PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE UPOŚLEDZENIA...
description
Transcript of PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE UPOŚLEDZENIA...
PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE
UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
Na upośledzenie umysłowe składają się dwa komponenty:
1) funkcjonowanie intelektualne jest znacznie niższe od przeciętnego i pojawia się we wczesnych latach
życia,
2) znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań społecznych.
Przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi górnej i dolnej granicy przedziałów są
znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju).
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO
Różnice pomiędzy dziećmi upośledzonymi umysłowo dotyczą możliwości w zakresie rozwoju procesów:- poznawczych,- percepcyjnych,- emocjonalnych, jak również umiejętności społecznych.
Częściej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie występują:
- wady wzroku i słuchu,- ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym (myślenie ich związane jest z konkretnymi sytuacjami dostępnymi we własnym doświadczeniu), - obniżenie ciekawości poznawczej, dociekliwości, - osłabienie koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, co utrudnia im realizację dłuższych zadań.
Trudności w uczeniu się spowodowane są również różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi
i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych.
J.Pilecka: „we współczesnej psychologii bardzo mocnopodkreśla się, podobieństwo przebiegu
psychomotorycznego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną
przyjmując następujące założenia:
1) dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, jednak
w znacznie wolniejszym tempie i nie zawsze w pełni realizują swój potencjał rozwojowy,
2) charakteryzują się podobną strukturą inteligencji , na określonych poziomach rozwoju reagują w podobny sposób, jak dzieci z normą intelektualną na bodźce środowiskowe”. (Pilecka, 1998, s. 9)
POZIOM UPOŚLEDZENIA
LEKKI UMIARKOWANY ZNACZNY GŁĘBOKI
maksymalny poziom rozwoju
umysłowego
w wieku 15 – 21 lat osiąga wiek inteligencji 8 – 12 lat
w wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7 – 8 lat
w wieku 8 – 10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat
osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5 – 6 lat
nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie
maksymalny poziom dojrzałości
społecznej
17 lat 10 lat 7 – 8 lat 4 lata
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM
Informacje ogólne:
Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 55 do 69 (skala Wechslera)• 52 – 67 - WHO
Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka.
Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom 17 – latka.
(Kirejczyk, 1981)
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM
Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości
społecznej, „ cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności.
Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej.
Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią.
Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie
koordynacji wzrokowo – ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów”.
(Kosmowska, 1999, s. 8)
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM W OBRĘBIE
POSZCZEGÓLNYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH:
• rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego,
• różnią się od zdrowych rówieśników o takim samym wieku inteligencji:
a) upośledzeniem różnych rodzajów percepcji, b) mają gorszą pamięć logiczną – bezpośrednią i trwałą, c) mniejszą trwałość i podzielność uwagi dowolnej, d) uboższy zasób słów, dotyczy to zwł. mowy czynnej, e) u większości dzieci rozpoczynających naukę: niewłaściwa
artykulacja (dyslalie), agramatyzmy,
PAMIĘĆ: • nie ma różnic w pamięci mechanicznej, skojarzeniowej bezpośredniej i trwałej,
MYŚLENIE: • nie ma różnic między dzieckiem zdrowym a upośledzonym w przechodzeniu do kolejnych etapów rozwoju myślenia;
ALE: u dzieci upośledzonych rozwój myślenia przebiega w wolniejszym tempie, zatrzymuje się w stadium tzw. operacji konkretno – obrazowych, w związku z czym: nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych, nie ujmują pojęć na poziomie uogólnionym; ich wnioskowanie jest zaburzone;
MYŚLENIE:
• najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, prostych sytuacjach życiowych, • dobre wyniki osiągają w rozumowaniu na materiale konkretnym, upośledzona zdolność do myślenia abstrakcyjnego, • brak samodzielności w myśleniu, • duże trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne całości (ubóstwo wnioskowania i sądów), • małe zdolności kombinacyjne, • z wielką trudnością tworzą pojęcia, ich wyobrażenia są więc raczej odtwarzane, • uboga wyobraźnia twórcza,
MYŚLENIE – cd.: • nie rozumieją wielu słów, zwł. określających przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska,• mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób, • często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami; powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.
SPOSTRZEGANIE: - niedokładne, - wolne, - ma węższy zakres w stosunku do spostrzegania dzieci w normie intelektualnej.
ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY: jest zaburzony, opóźniony.
• dopiero pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi samodzielnie siedzieć;• jeszcze w wieku 2 lat ruchy dziecka są mało precyzyjne i nieskoordynowane. WRAŻLIWOŚĆ I POWINNOŚĆ MORALNA:u dzieci lekko upośledzonych umysłowo - w porównaniu z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym - występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna (Kostrzewski, 1981).
Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią z powodu braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą (Maciarz, 1992).
SFERA EMOCJONALNA:• chwiejność emocjonalna,• niedokształcenie uczuciowości wyższej, mniejsza wrażliwość, • nadmierna zależność, • problem z trafnym odczytywaniem uczuć innych osób, • impulsywność, niepokój,• niska samoocena / brak realnej oceny własnej osoby, • trudności z samokontrolą, • gdy czują się zagrożone, reagują w sposób patologiczny, stąd często można u nich obserwować zachowanie niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do bodźca, które je wywołał (zachowania agresywne, impulsywne / wycofanie się, apatia)• sugestywność, • lepkość emocjonalna (Wyszyńska, 1987; Kruk- Lasocka, 1994)
INNE:
• nadmiernie ruchliwe, z oznakami nadmiernego zmęczenia, • zwolnione tempo pracy, • brak samodzielności, pomysłowości, przemyślanego planu działania, • są wrażliwe na pochwałę, co pozwala na zaangażowanie w pracę przez nich wykonywaną, • zdolne do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie pożądanych, • trudności z przystosowaniem się do życia społecznego m.in. z powodu: przejawianych nieadekwatnych reakcji emocjonalnych oraz niskiego poziomu empatii.
(Giryński, 1989; Kosmowska, 1999)
NAUKA W SZKOLE:
trudności w opanowaniu technik szkolnych, z wykonaniem rysunków, prac ręcznych, problem z ćwiczeniami fizycznymi, co wynika m.in. z:a) zaburzonej orientacji przestrzennej,b) zaburzonej lateralizacji,c) obniżonej funkcji analizatora wzrokowego / słuchowego,d) zaburzonej dynamiki procesów emocjonalnych (zbyt
powolne / pobudzone), e) zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, f) zaburzeń dot. rozwoju mowy, g) braku motywacji do nauki, h) zaburzeń dot. motoryki, koordynacji wzrokowo –
ruchowej. (Kosmowska, 1999)
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM
Informacje ogólne:
Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 40 do 54 (skala Wechslera).• 36-51 – WHO
W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat.
Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom 10 – latka.
(Kirejczyk, 1981)
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM W OBRĘBIE
NASTĘPUJĄCYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH:
PROCESY ORIENTACYJNE – SPOSTRZEGANIE:
-obniżona sprawność spostrzegania,- spostrzeganie cech konkretnych,- trudności w odróżnianiu cech ważnych.
UWAGA:
- trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, - dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach, - dominacja uwagi mimowolnej.
MOWA: znacznie opóźniony rozwój mowy- pojedyncze wyrazy dopiero ok. 5 r. ż., proste zdania – ok. 7 r.ż. - posługiwanie się prostymi zdaniami, - liczne agramatyzmy, - często wadliwa, niewyraźna wymowa, - ograniczony zasób słownictwa, - brak pojęć abstrakcyjnych.
MYŚLENIE: - słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne, - myślenie ma charakter konkretno-obrazowy, - upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe, - bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, - brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli, - definicje pojęć poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony lub „przez użytek”.
NAUKA:
- mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w klasach – zespołach edukacyjno – terapeutycznych (dawniej zwanych potocznie „klasach życia”),
- mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem obsługiwać proste urządzenia i maszyny (praca w zakładach pracy chronionej).
PROCESY WYKONAWCZE – MOTORYKA: poważnie opóźniony rozwój ruchowy:- siadanie w 2 r. ż., chodzenie w 3 r. ż.,- dość dobre radzenie sobie z samoobsługą, - możliwość wykonywania prostych czynności zawodowych pod nadzorem, - ruchy mało precyzyjne, - wolne tempo czynności ruchowych.
PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE, DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: - wrażliwość emocjonalna, - głębokie przywiązanie do wychowawców, - słaba kontrola nad emocjami, popędami, dążeniami,- nie są do końca samodzielne i niezależne.
(Kirejczyk, 1981; Kostrzewski, 1981; Lovaas 1993; Bożyszkowska, 1993)
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM Informacje ogólne:
Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 25 do 39 ( skala W. Wechslera)• 20-35 – WHO
Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka.
Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego.
(K. Kirejczyk, 1981).
SPOSTRZEGANIE:
- poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania, - niedokładne, - ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów.
KONCENTRACJA UWAGI: poważnie zaburzona
- koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą, - dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej.
ZAPAMIĘTYWANIE: znacznie utrudnione- zakres pamięci jest znikomy, - mała trwałość pamięci, - potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice, - osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia.
MOWA: rozwój mowy głęboko opóźniony - pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku szkolnym, - często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem, - niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, - mowa jest bełkotliwa, - ma minimalny zasób słownictwa.
MYŚLENIE :
- jedynie sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu, - głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne.
ROZWÓJ RUCHOWY: głęboko upośledzony
- siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym,- może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą – wymaga to jednak dłuższego ćwiczenia,- poważnie upośledzona jest motoryka rąk.
SFERA EMOCJONALNA I DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA:- zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny,- nie kontrolują emocji i popędów, - są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą
NAUKA: - charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa, - mogą funkcjonować w zespołach edukacyjno – terapeutycznych, dzięki którym potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów, - nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.
(Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM
Informacje ogólne:
Iloraz inteligencji waha się w granicach: • od 0 do 24 (skala W. Wechslera). • 0-19 - WHO
Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie.
Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata.
Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji.
(K. Kirejczyk, 1981).
SFERA POZNAWCZA, MOTORYCZNA, EMOCJONALNA, SPOŁECZNA:- bardzo zaburzone procesy orientacyjne, - głęboko zaburzone spostrzeganie, - niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm, - u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej, - niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się, - niewykształcona mowa, opanowują 2 – 3 wyrazy i rozumieją kilka prostych poleceń, - zdolne do opanowania chodzenia, ruchy są automatyczne, stereotypowe, nie służą wykonaniu czynności, - zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak występuje u nich brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności.
DODATKOWE INFORMACJE dot. dzieci u.u.w stopniu głębokim
• pierwsze miesiące życia dziecka - obserwuje się u nich: a) niezwykłą bierność i apatię b) lub odwrotnie - niespokojne zachowanie – złe samopoczucie, krzyk, problemy ze snem i jedzeniem;c) zaburzenia w reakcjach emocjonalnych, np. brak uśmiechu na widok bliskich osób w końcu pierwszego kwartału życia, oraz znaczne opóźnienia w zdobywaniu umiejętności motorycznych, tj. mała ruchliwość, unoszenie i trzymanie głowy, zmiany pozycji ciała z pleców na bok lub brzuch, opóźnione siadanie i wstawanie po pierwszym roku życia;
• liczne zniekształcenia szkieletowe, które dodatkowo utrudniają przyjęcie prawidłowej postawy ciała i mogą prowadzić do uniemożliwienia poruszania się;
• zaburzenia precyzji ruchów, koordynacji wzrokowo- ruchowej oraz słuchowo-ruchowej;
• różnego rodzaju niedowłady, zburzenia napięcia mięśniowego, porażenia, natręctwa ruchowe oraz ogólna niezborność ruchowa;
• u dzieci w wieku przedszkolnym z głębokim upośledzeniem obserwuje się bardzo ograniczoną zdolność funkcjonowania sfery zmysłowo – ruchowej;
• w wieku szkolnym (od 6 do 21 lat) istnieje pewien rozwój sfery ruchowej, lecz nie udaje się osiągnąć osobistej samodzielności;
• wiek dojrzały charakteryzuje się u osób z głębokim upośledzeniem brakiem mowy czynnej, czasami ogranicza się ona do prostych dwuwyrazowych wypowiedzi;
• na każdym etapie rozwoju wymagają stałej opieki i pomocy, choć zdarzają się przypadki minimalnej zaradności społecznej w wieku dojrzałym;
• często wpadają w złość, która przybiera różnego rodzaju formy: krzyk, bicie, drapanie, rzucanie się na ziemię, przewracanie przedmiotów; wybuchy mogą mieć krótkotrwały charakter lub trwać całymi dniami; często u źródeł tych ataków leży niemożność zrozumienia takiej osoby przez otaczających ludzi;
• przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi być pobudzany;
• stereotypie ruchowe, które są wynikiem niedojrzałość OUN – charakterystyczne zaburzenia w sferze ruchowej, np. kiwanie się - jest źródłem przyjemności, zmniejsza napięcie wywołane przez niezaspokojoną potrzebę ruchową; może ono zastępować płacz i ucieczkę w sytuacjach lękotwórczych i frustracyjnych;
• nadwrażliwość na bodźce słuchowe;
• spostrzegają niewiele elementów;
• nieumiejętność unikania fizycznych niebezpieczeństw;
• nie zawsze sposób wyrażania swoich potrzeb i uczuć jest właściwie i adekwatnie odbierany przez otoczenie; nie we wszystkich sytuacjach komunikacja otoczenia jest zrozumiała dla dziecka, które ma trudności w odbieraniu wrażeń słuchowych, a te z kolei wywierają ogromny wpływ na rozumienie przez niego mowy;
(Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000)
Epidemiologia upośledzenia umysłowego. Wskaźniki i ich rodzaje uwzględnione w badaniach
epidemiologicznych. Dane epidemiologiczne a planowanie służb na rzecz opieki i rewalidacji
upośledzonych umysłowo.
• Upośledzenie umysłowe z epidemiologicznego punktu widzenia jest najliczniejszą przyczyną niepełnosprawności dzieci i młodzieży.
Dotyczy ono 60-70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce.
• Osoby upośledzone umysłowo stanowią od 1 do 3 procent ogólnej populacji.
Rozpowszechnienie upośledzenia umysłowego
STOPIEŃ UPOŚLEDZENIA WARTOŚĆ ILORAZU
INTELIGENCJI(wg Wechslera)
WYSTĘPOWANIE W POPULACJI U.U.
Lekki 55 - 69 80 %
Umiarkowany 40 - 54 12 %
Znaczny 25 - 39 7 %
Głęboki 0 - 24 mniej niż 1 %
Epidemiologia upośledzenia umysłowego jest dziedziną wiedzy , która zajmuje się badaniem rozpowszechnienia w populacji różnego rodzaju zaburzeń i czynników, które decydują o tym rozpowszechnieniu.
Posługuje się 2 wskaźnikami :
1) Zapadalność – określa liczbę nowych przypadków danego zaburzenia występujących w populacjach
w ciągu roku. 2) Rozpowszechnienie – określa liczbę wszystkich przypadków danego zjawiska występujących w określonej jednostce czasu bądź w danym momencie.
• Wszystkie wskaźniki wyraża się w stosunku do liczby populacji np. na 1 tysiąc mieszkańców. • Najczęściej stosowany wskaźnik w odniesieniu do upośledzenia umysłowego, to wskaźnik rozpowszechnienia.
• Wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego zależą od bardzo wielu czynników, m.in. od przyjętej definicji upośledzenia.
• Innym źródłem zmienności w badaniach epidemiologicznych jest różnica stosowanych metod.
• Wskaźnik rozpowszechnienia zależy od czynników natury biologicznej i społecznej.
Czynniki biologiczne :- stan zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka; • im lepszy stan zaspokojenia potrzeb biologicznych, tym mniej zaburzeń.
Czynniki społeczne: - problem tolerancji społecznej w stosunku do upośledzenia umysłowego jako zjawiska i osób dotkniętych tym z zjawiskiem.
• Na przykładzie osób z upośledzeniem w stopniu lekkim. Zapadalność nie zależy od płci.
W szkołach masowych: - chłopcy -51,7%, - dziewczynki-48,3%, na poziomie urodzeń jest lekka przewaga chłopców, ale potem to się wyrównuje.
W szkołach specjalnych: - chłopców – 62,9%, - dziewczynek 37,1 %. ogromne zróżnicowanie.
• Na poziomie zapadalności nie ma różnic, ale w rozpowszechnieniu są.
PARADOKS DOTYCZĄCY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Polega on na tym, że w większości społeczeństw wskaźnik
rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego dzieci w wieku obowiązku szkolnego wynosi 2-3%, jeśli natomiast
badać ten wskaźnik w całej populacji, uzyskuje się wynik około 1%.
Ta rozbieżność wskaźników związana jest z faktem, że większość lekko upośledzonych umysłowo,
którzy w szkole mają trudności z opanowaniem programu normalnego i mogą wymagać szkolenia specjalnego,
po osiągnięciu dojrzałości mogą funkcjonować na poziomie pogranicza upośledzenia w stopniu lekkim
i normy i „wtapiać się” w populację generalną.
(Kostrzewski, Wald, 1981; Gustavsson, 1997; Kościelska, 2000; Wyczesany 2002)
LITERATURA:
H. Bożyszkowska(red.)(1993). Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WSiP.
J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź Ossolineum.
W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM.
R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP.
A. Gustavsson (red.) (1997). Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Warszawa Wyd. Żak.
A. Giryński (1989). Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.
K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN.
B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP.
J. Kostrzewski, I. Wald (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym w: K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa PWN.
R. Kościelak (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa PWN.
M. Kościelska (2000). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN.
J. Kruk – Lasocka (1994). Autyzm a oligofrenia. Szkoła Specjalna nr 4, s. 195 – 200.
I. O. Lovaas (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. Warszawa WSiP.
A. Maciarz (1992). Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa WSiP.
M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM-PN.
W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP.
Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS 1983.
J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE.
J. Wyczesany ( 2002). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Kraków Impuls.
A. Wyszyńska (red.) (1987). Psychologia defektologiczna. Warszawa PWN.