PRZYRODA - cms-files.superszkolna.pl fileJedną z nich jest kometa Halleya – czas jej obiegu...

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona � z 2�

PRZYRODA

SpiS treści

1 UkładSłoneczny1 Ziemia5 powietrze7 woda8 skały10 Polska19 organizm20 zwierzęta

UKŁAD SŁONecZNY

Słońceiobiegającejeplanety i planetoidyorazniektórekometytworząUkład Słoneczny. Słońcenależydogwiazdmałychistanowi99,87%masycałegoUkładuSłonecznego.PlanetyobiegająSłońcewtęsamąstronę,wktórąionosięobraca.Wyróżniamyplanety wewnętrzne(Merkury,Wenus,Ziemia,Mars),któresąmałeiodznaczająsiędużągęstoś-cią,orazzewnętrzne–bardzoduże,omałejgęstości(Jowisz,Saturn,UraniNeptun).Planetywewnętrzneizewnętrzneoddzielonesąpasem planetoid.DoUkładuSłonecznegonależątzw.komety okresowe,poruszającesięwokółSłońcapomocnowydłużonych elipsach. JednąznichjestkometaHalleya–czasjejobieguwokółSłońcawynosi74-79lat.

Słońcetonaszanajwiększagwiazda,alejestzaledwiejednązmiliardówgwiazdrozrzuconychwGalaktyce.Taogrom-nakulagazuskładasięgłowniezheluiwodoru.Jegomasajest300tysięcyrazywiększaniżmasaZiemi.

PowierzchniaSłońcanazywanajest fotosferą. Wewnątrztejgwiazdyjestbardzogęsto–panujetamogromneciśnie-nie–ibardzogorąco(temperaturaosiągakilkanaściemilionówstopni).Przytymciśnieniuiprzywysokiejtemperatu-rzewSłońcuprzebiegają reakcje termojądrowe iwodórzamieniasięwhel.Wczasietejprzemianyjestwytwarzanaenergia,którapotrzebujeokołomilionalat,aby„wyjść”zeSłońcawpostaciświatła.EnergiasłonecznadocieradoZiemijakoświatłowidzialneiniewidzialne,czylipromieniowaniepodczerwoneiultrafioletowe.Topierwszedajenamuczucieciepła,todrugiezapewniaopaleniznę.

Należyzadaćsobiepytanie,dlaczegotakgorąceSłońceniepowodujezniszczeńnaZiemi,awręczprzeciwnie,jestko-niecznedlarozwojuipotrzymaniażyciananaszejplanecie.ZiemiapoprostuznajdujesięwewłaściwejodległościodSłońca,położonadalej,byłabyzazimna,położonabliżej–zagorąca.Taodległośćwynosi150milionówkm,aświatłosłonecznepotrzebujenaprzebycietejdrogi–8minut.

Słońceosiągnęłowiekśredni–madopiero5miliardówlat,apaliwawodorowegowystarczyjeszczenadalsze5.

ZieMiA

Kształt i rozmiary ZiemiZiemianiejestkulą,ajejbryłęnazywamyelipsoidą obrotową.Oznaczato,żepromieńbiegunowyjestmniejszyod

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 2 z 2�

promieniarównikowego.Wedługnajnowszychdanychprzyjmujesięnastępującewymiaryelipsoidyziemskiej:

promieńbiegunowy:6357km,promieńrównikowy:6378km,obwódpołudnikowy:40030km,obwódrównika:40075km.

Kontynenty i oceany

Większośćlądówznajdujesięnapółkulipółnocnej–aż40%,napółkulipołudniowejtylko20%.PonieważwiększączęśćpowierzchniZiemizajmujewoda–prawie3/4–częstonazywasięją„błękitnąplanetą”.

NajwiększymoceanemjestPacyfik (OceanSpokojny),zajmujący179mlnkm2,drugimcodowielkości jestOceanAtlantycki–91mlnkm2,następnieOceanIndyjski–76mlnkm2inajmniejszy,prawiecałyskutylodemiznajdującysięwobszarzebiegunapółnocnegoOceanArktyczny–15mlnkm2.

Oceanyrozdzielająolbrzymieobszarylądowe–kontynenty.

Kontynenty:Azjaopowierzchni44mlnkm2 Afryka–30mlnkm2 AmerykaPółnocna–24mlnkm2 AmerykaPołudniowa–18mlnkm2 Europa–10mlnkm2Australia–9mlnkm2

Najmniejpoznanymkontynentem,bopokrytymlądolodem,jestAntarktydaopowierzchni14mlnkm2.

czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi

Powierzchnianaszejplanetyulegaciągłymzmianom.WiększośćprocesówzmieniającychobliczeZiemitrwatakdłu-go,żetrudnozaobserwowaćtezmiany.Inne,takiejaktrzęsieniaziemi,wybuchywulkanówczyosuwiskazmieniająkrajobraz w przeciągu godzin. Jeżeli procesy te mają swe źródło we wnętrzu Ziemi, nazywamy je wewnętrznymi,ajeślisązwiązanezezjawiskamizachodzącyminapowierzchni,nazywamyjezewnętrznymi.

Ukształtowanie powierzchni Ziemi

PowierzchniaZiemicharakteryzujesiędużymiróżnicamiwysokości,choćobszaryoskrajnychwysokościachlubgłę-bokościachzajmująnieznacznąpowierzchnię.

Lądy

Obszarylądowepołożonenajwyżejtworzątrzypotężnestrefygórskieorozciągłościrównoleżnikowej(Himalaje,Kau-kaz,Karpaty,AlpyiPireneje)lubpołudnikowej,takjakAndyiKordylierywAmerycePółnocnejiPołudniowejorazgóryobrzeżającekontynentazjatyckiodwschodu:góryKamczatki,Kuryle,góryWyspJapońskich,Tajwanu,FilipinorazNowejGwineiiNowejZelandii.

Góraminazywamyobszary,naktórychróżnicawysokościwzględnychprzekracza300m.Poniżejłańcuchówgórskichznajdująsięobszarynazywanewyżynami–sąpołożonepowyżej300mn.p.m. imająmałewysokościwzględne.NajwyżejpołożonąwyżynąnaświeciejestwyżynaTybetu(ponad4000mn.p.m.).WyżynyzajmujądużeobszaryAfry-ki,Azji iobuAmeryk.Pozostałeobszary–czylipołożoneponiżej300mn.p.m.–toniziny,dominującewEuropieiAustralii.

Obszarylądowepołożoneponiżejpoziomumorzanazywamydepresjami.NajgłębsządepresjąjestMorzeMartwe,któregolustrowodyznajdujesię394mponiżejpoziomumorza.WPolsceniewielkadepresja(niespełna2mponiżejpoziomumorza)znajdujesięnaŻuławachWiślanych.

Oceany

Formypowierzchniwystępującenadnieoceanicznymmogąbyćzróżnicowane,choćwporównaniuzkontynentamijestonodośćmonotonne.Przedłużeniemkontynentuponiżej liniibrzegowej jestszelf. Jest toprzybrzeżnaczęśćkontynentu,zatopionadogłębokościśrednio200m,alezdarzająsięwiększe–do500m.Wstrefach,gdziewsą-siedztwiekontynentówwystępująrowyoceaniczneszerokościszelfówsąnieznaczne–jakupacyficznychwybrzeżyAmeryki Południowej.W pozostałych obszarach szelfy mogą być dość szerokie, np. atlantyckie wybrzeże AmerykiPołudniowej.


Poniżejszelfugłębokościzaczynajągwałtownierosnąćśredniodo4000m–jesttostok kontynentalny. Upodnóżastokukontynentalnegostawiamygranicęmiędzykontynentemaoceanem.Rozciągającesięponiżejdno oceanicznejeststosunkowopłaskieipodzielonenabaseny oceaniczne,którychgranicamisągrzbiety śródoceaniczne.Sątodługie(wsumieponad60tysięcykmdługości),potężnepasmagórskieowysokościwzględnej2000-3000m.Większacześćgrzbietówśródoceanicznychprzeciętajestwosiowejczęścidolinami ryftowymi,wktórychzachodząinten-sywnezjawiskawulkaniczne.

Monotoniadnaoceanicznegobywaurozmaiconaobecnościągór podmorskich pochodzeniawulkanicznego,wy-stępującychpojedynczolubtworzącychwiększeskupienia.Niektóreznichmogąwyłaniaćsięponadpowierzchnięmorza, jaknp.Hawaje.NajniżejpołożoneobszaryZiemi torowy oceaniczne, sięgająceponiżej11 tysięcympodpoziomemmorza.NajgłębszymznichjestRówMariański.Sątogłębokieistosunkowowąskiepęknięciawskorupieziemskiej.

pogoda

Pogodatowszystkiezjawiskazachodzącewatmosferzewdanejchwililubwciągupewnegoczasunaddanymobsza-rem.Elementamipogodysą: temperatura powietrza, jegowilgotność, ciśnienie atmosferyczne i wiatr, zachmu-rzenie nieba, nasłonecznienieorazopady atmosferyczne.

Strefy klimatyczne i roślinne

Wrazzezmianąszerokościgeograficznejzmieniająsięwarunkiklimatyczne,aznimitakżeszataroślinna.Obszaryodośćwyraźnejrozciągłościrównoleżnikowej,charakteryzującesiępodobnymklimatemiroślinnością,nazywamystrefami krajobrazowymi. Sąto:krajobrazwilgotnegolasurównikowego,krajobrazsawanny,krajobrazpustynny,krajobrazlasówliściastychimieszanychstrefyumiarkowanej,krajobrazśródziemnomorski,krajobrazstepowy,krajo-brazlasówiglastych(tajga),krajobraztundryikrajobrazlodowejpustyni.

Opróczkrajobrazówstrefowychnakuliziemskiejwystępująkrajobrazy,którychrozmieszczenieniejestzależneodstrefklimatycznych.Sątokrajobrazy astrefowe.Należądonichkrajobrazygórskie.

Lasy równikowe

LasyrównikowewystępująwśrodkowejAfryce(KotlinaKongo),północnejAmerycePołudniowej(Amazonia),połu-dniowo-wschodniejAzjiinawyspachPacyfiku.MniejszeskupienialeśnewystępująwAmeryceśrodkowejinaMa-dagaskarze.Klimattejstrefyjestnajbardziejsprzyjającyrozwojowiroślin:ciepłyiwilgotny.Braktujakichkolwiekpórroku.Wwynikuwysokichtemperaturszybkośćparowaniajestbardzoduża.Parawodnapoochłodzeniuulegaskrop-leniuitworzychmury,zktórychcodzienniepopołudniupadająulewnedeszcze.KiedypromieniesłonecznepadająprostopadlenaZiemię–matomiejscewmarcuiwrześniu–opadysąszczególnieobfite.Nosząwtedynazwędeszczy zenitalnych.

Niewielkiezmianykątapadaniapromienisłonecznychwciągurokusprawiają,że i rocznewahania temperatursąnieznaczne.Charakterystycznedlategoobszarusąnatomiastsporewahaniatemperaturwciągudnia–średniood6oCdo8oC.

Sawanny

Wmiaręoddalaniasięodrównikawkierunkuzwrotnikówzmieniasię ilośćirozkładopadów.Zaznaczająsiędwiepory roku:deszczowa i sucha. Ichdługość teżulegazmianom;wobszarach,gdziewystępuje tzw.sawanna wil-gotna,porasucha jestnajkrótsza i trwaod3do5miesięcy.Przezpozostałączęść rokuwystępujeporawilgotna.Wmiaręprzesuwaniasięwkierunkuzwrotnikówporasuchastajesięcorazdłuższa:nasawanniesuchejtrwaod5do7miesięcy,nasawanniekolczastejmożetrwaćnawetdo10miesięcy,aiprzezpozostałączęśćrokuopadywystępująnieregularnie.Zdarzasię,żebrakichnawetprzezkilkakolejnychlat.

Drugącechąklimatuwtejstrefiejestwzrostśredniejtemperaturypowietrzaorazwyraźneroczneamplitudytem-peraturypowietrza.Nagranicyzwilgotnymilasamirównikowymiróżnicamiedzynajcieplejszyminajchłodniejszymmiesiącemwrokuwynosi4oC,abliskozwrotników,nagranicyzpustyniami,aż14oC.

pustynia

Największe obszary pustynne występują w strefie zwrotnikowej (np. Sahara, Namib i Kalahari w Afryce).W strefieumiarkowanejzajmująwnętrzekontynentu,np.GobiwAzji.Wsumiezajmująokoło1/3powierzchnilądowejZiemi.Panująnanichwyjątkowoniekorzystnewarunkiżycia:wciągudniatemperaturadochodzido40-50oC,awnocywy-stępująprzymrozki.Deszczepadająniezmiernierzadko;wgłębipustyninawetcokilkalat.

Pustyniakojarzynamsięprzedewszystkimzpiaskiem,aletychpiaszczystychjeststosunkowoniewiele.NaSaharze


–największejpustyniświata–piasekzajmujetylko20%powierzchni. pustynie piaszczystenazywamyergami.Usła-nesądużymiiróżnegokształtuwydmami,któreprzesuwająsiępodwpływemsilnychwiatrów.

pustynia żwirowa (serir)usłanajestdrobnymiiobtoczonymiodłamkamiskalnymi–żwirem,apustynia kamienista (hamada)dużymifragmentamiskalnymipowstałymiwwynikuwietrzeniamrozowego.Wdzieńskałynagrzewająsięwwynikubardzowysokiejtemperatury.Podwieczórtemperaturagwałtowniespadaponiżej0oC;takienagłespadkitemperaturpowodująpękanieiniszczenieskał.

Po rzadkich, ale gwałtownych opadach deszczu na pustyni pojawiają się rzeki okresowe.Woda szybko odpływa,wsiąkaiwyparowuje,stądpokilkujużgodzinachkorytojestznówsuche.Takiedolinyokresowychrzeknazywamyuedami.Wodaspływającadozagłębieńtworzyokresowe słone jeziora zwane szottami. Tuwpodczasintensywne-goparowaniatworząsięminerałysolneigipsy(np.słynne„różepustyni”).

Życienapustyniachkoncentrujesięw oazach–czyliwmiejscach,wktórychdostępnajestwoda.Skądsięonabierze?Podczasopadówczęśćwodywsiąkawpodłoże–najwięcejnaergach,gdyżpiasekbardzoszybkoprzepuszczawodę.Woda przenika w głąb, aż napotka warstwę skał nieprzepuszczalnych – wtedy tworzy się warstwa wodonośna,wktórejwodazaczynaspływaćzgodnieznachyleniemwarstw.Układwarstwmożemiećcharakternieckowaty–spły-wającawodazaczynasięwięcgromadzić,tworzącpodziemne jezioro. Jeśliwtakimmiejscuwykopiemystudnię,woda,któradotądznajdowałasiępoddużymciśnieniem,wytryśniewysokowgórę.Sątostudnie artezyjskie.Wodawoazachniemusipochodzić tylkozopadównapustyni,możespływaćwarstwąwodonośnązbardzoodległychmiejsc–nawetowielesetekkilometrów.

Stepy

Stepywystępująwstrefieumiarkowanej,wgłębikontynentów(Europa,AzjaAmerykaPółnocna)lubnaichobrzeżachopływanychprzezzimneprądymorskie(AmerykaPołudniowa).Klimatpanującywcentrumkontynentujestbardzoostry–odmianaklimatukontynentalnego–latasągorąceisuche,azimybardzomroźne.Charakterystycznącechąotwartychprzestrzenistepowychsąsilnewiatrywiejąceprzezcałyrok.WKazachstaniesązwanesuchowiejami.

Dziświększośćobszarówstepowychjestzagospodarowanarolniczo.Stałosiętakdlatego,żewystępująnanichbar-dzożyzneglebyzwaneczarnoziemami, tworzącesięnapodłożulessowym.

WAmerycePółnocnejobszarytegotypusązwaneprerią,awAmerycePołudniowejpampą.

Krajobraz śródziemnomorski

Klimatśródziemnomorskicharakteryzująsucheiciepłelataorazłagodneiwilgotnezimy.Nawetwnajchłodniejszemiesiącetemperaturaniespadaponiżej0oC.

Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej

Lasyliściasteimieszanewystępująwstrefieumiarkowanejzklimatemwodmianiemorskiej.Wpływmorzałagodzikli-matipowoduje,żelatasąstosunkowociepłeiwilgotne,azimyłagodne.IchnaturalnymobszaremwystępowaniabyłapraktyczniecałaEuropa,zwyłączeniempółnocnejiśródziemnomorskiejczęści.Niestetywiększaichczęśćzostaławycię-ta,adzisiejszykrajobrazEuropyjestprzykłademkrajobrazuprzekształconegoprzezczłowieka.LasyliściasteimieszanewystępująrównieżwAmerycePółnocnejoraznapołudniowo-zachodnimwybrzeżuAmerykiPołudniowej.

tajga

Wstrefieklimatuumiarkowanegozimnegowystępująlasyiglaste,zwanewRosjitajgą.Cechącharakterystycznątejstrefysąbardzomroźneiśnieżnezimy,podczasktórychtemperaturaspadanawetdo-50oC.Latasąkrótkieidośćchłodne.Takiewarunkiklimatycznepowodująwystępowanieniewielugatunkówroślin;sątogłówniedrzewaszpil-kowe.

Zwierzęta i roślinność. Tajgatokrólestwodrzew iglastych.Występujątugłównie:jodły,świerki,sosny,modrzewie.Możnatuspotkać,chociażrzadziej,drzewaliściaste,takiejakbrzozaczyjarzębina.Krótkiokreswegetacjisprawia,żestalezieloneliście(igły)sąbardziejprzydatnewwarunkachtajginiżliściezrzucanenazimę.Drzewaiglastedziękitemumogą„wystartować“zfotosynteząjużwiosną,nietracącczasu,energiianibudulcanaodtworzenienowegoulistnienia.Ponieważdrzewaiglasteniezrzucająliści(pozamodrzewiem)irosnąbardzobliskosiebie,nadnielasupanujepółmrok.Ztegopowodurunowtajdzejestdosyćubogie,występujątuprzeważnie mchy, porosty i nieliczne krzewinki.Laswtajdzejestdośćmonotonnygatunkowo,aledajezwierzętomobfitośćpokarmuimnóstwokryjó-wek.Spotkamytuogromnebogactwoirozmaitośćbezkręgowcówipolującychnaniekręgowców.Żyjąturóżnega-tunkipłazów,np. żaba trawnainiektóregatunkiropuch.Przedstawicielamigadówtajgisą,m.in.żmija i zaskroniec. Znaczniewięcejniżwtundrze(patrzniżej)jestgatunkówptaków.Żyjątu:pardwa, głuszec, cietrzew, jarząbek oraz sowa.Równieżświatssakówtajgijestdosyćbogaty.Wielcyroślinożercyto:łoś i jeleń, acałyleśnydrobiazgto:bu-runduki, zające, krewniacy myszyiinnedrobnegryzonie.Występujątudrapieżniki:niedźwiedź brunatny, borsuk, lis rudy, wilk, ryś, rosomak, gronostaj, łasica i soból.


tundra

Obszarytundroweznajdująsięnapółkulipółnocnej.RozciągająsięnapółnocodlasówiglastychtajgiażdogranicywiecznychlodówArktyki.Sporaczęśćtundryleżypowyżejkołapodbiegunowego,zatemwystępujetujużnoc i dzień polarny. Zimajestbardzodługaimroźna–śniegileżąprawie10miesięcy.Wciągukrótkiegolata,kiedytemperatu-ranajcieplejszegomiesiącalipcanieprzekracza10oC,porastającetundręroślinymuszązdążyćwzrosnąć,zakwitnąćiwydaćnasiona.Glebywtundrzesąbardzomałożyzneipłytkie.Występujetamtzw.wieczna zmarzlina, czylizamar-zniętygruntnagłębokościnawetwielusetekmetrów.Wciągulataodmarzaraptemokołopółmetra.

Nabezleśnychogromnychobszarachbrakjestjakiejkolwiekosłonyprzedbardzosilnymwiatremwiejącymzpręd-kościąponadstukilometrównasekundę,unoszącymśniegidrobinylodu.Takaburza śnieżnamożetrwaćnawetkilkadni.

Zwierzęta i roślinność. Wtundrzepanująbardzotrudnewarunkiklimatyczne.Niskietemperaturypowietrza,silnewiatry – to wszystko powoduje, że tutejszy świat roślin i zwierząt jest dosyć ubogi. Po pierwsze nie występują tużadnewysokiedrzewaikrzewy–nieoparłybysięonewiatrominiezapuściłykorzeniwwiecznejzmarzlinie.Dlategowtundrzespotykasięjedyniedrzewa niskie i płożące, np. brzozę karłowatąiróżnegatunkiwierzb,wtymwierzbę polarną.Wśródroślinzielnychgłówniedominująroślinyniskie,częstotworzącegęsteizwartepoduszeczki.Wszech-obecnymimieszkańcamitundrysątakżeróżnegatunkimchów i porostów.Ponieważlatotrwakrótko,roślinytundrymająniewieleczasu,abyzakwitnąć,wydaćnasionaiowoce.Wieleznichzewzględunadługienocepolarnetracinazimęliście.

Uboga szata roślinna tundry nie zapewnia zwierzętom ani stałej obfitości pokarmu, ani bezpiecznych kryjówek.Z tegopowodu faunanie jest tunazbytbogata.Stosunkowodużo jestowadów,którezimęprzeczekująwstanieodrętwienia,aznastaniemlataprzechodząszybkirozródirozwój.Wciepłychmiesiącach,naddrobnymirozlewiska-mipojawiająsięwówczascałechmaryowadów.Wśródnichnajliczniejszesąmuchówki,wtymkrwiopijnekomary i meszki. Pośródkolorowychinajczęściejdużychkwiatówuwijająsiępracowite pszczoły. Obfitośćowadówoczy-wiściezwabiaptaki,któreprzylatujątuzpołudniazeswoichzimowisk.Pozaobfitościąpokarmumająjeszczedługidzieńnapolowanie.Wtundrzeżyjąrównieżptakiprzebywającetunastałe.Należydonichm.in.pardwa górska i sowa śnieżna.Światroślinożercówjestreprezentowanyprzezchomikopodobnegryzonie–lemingi, zające bielaki oraz renifery. Drapieżnikitundryto:gronostaj, lis polarny i niedźwiedź polarny.

Lodowa pustynia

Lodowapustyniazwiązanajestzklimatempolarnym–surowymisuchym.Wmiesiącachletnichtemperaturaczasemprzekracza0oC,awmiesiącachzimowychspadadokilkudziesięciustopniponiżejzera.Najniższątemperaturęzano-towanonaAntarktydziewrosyjskiej,nieczynnejjużstacjinaukowejWostok:-89oC.

Obszarypokrytelodemwystępująwobydwóchstrefachokołobiegunowych:napołudniowymkontynencieAntark-tydywystępuje lądolód,napółnocnejpółkuliOceanArktyczny,któregocentralnaczęśćjeststalepokrytapływającąpokrywąlodową.Lądolódwystępujerównieżnapółkulipółnocnej–pokrywaduńskąwyspęGrenlandię.

Antarktydapokrytajestw99,5%pokrywąlodu,którejnajwiększagrubośćmożeprzekraczać4000m.Lądolódmożeschodzićdomorzaitworzyćlodowce szelfowe, zktórychodrywająsięgórylodowe,migrującezprądamimorskimidalekowniższeszerokościgeograficzne.Większaczęśćgórylodowejzanurzonajestwwodzie.

roślinność wysokogórska

Krajobrazygórskiewystępująnakażdejszerokościgeograficznej,wszędzietam,gdziesąwysokiegóry.Wrazzewzrostemwysokościzmniejszasiętemperatura(przeciętnieo0,5oCna100m),spadaciśnienieiklimatstajesięcorazbardziejsurowy.Wrazzezmianąwysokościzmieniająsięwarunkiżyciaroślin,dlategowgórachwystępujetzw.piętrowyukładroślinności.

Wniektórychgórachpowyżejgórskichłąk,gdziewystępująjużtylkonagieskały,możewystępowaćgranicawiecz-nychśniegów.Jesttopewnawysokość,powyżejktórejśnieginietopniejąprzezcałyrokimogątworzyćsięlodowcegórskie.Granicawiecznychśniegówniewystępujewkażdychgórach;jejobecnośćorazwysokośćnaktórejwystę-pujezależyodszerokościgeograficznej.Wstrefieumiarkowanej,wEuropielodowcemogątworzyćsięwAlpach–tugranicawiecznychśniegówprzebieganawysokościśrednio3000mn.p.m.NajwyższeszczytyKarpatsięgająprawietrzechtysięcy–stądbrakwnichlodowców.WHimalajachgranicataprzebiegaznaczniewyżej–na5000mn.p.m.

pOWietrZe

Skład i budowa atmosfery

Atmosfera topowłokagazowawokółnaszejplanety.Wśródgazówtworzącychatmosferędominujeazot, zajmującaż78%jejobjętości.Gazniezbędnydlaświataorganicznego– tlen–zajmuje21%.Pozostałączęść–1%–zajmują


inne,gazym.in.dwutlenek węgla.Atmosferawnikaswądolnągranicąwglebę,szczelinyskalne;znajdujesięteżwprzypowierzchniowejwarstwiewody.Górnagranicajestrównieżtrudnadoustalenia–sięgadowysokości700-800kmnadpowierzchniąZiemiiwrazzcorazmniejszymprzyciąganiemziemskimstajesięcorazrzadsza.Częśćgazówulatujewprzestrzeńkosmiczną.Wrazzewzrostemwysokościzmieniasięnietylkojejgęstość,aleitemperatura.

Zjawiska atmosferyczne

Zjawiskaatmosferycznezwiązanezkształtowaniempogodyiklimatuzachodząwnajniższejczęściatmosfery,zwanejtroposferą. Jesttowarstwaozmiennejgrubości–najgrubszawstrefierównikowej–do18kmnadpowierzchniąZiemi–inajcieńszanadbiegunami–do8km.Troposferacharakteryzujesięciągłymruchempowietrza,spadkiemtemperaturywrazzwzrostemwysokoścido-60oCwgórnejjejczęści.Tuznajdujesięokoło75%ogólnejmasypowie-trzaicałaparawodna.

Opady

Podwpływemciepławszystkiezbiornikiwodneorazwszystko,cozawierawodę(rośliny,zwierzęta,gleba),paruje. Wilgotne, cieplejsze powietrze jest lżejsze i unosi się do góry. Zawarta w powietrzu para wodna po ochłodze-niuskraplasię,akropelkiwodygromadząsię,tworzącchmury.Latemnawyższychwysokościach,azimąnawettużprzypowierzchniZiemimogątworzyćsięchmury lodowe–czylizbudowanezkryształkówlodu.Sąrównieżchmury mieszane, zbudowanezarównozkropelekwody, jak ikryształków lodu.Chmury tworząsięnabardzoróżnych wysokościach. Mgły występujące wieczorem lub wcześnie rano to niskie chmury, które dotykają swojąpodstawąpowierzchnigruntu.Tenajwyżejwystępującetworząsięnawysokościpowyżej10kilometrów–sąto chmury pierzaste.

Kształtychmurzależąodwiejącychwiatrówiodwysokości,najakiejsiętworzą.Obecnośćchmurnaniebieniezawszeoznaczazbliżającesięopady.Zchmurpierzastych–najwyższychizbudowanychtylkozkryształkówlodu–niemaopadów.Następniecorazbliżejpowierzchniziemisąchmury warstwowe i kłębiaste. Chmurywarstwowezasłaniająprawiecałenieboiprawiezawszedająopady.

Doopadów atmosferycznychzaliczamydeszcz, mżawkę, śnieg, krupy i grad.

Opadom często towarzyszą wyładowania elektryczne – czyli pioruny. Piorun to krótkotrwały, ale silny prąd elek-tryczny,któryprzepływamiędzypowierzchniąziemiachmurąburzowąlubwysoko,pomiędzychmurami.Piorunomczęstotowarzyszązjawiskadźwiękowe,czyli grzmoty.Światłomawiększąprędkośćniżdźwiękidlategonajpierwwidzimybłysk,adopieropotemdocieradonasgrzmot.Obliczającczaspomiędzybłyskiemagrzmotem,możemywprzybliżeniuokreślićodległość,jakadzielinasodburzy(liczymysekundypomiędzyobydwomazjawiskamiidzieli-myprzeztrzy–wtedyotrzymamyilośćkilometrówmiędzynamiamiejscem,gdzieuderzyłpiorun).

tęcza

Tęczatworzysiętylkowtedy,jeślipadadeszczijednocześnieprzeświecaprzezchmurySłońce.TęczyszukamyzawszepoprzeciwnejstronieniebaniżwidzimySłońce.

Wiatr

Częścizjawiskzachodzącychwatmosferzeniestetyniemożemyzobaczyć,alezatosądobrzeodczuwalne.Najczęst-szymjestoczywiście wiatr. Wiatrtworzysię,gdymasypowietrzasięprzesuwają.Ruchtenjestwymuszonyróżnicami w ciśnieniu atmosferycznym. Wysokieciśnienieatmosferycznetworzysię,gdynadanyobszar„naciska”dużailośćpowietrza.Ogrzewaniepowietrzapowodujepowstawanieprądów wznoszących–ciepłe, lżejszepowietrzaunosisiędogóry–takpowstająobszaryniskiegociśnienia.Wiatrzawszewiejezobszarów,naktórychciśnieniejestwyższe,wkierunkuobszarów,gdziejestniższe.Siławiatrówjestbardzoróżna.

Najsilniejszewiatrypowstająwtedy,gdydochodzidobardzogwałtownegowyrównywaniadużejróżnicyciśnień.Ichprzykłademsącyklony tropikalne zwane tajfunami i tornada. Cyklonytworząsięwniskichszerokościachgeogra-ficznych,przeważnienadmorzami.Oko cyklonutowąskastrefaciszyzprądamiwznoszącymi.Wokółokawpromie-niunawetdo500kmwiejąniezwyklesilnewiatry.Nadlądemcyklonnajczęściejzamiera,alewzburzoneprzezniegofalepowodująogromnezniszczenia.Tornadapowstająnadnizinnymwnętrzemkontynentów–najbardziejsprzy-jającymmiejscemdotegojestAmerykaPółnocna,gdziespotkaniesięciepłychizimnychmaspowietrzapowodujewznoszeniesięciepłegopowietrzaipowstawanieogromnych wirów.

Wzwiązkuztym,żeróżnestrefyZiemidostająwciągurokuróżnąilośćciepła,przyjejpowierzchnitworząsięstałe pasy niskiego i wysokiego ciśnieniaprzesuwającesięnieznaczniewrazzobiegiemZiemiwokółSłońca.

Lokalnymwiatremwiejącymnadmorzemjest bryza. Wciągudniawiejeznadmorzawkierunku lądu,awnocywodwrotnymkierunku.Wgórachczęstowieje halny–jesttociepłyigwałtownywiatrzpołudnia.Wzimiewtymczasieznaczniepogarszająsięwarunkinarciarskieiwzrastazagrożenielawinowe.


Zorza polarna

Mieszkańcyzimnychkrajównadalekiejpółnocymogąoglądaćzorzępolarną.

Zanieczyszczenie atmosfery

Sprawcą najbrzydszego zjawiska atmosferycznego jest, jak zwykle, człowiek. Jest to smog, czyli mieszanina mgłyizanieczyszczeń.Smogmaciemnykolor iunosisięnaddużymimiastami.Wniektórychjestnatylegroźny,że ichmieszkańcymusząnosićspecjalnemaskinatwarzach.

WODA

Krążenie wody w przyrodzie

Krążeniewodywprzyrodziepoleganaciągłejzmianiestanów skupienia wodyijejwędrówceprzezróżneśrodo-wiska.Wszystko,cozawierawodę(rzeki, jeziora,morza,gleba,rośliny,zwierzęta, lód), paruje. Wtensposóbwodadostajesiędoatmosfery,wktórejwystępujejakoniewidocznygaz–para wodna. PodwpływemspadkutemperaturyparawodnaulegaskropleniuispadazpowrotemnaZiemię.ZpowierzchniZiemiprzedostajesięznowudoróżnychśrodowisk:dorzeki,jeziora,morza,wgłąbziemi,doroślin,zwierząt.Wtensposóbobiegwodyzostajezamknięty.Jejczęśćmożebyćuwięzionanadłużejwlodowcachilądolodach,aletrzebapamiętać,żelódrównieżparuje(processublimacji).

Właściwości fizyczne i chemiczne

NaZiemiwodawystępujewtrzechstanachskupienia:ciekłym, gazowym i stałym.Najwięcejwodyznajdujesięwstanieciekłym–toprzedewszystkimoceany,dużezasobywodyzawartesąwlodowcachi lądolodach–staniestałym.Zmianystanówskupieniasązwiązanezezmianamitemperatury.

Wtemperaturze0oCwwodziepojawiająsiękryształy lodu–zaczynasięproceskrzepnięcia, czyliprzechodzeniestanuciekłegowstały.Mimożetemperaturaotoczeniamożebyćznacznieponiżejzerastopnia,temperaturawodycałyczaswynosi0oC,ażdomomentu,gdycaławodaprzemienisięwlód.Dopieroterazdajesięonochłodzićponiżejtemperatury0oC.

Zwyklepodczasobniżaniatemperaturyobjętośćsubstancjimaleje,apodczaspodgrzewaniarośnie.Wodazachowujesiępodobnie,aletylkowprzedzialetemperatur100oC–4oC.Poniżej4oC,wodróżnieniuodinnychsubstancji,zaczy-nazwiększaćswąobjętość.Dlategolódpływapopowierzchniwody,awodazamarzającawpełnymizamkniętympojemnikurozsadzago.

Proceszmianystanuciekłegowgazowynazywamyparowaniem.Wodazamieniasięwparęwodną(stangazowywody)nietylkopodczaswrzenia,którezachodziwtemperaturze100oC.Szybkośćparowaniajestzależnarównieżodwilgotnościpowietrza–immniejsza,tymszybciejzachodziprocesparowania–odruchupowietrza–przysilniejszymwietrzerównieżprzebiegaszybciej.Parawodnapoochłodzeniu skrapla się–taktworząsięchmury.

Lódmożeprzemienićsiębezpośredniowparęwodną(processublimacji)iparawodnamożeprzejśćbezpośredniowlód(procesresublimacji).Processublimacjimożnaobserwowaćwczasiemroźnychdni,gdyzmniejszasię ilośćśniegu,aniskietemperaturyniepowodowałyjegotopnienia.Efektemresublimacjijest szron,pojawiającysię,gdywilgotnepowietrzeulegniegwałtownemuochłodzeniu.

NacałejZieminiemaidealnieczystejwodywystępującejwwarunkachnaturalnych.Przyczynątegojestfakt,żewodajestświetnymrozpuszczalnikiem. Oznaczato,żesporaczęśćsubstancjiobecnychwprzyrodzie (np.niektóremi-nerały,skały)rozpuszczasięwwodzie.Wodęzrozpuszczonymiwniejsubstancjaminazywamyroztworem. Wodawmorzachioceanachzawierabardzodużorozpuszczonychsubstancjimineralnych–stanowiąoneażtrzyipółkilo-gramanakażdestokilogramówwody.Wjakisposóbdostająsięonedowodymorskiej?Deszczowawodaorazrzekirozpuszczająskładnikimineralnezawartewglebieiskałach(zjawiska krasowe) idoprowadzajedoostatecznegoodbiorcy,jakimjestoceanświatowy.Właśniedlategowodawnimjesttaksłona.

Występowanie

Wodawystępujewpowietrzu–jakoparawodna.Tenniewidocznygazmożepodwpływemniskichtemperaturskrop-lićsięiwtedypowstająchmury.Gdydrobnekropelkiwodysiępowiększąistanąsięcięższe,topodwpływemprzy-ciąganiaziemskiegoopadająnapowierzchnięZiemiwpostacideszczulub,gdysązamarznięte,śniegu lub gradu.Częśćwody,któraspadnienaZiemię,odrazuwyparowujezpowrotem,aczęśćwsiąkawgrunt.Wodęzglebywyko-rzystująrośliny,zktórychrównież,poprzezprocesparowania,wodaprzedostajesiędoatmosfery.Pozostałacześć


wodywsiąkajeszczegłębiejwglebę,ażdostaniesiędowarstwy,podktórąznajdująsięskałynieprzepuszczalnedlawody.Powstajewtedywarstwa wodonośna, awodęwniejzawartąnazywamy wodą gruntową. Najgłębiejpodpowierzchniąziemiznajdująsięwody głębinowe.

Wodypodziemne,takjakipowierzchniowe,sąwciągłymruchu.Niepłynąonetakszybkojakrzeki,alepowoliprzesią-kająwwarstwiewodonośnej.Jeśliwypłynąnapowierzchniąziemi,totworzysię źródło–początekkażdejrzeki.

Rzekiwźródłowymodcinkusąmałe,płytkieiwartkie.Niosąjeszczeniewielewody,aleimbliżejmorza–celukażdejrzeki–przybywajejcorazwięcej.Rzekibliskoujściasąszerokie,znaczniegłębszeipłynąwolno.

Wobniżeniach,wktórychwarstwanieprzepuszczalnajestbardzobliskopowierzchniZiemi,tworząsięjeziora.Małe,płytkiejeziora,przezktórenieprzepływażadnarzeka,szybkozarastająizamieniająsięwbagna.

Nalądachwodawystępujenietylkowpostaciciekłej,ale istałejw lodowcach i lądolodach.Lodowcewystępująwysokowgórach,wktórychtemperaturysąnatyleniskie,żeśnieginietopniejąprzezlata.Takistaryśniegpoprzezwielokrotnerozmarzanieizamarzaniepowolizamieniasięwlód,który„schodzi”dodoliny,tworząctakzwany jęzor lodowcowy.

Lądolodemnazywamyolbrzymiemasylodupokrywającekontynent.WspółcześnielądolodyznajdująsięnaAntark-tydzieiGrenlandii.

Największymizbiornikamiwodysąmorzaioceany.Oceanyoddzielająkontynenty,amorzaprzylegajądokontynen-tów.

Zanieczyszczenie

Obecność wody we wszystkich środowiskach sprawia, że bardzo łatwo ulega ona zanieczyszczeniu. Bezpośredniąprzyczynązanieczyszczeniawodyjestodprowadzanieściekówzmieszkańnawsiiwmiastachorazzfabrykizakła-dówprzemysłowych.Nawożeniepól istosowaniechemicznychśrodkówdoochronyroślinprzedszkodnikamipo-wodujezanieczyszczeniegleby.Woda,przesiąkającprzeznią,rozpuszczaczęśćtychskładnikówiprzedostajesiędorzek.Spalinysamochodowe,dymyzfabrykielektrociepłowniłącząsięwpowietrzuzkropelkamiwodywchmurachipowodujątakzwane„kwaśnedeszcze”.Takieopadymogąrównieżzanieczyścićglebęizbiornikiwodne.Ciągłyobiegwodywprzyrodziepowoduje,żezanieczyszczeniazkażdegośrodowiskawefekcietrafiajądowody.Nasamymkońcutegołańcuchajestoceanświatowy,doktóregospływająwszystkierzeki.Opróczzanieczyszczeńzrzekdostająsiędoniegorównieżte,powstałewportachprzybudowieiobsłudzestatkóworazwczasiekatastrofmorskich.Najbardziejgroźnesątankowceprzewożącem.in.ropęnaftową.

SKAŁY

Zeskałjestzbudowananajbardziejzewnętrzna,sztywnawarstwanaszejplanety.NiematakiegomiejscanaZiemi,wktórymniebyłobyskał.Najłatwiejjeobserwowaćwgórach,napustynilubnaplażygdyżtamznajdująsięonenapowierzchni.Nawiększościobszarachsąoneprzykrytewarstwągleby,którasiętworzym.in.zpokruszonejizwie-trzałejskały.

Skałymogąbyć bardzo twarde lub miękkie,mogąbyćsypkie, gładkie, chropowate, błyszczące –niezależnieodichwyglądu,każdajestzespołem minerałówjednegolubnajczęściejkilkuróżnychgatunków,utworzonymwskutekjakiegośzdarzenia geologicznego,np.zastygnięcialawywulkanicznej,osadzeniasięwarstwypiaskuwkorycierze-ki,wykrystalizowaniapokładusoliigipsuwskutekodparowaniawodywodciętejzatocemorskiejitp.

Minerały i składnikiMinerały,zktórychskałasięskłada,mogątworzyćwyraźnekryształkiwidocznegołymokiemlubteżskupienianie-rozpoznawalnemakroskopowo(bezużyciamikroskopu).Składnikamiskałmogąbyćteż minerały niekrystaliczne, bezpostaciowe,występującewpostaciszkliwa.

Minerałtopierwiasteklubzwiązekchemicznywystępującywprzyrodziewsposóbnaturalny.Naprzykładdiamenttominerałzbudowanytylkozjednegopierwiastka–węgla.Minerałymogątworzyćsięwwielumiejscach.CzęśćznichpowstajegłębokopodpowierzchniąZiemi,innewmorzach.Jedenzminerałówmożnałatwowyhodowaćwdomu.Tohalit,minerałtworzącydośćsmaczną–alewmałychilościach–skałęsól kamienną. Wystarczyrozpuścićjaknaj-więcejsolikuchennejwwodzie,apotemspuścićdoniejzawieszonynapatyczkusznureczek.Pokilkudniachpojawiąsięnasznurkudrobniutkieminerałyhalitu.

NajczęściejwystępującymminerałemnaZiemijest kwarc. Łatwogorozpoznać,gdyżjestbardzotwardy,nawetnożyczki,igłaczycyrkielniezostawiąnanimśladu,częstoprzezroczystylubszary(choćmożebyćrównieżfioletowy,czarnylubżółty).


WykorzystanieCzłowiekodwiekówwykorzystujewróżnysposóbskały.Zkrzemieniwyrabiałpierwszenarzędzia,potemnauczyłsięwytapiaćżelazo.Zgliny wykonywanopierwszenaczynia,ażwkońcuzaczętostawiaćdomyzkamienilubspecjalnieprzygotowywanychblokówskalnych.Gdybynieskałyiichbogactwamineralne,rozwójcywilizacjiniebyłbymożliwy.

Stosunkowoniedawnoczłowieknauczyłsięwytwarzaćsztuczne materiałytakiejaknp.plastik,zktórychmożnaro-bićróżneprzedmioty.Skałyiminerałymogąbyćwykorzystywanewbudownictwie(piaskowce, marmury, bazalty, granity).Ziłów iglinywyrabianocegły,pierwszedachówkiwycinanoz łupków.Wceramicewykorzystywanesąiły,awjubilerstwieminerałyzwanetukamieniamiszlachetnymilubpółszlachetnymi.Bezwęgla kamiennego i brunat-negonierozwinąłbysięprzemysłenergetyczny.

Skałyzawierająnietylko bogactwa mineralne,alerównieżkryjąwsobieinformacjęo przeszłości geologicznejna-szejplanety.Sągłównymmateriałembadawczymgeologów.Składskały osadowej,sposóbułożeniajejskładnikówpozwalaodtworzyć,cosiędziałonaZiemimilionylattemu,wjakichwarunkachiśrodowiskupowstawała.Zawartewniejszczątki zwierzęce i roślinne –skamieniałościpozwalająokreślić,kiedytakiewarunkiistniały.Oglądającnp.warstwypiaskowców,możnaokreślić,czybyłyonekiedyśwydmami,czyplażą,czymożednemgłębokiegomorza.Wmiejscudzisiejszychzłóżwęglabrunatnegoikamiennegoistniałydeltyrzek,bagniskalubwilgotne,bujnelasy.

KlasyfikacjaNaukązajmującąsięopisemiklasyfikacjąskałjestpetrografia.Przyjmujesiępodziałnatrzygłównetypyskał: mag-mowe, osadowe i metamorficzne.Podziałtenjestuzasadnionyodmiennymiwarunkamipowstawaniaskałkażdegoztychtrzechtypów.Typyteróżniąsięmiędzysobązarównosposobemwystępowaniawskorupieziemskiej,jakiskła-demchemicznymimineralnym.Mimotychróżnicobserwujesięwwieluprzypadkachstopnioweprzejściamiędzyskałamiwszystkichtrzechrodzajów.procesy wietrzeniowe prowadządostopniowegoprzejściaskałmagmowychwosadowe.procesy metamorfizmu czyliprzeobrażania,zmieniajązarównoskałymagmowe,jakiosadowewnowytypskał,zwanychmetamorficznymi.Przejściatesąściślezwiązanezezmianąśrodowiska,wktórymskałytworząsięiprzeobrażają.Zaśzmianyśrodowiskasąwywołanenieustannymkształtowaniemsiępowierzchninaszejplanety.

powstawanieSkałymagmowe wylewnepowstająwczasiewybuchuwulkanuiwydostawaniasięnapowierzchnięZiemigorącejlawy,którazastygając,tworzyskałęwulkaniczną.

Znacznieprościejzaobserwowaćpowstawanieskał osadowych. Wystarczyudaćsięwmiejsce,wktórymniemajesz-czewpełnirozwiniętejwarstwygleby:wgóry,nadmorze,wobszarybardzogorące,np.pustynie,lubbardzozimne,np.tundra.Każdyzbiornikwodnyjestmiejscemtworzeniasięróżnychskałosadowych.Wszystkieprocesyzaliczanedozewnętrznychkształtującychpowierzchnięnaszejplanetyprowadządopowstawaniaskałosadowych.

ProcesnazwanywietrzeniempowodujeniszczenieskałznajdującychsięnapowierzchniZiemi.Podwpływemtakichczynnikówjakwiatr,woda,temperaturaorazroślinyizwierzętaskałaulegarozkruszeniu–powstającorazmniejszeokruchy skalne, czyli zwietrzelina. Dużą rolę w procesie rozkruszania skał mają rzeki: silny prąd wody w górnymbieguunosi iprzetaczaokruchyskalne,powodującdalsze ichścieranie.Wśrodkowymidolnymbiegurzekiniosąjużtylkobardzodrobneziarna,wielkościziarenpiaskuimniejsze.Tenajdrobniejszecząstkiwiatrmożeprzenosićnabardzodużeodległościizostawiaćwzupełnienowymmiejscu.

GlebaUtworzeniezwietrzelinyjestpierwszymkrokiemwprocesiepowstawaniagleby,alezanimpowstaniegrubawarstwapróchnicyumożliwiającapojawieniesiębujnejszatyroślinnej,upłyniejeszczebardzodużoczasu.Napoczątkuzwie-trzelinajestubogawsubstancjeodżywczeimożebyćzasiedlanatylkoprzezmałowymagającerośliny–najczęściejsątomchy, porosty. Rokporokupozostałepoichobumarciuszczątkiwzbogacajązwietrzelinęwsubstancjeodżywczeiwtensposóbpowstajepierwszacienkawarstwagleby.Naniejmogąsięosiedlićroślinyzwiększymiisilniejszymikorzeniami,któremogąprzyspieszyćtworzeniesiępróchnicy.

Właśniepróchnica,którapowstajez resztek roślin i zwierząt rozkładanychprzezorganizmy,nadajeglebieciemnykolor;imjejwięcej,tymjestonciemniejszyitymbardziejżyznajestgleba.Wprocesietworzeniasięglebydużąrolęodgrywająnietylkorośliny,aleizamieszkującejąorganizmyzwierzęce.Zwierzętadrążąckorytarze(kret,dżdżownica)wglebiepowodująjejspulchnienie,natlenienieidokładniejszewymieszaniewszystkichelementów.

Żyznośćgleby,czylizdolnośćdozaopatrywaniaroślinwsubstancjemineralne,wodęitlenzależynietylkoodilościpróchnicy,alerównieżodjejwilgotnościiilościzawartegowniejpowietrza.

Najwięcej próchnicy zawierają gleby zwane czarnoziemami. W Polsce występują przede wszystkim na Wyżynie

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona �0 z 2�

Lubelskiej.Małożyznymiglebamisąglebybielicowe.Stądichnazwa–mająjasnąbarwęiniewielkąwarstwępróch-niczą.Istniejebardzodużorodzajówgleb.Ichjakość,skład,barwazależąodtypuskały,naktórejsiętworząorazodklimatu.Klimatwpływanaintensywnośćprocesówwietrzeniaiwzrostszatyroślinnej.

Człowiekswoimnierozsądnymdziałaniempotrafibardzoszybkozniszczyćglebę.Wycinanielasówsprawia,żeglebaniemającanaturalnejochronyprzedwiatramiideszczemzostajeszybkowypłukana.Nieprzemyślaneuprawypowo-dująwyjałowieniegleby,czyliusunięciezniejwiększościskładnikówodżywczych.Ogólnezanieczyszczeniaśrodowi-skasprawia,żeglebynienadająsiędoupraw.

pOLSKA

Krainy geograficzne

Wybrzeże

PrzemierzającwybrzeżeMorzaBałtyckiego,najczęściejmożemyspotkaćniskiebrzegizrozległymiplażamiipasemwydmoddzielającymplażęod lasów.W innymmiejscunatrafimynabardzowysokibrzeg,podcinanyprzezsztor-mowe fale.Taki brzeg, nazywany klifem, może się łatwo osunąć. U jego podnóża często leżą głazy, bloki skalneipołamanedrzewa.NajpiękniejszewybrzeżaklifowewystępująwokolicyGdyni-OrłowainawyspieWolin,nazachódodMiędzyzdrojów.

Zwiedzając Słowiński Park Narodowy, zobaczymy wysokie (na 40 m) wędrujące wydmy i przybrzeżne jeziora (Jamno,Gardno,Łebsko).Sposóbpowstaniatychjeziorniezostałdokońcarozstrzygnięty.Sątoalboodcięteprzezmierzeje(wąskipaslądupowstającyiwydłużającysięwwynikunagromadzeniasiępiaskunanoszonegoprzezfaleiprądymorskie)małezatokimorskie,alboobniżeniawypełnionepodsiąkającąwodąmorską.

Wjakisposóbpowstajeiprzesuwasięwydma?Falującawodawyrzucanabrzegczystypiasek,którynatychmiastpowyschnięciujestporywanyprzezwiatriskładanywłaśnienawydmach.Wydmysąwięcformamiterenuutworzonymiprzezwiejącewiatry.Przyglądającsięwydmiezboku–takjakbyktośjąprzekroiłnożemwpoprzek–widzimy,żejednozboczewydmyjestłagodne,adrugiebardzostrome.Pozboczułagodnym,zwanymnawietrznym,ziarenkapiaskuporuszaneprzezwiatrdocierająażnasamszczytwydmy.Tamsamestaczająsiępostromymstokuzwanymzawietrznym.Wtensposóbwydmasięprzesuwa.

Ruchwydmjestbardzopowolny,alestałyinatylegroźny,żemiejscamiwydmyzasypująlasy,domyiwsypująsiędojeziora.Ichprzesuwaniewgłąblądujestspowolnioneprzezrośliny,którejeporastająmimoniesprzyjającychwarun-ków.

InteresującymmiejscemsąŻuławyWiślane,naktórychpozadziałalnościąfalmorskichwkształtowaniukrajobrazuważnąrolęodegrała rzekaWisła.Kilka tysięcy lat temuobszarŻuławWiślanychstanowiłzatokęmorską,doktórejwpływałaWisła.Rzekaniosłazesobąolbrzymieilościbardzodrobnegomateriału–mułu–którypowolizasypywałzatokę,przekształcającjąwląd.

WybrzeżeBałtyckiejestobszarem,naktórymwystępujewielegatunkówroślinizwierzątcharakterystycznychtylkodlategorejonu.NawyspieWolinmożnazobaczyćorłabielika,krążącegonadurwistymibrzegami.Nawydmachrosnąroślinydoskonaleprzystosowanedożycianapiasku:mająmocnorozgałęzioneigłębokosięgającekorzenie,a ichliścieiłodygisąpokrytewarstwąsubstancjizapobiegającychwyparowywaniuwody.Jasnozabarwioneliścieodbijająpromieniesłoneczne.Rzadkąichronionąroślinąjestmikołajeknadmorski.

Zwierzęta i roślinność

WBałtykużyjeniewielegatunkówroślinizwierząt.Głównympowodemjestjegozasolenie,którejestwielokrotniemniejszeniżzasolenieoceanów.ZtegopowoduwMorzuBałtyckimniespotkamytakichzwierzątjakrekiny,ośmio-rnice,rozgwiazdyczyukwiały,ate,którewnimwystępują,sąznaczniemniejszeniżichoceanicznikrewniacy.WielegatunkówzwierzątżyjącychwBałtykuzamieszkujegłębszewarstwywodyiczęstożyjezdalaodbrzegu,dlategoniektóreznichmożnaspotkaćdopierowtedy,kiedyzostanąwyrzuconeprzezfalenabrzeg.

Meduzy

PospolitymmieszkańcemwódBałtykujestchełbia modra,meduzanależącadoparzydełkowców.Ciałochełbimakształtparasolaośrednicydochodzącejnawetdo15cm.Nadolnejstronieparasola,ześrodkaciałazwisajączterypłatowate ramionaotaczająceotwór gębowy. Nabrzeguparasolaznajdująsięliczneczułki, zawierająceskupiskaparzydełek (stądnazwagrupy–parzydełkowce).Parzydełka tomaleńkiezbiorniczkiwypełnioneparzącym jademizawierającenićzakończonąmini-harpunem.Wmomenciepodrażnienianićwystrzeliwujezezbiorniczkaiwbijasięwciało,wywołującmiejscowyparaliżiobezwładnienieofiarylubnapastnika.Przezprzezroczyste,galaretowate

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona �� z 2�

ciałoprzeświecajągonady–narządy,wktórychsąprodukowanekomórki rozrodcze. Chełbięmodrąspotykasięwspokojnychwodachzatokportowych,aposztormiemożnajeznaleźćwyrzuconenapiaszczystybrzegmorza.

InnąmeduząspotykanąwwodachBałtykujestbełtwa włosiennik. Jestonawiększaodchełbibałtyckiejimożeosią-gaćrozmiarynawetdo20cm.Ubarwienieparasolajestróżnorodne.WBałtykumożnaspotkaćosobnikiżółtobrunat-ne,różowofioletowe,anawetfiloetowoniebieskie.Spodparasolameduzyzwisajączterypłatowateramionaotaczająceotwórgębowyidługie,włosowateczułki.Zarównonaramionach,jakinaczułkachznajdująsięparzydełka.Służąone,podobniejakuchełbi,doobezwładnianiadrobnychzwierzątpływającychwwodzie.Parzydełkabełtwymogąwywołaćuczłowiekapodrażnienieskóry.Masowe,chociażbardzorzadkie,pojawianiesiębełtwyupolskichwybrzeżyjestspowo-dowanedziałaniemprądówmorskichiwiatrównapędzającychmeduzyzpółnocnejizachodniejczęściBałtyku.

pierścienice

Mieszkańcemdnamorskiegojestnereida.Taduża(do12cm),zbudowanazsegmentówpierścienica,mazprzoduciaławąsy i czułki.Nagłowieosadzonesąsiędwieparyczarnychoczu.Nereidaporuszasięprzypomocy parapo-diów –wałeczkowatychwyrostkówwyrastającychsiępobokachprawiekażdegosegmentuciała.Jestdrapieżnikiem.Polujenagłównienamniejszezwierzęta,np.niektóreskorupiaki.Czasamimożnająspotkaćpełzającąpowodoro-stach.Ogromneilościosobnikówwystępująprzyujściachrzek,wmiejscachzanieczyszczonychresztkamispływają-cymiwrazześciekamidowody.WBałtykumożnaspotkaćzwijka pospolitego. Tadrobnapierścienicamierzącaok.0,5cmdługości,żyjewspiralniezwiniętychrurkach–„domkach”.Domkizwijkamożnaznaleźćnaglonachwyrzuca-nychnabrzeg,np.namorszczynie.

Małże

Dużą grupę zwierząt żyjących w Bałtyku stanowią małże. Najczęściej spotykane gatunki to: małgiew piaskołaz, omułek jadalny, racicznica zmienna, rogowiec bałtycki oraz sercówka pospolita.

Największym małżem Bałtyku jest małgiew piaskołaz, który ma dużą (6-8 cm), białawą muszlę. Dorosłe osobnikiżyjązagrzebanewpiaskunadniemorza.Nadpowierzchniępiaskuwystawiająkońcedwóchdługichrurekzwanychsyfonami.Służąonedopobieraniapokarmuitlenuorazdousuwanianiestrawionychresztekpokarmowychiszkod-liwychproduktówprzemianymaterii.Osobnikitegogatunkużyjązarównowpłytkichwodachprzybrzeżnych,jakinawiększychgłębokościach.Nabrzegumożnaznaleźćichbiałe,częstopokruszonemuszle.

Białemuszle,aleznaczniemniejszeniżmuszlemałgwi,ma rogowiec bałtycki.Uosobnikówmłodocianychsąoneżółtawelubróżowawe.Małżtenzamieszkujenajwiększegłębienaszegomorza,skądbywawczasiesztormuwyrzu-canynabrzeg.Naplażyspotykasięnajczęściejpokruszonefragmentymuszli.

Całkowicieodmiennywyglądma omułek jadalny–innymałżżyjącywBałtyku.Jegomuszlajestciemnogranatowa,prawieczarna,zwężającasięnajednymkońcu.OkazyżyjącewBałtykudorastająnajwyżejdo3cm–wprzeciwień-stwiedoichkrewniakówżyjącychwMorzuŚródziemnym,któresąprawietrzyrazywiększe!Omułkiżyjągromadnieitworząrozległeławice.Najczęściejobrastająskalisteikamienistedno,paleiburtystatków.Dopodłożaprzyczepiająsięprzypomocypęczkacienkich,jedwabistychnici,zwanegobisiorem. Omułkisąpodstawowympożywieniempła-stug. Stanowiąteżsmakowitykąsekdlawielużerującychnabrzegumorzaptaków.

Wwielukrajachomułkisąpoławianewcelachkonsumpcyjnych.WPolscezewzględunamałerozmiaryniesąodła-wiane.Spacerującwzdłużplaży,możnaznaleźćnapiaskupojedyncze,najczęściejuszkodzoneskorupki.Doomułkapodobnajestracicznica zmienna.Jejcechącharakterystycznąjestspłaszczonaupodstawy,dwuskorupkowamuszla.Napowierzchnimuszliwystępująnaprzemianjasneiciemneprążki.Osobnikidorosłeprzytwierdzająsiędoróżnychprzedmiotów,podobniejakomułkiprzypomocybisioru.Raciczniceczęstotworząogromneławice,nawetdo100tysięcyosobnikówna1m2!Naplażymożnaznaleźćpojedynczeskorupkitegomałżalubskupiskaosobnikówprzy-twierdzonychdoróżnychstałychprzedmiotów(pnie,gałęzielubkamienie).

MałżemczęstospotykanymwBałtykujestsercówka pospolita.Spośródinnychmałżywyróżniasięobecnościąże-berkowanejmuszli.Dorosłeosobnikiżyjązagrzebanenadnie,natomiastmłodewpełzająnaroślinyipozostajątamprzezdługiczasprzyczepionebisiorem.SercówkajestczęstymmieszkańcempłytkichiosłoniętychzatokBałtyku.Nabrzegumożnaznaleźćpojedynczeskorupkitegogatunku.WwodachzatokiPuckiejwystępujedrobniejszaidelikat-niejszasercówkadrobna.Żyjenadniewśródroślinności.

Skorupiaki

WwodachBałtykużyjeponad250gatunkówskorupiaków, większośćznichtodrobnezwierzęta,częstotrudnedozauważeniagołymokiem.Spośródnichbardzociekawągrupęstanowią zmieraczki–skorupiakiopiaskowejbarwie.Donajbardziejpospolitychnależy zmieraczek plażowy spędzającydzieńwwygrzebanychwpiaskujamkach.Bardzoczęstomożnagospotkaćnaplażypodzwałamiwodorostówlubkawałkamidrewna.Podniesienietakiegokawałkadrewnasprawia,żeświatło„poraża”skorupiaka,któryuciekając,wykonujedługieskoki.

Podobniezachowująsięrównieżinnegatunkizmieraczków,stadichinnapotocznanazwa–„pchełki morskie” lub

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona �2 z 2�

„pchełki plażowe”.

Wśródkamieniinapodwodnychroślinachmożnaspotkaćinneskorupiaki– kiełże. Wspólnącechąwszystkichga-tunkówjestboczniespłaszczoneciało,podgiętynabrzusznąstronęodwłokipływanie„naboku”.Mieszkańcamipłyt-kichprzybrzeżnychwódBałtykusą:garnela i krewetka bałtycka.Garnelażyjenapiaszczystymdnieukrytawciągudniawpiasku,natomiastkrewetkęmożnaspotkaćwśródwodorostów.Obaskorupiakisąbardzopodobnedosiebie.Ukrewetkipancerztworzyzprzoduwyraźnydziób,natomiastugarnelijestonkrótkiizaokrąglony.Ponadtoukre-wetkidwiepierwszeparyodnóżymajądelikatneszczypce,augarneliszczypcewystępujątylkonajednejparzeod-nóży.Obagatunkiosiągajądługośćok.5cm.

WBałtykunadużychgłębokościach(od50mdo110m)żyjepodwój.Skorupiaktenzamieszkujepiaszczysto-mulistedno,gdzietemperaturawodynieprzekracza+6oC.Chociażpodwójżyjenadużychgłębokościach,możnagoznaleźćnabrzegumorza(wyrzuconegoprzezsztormowefale).Podwójjestpozostałościąfaunyokresulodowcowego,czylireliktemtamtegookresu.

W wodach Bałtyku można też spotkać„egzotyczne” gatunki skorupiaków. Należą do nich krab wełnistoręki oraz krabik amerykański. Krabwełnistorękinależydonajwiększych(ponad7cmdługości)skorupiakówżyjącychwBał-tyku.Cechąwyróżniającąjestparadużychszczypiec,pokrytychuosobnikówdorosłychdrobnymi włoskami,jakbynitkamiwełny(stądnazwagatunku).PierwotnyobszarwystępowaniakrabatoChiny.DoEuropyzostałprzywiezionyprzezczłowiekaprawdopodobniepodkoniecXIXlubnapoczątkuXXwieku.Okazytegoskorupiakatransportowanoprawdopodobniewwodziebalastowejizęzowejstatków.Potwierdzanotowielokrotnieprzyrozbiórcestatkównazłom,remontachiprzeglądachm.in.wStoczniGdyńskiej.

Krabwełnistorękizasiedladnazatokorazbrzegmorski.Zagrzebujesięwsamodzielniedrążonychnorkach.Młodeosobnikichętnieprzebywająnalądzie,starszewwodzie.ZewzględunaniskiezasoleniewódBałtykugatunektennierozmnażasięinawetjeżeliposzczególneosobnikizłożąjaja,ichdalszyrozwójnienastępuje.Dokrabawełnistorękie-gojestpodobnykrabik amerykański. Jestjednakodniegomniejszy(ok.2cm)iniemanaszczypcachwłosków.Przyodrobinieszczęściamożnagoznaleźćwprzystaniachrybackich(włodziachlubnasieciach).

Do skorupiaków zamieszkujących wody Bałtyku należy pąkla. Oglądając białe domki tego skorupiaka, aż trudnouwierzyć,żewewnątrzmieszkabliskikrewniakraka.Domekpąklizbudowanyjestzsześciuwapiennychpłytekiru-chomego,dwuczęściowegowieczka.Wewnątrzznajdujesięzwierzęprzyrośniętegrzbietowąstronągłowydopod-łogidomku.Nazewnątrz,przezszczelinęwwieczkuwysuwanesąodnóżawyglądającejakzagiętewstronęotworugębowego„wąsy”.Odnóża,pracującnieustannie,napędzająpokarmdootworugębowego.Domkipąkliwystępujągromadnienaróżnychpodwodnychprzedmiotach.Możnajerównieżznaleźćprzyrośniętedołodzilubrzadziejdosiecirybackich.

ryby

WBałtykuwystępujeok.70 gatunków ryb, zczegodopospolitszychnależyok.12gatunków.Jednązmniejszych(dł.do2cm)jest stynkażyjącawstrefieprzybrzeżnejitworzącarazemzinnymiosobnikamigatunkuruchliweławice.Grzbietstynkijestniebieskozielonkawy,natomiastbrzuchibokisążółtobiałe.Ciałopokrywajądrobnełuski, łatwoodpadająceprzyschwytaniu.

Mieszkańcem przybrzeżnej strefy morza jest belona.Ta średniej wielkości ryba (6-8 cm dł.) ma silnie wydłużoneszczęki,przyczymszczękadolnajestwyraźniedłuższaniżgórna.Naobuszczękachosadzonesądługieiostrezęby.Osobnikimłodocianepoczątkowomająnormalniewykształconeszczękiidopierowtrakciedalszegorozwojuróżni-cawdługościszczękidolnejigórnejstajesięwyraźniejsza.Belonamasmukłeciałozciemnooliwkowymgrzbietemorazsrebrzystymibokamiibrzuchem.Ciekawacechątejrybyjestzielonkawyszkielet.Belonyżyjąpojedynczolubwławicach,częstopolującprzydnienaschowanewpiaskurybki–dobijaki.Belonadobrzeznosiwodywysłodzone,dlategonierzadkomożnajaspotkaćprzyujściachrzek,anawetwichgórnymbiegu.

PowszechnieznanąspotykanąrównieżwBałtykurybą jestciernik.Cechącharakterystyczną jestobecnośćtrzechkolcównagrzbiecieleżącychprzedpłetwągrzbietowąorazbrakłusek.Nabokachciaławzdłużliniinabocznejznaj-dujesięszereg płytek kostnych.Ułożeniepłytekmożetworzyćrozmaitewzory,napodstawiektórychwyróżniasiękilkaodmiantegogatunku.Wwodzieprzybrzeżnejmożnaspotkaćzarównopojedynczeosobniki,jakicałeławice.

Tarłouciernikatrwaodkwietniadolipca.Wczasietarłasamceprzybierająszatęgodową:gardłoibrzuchstająsięwtedy krwawoczerwone, grzbiet nabiera żywszych kolorów, a oczy są jaskrawoniebieskie. Ciernik jest troskliwymopiekunempotomstwa.Wustronnymmiejscu,wpobliżudna,samiecbudujezfragmentówroślinkulistegniazdo.Następniezaganiasamicędogniazda,abyzłożyłajaja.Sąonenatychmiastzapładnianeiodtegomomentunieustan-niepilnowaneprzezsamca.Pookołodziesięciudniachwykluwająsięmałecierniki.Samiecnadalopiekujesiępotom-stwem,strzegącgoprzedinnymizwierzętami.Młoderuchliweciernikiodłączającesięodstadka łapiewpyszczeki zpowrotemzaganiadogrupy.Popewnymczasiesamiecprzestajezajmowaćsiępotomstwem;zanikawówczasjaskrawośćkolorów,ustępującmiejscastonowanejzieleni.WwodachprzybrzeżnychBałtykumożnaspotkaćmałeławiceosobnikówmłodocianychlubpojedynczeokazyosobnikówdorosłych.


InteresującymmieszkańcemwódBałtykujest iglicznia,wyglądemprzypominającagrubąigłę.Wprzeciwieństwiedociałwiększościrybciałoigliczniniejestpokrytełuskami,leczkostnymipłytkamiułożonymiwczterechpodłużnychrzędach.W zależności od barwy roślinności, wśród której przebywa, iglicznia może być brązowa lub żółtozielona.Wokresietarłausamcatworzysięnabrzuchu komora lęgowa–„torba”,doktórejsamicaskładajaja.Powylegnięciusięmłodeiglicznieopuszczająkomoręlęgową,alejeszczeprzezdługiczaswrazieniebezpieczeństwachowająsiędo„torby”samca.Igliczniażyjewśródtrawymorskiejpływającpionowozgłowąskierowanąkugórze.MożnająspotkaćzwłaszczanapodwodnychłąkachZatokiPuckiej.

Wodyprzybrzeżnetorównieżmiejscebytowaniadobijaka.Tazielonkawa,wysmukłarybkamożeosiągaćdługośćdo30cm.Cechącharakterystycznąsączarneplamkileżącepoobustronachpyska,wokolicyotworównosowych.Przezpowłokiciała,wzdłużbokówprzeświecająukośnieułożonemięśnie.Dobijakiżywiąsiędrobnymiskorupiakami,atakżeikrąryb.Brodzącpowodzie,możnazauważyćdużeławicepływającenadpiaszczystymdnem.Zaniepokojoneiprzestraszoneosobnikipotrafią„nurkować”wpiach.

WwodachBałtykumożnaspotkaćtobiasza, rybępodobnądodobijaka,aleniecomniejszą(ok.20cmdł.)ibezczar-nychplameknabokachpyszczka.Liczneławicetobiaszamożnaspotkaćwpłytkiej,przydennejwodzie.Wrazienie-bezpieczeństwabłyskawiczniezagrzebujesięwpiasek.

DonajbardziejpospolitychrybBałtykunależąflądry, reprezentowaneprzezczterygatunki: stornię,gładzicę,nie-gładzicęizimnicę.Spośródnichnajważniejszymobiektempołowówjeststornia.Jesttodośćdużarybaosiągającadługośćok.20-30cm,rzadziej40cm.

Dorosłeosobnikiżyjąnadnie,leżącnajednymboku.Bok,naktórymznajdująsięoczy(najczęściejprawy),jestzabar-wiony,natomiastdrugi,naktórymleżystornia, jestbiaławy.Koloryrybyharmonizujązbarwąpodłoża.Nazmianębarwyotoczeniaflądrareagujeodpowiednimdopasowaniemkoloruciała.

Samicaskładawielemilionówjaj,zktórychwylęgająsię(początkowosymetryczne)larwypływającewtoniwodnej.Popewnymczasielarwyosiadająnadnie,przekręcająsięnajedenbokiprzeobrażająwosobnikidorosłe.Wtymcza-siejednooko,któreznajdowałosięodstronydna,przemieszczasięnastronęprzeciwnątak,żeosobnikdorosłymadwojeoczunajednymboku.Wpłytkiejwodzienapiaszczystymdniemożnaspotkaćmłodeosobnikiżwawoumyka-jącespodnógizagrzebującesięwpiasku.

Jednymzwieludrapieżnychgatunkówrybjestdorsz bałtycki zwanyprzezKaszubówpomuchlą.Tadużarybaosiąganiekiedydługośćok.150cm.Cechącharakterystycznąjestobecnośćpojedynczegowąsikanapodbródku.Wokresietarładorszbałtyckiskupiasięwwodachprzydennychwwiększestada.Dlategowłaśniewtedyrozpoczynająsięgłów-nepołowytejryby.

WodyBałtykuzamieszkująrównieżogromneławiceśledzia.Taśredniejwielkościryba(ok.30cm)maniebieskozielon-kawygrzbietorazsrebrzystebokiibrzuch.Wokresietarłajednasamicaśledziapotrafizłożyćnawetdo100tysięcyjaj!

Bałtyktorównieżmiejscewystępowaniaszprota, czyli sardynki norweskiej.Jestprawiedwarazymniejszaodśle-dzia.Wdzieńżerujeprzydnie,natomiastwnocyprzenosisięwgórnewarstwywody.Podobniejakśledźidorsznale-żydonajliczniejpoławianychgatunkówrybbałtyckich.

ptaki

Większość gatunków ptaków spotykanych nad morzem nie należy do łatwych w rozpoznawaniu. Ich wygląd jestzmiennyizależyodporyroku,płci,atakżeodwieku.Wieleptakówzmieniasezonowoswojeupierzenie.Nawiosnęiwleciemajątzw. szatę godową –bardziejwyrazistą,częstozkontrastowymrysunkiem;jesieniąizimązostajeonazmienionanaszatęzimową,którakolorystyczniejestznacznieskromniejsza.Osobnikimłodocianerównieżmająinneupierzenieniżptakidorosłe.

WiększośćspotykanychnadmorzemptakówniegnieździsięwPolsce.Najczęściejsą toptakiprzelotne,zimującezazwyczajuwybrzeżyAfryki.Zkoleiwieleptakówzimującychunaszychwybrzeży(np.kaczki, łyski, perkozy)gnieź-dzisięnapółnocyEuropy.Niektóregatunki,np. kormoran czubaty, nurzyk polarny czy maskonurpojawiająsięnapolskimwybrzeżuniezmiernie rzadko.Dlategokażdestwierdzenie ichobecności jestdużymwydarzeniemdlaornitologów.

NajczęściejspotykanymiptakaminabrzegiemBałtykusąmewy.Donajliczniejszychgatunkówmewnależymewa śmieszka.Wyglądemprzypominagołębia,majednakdłuższeskrzydłailżejszylot.Długośćciaławynosiok.40cm,natomiastrozpiętośćskrzydełok.1m.Wzależnościodwiekuiporyrokumewaśmieszkamaróżneupierzenie.Wlecieprawiecaleciałopokrywająśnieżnobiałepióra.Grzbietiramionasąpopielate,abrzegilotekmajaczarnąbarwę.Jesie-niąizimąmewaśmieszkamabiałągłowęzczarnąplamkąkołoucha.Dzióbinogisąkoloruczerwonego.Młodeosob-niki.podobniejakuwiększościinnychgatunkówmew,mająpopielatobrązoweupierzenie.Mewaśmieszkagnieździsięwśródbagienorazjeziorznajdującychsiębliskowybrzeża.Gniazdabudujenapiasku,kamieniach,aczasaminaroślinachwwodzie.Żyjewkoloniach,chronionaprzedintruzaminiedostępnościąterenu,naktórymsięgnieździ.


Gatunkiem mewy spotykanym na wybrzeżu Bałtyku jest mewa pospolita. Nazwa gatunkowa może wprowadzaćwbłąd,gdyżwbrewswojejnazwieniejesttogatunekliczny.Mewatajestwiększaodmewyśmieszki(dł.ok.45cm),mawiększąrozpiętośćskrzydeł–ok.120cm.WystępujeliczniewZatoceGdańskiejiSzczecińskiej,natomiastnaot-wartymmorzujestrzadkospotykana.Wsierpniunanoclegowiskachmożnaspotkaćnawetdo5tysięcyosobników.Tropymewypospolitejmająidentycznykształtjaktropymewyśmieszki,leczsąodnichwiększe.

SpośródkilkugatunkówmewwystępującychnadBałtykiemmewa srebrzystanależydojednychzwiększych(dł.ok.60cm,rozpiętośćskrzydeł–ok.150cm).Cechącharakterystycznąjestżółtydzióbzczerwonąplamkąnakońcudolnejszczęki.MewasrebrzystadawniejniegnieździłasięwPolsce.Obecniecorazczęściejmożnaspotkaćlęgowiskategogatunku.

Prawieidentycznąwielkość(ok.55cmdługości)ma mewa żółtonoga. Ubarwieniemabiałopopielatezczarnąpo-wierzchniąskrzydełigrzbietu.Należydogatunkówprzelotnychikoczującychnawybrzeżu.Wzimiespotykanaspo-radycznie.

NajwiększąznotowanychwPolscemewjestmewa siodłata.Jejdługośćwynosiok.75cm,arozpiętośćskrzydełdocho-dzido175cm.Upierzeniemakolorubiałego,alemaczarnygrzbietiskrzydła.Odinnychmewodróżniają,pozawielkoś-cią,powolniejszyibardziejmajestatycznylot.Należydoptakówprzelotnych,któretylkokoczująnawybrzeżu.

Młodocianeosobnikiwszystkichgatunkówmewmająpopielatobrązoweubarwienieisądosiebietakpodobne,żewpraktyceprawieniedoodróżnienia.

Ptakami,którerównieżmożnaspotkaćnawybrzeżu,szczególniewportachiujściachrzecznych,sąrybitwy.Sąmniej-szeodmew,majączerwonydzióbiczarnywierzchgłowy.Cechątychptakówjestszybkiizwinnylot.

NawyspieWolininadwodamiZalewuSzczecińskiegomożnaspotkaćbielika,nazywanegorównieżorłembielikiem.Jesttodużyptakodługościok.1mi rozpiętościskrzydełdochodzącejdo2,5m.Zasiedla lesistemiejsca.Gniazdabudujenawierzchołkachwysokichistarychdrzew,częstowykorzystujedotegodużeigrubegałęzie.Jestdrapieżni-kiem,polujenaptakiwodne,chociażłowirównieżryby.Niegardzipadliną.Niewątpliwiejednymznajbardziejdostoj-nychimalowniczychptakówspotykanychrównieżnabrzeguBałtykujestłabędź niemy.Dorosłeosobnikisąbiałe,mająpomarańczowydzióbzakończonyczarnymguzemorazczarnenogi.Osobnikimłodocianemająszarobrunatneupierzenieipodobnegokolorudziób.Zaniepokojonelubprzestraszonewydająchrapliwedźwiękilubsyczą.

Naplażyczęstymgościemjestpliszka siwa.Jesttomałyptakwielkościwróblaodługimogonie,którymnieustannie„kiwa”wgóręiwdół.Szybkouwijasięwśródwyrzuconychnabrzegwodorostówwposzukiwaniupożywienia.

Ssaki

WBałtykumożnarównieżspotkaćssaki:morświna oraz fokę szarą.Morświnnależydodelfinówmorskich.Magład-ką,nieowłosionąskórę.Podobniejakwszystkiessakioddychatlenematmosferycznymidlategocopewienczasmusiwynurzaćsięnadpowierzchnięwody,byzaczerpnąćpowietrza.WBałtykupojawiasięnawiosnę,azpoczątkiemzimyodpływanawodyMorzaPółnocnego.WlecieniekiedyzapuszczasięnawodyZatokiGdańskiej.

Niezbytczęstospotykanymbałtyckimssakiemjestfoka szara. Należyonadonajwiększychfokbałtyckich(osiągadługośćnawetponad3m).JeszczepodkoniecXIXwiekuwrejoniePomorzaGdańskiegoiPrusWschodnichżyłook.1000osobnikówtegogatunku.NapoczątkuXXw.całapopulacjatychzwierzątliczyłaok.100tysięcyosobników.Pook.100latachczylipodkoniecXXwiekuliczbataspadła,wgraportuKomisjiHelsińskiejdook.7500sztuk.Przyczyna-mitaknagłegospadkuliczbyfokszarychbyłyprawdopodobniemasowepolowanianatezwierzętaorazchemicznezanieczyszczenieBałtyku.NiebezznaczeniabyłorównieżpostępująceocieplenieklimatuiwiążącysięztymzanikpokrywylodowejnaBałtyku.Fokiwykorzystywałyjąjakomiejscedoporodu,amłodeosobnikiznajdowałyschronie-nie.Cienkilódpojawiającysiętylkoprzezkrótkiokresuniemożliwiarozródfokiprzeżywaniepotomstwa.DlategospotkaniefokiszarejnaBałtykunależydzisiajdorzadkości.

Wodorosty

WodorostyBałtykutogłównieglony oraznielicznerośliny kwiatowe.Ichrozmieszczeniezależyodrodzajupodłoża.Częśćgatunkówwymagapodłożastałego(kamienie,falochrony,drewnianesłupymolo),innemogąrosnąćnadniepiaszczystymlubmulistym.DnoBałtykujestgłówniepiaszczyste,jedyniewrejonachzatokwystępujednopiaszczy-sto-mulistelubmuliste.DorzadkościnależydnokamienistespotykanegłówniewokolicyDarłowa,KępyOksywskiejiChłapowa.

Jednym z najczęściej spotykanych wodorostów Bałtyku jest morszczyn pęcherzykowaty. Nazwa gatunkowa po-chodzistąd,żerzeczywiściewygląda,jakbybyłpomarszczony,aponieważwjegocielewystępująpęcherze pław-ne, dodatkowonazywanyjestpęcherzykowatym.Pęcherzewypełnionegazemutrzymująmorszczynwtoniwodnejwpozycjipionowej.Dopodłożaprzyczepiasięprzypomocytarczkowatejprzylgi. Wzależnościodwpływuczyn-ników zewnętrznych, takich jak głębokość, naświetlenie, falowanie, morszczyn może mieć różny kształt, wielkośćiubarwienie.


Bardzociekawymwodorostemjeststrunka sitowa,zwanarównieższnureczkiem.Kształtemprzypominasznurek.Pokryta jest bezbarwnymi włoskami i powleczona śluzem. Po wyschnięciu jest dość sztywna i przypomina cienkipatyk.Posztormieczęstojestwyrzucanaprzezfalenabrzeg.

Wśródwodorostówwyrzucanychnabrzegmożnaznaleźćczerwonobrunatnolubczarnozabarwionegowidlika.Jestonczęstoprzyrośniętydoinnychwodorostówmorskich.Szczególniebujne„łany”widlikamożnaspotkaćwZatocePuckiej.

Spośródroślinkwiatowychnajbardziejznanajesttrawa morska, nazywanatakżetasiemicą lub,odnazwyłacińskiej,zosterą. Nazwa trawa morska jest nazwą potoczną, chociaż niewłaściwą, ponieważ roślina ta nie należy do traw.Zosterajestroślinąpodwodnązpłożącąsięłodygą,owąskichliściachdochodzącychdo1mdługości.Posztormiemożnająznaleźćwdużychilościachnabrzegu.Wysuszonajestużywanawtapicerstwiedowypełnianiamateracy.

WstrefieprzybrzeżnejBałtykumożnaspotkaćrdestnicę grzebieniastą.Tanitkowataroślinaosiągadługośćnawetdo3m!Mamałe,ostrozakończone,szczeciniasteliście.Latemnaplażymożnaznaleźćfragmentytejrośliny.

pojezierzaDominującymelementemkrajobrazuwpółnocno-wschodniejczęściPolskisą jeziora.Nazywanajestpojezierzem Mazurskim.Przeważajątuterenypagórkowate,owiększychwysokościachbezwzględnychiwzględnychniżnaob-szarzenizin,położonymbardziejnapołudnie(np.Nizina Mazowiecka).

Taką rzeźbękrajobrazuzawdzięczamyobecności lądolodumiędzy600a12 tysięcy lat temu.WzgórzausypanesązmateriałunaniesionegoprzezlądolódzPółwyspuSkandynawskiego.Sątotakzwane moreny czołowe i denne.Wzagłębieniachpomiędzywzgórzamiznajdująsięprzeróżnejwielkościikształtujeziora.Jezioramogąbyćdługie,wąskieidośćgłębokietzw.rynnowe(np.Nidzkie, tałty)lubrozległe,obardziejregularnychkształtach,tzw. more-nowe (np.śniardwy–największejeziorowPolsce).

Pagórkiporośniętesąlasamisosnowymiikwiecistymiłąkami,którenajlepiejpodziwiać,żeglującpojeziorach.Wtedymamyokazjęzobaczyć„wodnełąki”zżółtymigrążelamiibiałymi grzybieniami. Brzegijeziormogąbyćstromelubłagodne.

Miejscanajrzadziejodwiedzaneprzezczłowiekazamieszkująwodneptaki:kormorany, czaple, żurawie, perkozy, łabędzie.Naniektórych–najczystszych–jeziorachmożnajeszczespotkaćżeremia bobrów (np.Wigry na pojezie-rzu Suwalskim).

OpróczPojezierzaMazurskiego,naktórymznajdujesięnajwięcejjezior,sąjeszczepojezierze pomorskie, Suwalskie i chełmińsko-Dobrzyńskie.

NizinyDopasanizinzaliczamyomówionejużpojezierza:Pomorskie,Mazurskie,Suwalskie,WielkopolskieiChełmińsko-Do-brzyńskieorazpobrzeżeBałtyku,aleprzedewszystkimnizinyśrodkowopolskieczyli:Nizinę śląską, Wielkopolską, Mazowiecką, podlaską i polesie Lubelskie.

Nanizinachprzeważająpłaskie,równinnetereny,naktórychrozwinęłosięrolnictwo.Najlepsze glebyznajdująsięnaNizinieŚląskiej,naktórejrównieżklimatjestnajbardziejsprzyjający.Uprawiasiętu buraki cukrowe, pszenicę, tytoń, chmiel.NizinaŚląskajestwzasadziecałkowiciepozbawionalasów.PrzepływaprzezniądrugacodowielkościrzekaPolski–Odra,nadktórąrozwinęłysięgłównemiastaniziny–Wrocław i Opole.

NajwiększąznizinijednocześnienajwiększąkrainągeograficznąPolskijestNizina Mazowiecka. Turównieżdominu-jerolnictwo,choćglebysąznaczniebardziejubogie,dlategogłównymiuprawamisążyto i ziemniaki.WokolicachGrójca(napołudnieodWarszawy)znajdujesięjedenznajwiększychobszarówsadowniczych.Największymskupi-skiemleśnymjestpuszcza Kampinoska,wktórejmożnazaobserwowaćwydmycałkowiciezasiedlonejużprzezlasy–główniesosnowe.puszczyjestobjętyochronąitworzyKampinoski park Narodowy.GłównymimiastamiNizinyMazowieckiejsąWarszawa i Łódź.

Kolejnymgłównymobszaremrolniczymjest Nizina Wielkopolska. Uprawiasiętupszenicę, żyto, ziemniaki, buraki cukrowe.

ZupełnieinnykrajobrazspotkamynaNiziniePodlaskiejiPolesiuLubelskim.Tedwienizinnekrainypołożonesąprzywschodniejgranicynaszegokraju,aichprzyrodazostałazmienionaprzezczłowiekawznaczniemniejszymstopniuniżpozostałychobszarównizinnych.NaNiziniePodlaskiejzachowałysięprawdziwepuszcze: Knyszyńska, Buksztel-ska i największy kompleks leśny w Polsce – puszcza Białowieska. W Puszczy Białowieskiej rosną sosny, świerki, graby, olsze, dęby, osiki, lipy, jesiony, jarzębiny –żadeninnylaswPolsceniejesttakurozmaicony!Puszczasłyniezżubrów,alespotkaćtammożnarównież bobry, wilki, lisy, borsuki, sarny, jelenie i dziki.


CałyobszarleśnyjestjedynymfragmentemnaturalnejroślinnościporastającejEuropęsetkilattemu.Dlategoutwo-rzonoBiałowieski park Narodowy.W1994rokuutworzonokolejnynatymobszarzeparknarodowy–Biebrzański. Obejmujeonrozlewiska Biebrzy i Narwiichronikrajobrazbagienno-torfowiskowybędącyostojąptactwawodnegoorazbobrów.

Podobny,bagiennykrajobrazwystępujenaPolesiuLubelskim.TuznajdujesięPoleskiParkNarodowy,wktórymmoż-naspotkaćniezwyklerzadkiegowPolsceżółwia błotnego.

ZarównoPolesieLubelskiejakiNizinaPodlaskasąobszaramibardzosłabozaludnionymi,zesłaborozwiniętymrolni-ctwemiprzemysłem.

WyżynyNapołudnieodpasanizinznajdująsięwyżyny.Przesuwającsięodwschodunazachód,sąto:Wyżyna Lubelska, Wyżyna Kielecka, Wyżyna Krakowsko-częstochowska i Wyżyna śląska.MiędzyWyżynąKieleckąaKrakowsko-CzęstochowskąznajdujesięobniżeniezwaneNiecką Niedziańską.NaWyżynieKieleckiejznajdująsięnajniższegórywPolsce–Góry świętokrzyskie.Ichnajwyższyszczyt–Łysica –osiąga612mn.p.m.

Różneskałybudującekolejnewyżynyspowodowały,żekrajobrazkażdejznichjestzupełnieinny.Wpływnatomiałrównieżczłowiek,którywróżnysposóbwykorzystałteobszary.

•WyżynaŚląskazbudowanajestzeskałwykorzystywanychprzezczłowiekajakosurowiecdowytwarzaniaprzedmio-tówcodziennegoużytku.Sątowęgiel kamienny i rudy cynku i ołowiu oraz rudy żelaza.Wydobywaniesurowcówiichprzeróbkawiążesięzbardzodużymzanieczyszczeniemśrodowiskaizmianąkrajobrazu.ObszartennależydojednegoznajbardziejprzekształconychprzezczłowiekaijednocześniezdewastowanychwPolsce.

Częstymielementamikrajobrazusątutajkopalnie,wktórychwydobywasiębogactwamineralneznajdującesięgłę-bokopodpowierzchniąziemi.Nadkażdąkopalniąznajdująsięogromnewieżewyciągowe,aoprócznichogromneurządzeniaobsługującepracującychpodziemiągórników:maszynownie,pompownie,urządzeniawentylująceko-palnię,składyisortowniewęgla.Obokkopalniznajdująsięzakładyprzerabiającesurowce:elektrownie, elektrocie-płownie i huty różnychmetaliorazhałdy,czylisztucznewzniesienia,naktórychgromadzisięodpadyzkopalń.TakikrajobrazWyżynyŚląskiej jestprzykłademkrajobrazu przemysłowego –krajobrazucałkowicieprzekształconegoprzezczłowieka.

•WyżynaKrakowsko-Częstochowska,sąsiadującazWyżynąŚląską,wyglądazupełnieinaczej.Zbudowanajestzeskał wapiennych.Sątoskałyłatwoulegająceerozji iwietrzeniuchemicznemu.Przepływającerzekiwycięływąskie,aległębokiedolinki ostromych,skalistychzboczach.Częśćwodywpłynęłaszczelinamiwgłąbskałirozpuściłaje,two-rząc jaskinie.Nawyżyniewystępują lasy bukowe. Jest to regionprzyciągający turystów iwspinaczy.Pięknotegoobszaruzadecydowałoojegoochronieidlategoznajdujesiętutajjedenzparkównarodowych:Ojcowski park Na-rodowyobejmującym.in.najładniejsządolinęprądnika.

•WyżynaLubelska–położonawpołudniowo-wschodniejczęściPolski–mazupełnieinnykrajobrazizostaławyko-rzystanaprzezczłowiekawinnysposób.Natymobszarzewystępująniezwykleżyzneglebyzwaneczarnoziemami.W ten sposóbWyżyna Lubelska stała się jedną z rolniczych krain w Polsce. Czarnoziemy utworzyły się na skałachzwanych lessami.Lessjestmiękką,porowatąisypkąskałąosadowąobarwieżółtej.Składasięzbardzodrobnych,pylastychdrobinekkwarcu.ObszarWyżynyLubelskiejzostałnimizasypanyprzezwiatrkilkadziesiąttysięcylattemu,kiedy północną Polskę pokrywał lądolód. Utworzyły się łagodne pagórki, które zostały poprzecinane przez wodęipowstałygłębokiewąwozylessowe.

WyżynaLubelskajestrównieżobszaremprzekształconymprzezczłowieka,choćniewtakdużymstopniujakWyżynaŚląska.Jesttokrajobrazrolniczy,agłównymjegoelementemsąpolauprawne,naktórychsadzisięuprawyodużychwymaganiach:buraki cukrowe, pszenicę oraz inne: żyto, owies.

•NaWyżynieKieleckiejznajdująsięnajniższegórywPolsce–Góry świętokrzyskie. Składająsiękilkupasmoddzie-lonychodsiebieszerokimidolinami.NajwyższympasmemsąŁysogóry objęteświętokrzyskim parkiem Narodo-wym, chroniącym między innymi pozostałości puszczy jodłowej porastającej to pasmo oraz tzw. gołoborza czylirumowiskagłazówoostrychkrawędziach,znajdującychsięnazboczachgór.Gołoborzapowstająwskutekwietrzeniamrozowego.

Góry Świętokrzyskie są zbudowane z bardzo różnych skał: wapieni, piaskowców, łupków i zlepieńców, któresą wykorzystywane w przemyśle budowniczym. Dlatego częstym elementem krajobrazu Gór Świętokrzyskich sąkamieniołomy.

Kotliny podkarpackie


KotlinypodkarpackietopodłużneobniżeniemiędzyKarpatami napołudniuapasemwyżynnapółnocy.ZaliczamydonichmałąKotlinę Oświęcimską ioddzielonąodniejBramą Krakowską rozległą Kotlinę Sandomierską.

KotlinaOświęcimska jest silniezaludnionymobszaremPolski.Wynika tozbliskiegopołożeniabogatejwsurowcenaturalneWyżynyŚląskiej i silnegouprzemysłowienia.Głównymmiastemjest Oświęcim, związanyrównieżznaj-większymwEuropiehitlerowskimobozemkoncentracyjnymwczasieIIwojnyświatowej.

ZbujnychlasówKotlinySandomierskiejdziśpozostałyniewielkiefragmenty,m.in.puszcza Solska, puszcza Niepo-łomicka.NajważniejszemiastaKotlinypołożonesąalbowzdłużjejpołudniowejgranicy,ustópKarpat(dawnyszlakhandlowymiędzyKrakowemaLwowem–Bochnia,Tarnów,Dębica,Rzeszów,Łańcut),albowpółnocnejczęściuzbie-guSanu i Wisły–Sandomierz, tarnobrzeg. WokolicachTarnobrzeguznajdujesięjednoznajwiększychnaświeciezłóżsiarki,awBochni i WieliczcekopalniesolikamiennejzałożonewXIIiXIII(dziśjużocharakterzezabytkowym).

Góry

Przez południową Polskę przebiegają dwa duże łańcuchy górskie: Sudety i Karpaty. Sudety są górami starszymi,aKarpatypowstałystosunkowoniedawno.Zbudowanesąonezróżnychskałimająodmiennąhistorięgeologiczną.

NajwyższympasmemKarpatijednocześniePolskisątatry. Ichwschodniaczęść,zwanatatrami Wysokimi,wwięk-szościznajdujesięnaSłowacji.Zbudowanesąonezbardzoodpornychskał magmowych – granitów. Gerlach(znaj-dującysięnaSłowacji) jestnajwyższymszczytemTatr ima2655mn.p.m.NajwyższymszczytemwPolscesąrysy –2499mn.p.m.

Dominującymicechamikrajobrazutatrzańskiegosąostre,poszarpaneskałkinoszącenazwęturni;tworząonewierz-chołkigór.Tatryzawdzięczająswądzisiejsząrzeźbęlodowcom,którekiedyśwypełniałydoliny(dziśwystępujątylkowwyższychgórachniżTatry,np.wAlpach).Dziękinimdługiedolinymająpłaskie,szerokiednoistromezbocza.

Dnemdolinpłynąwartkiepotoki,którenaskalnychprogachtworząwodospady. NajwyższymwodospademjestSi-klawa (70mwysokości)wDoliniePięciuStawówPolskich.Wysokowdolinachznajdująsięgłębokiestawy.NajwięcejznajdujesięichwDoliniePięciuStawówPolskich,alenajczęściejzwiedzanymjestnajwiększystaw–Morskie Oko.

Innykrajobrazmajątatry Zachodnie, zbudowanezmiękkichskałwapiennych.DolinywtejczęściTatrmająłagodnezbo-cza,aszczytytworząwapienneskałki.Wnichutworzyłysięjaskinie.Najładniejszeznajdująsięw Dolinie Kościeliskiej.

TatrytojedynemiejscewPolsce,wktórymmożnapodziwiać roślinność wysokogórską. Najejrozmieszczeniemawpływ wysokość. Im wyżej, tym niższe temperatury, dlatego wysoko w górach można spotkać tylko takie rośliny,któresąodpornenachłódiostrewiatry.Wnajniższejczęścigór,do1000mn.p.m.,występujelas mieszany, jodło-wo-bukowyzwanywTatrachreglem dolnym.Wyżejrosnąjużtylko lasy świerkowe tworzące regiel górny–do1500mn.p.m.Powyżejgranicylasówrozciągasiępiętrokosodrzewiny – karłowatej sosny.Jejniskawysokośćorazmocneposkręcanekonarypozwalająutrzymaćsięnawetprzynajostrzejszychwiatrach.Natychwysokościachmożnaspotkaćpojedynczewyższedrzewa.Tolimby –odmianasosnyobardzodługichigłachiwiększychszyszkach.Limbawystępujetylkowgórach.Dowysokości2000mn.p.m.rozciągająsięłąkigórskiezwanehalami. Porośniętesąniskimtrawamiiroślinami,którenawiosnęiwleciepokrywająsiękolorowymikwiatami.Wdawniejszychczasachnahalachwypasanoowce.Dziś,razemzturniami,sąkrólestwem kozic.

NajwiększymdrapieżnikiemwPolsce,ażyjącymwgórach,jestniedźwiedź brunatny. Doochronytychzwierzątiin-nychrzadkichgatunków,takichjaksalamandra plamista, kumak górski, świstakorazrozlicznychgatunkówroślinutworzonotatrzański park Narodowy.

NiższymipasmamigórskimnależącymidoKarpatsąpieniny i Beskidy. Pieninysąmałympasmemgórskimodługoś-citylko10km,aszerokości4km.NajwiększąatrakcjąturystycznąPieninjestspływtratwąprzezprzełomDunajca, czylizwężonądolinęostromychzboczach.

Beskidy to pasmo górskie dzielące się na szereg mniejszych, np. Bieszczady, położone w najbardziej wschodniejczęści,Beskid Niski, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Żywiecki.Sątogóryoniewielkichwysokościach–najwyższyszczyt(Babia Góra)ma1725mn.p.m.–orazłagodnychzalesionychzboczach.TylkowwyższychpartiachBieszczadwystępująłąkizwanetutajpołoninami.

DrugiłańcuchgórskipołudniowejPolskito Sudety. Wichskładwchodziszeregmniejszychpasmgórskich,zktórychnajbardziejznanetoKarkonosze, Góry izerskiewzachodniejczęści,Góry Stołowewczęściśrodkowej imasyw śnieżnikawewschodniejczęści.KrajobraztychgórjestzupełnieinnyniżTatrczyBeskidów.Odmiennośćtawynikazinnejhistoriigeologicznej–Sudetysąprzykłademgór zrębowych czylipowstałychprzezwydźwignięciefragmen-tówskorupyziemskiejwzdłużpotężnychuskoków.

NajwyższepasmoSudetów–Karkonosze(do1602mn.p.m.–szczyt śnieżka)–mająpłaskiegrzbietyistromezbocza.Lodowcepozostawiłyposobiedolinyoszerokichpłaskichpodstawachorazgórskiestawy,takjakwTatrach,alebrak


tostrzelistych,poszarpanychturni.

Zwierzęta

Wtrakciegórskichwycieczekmożnanapotkaćróżnezwierzęta.Wlasachreglagórnego,podeszczu,naścieżcemożnanatknąćsięnaślimakabezmuszli–pomrowa błękitnego.NależyondojednychznajwiększychślimakówlądowychżyjącychwPolsce.Duże rozmiary,a takżecharakterystyczne,niebieskaweubarwieniesprawiają, że trudnogoniezauważyćwśródbutwiejącychroślinipomylićzjakimkolwiekinnymślimakiem.

Nierzadkowczasiegórskichmarszrutmożnanapotkaćsalamandrę –płazalądowegożyjącegowPolsce;niektóreosobnikimogąosiągaćdługośćponad23cm.Samicesązazwyczajwiększeodsamców.Ubarwieniesalamandryjestczarnezżółto-pomarańczowymiplamami,oróżnychkształtachiwielkości.Niespotykasiędwuosobnikówoiden-tycznymrozmieszczeniuplam.Wnaturzemożnaniekiedyspotkaćsalamandryprawiecałkowicieczarne,jakrównieżniemającebarwnika,czyliformyalbinotyczne.Wskórzesalamandrywystępująliczne gruczoły jadowe.Salamandrazamieszkujewilgotnelasypogórzaorazregladolnego.MożnająspotkaćwSudetachiKarpatach.WTatrachnależydorzadkości.GóralenaPodhalunazywająjąjaszczurem(stądpochodzinazwadzielnicyZakopanego–Jaszczurówka).Salamandranależydogatunkówbędącychpodochroną.

Nabrzegupłytkichrozlewiskśródleśnych,atakżenapoboczuzacienionychścieżekgórskichmożnaniekiedyspotkaćkumaka górskiego–płazaprzypominającegoropuchę.Kumakwdeszczowedniodbywawędrówkiwposzukiwaniunowychpotokówlubjeziorek.Jegocharakterystycznącechąsą brodawki na grzbiecieiżółteplamynabrzuchu.Bro-dawkinagrzbieciewydzielajątrującąsubstancję.Przestraszonykumakprzewracasięnagrzbiet,pokazującjaskrawożółtyspódciała.Kumakgórski,podobniejaksalamandra,należydogatunkówchronionych.

WTatrachiPieninachmożnaniekiedyspotkać niepylaka apollo,pięknegomotylaunoszącegosięnadkwitnącymiłąkamigórskimi.Jegobiałeskrzydłamającharakterystycznywzórzczarnychiczerwonychplam.Jestobjętycałkowitąochroną.

Wodypotokówgórskichtomiejscebytowaniawielularw owadów.Donajczęściejspotykanychnależąlarwywidel-nicy brzegowej. Cechą charakterystyczną tych larw jest silnie spłaszczone ciało, duża, również płaska głowa orazdwadługiewyrostkinakońcuodwłoka.Żyjąpodkamieniami,przylgniętecałąpowierzchniąciaładopodłoża,prze-ciwstawiającsięwartkiemuprądowiwody.Sąniezmierniezwinne.Osobnikidorosłesłabolatają iczęstomożnajespotkaćnaprzybrzeżnychkamieniach,drewnianychbarierkachmostkówlubpniachdrzewrosnącychnadbrzegamipotoków.

Mieszkańcami zimnych, górskich potoków są również wypławki. Te drobne płazińce ukrywające się przed świat-łempodkamieniamiprzypominająkształtem liściewierzby.WpotokachKarpat,Sudetów iPieninmożnaspotkaćwypławka alpejskiego.Ten drobny wypławek, osiągający dł. ok. 1cm, ma beżową barwę zbliżoną odcieniem dokamieni,podktórymiprzebywa.Cechącharakterystycznąsąkrótkie,ostrozakończone wyrostki węchowe, służą-cedoodnajdywaniapokarmu.Wgórskichpotokachm.in.wBieszczadachmożnaznaleźćwypławka brunatnego,osiągającegodł.nawet2cm.Podobniejakwypławekalpejskijestdrapieżnikiempolującymnalarwyowadóworazdrobneskorupiaki.

Jeślijestsiębystrymobserwatoremprzyrody,możnaprzyodrobinieszczęściadostrzecpluszcza. Jesttomały,brązo-wo-szaryptak,zgrabniebiegającyiskaczącypokamieniachpotokówgórskich.Wposzukiwaniupożywienianurkuje(czasamipodprąd),polującnaowadyiichlarwyorazmałerybki.Potrafichodzićpodwodą,przytrzymującsiękamienileżącychnadnie.Jestchroniony.

Ptakiem,którywystępujewgórach,jest orzechówka. Wyglądemprzypominatrochęszpaka,alejestodniegoznacz-nie większa. Upierzenie ma ciemnobrązowe z charakterystycznymi białymi cętkami. Można ją spotkać w pobliżuschroniskgórskich,np.nadMorskimOkieminaHaliGąsienicowej.Orzechówkażywisięnasionamiróżnychdrzew,m.in.limby.

Przenoszącszyszkilimbowe,gubiichnasiona,przyczyniającsiędorozsiewaniatejsosny.Znanajestztego,żerobispiżarniepodopadłymiliśćmilubmchem,gdziechowanasiona.Ponieważczęstozapominaoswoichkryjówkach,ułatwiatymsamymrozprzestrzenianiesięlimby.Dokarmianaprzezturystóworzechówkacorazczęściejrezygnujezposzukiwanianasiondrzew,przezcodrzewostannp.limbyniejestodnawiany.Orzechówkalubichłodnyklimat,a jejobecność jestśladempoepocelodowcowej.Kiedylodowiecstopniał,orzechówkazamieszkiwałacałyobszardzisiejszejPolski.Wrazzociepleniemklimatuprzewędrowaładozimniejszychokolicgórskichichłodnychobszarówpółnocno-wschodniejPolski.DzisiajmożnajaspotkaćtakżenaMazurachiwPuszczyBiałowieskiej.Jestchroniona.

Czasaminagórskichpolanach,wśródtraw,możnaspotkać drozda obrożnego.Ptaktenjestpodobnydokosa–marównieżżółtopomarańczowydzióbiczarneupierzenie,alepióranapiersitworząwzórwkształciebiałegopółksięży-ca.Podobniejakkoswykonujecharakterystycznepodskoki.Możnagospotkaćzarównonapogórzu,jakiwzaroślachkosodrzewinywśródhal.Drozdobrożnyjestrzadkimptakiemipodlegaochronie.

Mieszkańcamigórsąkozice.ŻyjąwysokowgórachnaniedostępnychistromychzboczachTatr.Jadąckolejkąlinową


na KasprowyWierch, przy odrobinie szczęścia można zauważyć pasące się na zboczach kozice. Można je równieżspotkaćwmasywieŚnieżnika,dokądzostałysprowadzonezdalekichAlp.KozicajestsymbolemTatrzańskiegoParkuNarodowego.

Wysokogórskiełąkitatrzańskiesąmiejscembytowaniaświstaków. Zwierzętatetworząkolonieiprzebywająwno-rachzdługimichodnikami,któresąrównieżmiejscemschronieniazimowego.Jeżeliwtrakcieżerowanianałącezo-stanąprzestraszone,wydającharakterystycznyświst(stądnazwaświstaki),czymostrzegająinneosobnikiogrożącymniebezpieczeństwie.Sąpodochroną.

Największym drapieżnikiem żyjącym w górach jest niedźwiedź brunatny. Zamieszkuje lasy Tatr i Bieszczadów.WPolscewostatnimdziesięcioleciunotowanoodkilkudokilkunastuosobników.Niedźwiedźzjadagłównierośliny.Wygłodzonypotrafijednakzaatakowaćowcelubinnezwierzęta.Niekiedyznęconyodpadkamikuchennymipodcho-dzipodschroniska.

OrGANiZM

Organizmtoistotażywa,czylitaka,uktórejstwierdzamy przejawy (cechy) życia.Należądonich:odżywianie, od-dychanie, wydalanie, rozmnażanie, reagowanie na bodźce, zdolność do ruchu, wzrost. Cechąorganizmówjesttakżeto,żesązbudowanezkomórek.

Niektóresązbudowanez jednejkomórki (organizmy jednokomórkowe – bakterie i pierwotniaki), innezwielukomórek(organizmy wielokomórkowe – grzyby, rośliny, zwierzęta).

Komórka

Komórka jestpodstawową„cegiełką”budowywszystkichorganizmów.Niektóreznich,np.bakterie ipierwotniaki,sąjednokomórkowe,tzn.jednakomórkastanowicałyorganizm.Pozostałeorganizmy,czyligrzyby,roślinyizwierzęta(wtymczłowiek)sąwielokomórkowe,tzn.zbudowanesązwiększejliczbykomórek.Liczbytemogąnawetprzekra-czaćmiliardy,np.ciałoczłowiekaskładasięzok.100000miliardówkomórek.

Rozmiarykomórekbywająbardzoróżne–najczęściejjednaksątakmałe,żewidaćjedopieropodmikroskopem.Naj-mniejszymikomórkamisąbakterie. Oichwielkościniechświadczyfakt,żeszerokośćkropkinakońcutegozdaniarównajestśrednicyokoło100bakterii!Jednakwśródkomórekmożnaspotkaćolbrzymy.Bezwątpienianależydonichkomórkajajowastrusia(niecałejajo,aletylkotaczęść,którąpotocznienazywamyżółtkiem).Jejrozmiarywahająsięod15do20cm.Rekordzistkamidługościsąprawdopodobniekomórki nerwowe,któremogąosiągaćdługośćnawet1m.

Planbudowykomórekupoznanychdotądorganizmówjestpodobny.Wszystkiesąotoczonebłoną komórkową,wypełnionecytoplazmą izawierająmateriał genetyczny.Błonakomórkowapełniwieleważnychfunkcji,m.in.od-bierasygnałydochodzącezzewnątrzoraz„decyduje”,któresubstancjemogąwejść,aktórewyjśćzkomórki.

Wkomórkachroślin,grzybów,niektórychpierwotniakówibakterii,nazewnątrzbłonykomórkowejznajdujesięścia-na komórkowa. Zapewniaonaochronękomórce,atakżestanowijejrusztowaniezewnętrzne.Dziękiobecnościścia-nykomórkowejroślinyigrzybyzachowująswójkształt.

Ze względu na sposób„zapakowania” materiału genetycznego w cytoplazmę, komórki dzielimy na dwie grupy:komórki jądrowe, tzn. takie,któremająmateriałgenetycznyupakowanyw„prawdziwym” jądrze komórkowym,ibezjądrowe–takie,któreniemająjądrakomórkowego,aichmateriałgenetycznyleżyluźnowcytoplazmie.Doko-mórekjądrowychzaliczamykomórkizwierząt,roślin,grzybówipierwotniakównatomiast,dokomórekbezjądrowychnależąkomórkibakterii.Materiałgenetyczny,niezależnieodtego,czyjestzamkniętywjądrzekomórkowym,czynie,jestcentrumkontrolującymwszystkieprocesyzachodzącewewnętrzukomórki.

W cytoplazmie komórek jądrowych, poza jądrem komórkowym, występują również mitochondria, chloroplasty, wodniczki. Mitochondriatomałesiłowniekomórek,wktórychpodczasoddychaniakomórkowegouwalnianajestenergia.Chloroplastytodrobnestrukturyobecnewkomórkachroślinorazniektórychpierwotniaków.Zawierajązie-lonybarwnik–chlorofil,pochłaniającyświatłosłonecznekoniecznedo fotosyntezy.Strukturamikomórkisąwod-niczki,zwanerównieżwakuolami. Sątopęcherzykiotoczonebłonąkomórkowąiwypełnionesokiemkomórkowym–wodnymroztworemzawierającymróżnesubstancjeodżywcze,barwniki,solemineralne,atakżeproduktyodpado-we.Podstawowąfunkcjąwodniczekuroślinjestutrzymaniejędrnościisztywnościkomórek.Dlategowczasiesuszy,kiedywodniczki–awięc ikomórki– tracąwodę, roślinywiędną.Wodniczkiwystępująwewszystkichkomórkachjądrowych,alenajwiększerozmiaryosiągająuroślinigrzybów.

Komórkibudująceorganizmywielokomórkoweróżniąsięmiędzysobą,nietylkobudową,aleifunkcją.Jednenp.odbie-rająbodźceześrodowiskazewnętrznego,inneprzekazująsygnałyiinformacjedownętrzaciała,innewreszcietranspor-tujątlen.Jednak,wprzeciwieństwiedokomórekpierwotniaków,żadnaznichniepotrafiżyćsamodzielnieitylkowszyst-

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 20 z 2�

kierazem,tworzączespołyopodobnejbudowieifunkcji–tkanki,umożliwiajążycieorganizmuwielokomórkowego.

Wtabeliprzedstawiononajważniejszecechyorganizmównależącychdowszystkichkrólestw.Osobnoklasyfikowanesąwirusy–niemająbudowykomórkowejiniesązdolnedosamodzielnegożyciapozaorganizmem.

Bakterie Pierwotniaki Grzyby Rośliny Zwierzęta

Jądrokomórkowe - + + + +

Ścianakomórkowa + +/- + + -

Chlorofil +/- +/- - - -

Chloroplasty - +/- - + -

Mitochondria - + + + +

Jednokomórkowce + + - - -

Wielokomórkowce - - + + +

Tkankowce - - - + +

Obecnośćcechyzaznaczonosymbolem+,jejbrak-.Symbol+/-oznacza,żecechatowystępujeuczęściprzedstawi-cielikrólestwa.

ZWierZĘtA

Zwierzętasąnajliczniejszymkrólestwem(królestwo–najwyższajednostkawsystematyceorganizmów;rozróżniasię5królestw:zwierząt,roślin,grzybów,Monera,Protista).Liczbaichgatunkówwielokrotnieprzewyższaliczebnośćpozostałychczterech.

Należącedokrólestwazwierzątorganizmysą wielokomórkowcami, tzn.składająsięzwięcejniż jednejkomórki.Liczbakomórekwichcielemożeprzekraczaćnawetwielemilionów.Komórkizwierząt,wprzeciwieństwiedokomó-rekgrzybówiroślin,niemająścianykomórkowej.Grupująsięonewzespołyitworzą tkanki,coodróżniazwierzętaodinnychorganizmówwielokomórkowych–grzybów,któreniemająbudowytkankowej.

Przedstawicieleinnegokrólestwa– rośliny–sąwprawdziewielokomórkoweimająbudowętkankową,alewprzeci-wieństwiedozwierzątichkomórkizawierająchlorofilisąsamożywne.Wszystkiezwierzęta–wodróżnieniuodroślin,atakżewielubakteriiipierwotniaków–sącudzożywne,azatemzależneodorganizmówsamożywnych:albojezja-dają,alboodżywiająsięzwierzętamiroślinożernymi(lubinnymizwierzętamimięsożernymi).Tensposóbzdobywaniapokarmusprawia,żezwierzętasązwykle aktywne i ruchliwe,podczasgdyinneorganizmywielokomórkowe(roślinyigrzyby),sąosiadłe.Wprawdziewśródzwierzątrównieżspotykasięorganizmy osiadłe, jaknp.gąbkiczy korale,aleichlarwysąruchliweiaktywniepokonują,częstonawetbardzodługie,dystanse.

Aktywnyruchpociągnąłzasobąwykształcenie innychcech,którychniemająrośliny igrzyby.Koniecznebyłowy-tworzeniesystemu kontroli nerwowejumożliwiającejkoordynacjęwszelkiegoruchu.Zwierzętaporuszająsięnietylkowskoordynowanysposób,aletakżewokreślonymkierunku,adotegopotrzebnesąnarządyzmysłów.Dlategouzwierzątwykształciłasięogromnarozmaitość narządów wzroku, słuchu, węchu i smaku,któraumożliwiaodbie-ranieróżnychbodźcówześrodowiska.

Tradycyjniezwierzętadzielimynadwiegrupy:kręgowce i bezkręgowce.Kręgowcetozwierzęta,któremają chrzęstny albo kostny kręgosłup.Dokręgowcówzaliczasię:ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Bezkręgowceniemająkręgosłupainależądonichm.in.gąbki, parzydełkowce, płazińce, nicienie, pierścienice, skorupiaki, owady i mięczaki.

Należy jednakpamiętać,żebezkręgowceniesą jednostkąsystematyczną,aletworząsztucznągrupęorganizmóworóżnejbudowieipochodzeniu.Dobezkręgowcównależyok.90%wszystkichgatunkówzwierząt,którezdumiewająrozmaitościąkształtów,rozmiarówiform.

rozmiaryzwierzątmieszcząsięwbardzoszerokichgranicach,najmniejszemajązaledwie300um,czylityleilemierzypier-wotniak–pantofelek.Współczesnymrekordzistądługości jestwieloryb–płetwal błękitny, osiągającydługośćok.30m.Wprzeszłościnajwiększymizwierzętamilądowymibyły dinozaury: wysokośćniektórychprzekraczałanawet20m.Rekor-dzistkąwśródzwierzątjestżyrafa, któraosiągawzrostok.5,5m.Najszybszymzwierzęciemlądowymjestgepard, biegającyzprędkościąok.100km/godz.Zwierzętazamieszkująwszystkiewodyikontynenty.Możnajespotkaćnalądzieiwwodzie,gdzieprzystosowałysiędonajbardziejnieprzyjaznychśrodowisk(suchepustynie,gorąceźródła,czyzimnelodowce).Biorącpoduwagęwystępowanieirozmieszczenieróżnychgatunkówzwierząt,zoolodzypodzielilikulęziemskąnalicznekrainy zoogeograficzne,zktórychkażdacharakteryzujesiękonkretnąfauną.Najbardziejodmiennafauna,niespotykananainnych

VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | PRZYRODA strona 2� z 2�

kontynentach,występujewAustraliiiAmerycePołudniowej,którenajwcześniejoddzieliłysięodpozostałychlądów.

świat zwierzątZwierzętatworząkrólestwolicząceponadmiliongatunków.Wskładkrólestwawchodziok.35typów,choćwśródzoologówistniejąnatentematróżnicezdań.Wpiętnastuznichsąorganizmy,którekażdymógłspotkać.

Bezkręgowce

Gąbki Parzydełkowce Płazińce Nicienie Pierścienice Mięczaki

Niemajątkanek.Organizmywodne.

Majaparzydełka.Należądonichm.in.meduzy,koraleiukwiały.Organizmywodne.

Mająspłaszczoneciało.Należądonichdrapieżnewirkiżyjącewwodzieipasożyty:tasiemceiprzywry.

Mająwydłużone,cylindryczneciało.Żyjąwwodzieiglebie.Niektóreznich,np.glistaludzkaiowsik,sąpasożytami.

Mająciałozbu-dowanezpierścieni.Należądonichdżdżowniceipijawki.Żyjąwglebieiwwodzie.

Mająmiękkieciało.Żyjąnalądzie(niektóreślimaki),wwodzie(ślimaki,małżeigłowonogi).Ślimakiimałżewytwarzająmuszle.

Stawonogi

Skorupiaki Owady Pajęczaki Wije

Majątwardypancerziczłonowateodnóża.Należądonichm.in.rakikrabyihomary.Żyjągłówniewwodzie.

Majątrzyparyodnóżyiskrzydła.Należądonichm.in.pszczoły,muchychrząszczeimotyle.Żyjągłównienalądzie.

MajątwardypancerziczłonowateodnóżaNależądonichm.in.:rakikrabyihomary.Żyjągłówniewwodzie.

Majączteryparyodnóży.Należądonichpająkiskorpionyikleszcze.Żyjągłównienalądzie.

Kręgowce

Ryby Płazy Gady Ptaki Ssaki

Mająłuski,płetwyiskrzela.Żyjąwwodzie.

Mająwilgotnąskórę.Kijankioddychająskrz-elami,adorosłepłazypłucami.

Mająsuchąskórępokrytąrogowymiłuskami.Oddychająpłucami.Żyjągłównienalądzie.

Mająciałopokrytepióra-miorazskrzydła.Oddychająpłucami.Żyjągłównienalądzie.

Mająciałopokrytewłosami.Młodeodżywiająsięmlekiemmatki.Oddychająpłucami.Żyjągłównienalądzie.

człowiekNaZiemiżyjeok.6miliardówludzi.Chociażjestnastakdużo,każdyjestniepowtarzalny.Różnimysięodinnychludziwzrostem,kształtemciałaikoloremskóry.Międzynamiwystępujątakżeróżnicewkolorzewłosówioczu.Onaszymwyglądziedecydujągłówniecechyodziedziczoneporodzicach,aledużywpływmarównieżpłeć,wiek,anawetspo-sóbodżywiania.Mimotychróżnic,wszyscyludziesątaksamozbudowanipodwzględemanatomicznym(pomijającoczywiścieróżnicezwiązanezpłcią).

Ciałokażdegoznaszawszeskładasięzkomórek,mamytakisamzestawkości, układ mięśni,atakżeidentycznąbudowęirozmieszczenieróżnychnarządów oraz układów.Możnapowiedzieć,żepodtymwzględemczłowiekjestzwyczajnymzwierzęciem.

Niejesteśmyteżaninajwięksi(zwykłykoń,bijenasnietylkoogłowę),aninajszybsi(wśródzwierzątrekordzistąjestgepard),aninawetnajsilniejsi(nawetmrówkajestodnaslepsza).Podwzględemdługościżyciadorównująnamsło-nieiwieloryby,ajedynieniektóreżółwiemogążyćdłużej,osiągającwiek150lat.

RównieżhistorianaszegoistnienianaZiemijestowielekrótszaniżnp.dinozaurów,którepanowałynalądzieprzezok.140milionówlat.Dlaczegozatemwłaśnieczłowiek,jakojedynygatunekzwierzęcia,opanowałcałąZiemięisięgawKosmos?Prawdopodobniekluczemdozrozumieniasukcesuczłowiekajestjegomózg. Osiągnięcieokreślonegopoziomu rozwoju tego niezwykłego narządu, umożliwiło wykształcenie wielu umiejętności których nie mają innezwierzęta.Najważniejszeznichtomowaorazabstrakcyjnemyślenie.Umiejętnościte,począwszyodwyrabianiana-rzędzi,posługiwaniasięogniem,askończywszynakonstruowaniupojazdówkosmicznych,umożliwiłyopanowanieZiemiispowodowały,żeczłowiekstałsięjejdominującymgatunkiem.

PRZYRODA - cms-files.superszkolna.pl fileJedną z nich jest kometa Halleya – czas jej obiegu...

Documents

Transcript of PRZYRODA - cms-files.superszkolna.pl fileJedną z nich jest kometa Halleya – czas jej obiegu...