayanm . merk~zi.pd~q.: qa~aJ;!,;JŞm­

lar . görünümUnd~ditl~r. ·:N,etiç~q~, semahaneİıin Q.ai,reyiji~· '~e: .. bım·r dan doğan, içine dönük havasım vurgu)a,y_a~ -~~sal: .karakter_çiı;ı· .s~:-:· leyjci. bir .takstn:ıat- . <;>~aYa .. çılq:ı;ış,ktadır. _.B~_lki .. d~ ·se~~a,~e:::i~.vanm­daki bu tek merl.te?'li.· ni$am,, :m,utasavvıflarm .v~4~t-~· YV.cu~, f)Jq:j._.y~ B~yr$Ull.iler.'in. a~. g~le:ı;ıeğ~de Çineı;nU -yeri olan, -~~~ s~p;ı'Qf.?l@ij.~?.:.

temşil e.tJne~tedJ,r (E.e~im. l~).: .:: :· . . · . ·. :· . . ... ~· ·: _: ·::: ?:;~·--: ·::· , . . . . .. . . ·;:: -··' _,., .. • :::

.· : 4~ Kur.'an-ı .Kerim'de· insanın· en güzel .yfl,ı:atılışla yaratıldıgı ye <ç~fel-~ · saiti.tıi» e ıiıdirildi~ beyan eci.ilmektedir .. { Vet-'İ'in . süresi) . . Mutasıi:vvıfl~·· - J)ü . b·e:Yıfuı ınsanı.h madde · aİemiıie g~Uşinde· ,;e·· nian·en . Yüks~ııireıc'· AJta.h·a:·· ~v~·.:­masmda geÇirdiği · devretere esai" almak kaydıyia · yorÜıiil~ıııartlır. ·:B h yük' :ıp.utilsavvıflar. :ve . özelllkle Muhiddlır lbn-i :Ara}?i, Mevlana. Celaleddin~LR'Ibni; · Şeyh B.e:4r~ı;l®;ı-i Ş~m~vi·! : NiY.azi-1' Mı.~ı;i. y~ 3:-... Devre .14eia~llgi'.$ k~HÇW,l\1 .. Seyyid Muhammed Nur-ül · Arabi «Devriye Nazariyesb diye adlandırılan .. bu görü§U . ~n geniş §.eltllyl~ benimscmişlerdir. Konumuz olan Melli.miye:i ··Ba~~~ y~~de <İe ··bü .. 'fildr tıÜ-1k~t~ ·:~s~iıifui<iaı! ~ bfrl o~~§ i~· 3; :ı?~~~ :Me~a:İriı1~n'~de ı>u 'durum devam etriılştir: 'Çeşitli :ese'rıerdei'· bÜ '-dU,Üiıܧܷ açıkıayicı .'-diyagram:= lar Çlzllrniştir. · {Resım·. 14). Biı · kÔnuda;: .ıoirnetll bilglletinden.-.istlfadi!' ettfg1nlli S11-yın ,öm~ı; 'r.Hğrul . :ID~çe.~!~ .:t~ıı!!.~m" .. ~<!~r~-:·:. ·: . .: .. ·: ... . '.' -;': .·ı.~. < .-,·:. :-:::s.

189

Tekken.in kapılan ve pencereleri, süsleme açısından dikkate de­ğer hiçbir özellik 'göstermemektedir.

Süsleme unsurlanyla Helvai Tekkesi, daha önce de belirttiğimiz gibi çağdaşı olan ve daha ziyade mütevazi ölçülere sahib olan tek­kelerle aynı mahiyettedir.

' ........ ~ ..

Neticede denilebilir ki··Helvai ·Tekkesi, kökü çok eskilere daya­nan Türk 'tekke mimarisinin .19. y.y·. a..ait tipik ve ilgiç bir örneği­dir. ·Daha başlard~· sözünü ettiğimiz yalcin çevresmdeki ahşap .evler-le bir b.ütün · teşiril etmesi, değerini arttırmaktadır. ··

Ço~ ·bak.ın:is~· 've' harap olan tekkenin43 k<;>n.ın.ması ciJl:~tine gi­dilmesi ·Ve acele olarak tamiri gerekmektedir. Bu meyarida 1978 yılı başlarmda yaptığımız bir · araştırmada, Helvai Tekkesiyle komşu meskerilerin !stanbul üniversitesi tarafından istimlak edildiğini ve Yikı!ar~k yerierine · çeşitli kamu binalarının yapılmasına karar ve­rildi~·,· aynca GaYi;.menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kuru­l~'ndaıi bu yapılarm · ylktınlabilmesi için gerekli izinin d~ alıhdığmı öğrendik. .. ~.. . ... ;, Maalesef hütU.n ·yurt sathında ve özellikle, şehirleşmeyle endust­rlıeşmepj.n en hızlı olduğu İstanbul'da, zaten yangınlar yüzünd~P,;pek ~zı güıiiim.üze -gele.biİmi.ş olan ahşap sivil mimari örnekleriniiDsayı­tiirı, ihinal ve sa.Jiips~j;e!l, her geçen gün azalmaktadrr. B.tı···konu­ya, her küruİu.ştan evvel Üniversite ve Akademileriıniz sahip. çıkma­lıdır .. Kanaatimize göre, konumUZ. plan ~kkenin, yakmmdaip. eski ev­lerle birlikte İstanbul Üniversitesi eliyle tamiri ve ilmi ... :.araştırma­lara yönelik kuhııllşiara tiı.hsisi ; milli kültür hazinemizi-o koruma ve yaşatma açısından çok uygun bir davranış olacaktır. ·.24.8.l978 . . :, .. ·".:. .· .

43 . Tekkelerin kapatılmasından günümüze kadar geçen e~ yılı aşkın za­man z~da, tekke.., .. ve öz~e. s.epıah~e-t;ürb~ Joıımı .e:ı.aslı bir tamir görme­mi§tir. Haremde· ve · ~eiimiı'kta bir ·Çöit M'pi ·-ve ·'ii~~ ce re ıptai edilmiş, yerlerine yenileri agılmıştır .. . Bazı .. duvarların da yerlerinin de~şmesiyle, mekanların asli şekilleri· kaybolmuştur. Kaplaması · Ç'UrürnUş olan çatıdan akan yağmur suları ve haremin helasından semahaneye sızan kanalizasyon, bu bölüınün tahrib ol­masuia yol açmıştır. Kadınlar mahfilinin döşemesi bütünüyle çökmüş, semaha­nenin d~ tavanı ve döşemesi kısmen yok olmuşlardır. Mabeyn odası da, i!:lnde dolaşılamayacak kadar kötü durumdadır. Bu şartlar altında rölöve çalııımala­rına yardımcı olan Sayın Taşkın Savaıı'a ve fotoğrafları çeken Sayın Doç. Dr. Yıldız Demiriz ile Sayın Tevfik Arutay'a teşekkürlerlmizi sunarız.

190

: '

' J ••

-e

'.

--: .··

~ .. a ~

··. s= ·s

Q)

~

...;,

e ·B Ot

:ı: .. :-~ .:. ~ ... ..:. :. ::

. :,."".:

191

E cı 'a

' . ..... ' eS

', :.:ı:

ü f

. Cil c-i

:l: .§ U'l N

5

192

193

®

Çizim 4. Üçüncü kat planı.

Sanat Tarihi Yıllığı- F. : 13

194

,_

d (7}0 :;:ı

ı= :;:ı

'"' :o bO"

~ 't:l

~ 'g (.)

t a> (.)

ı= :0

195

196

: ..

. ... .. ·: .. - . . 1. ::

... ·­....

Resim 4. Mabeyn odasındaki pencereden ttirbeye bakı!J .

Resim 6. Kadın mahfillerinin kafesler1.

Resim 7. Hünkar mahfilinin korkuluklan.

Resim 8. Oturarak zikreden (Kuud Zikri) dervişler.

(Metin And, Tur~sh Danc_ing)_. .

197

198

. .. . .. Resim 9. Cumhur ilahisi okuyan dervişler. (Metin And, Turkish Dancing).

{~ ..

Resim 10. Devran yapan dervişler (Metin And, Turkish Dancing).

199

Resim 11.. Vefa Devri yapan ·dervişler. (Ortada bir başka grup Bedevt Topu teııkil etmektedir. Metin And, Turkish Danclng).

Resim 13. ' Semahan~ tava'nından bi.r görünüıı. ·.... ·- . . -: . .... .. . . .· . .

f • 1

~ A

~ !'! o ;'

~ Resim 14. Seyyid Muhammed Nur-til Arabi (1813-1887/ 88) nin «Daire-tü! Vücut' fi Beyan-ı Makam-ı Mahmud» adlı rlsalesinde yer alan bir çlzlm. (Abdülb9.kl Gölpı-• narlı, MeHi.mtılk ve Melli.miler).

Resim 12. Mlhrap.

~ o

2ö1

Resim 15. TekkeniD semahanesinden bir levha: «Ya Hazret-i Hacı Bayram-ı Veli».

:·- .. ': ~ ... ;;: ·~ ··. :~~··

::

Resim 16. Bayrami ·tacı.