Studium Licencjackie

Kierunek: Zarządzanie i Marketing

Mykola Olshanskyy

Nr albumu: 41885

Przyczyny obecnego kryzysu finansowego

na przykładzie Stanów Zjednoczonych

Praca licencjacka

napisana w Katedrze Polityki Gospodarczej

pod kierunkiem naukowym

dr. Krzysztofa Piecha

Warszawa 2009

Strona 1 z 39

Spis Treści

ROZDZIAŁ I. Wstęp .................................................................................................................. 3

ROZDZIAŁ II. Wprowadzenie teoretyczne ................................................................................ 7

ROZDZIAŁ III. Rynek nieruchomości ......................................................................................... 9

III.1 Nieproporcjonalny wzrost cen nieruchomości ................................................................ 10

III.2 Niewspółmierny rozwój rynku nieruchomości w stosunku do gospodarki .................... 13

III.3 Własność mieszkań a gospodarstwa domowe ................................................................. 15

III.4 Pozostałe symptomy załamania rynku nieruchomości .................................................... 16

ROZDZIAŁ IV. Problemy realnego sektora gospodarki amerykańskiej .................................... 20

IV.1 Strukturalne zmiany w gospodarce: przemysł a usługi ................................................... 20

IV.2 Skutki zmian dla gospodarki. Produkcja w liczbach ...................................................... 24

ROZDZIAŁ V. Zadłużenie gospodarki amerykańskiej ............................................................. 26

V.1 Zadłużenie podmiotów ..................................................................................................... 27

V.2 Dług socjalny .................................................................................................................... 28

V.3 Giełda .......................................................................................................................... 30

V.4 Deficyt budżetowy oraz dynamika zadłużenia państwowego .......................................... 32

ROZDZIAŁ VI. Zakończenie ...................................................................................................... 35

Bibliografia .......................................................................................................................... 36

Spis tabel .......................................................................................................................... 38

Spis rysunków .......................................................................................................................... 39

Strona 2 z 39

Strona 3 z 39

ROZDZIAŁ I. Wstęp

Tematem niniejszej pracy są zagadnienia związane z kryzysem finansowym,

który zaczął się w lipcu 2007 i trwa po dziś dzień. Podstawowym celem danej pracy jest

identyfikacja przyczyn kryzysu finansowego. W tym celu przeprowadzono analizy pro-

cesów gospodarczych w oparciu o dane empiryczne w postaci długich szeregów czaso-

wych.

Pierwszym powodem wybrania rozpatrywanego tematu jest jego aktualność i

duże znaczenie dla społeczeństwa. Większość krajów na świecie jest poważnie dotknię-

ta przez kryzys. Niestety, z dużej ilości przesłanek można wnioskować, że rządy tych

krajów, przynajmniej w pierwszych fazach kryzysu, nie wiedziały, jakie są przyczyny

jego powstania oraz niedoszacowały skałę możliwych konsekwencji.

Drugim powodem jest zainteresowanie tematyką kryzysu od stycznia 2008 roku.

Także od dość dawna śledzę działalność kilku (głównie dwóch) ekonomicznych cen-

trów naukowo-badawczych1, które przewidziały obecny kryzys, precyzyjnie określiły

jego parametry rozwoju, i zrobiły to poprawnie z punktu widzenia chronologicznego.

Ważne także jest dodać, że dane prognozy były opublikowane wiosną 2007 roku.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie głównych, podstawowych przyczyn, które

doprowadziły gospodarkę światową i amerykańską do kryzysu. Można nawet powie-

dzieć, że na postawie danych empirycznych będą zbadane systemowe usterki, które rok

po roku pogorszały gospodarkę USA.

1 Są to tak zwane „think tanks‖. Jeden lokalizowany w USA, drugi w Rosji. Amerykański, to bardzo

kontrowersyjny ekonomista Lyndon LaRouche i jego otoczenie (takie jak czasopismo EIR, LaRouche

Movement, Schiller Institute i inne), który na swoich stronach internetowych w 2006 i w 2007 zapowia-

dał kryzys w skali, która była później zaobserwowana.

Drugim ośrodkiem badawczym, który zaczął się od komentarzy użytkownika pod pseudonimem

„avanturist‖ na forum dyskusyjnym www.rosbalt.ru. Wątek, który się nazywał „Wielka Depresja II, Ko-

niec i początek gospodarki światowej‖ (Великая Депрессия II, Конец и начало мировой экономики).

http://forum.rosbalt.ru/index.php?showtopic=5512211

Dyskusje na dany temat odbywały się i wcześniej(forum.rosbalt.ru), lecz 7 czerwca 2007 r. na tym

forum zostały skompilowane wszystkie wątki myślowe, artykuły, dane, obliczenia i podobne na temat

nadchodzącego kryzysu. Wątek liczył około 3 tys. stron, a potem przekształcił się we własny projekt

www.avanturist.org. Dość ciekawe jest to, że produkując prognozy, rosyjski think-tank (uczestnicy forum

przyjmowali znaczący udział w pracy badawczej) okazał się o wiele precyzyjniejszy, podając bardzo

trafne parametry rozwoju kryzysu, zachowanie się kursów walut, kursów akcji, poziomów zadłużenia i

podobne. LaRouche jednak, dość dawno zapowiadał kryzys korzystając z analizy procesów długotermi-

nowych.

Strona 4 z 39

Drugim celem jest zaprezentowanie pewnego sposobu patrzenia na kryzys go-

spodarczy. Podejście to rzuca inne światło na procesy ekonomiczne stojące za tak

ostrym przebiegiem kryzysu. Polega ono na tym, że jedną z ważniejszych przyczyn

kryzysu uznaję się problemy gospodarki realnej.

Celem danej pracy nie jest krytyka żadnego ustroju gospodarczego. Celem nie

jest również zbadanie jakiegoś wąskiego problemu gospodarczego, takiego jak rynek

mieszkaniowy, czy kryzys w sektorze motoryzacyjnym. Moim celem jest także pokaza-

nie, że większość procesów zachodziła przez dość długi czas pozostając niezauważo-

nymi przez ekonomistów.

Każdy rozdział pracy opisuje jeden, ważny proces gospodarczy, i jego analiza

jest niezbędna do zrozumienie pełnego obrazu gospodarki USA.

Pełne opisanie gospodarki nie jest możliwe, ale dokona się próba identyfikacji

głównych problemów, oraz zaprezentuje się część idei wchodzących w skład wspo-

mnianego już sposobu patrzenia na kryzys.

Ważne jest zrozumieć, że kryzys nie wziął się z nikąd. Doprowadziły do tego

pewne procesy gospodarcze. Więc ex-post można je bez większego trudu zidentyfiko-

wać i wskazać na powiązania z kryzysem. Można również wskazać słabości gospodar-

cze, które przyczyniły się do kryzysu.

Praca jest zbudowana głównie na podstawie analizy empirycznej. Szereg hipo-

tez, które pojawiały się podczas analizy zjawiska, postarano się zweryfikować za pomo-

cą analizy danych empirycznych. Dane te pochodzą z ogólniedostępnych, państwowych

źródeł statystycznych. Wszystkie obliczenia zostały przeprowadzone we własnym za-

kresie. W miarę możliwości postarano się dostarczyć informacje o pochodzeniu danych

w taki sposób, by nawet po upływie lat można je było bez trudu znaleźć.

Korzystano głównie z kilku podstawowych źródeł danych, wśród których znaj-

dują się między innymi dane Bureau of Economic Analysis (BEA) i Census. Poniżej

przedstawiam krótką strukturę organizacyjną państwowych urzędów statystycznych, by

czytelnik wiedział skąd pochodzą dane. BEA i Census podlegają Economics and Stati-

stics Administration, który jest utworzony na potrzeby Department of Commerce.

Strona 5 z 39

Rysunek 1. Struktura organizacyjna wybranych jednostek rządowych

Źródło: Opracowanie własne.

Innym ważnym źródłem jest System Rezerwy Federalnej2 (FED). Czwartym

źródłem są raporty departamentu skarbu (U.S. Treasury Department3) oraz jednostek

mu podległych. Inne źródła były wykorzystane w znacznie mniejszym zakresie.

Na samym początku, trzeba przybliżyć o podstawowe problemy gospodarki

USA. Chciałbym powiedzieć o trzech głównych problemach gospodarki USA. Niektóre

aspekty tych problemów są dokładniej opisane w dalszej części pracy:

1. Gospodarka realna — sektor realny gospodarki USA, w porównania na przykład

do lat 60. jest w bardzo wysokim stopniu osłabiony i zacofany4. Niektóre dane sta-

tystyczne, potwierdzające tę hipotezę, zostaną zaprezentowane w pracy.

2. Zadłużenie — Gospodarka USA jest zadłużona. Na wysokim poziomie utrzymuje

się zadłużenie zagraniczne, jak i wewnętrzne. Podobny problem z zadłużeniem jest

obserwowany w wielu innych krajach.

3. Utrata światowego statusu — gospodarka USA bardzo dużo czerpała korzyści z

tego, że kraj był najpotężniejszy i najbardziej wpływowy na świecie. Przynosiło to

ogromne dochody. Od lat 70. kraj zaczął tracić swój status hegemona5. Zaczął dzie-

lić władzę z innymi krajami. Na przykład z Japonią, a teraz z Chinami. Ten, zwykle

pomijany fakt, bardzo przyczynił się do obecnego kryzysu.

2 Board of Governors of the Federal Reserve System. www.federalreserve.gov. „Economic Research&

Data‖. 3 Adresy stron: www.treas.gov, www.treasurydirect.gov.

4 Report Card for America’s Infrastructure, American Society of Civil Engineers, www.asce.org, Wash-

ington, D.C., 1998-2009. 5 Odwołuję się do teorii stosunków międzynarodowych, która określa takie pojęcie jak „hegemonic world

order‖. Piotr Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne. Zarys wykładów, Książka i Wiedza,

Warszawa 2008 r.

Department of Commerce

Economics and Statistics

Administration

Bureau of Economic

Analysis (BEA)

Bureau of the Census

Strona 6 z 39

Rozwiązanie tych problemów jest bardzo ważne dla gospodarki USA. Niestety,

żadne konwencjonalne sposoby walki z kryzysem tego nie osiągną. Owe radykalne,

wymuszone albo niepożądane miary to: hiperinflacja, hiperdewaluacja, bankructwo

rządu, denominacja albo znaczące reformy gospodarcze w USA.

W poniższej pracy zostaną szczegółowo rozpatrzone niektóre z powyższych

problemów oraz ich powiązanie z kryzysem.

Strona 7 z 39

ROZDZIAŁ II. Wprowadzenie teoretyczne

Jednym z modelów kryzysów finansowych jest model Hymana Minsky’ego.

Idee kryzysów finansowych prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowego

Etap Zachowanie kredytobiorców Zachowanie banków

Pierwszy Wzrost optymizmu Wzrost optymizmu

Drugi Podwyższanie prognoz rentowności w

różnych obszarach inwestycji

Tendencja do niedoszaco-

wania ryzyka kredytowego

Trzeci Wzrost skłonności do zadłużania:

• Zaciąganie kredytów konsumpcyjnych

oraz na zakup pierwszej nieruchomości

mieszkalnej (cel „konsumpcyjny”),

• Zaciąganie kredytów z przeznaczeniem

na przedsięwzięcia inwestycje (cel inwe-

stycyjny)

• Zaciąganie kredytów na zakup aktywów

(na rynku nieruchomości, rynku papierów

wartościowych, rynku towarowym itp.),

związany z chęcią osiągnięcia zysku netto,

po odjęciu kosztów obsługi kredytu; tzw.

carry trade (cel spekulacyjny)

• Mniejsza awersja banków

do ryzyka

• Walka konkurencyjna o

zachowanie udziału w ryn-

ku

• Wzrost skłonności do po-

życzana, nawet podmio-

tom, które wcześniej uzna-

ne byłyby za zbyt ryzy-

kowne

Czwarty „Follow-the-leader” - spekulacyjny wy-

ścig wciąga rosnącą liczbę uczestników

Piąty Tworzy się „bańka spekulacyjna‖

Pęknięcie bańki ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami

Źródło: Wioletta Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku, CeDeWu, Warszawa 2009 r.

W związku z kryzysem finansowym6 w USA i na świecie w danej pracy licen-

cjackiej będą też rozpatrzone kwestie związane z rynkiem nieruchomości. Do potrzeb

pracy zostaną umieszone kilka definicji.

Foreclosure — jest to pozbawienie praw na wykup majątku zastawionego. Naj-

częściej, to jest to dom w przypadku kredytów hipotecznych. Census glossary definiuję

termin w taki sposób:

6 W zależności od przyjętej definicji kryzysu gospodarczego, możemy mówić nie tylko o kryzysie finan-

sowym, a również i o kryzysie gospodarczym.

Strona 8 z 39

Foreclosure — Jest procedura prawna polegająca na pozbawieniu właściciela ma-

jątku na rzecz wierzyciela, by po sprzedaży zastawu zaspokoić roszczenia wierzycie-

la.

Wskaźnik foreclosure— Jest to odsetek pożyczek, które są w procedurze foreclosure

w stosunku do wszytkich pożyczek.7

Jest to wskaźnik mieszkań przejętych przez banki z tytułu zaległości w spłacie

kredytu w stosunku do wszystkich kredytów hipotecznych.

7 Census. Residential Finance Survey. Glossary Of RFS Terms And Definitions

Strona 9 z 39

ROZDZIAŁ III. Rynek nieruchomości

Rynek nieruchomości to jeden z głównych filarów, na których opiera się gospo-

darka amerykańska. Około połowy całego majątku gospodarstw domowych stanowią

ich aktywa mieszkaniowe8. Z niektórych przesłanek9

można nawet wywnioskować, że ta

liczba dochodzi do dwóch trzecich ogólnego majątku. Trzy czwarte wszystkich długów

gospodarstw domowych są związane z mieszkaniem10 (hipoteka na domy, w których

mieszkają, a nie wynajmują, czy trzymają na sprzedaż). Również obsługa tego kredytu

to spora część wydatków gospodarstw domowych. Z rynkiem nieruchomości powiązana

jest jedna czwarta całej gospodarki11

— segment obsługi nieruchomości, budownictwo,

sektor bankowo-hipoteczny, ubezpieczenia itd. Dlatego też znaczący spadek koniunktu-

ry na rynku nieruchomości może doprowadzić do globalnej recesji, a jego upadek –

spowodować kryzys gospodarczy.

Bez wątpliwości, a zostanie to poparte empirycznie w dalszej części pracy, w la-

tach 2001-2007 występowało pompowanie ogromnego bąbla spekulacyjnego na rynku

mieszkaniowym. Ukazany zostanie proces stopniowego „nadmuchiwania bąbla‖, który

rozpoczął się w latach 70., a szczyt osiągnął w roku 2001. W tym rozdziale ukazany

zostanie ten proces na podstawie danych empirycznych.

8 Census Household Economic Studies, Net Worth and the Assets of Households: 2002. Strona 6, Wykres

3. http://www.census.gov/prod/2008pubs/p70-115.pdf

Są to najnowsze dane opublikowane w kwietniu 2008 roku. Z tych danych (kamienice również uwzględ-

nione) wynika, że aktywa nieruchomościowe stanowią 44% wszystkich aktywów gospodarstw domo-

wych. 9 Ibidem, strona 19

The distribution of wealth in the United States has a positive skew, with relatively few households holding

a large proportion of the wealth […] For example, in 2002, many more households had a net worth near

the median of 58,905 than near the average of $187,125.

Z czego wynika, że dane medianowe są dość znacząca różne od średnich. Czyli, jeżeli by były uwzględ-

nione dane średnie, a nie medianowe to okazało by się, że mieszkania stanowią więcej niż 44% aktywów. 10

Federal Reserve Survey of Consumer Finances 2007 r., Strona 37, Tabela 11.

www.federalreserve.gov/PUBS/oss/oss2/2007/bull09_SCF_nobkgdscreen.pdf 11

Źródło danych: BEA. Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts. Value Added by Industry as a

Percentage of Gross Domestic Product. Release date: April 28, 2009.

Chociaż już są nowsze dane, ale z przyczyn związanych z turbulencjami kryzowymi wezmę dane za 2006

rok: Budownictwo — 4,9%, wynajem i leasing nieruchomości —11.4%. Razem dają już ponad 16% PKB

(nie mówiąc o powiązaniach z innymi branżami).

Strona 10 z 39

Bąble mają jedną, wspólną cechę – w pewnym momencie tracą możliwość do

pozyskania wystarczających środków by podtrzymywać swoje istnienie i następuje

„pęknięcie bańki‖12

. Jednakże grono ekonomistów pracujących dla rządu Stanów Zjed-

noczonych wypowiadało się zapewniając13

, że żadnego bąbla nie było. Aby sprawdzić,

że bąbel na rynku nieruchomości był i nadal istnieje, a także zrozumieć, na ile ceny tych

domów zostały zawyżone w drodze spekulacji, dokonane zostanie porównanie ewolucji

stosunków kilku kluczowych wskaźników, w tym:

średniej ceny domu do średniego rocznego dochodu gospodarstw domowych,

wartości wszystkich nieruchomości do PKB,

wartości wszystkich nieruchomości do kwoty niespłaconych kredytów hipotecz-

nych.

Analiza ta pozwoli nam upewnić się także, że bąbel już dawno14

pękł i spowo-

dowało to bardzo silny spadek koniunktury, który zada ogromnej szkody całej gospo-

darce USA.

III.1 Nieproporcjonalny wzrost cen nieruchomości

Największym zainteresowaniem w Stanach cieszą się domy jednorodzinne (Sin-

gle Family [SF] Homes). Dlatego, przy ocenianiu stanu rynku nieruchomości wszyscy

korzystają z danych związanych z tymi domami na rynku pierwotnym i rynku wtórnym.

Poniżej jest przestawiony wykres danych medianowych cen sprzedaży domów

na rynku pierwotnym oraz na rynku wtórnym w stosunku do medianowego dochodu

gospodarstw domowych. Wskaźnik był obliczony za pomocą podzielenia ceny domu

przez roczny dochód gospodarstwa domowego. Dla rynku pierwotnego i rynku wtórne-

go są to cienkie krzywe na rysunku. Grubą linia są zaznaczone średnie kroczące. Krzy-

wa dla rynku wtórnego (dolna) ma wygląd poziomych odcinków. Jest to związane z

tym, że miesięczne dane historyczne o cenach mieszkań na rynku wtórnym są bardzo

drogie. Jednak udano się dotrzeć do danych rocznych. Z powodu, że są to dane roczne,

12

Patrz Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowego, Etap 5. 13

The Washington Post, October 27, 2005: Bernanke: There's No Housing Bubble to Go Bust.

FED Bernanke Testimony, July 19, 2007: ―...for the most part, financial markets have remained suppor-

tive of economic growth‖, ―Thus, declines in residential construction will likely continue to weigh on

economic growth over coming quarters, although the magnitude of the drag on growth should diminish

over time.‖ 14

Za datę sygnału można uważać wrzesień 2006 roku, kiedy ceny na nowe domy, swoim upadkiem, po-

twierdziły zmianę trendu. Na rysunku 1, który porównuje dochody oraz ceny mieszkań, ten miesiąc jest

zaznaczony poziomą kreską.

Strona 11 z 39

a także dlatego, że dane o dochodach są również wyrażone w ujęciu rocznym, linia ma

taki wygląd. Rzecz jasna, że ceny na rynku pierwotnym są wyższe niż na rynku wtór-

nym, dlatego krzywa dla domów nowych przebiega nad krzywą domów używanych.

Rysunek 2. Dane medianowych cen sprzedaży domów na rynku pierwotnym oraz na rynku wtórnym w sto-

sunku do medianowego dochodu gospodarstw domowych

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych CENSUS. Dochody: Census: Historical Income data: Historical

Income Tables – Households; Rynek pierwotny: Census: Sales of new homes; Rynek wtórny: Mortgage Bankers

Association.

Analizując dane od lat 60., pierwsze szybkie wzrosty cen wyraźnie widać w la-

tach 70. Przyczyną, prawdopodobnie, była korekta wyceny na rynku nieruchomości po

małej depresji końca 60. i początku 70. Po jego zakończeniu, ceny nowych domów za-

częły stabilizować się w okolicy 350% rocznego dochodu gospodarstwa domowego.

Drugi szybki wzrost (1985-1988), który możemy obserwować od połowy lat 80. Odby-

2,5

3

3,5

4

4,5

5

5,5

19

67

19

68

19

69

19

71

19

72

19

73

19

75

19

76

19

77

19

79

19

80

19

81

19

83

19

84

19

85

19

87

19

88

19

89

19

91

19

92

19

93

19

95

19

96

19

97

19

99

20

00

20

01

20

03

20

04

20

05

20

07

Ceny na rynku pierwotnym/Dochody

Ceny na rynku wtórnym/Dochody

Strona 12 z 39

wał się on prawie wyłącznie na rynku pierwotnym i jest związany ze zmianą polityki

państwowej. W walce z „redliningiem‖15 i staraniami rządu by zabezpieczyć mieszka-

niami jak największą ilość osób, państwo stymulowało kredytowanie hipoteczne16

. Kre-

dyty nie stały tańsze (stopy kredytów znacząco się nie zmieniały17

) tylko ludzie dostali

łatwiejszy dostęp do kredytów, zaciągali je, kupowali domy, podnosząc przez to ceny

nieruchomości.

W następnym okresie (1988-2000) rynek znalazł relatywny punkt równowagi

cen na poziomie ok. 390% na rynku pierwotnym i 340% na rynku wtórnym. W takim

stanie rynek przebywał całe lata 90. To może mówić o relatywnym uzasadnieniu takich

cen w warunkach ekonomicznego rozwoju, wzrostu gospodarczego, stosunkiem wzro-

stu dochodów do kosztów obsługi długów hipotecznych etc.

Ale po tym, jak w latach 2000-2001 pękł bąbel firm internetowych (kryzys do-

tcomów), kapitał spekulacyjny z giełd papierów wartościowych odpłynął na rynek nie-

ruchomości. Szybki wzrost cen i niskie stopy procentowe na rynku18

, które FED (Fede-

ral Reserve) ustalił, skłaniały gospodarstwa domowe do zarobienia łatwych pieniędzy19

.

Biliony (trillions) dolarów kredytów były wydane na kupno domów oraz na inwestycje

w mieszkania i po pięciu latach podniosły ceny20

na rynku pierwotnym do 520% i 480%

na rynku wtórnym.

Na rynku pierwotnym był to relatywny wzrost cen (w stosunku do dochodów) o

ok. 40% i absolutny wzrost cen mieszkań, więcej niż o 60%21

! To, że na takie zmiany

cen regulatorzy rynku, czyli instytucje publiczne, nie zwrócili uwagę, mówi o zanie-

dbaniu, z którym podchodzili do swojej pracy.

W końcu, jeżeli duże banki inwestycyjne i miliony osób z klasy średniej próbują

zarobić na tym wzroście, to prędzej czy później zaczną one masowo realizować zyski

15

Redlining – polityka banków kreślenia na mapach czerwonych linii, które dzieliły miasta na sektory

bardziej lub mniej zamożne. Osoby ubiegające o kredyty za linią prawie nie mieły szans dostać kredytu. 16

Community Reinvestment Act. Cytuję: ―It is the purpose of this title to require each appropriate Federal

financial supervisory agency to use its authority when examining financial institutions, to encourage such

institutions to help meet the credit needs of the local communities in which they are chartered consistent

with the safe and sound operation of such institutions.‖ 17

Federal Housing Finance Agency. ―Monthly Interest Rate Survey‖. Table 10: ―Terms on conventional

single-family mortgages, annual national averages, newly built homes‖. Oraz stopy Federal Funds Effec-

tive: 1985 - 8,1%; 1990 - 8,1%. 18

Wykaz stóp procentowych jest dostępny na stronie FED. Intended federal funds rate.

http://www.federalreserve.gov/fomc/fundsrate.htm 19

Jako łatwo osiągalny przykład: Przemowa G.W. Busha 24 września 2008 r. „Bush Addresses Nation

On Economic Crisis‖, CNN, Foxnews, SmartMoney.com, 20

Chodzi o stosunek cen do rocznego dochodu. 21

Mediana ceny domu w styczniu 2000 r. wynosiła 160 tys., a w marcu 2007 r. już 262 tys. dolarów.

Strona 13 z 39

(profit taking), sprzedając nagromadzone aktywa. A zwiększenie podaży, zwłaszcza

gwałtowne, doprowadzi do gwałtownego spadku cen. I to się właśnie stało. W roku

2006 trend wschodzący się przełamał i był zastąpiony trendem spadającym.

III.2 Niewspółmierny rozwój rynku nieruchomości w stosun-

ku do gospodarki

Poniżej zostanie porównana wartość PKB w stosunku do wartości całego sektora

nieruchomości (real estate). Na rysunku 3 jest przedstawiony stosunek wartości

wszystkich aktywów mieszkaniowych amerykańskich gospodarstw domowych do PKB.

Rysunek 3. Stosunek wartości nieruchomości mieszkaniowych do PKB

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED i BEA. PKB: BEA:National Income and Product Accounts

Table. Gross Domestic Product; Aktywa nieruchomościowe: Federal Reserve: Flow of Funds Accounts of the United

States (Z.1): B.100 Balance Sheet of Households and Nonprofit Organizations.

Wyraźnie widać, jak wzrost cen na rynku nieruchomości od roku 1998 dopro-

wadził do wzrostu stosunku wartości nieruchomości do PKB do niespotykanych nigdy

od II wojny światowej poziomów. Więc powstaje pytanie, dlaczego wartość nierucho-

0.000

0.000

0.000

0.001

0.001

0.001

0.001

0.001

0.002

0.002

0.002

Strona 14 z 39

mości tak silnie wzrosła? Dlaczego ceny domów (a raczej ich relatywna wartość), tak

silnie rosły? Tak bardzo, że stosunek wartości domów do PKB wzrósł prawie dwukrot-

nie?

Jedyne sensowne uzasadnienie tych zjawisk mogło kryć się w tym, że branża

budownictwa mogła rozwijać się szybciej od innych sektorów gospodarek. To znaczy,

jeżeli wzrost wolumenu albo jakości domów był o wiele wyższy niż wzrost realnego

produktu w innych branżach22

. Ale żadnego wyprzedzającego wzrostu ani jakości23

, ani

wolumenu nie ma. W okresie od lat 1975-2006 nominalny PKB wrósł na 704%, a no-

minalny PKB w budownictwie, na 716%24

, czyli dysproporcja wcale nie jest duża, a

można nawet powiedzieć, że prawie wcale jej nie ma.

Jeśli nie ma żadnego powodu, to dlaczego taki wzrost cen wystąpił25

? I było to

dość wyraźnie obserwowalne przez lata. Bardzo dziwnym jest fakt, że miliony ekono-

mistów, analityków, zwłaszcza rządowych, tego nie zaobserwowało i nie zadziałało na

czas.

Trzeba także pamiętać, że w Stanach Zjednoczonych nie ma deficytu mieszkań,

którym można wytłumaczyć taką skalę budownictwa. Od lat 40. jest odnotowywana

nadwyżka średnio 7-8% mieszkań w stosunku do gospodarstw domowych. Na przykład

w 2006 roku na 115 mln gospodarstw domowych przypadało 126 mln mieszkań26

.

Dlatego są wszystkie podstawy by stwierdzać, że kapitalizacja rynku nierucho-

mości w USA znacząco spadnie. Można oszacować, że będzie to spadek od około 30%

do 50% w realnych wartościach27

. Powyższe wartości zostały obliczone na podstawie

korekty trendu z lat 70. oraz 90.

22

Jeżeli by silnie wzrosła ilość domów, to by skutkowało wzrostem wartości wszystkich aktywów miesz-

kaniowych. Jeżeli by, wzrosła jakość domów, to by skutkowało wzrostem wartości tych domów, a w

konsekwencji i wartości wszystkich aktywów mieszkaniowych. 23

Wzrost jakości, wyższy niż przeciętny ogólnogospodarczy, miałby powodować szybszy wzrost branży

na tle całej gospodarki. 24

Źródło danych: BEA. Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts. Value Added by Industry. Rele-

ase date: April 28, 2009. Obliczenia własne. 25

Ważne jest, żeby nie mylić PKB budownictwa, ani jego wzrost, z ogólną wartością aktywów mieszka-

niowych. 26

Domy: Census Population Estimates: Annual Estimates of Housing Units for the United States and

States 2006.

Gospodarstwa domowe: Census Current Population Survey (CPS) Reports; Families and Living Ar-

rangements (Formerly "Households and Families"): Historical Time Series, Households, Table HH-1

―Households, by Type: 1940 to Present‖. 27

Ze względu na skalę kryzysu, nie wiadomo na pewno, jak się będzie kształtować poziom infla-

cji/deflacji, dlatego są używane realne wartości.

Strona 15 z 39

III.3 Własność mieszkań a gospodarstwa domowe

Amerykanie w ciągu ubiegłego stulecia kupowali mieszkania. Więc jeżeli w

przeszłości kupowali mieszkania (na kredyt lub na własność) to mieszkania kupione na

kredyt już musiałyby być zapłacone. Więc coraz więcej mieszkań i domów musi być

własnością gospodarstw domowych, a nowemu pokoleniu jest potrzebna mniejsza ilość

kredytów do zakupu nieruchomości.

Ale otóż wcale tak nie jest. Wystarczy popatrzyć na rysunek 4, który przestawia

stosunek wartości wszystkich aktywów mieszkaniowych amerykańskich gospodarstw

domowych do wartości zadłużenia hipoteką28

. Obliczenia sprowadzały się do podziele-

nia wartości aktywów mieszkaniowych przez wartość zadłużenia.

Rysunek 4. Stosunek wartości aktywów mieszkaniowych (100%) do wartości zadłużenia hipotecznego

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED.

28

Wykorzystane dane pochodzą z archiwów FED. Szczegóły w zestawie danych numer 4.

0.00%

0.10%

0.20%

0.30%

0.40%

0.50%

0.60%

0.70%

0.80%

0.90%

1.00%

19

65

19

70

19

75

19

80

19

85

19

90

19

95

20

00

20

05

Własność

Hipoteka

Strona 16 z 39

Można powiedzieć, że jest to wartość wszystkich mieszkań w stosunku do war-

tości wszystkich zaciągniętych kredytów mieszkaniowych. Albo można interpretować

ten wskaźnik, jako odsetek mieszkań na własność (górna część na wykresie) i na kredyt

(dolna część).

Jak widać, w latach 70. Amerykanie mieli na własność około 2/3 nieruchomości

mieszkaniowych. W 2007 roku oni już mieli na własność trochę mniej niż połowę

mieszkań.

Kontynuując. Kiedy zaczyna się spadek cen mieszkań, automatycznie spada

wartość zabezpieczenia hipoteki — nieruchomość. Na to nakładają się masowe trudno-

ści w spłacie kredytów (dużo gospodarstw domowych nie są w stanie wypłacać tyle

zobowiązań kredytowych) i banki zaczną ponosić kolosalne strat. Bo nawet, jeżeli

przejmą dużo ilość mieszkań, to by je upłynnić, musi wyniknąć masowy popyt, a to

stanie się w sytuacji, gdy cena na mieszkanie spadnie zasadniczo. Na przykład o 60%.

Żeby tego uniknąć banki mogły zwiększać wymagania w stosunku do kredyto-

biorców i zaczynać upominać się osobom zalegającym ze spłatą. Ale taka polityka pod-

niesienia wymagań automatycznie skutkuje zmniejszeniem popytu na mieszkania, który

wywoła spadek cen i wywoła proces opisany wyżej, czyli jeszcze większe załamanie

rynku. Więc banki znalazły się w sytuacji patowej. Banki, zwiększając wymagania do-

prowadziły do załamania rynku nieruchomości i zaczęłyby ponosić straty z tytułu już

wcześniej udzielonych kredytów. Jeżeli by tego nie zrobiły, to w przyszłości poniosłyby

jeszcze większe straty. Banki, rozumiejąc tę sytuację, wybrały pierwszą drogę, żeby

zmniejszyć przyszłe straty.

Można nawet powiedzieć, że taka polityka zaciskania reguł „popychała‖ rynek

do załamania.

III.4 Pozostałe symptomy załamania rynku nieruchomości

Z poprzednich rozważań wynika, że ceny na nieruchomości były zasadniczo za-

wyżone w stosunku do najważniejszych wskaźników ekonomicznych. Jest także dużo

powodów (o których będzie mowa niżej) by stwierdzić, że spadek cen i sprzedaży ma

długookresowy charakter. Żeby potwierdzić wyżej już przeprowadzone rozumowania o

charakterze rynku mieszkaniowego w ostatniej dekadzie oraz o załamaniu na tym ryn-

ku, można wyjaśnić i zaprezentować jeszcze kilka ważnych wskaźników.

Strona 17 z 39

Przejęcia

Poniżej zaprezentuję dane historyczne tego wskaźnika.

Rysunek 5. Wskaźnik przejęć

Źródło: Census oraz Mortgage Bankers Association of America, Washington, DC, ―National Delinquency Survey,

quarterly‖.

Wskaźnik jest na około 25% procent wyższy od najwyższych wskaźników za ca-

ły XX wiek. Tę hipotezę potwierdza oficjalne źródło: Mortgage Bankers Association29

,

która zajmuje monitorowaniem tego wskaźnika.

Rzecz jasna, te przejmowane domy trafiają na rynek po bardzo niskiej cenie, co

jeszcze bardziej załamuje rynek i obniża ceny.

Wzrost zapasów

Domy, mieszkania są też dobrami produkowanymi. Stąd podobne jak w przy-

padku każdego innego dobra, może nastąpić jego nadprodukcja. Wtedy zaś rosną zapa-

sy danego dobra.

Poniżej, chciałbym zaprezentować dane dotyczące zapasów domów w Stanach

Zjednoczonych oraz danych podażowych tych domów.

Na pierwszym wykresie jest zaznaczona podaż domów na rynku pierwotnym

oraz na rynku wtórnym. Dane kwartalne z poszczególnych okresów były skompilowa-

29

Foreclosure Rate Hits Historic High, Washington Post, June 15, 2007.

http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/06/14/AR2007061400513.html

0,330,5 0,4 0,4 0,5

0,81

1,31 1 0,9

1,161,46

1,19

3

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

Strona 18 z 39

ne, ustawione w jeden ciąg oraz doprowadzone do wspólnej jednostki pomiarowej (w

milionach). Górna linia prezentuje sumę podaży z rynku pierwotnego oraz rynku wtór-

nego. Na wykresie jest również wyróżniony drugi kwartał 2006 roku. Dane wtedy na-

wet nawet wizualnie wskazywały o zbyt wysokiej podaży na rynkach, co powinno było

zwrócić na siebie uwagę regulatorów rynku.

Rysunek 6. Podaż domów na rynku pierwotnym i wtórnym (w milionach szt.)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych CENSUS. Nowe domy: Houses For Sale by Region and Months'

Supply at Current Sales Rate. Domy używane do sprzedaży: Census, Housing Vacancies and Homeownership, Quar-

terly Estimates of the Total Housing Inventory for the United States: 1965-Present.

Wyraźnie widać występowanie wzrostu zapasów domów od 2004 r. Produkcja

domów zaczęła być o wiele większa od średnich poziomów historycznych. Tak samo

widać przymusowo gromadzone zapasy. Widzimy na wykresie rekordową liczbę do-

mów wystawionych na sprzedaż, w całej powojennej30

historii! Rzecz jasna, że takie

lawinowe zwiększenie podaży (supply boom) może skutkować tylko bardzo silnym

spadkiem ceny.

Uzasadnione jest twierdzenie, że tak duża podaż domów miałaby zwrócić uwagę

ekonomistów rządowych, by we właściwym czasie zareagowali na sytuację.

30

A ze względu na czynniki demograficzne, to i prawdopodobnie, że w całej historii USA.

2006 Q2

2006 Q2

0.0

0.1

0.1

0.2

0.2

0.3

0.3

Rynek wtórny

Rynek pierwotny

Zsumowana podaż

Strona 19 z 39

Spadek budownictwa

Nawet nie prezentując danych można z pewnością powiedzieć, że budownictwa

osiągnęło historyczne maksimum w 2005 roku. Od rozpoczęcia do zakończenia procesu

budowy domu w USA mija około 12 miesięcy31

, co się wiąże z jego naturą techniczno-

organizacyjną. Jeżeli szczyt podaży nowych domów widzieliśmy w drugim kwartale

2006 roku, a potem tylko znaczący spadek, to z pewnością można mówić, że historycz-

ny szczyt budownictwa był osiągnięty w 2005 roku.

Nakładając na to olbrzymie zapasy, coraz to nowsze wiadomości o przejmowa-

niu domów przez banki, oznacza to bardzo trudne i nieciekawe czasy dla budownictwa.

Podsumowanie

Zajmując się szerszym zagadnieniem kryzysu w gospodarce amerykańskiej, któ-

ry rozprzestrzenił się na cały świat, nie ma potrzeby bardziej szczegółowo analizować

rynek mieszkaniowy.

Resumując, można powiedzieć, że zgodnie ze wszystkimi wskaźnikami, krach

na rynku nieruchomości zaczął się w pierwszej połowie 2006 roku i rozpędził się wio-

sną 2007 r. Ze wszystkich wymienionych przesłanek można wyciągnąć wniosek, że

nieruchomości muszą znacząco stanieć. Można powiedzieć, że musi to być około 30-

40% w realnych wartościach.

I ten upadek całego sektora związanego z nieruchomościami, jednego z najważ-

niejszych w gospodarce, wniósł bardzo dużo w rozwój kryzysu w USA.

31

Dane CENSUS. Construction Length of Time Statistics, Average Number of Months from Start to

Completion for Private Multi-family Construction Projects, by Value and Number of Units 2001-2008.

Strona 20 z 39

ROZDZIAŁ IV. Problemy realnego sektora go-

spodarki amerykańskiej

Gospodarka amerykańska jest, albo przez długi czas była postrzegana, jako naj-

bardziej potężna, najbardziej zaawansowana i sprawnie działająca gospodarka na świe-

cie. To właśnie ona jest światowym prekursorem wdrążenia coraz nowszych mechani-

zmów wolnorynkowych. Robi to u siebie i zachęca do tego cały świat.

Postrzeganie USA, jako światowego lidera gospodarczego, jest uzasadnione.

Takie wielkie postacie jak Ford czy Edison w XX wieku zamienili na wpół agrarny kraj

w światową, potężną, najbardziej zaawansowaną fabrykę. W latach 50. XX wieku towa-

ry pochodzenia amerykańskiego nawet w Europie były postrzegane, jako towary najlep-

szej jakości.

Niestety, z biegiem czasu, wewnątrz samych Stanów Zjednoczonych zaczęły za-

chodzić niekorzystne procesy. A właściwie, podstawa ich potęgi — gospodarka, zaczęła

nabierać cech niepożądanych.

Pokażę niżej, że konkurencyjność wyrobów amerykańskich zaczęła spadać,

PKB wyrobów przemysłowych zaczynał się zmniejszać, sektor finansowy razem z han-

dlem zaczęły zastępować szeroko pojmowane wytwarzanie.

IV.1 Strukturalne zmiany w gospodarce: przemysł a usługi

Do prawidłowego i skutecznego funkcjonowania gospodarki jest potrzebnych

kilka sprawnie działających jej obszarów. Ze względu na tematykę pracy skoncentruję

się na filarach ściśle powiązanych z gospodarką, zostawiając u boku aspekty kulturowo-

polityczne i inne.

W tym rozdziale chcę pokazać, jakie strukturalne zmiany zaszły w gospodarce i

odpowiedzieć na pytanie: „dlaczego tak się stało‖? A także określić możliwe skutki

takich zmian i ich związek z kryzysem.

Na tym przykładzie można zilustrować bardzo wyraźnie jeden proces, który ma

bezpośredni związek z obecnym kryzysem. Zacznijmy od prezentacji podziału branż.

Podział ten może być wysoce dyskusyjny. Czy muszą, na przykład, niektóre branże

trafić do przemysłu, czy raczej do usług? Ale to na razie nie jest aż takie ważne, bo po

Strona 21 z 39

pierwsze udział tych dyskusyjnych branż jest nie na tyle znaczny32

, by miał większe

znaczenie dla obliczeń. Po drugie procesy, które chcę pokazać, nadają się do zilustro-

wania nawet przy ich pominięciu.

1. Przemysł (albo produkcyjne):

górnictwo i związane branże,

budownictwo,

przemysł wytwórczy (manufacturing).

2. Usługi (albo nieprodukcyjne):

sprzedaż detaliczna,

sprzedaż hurtowa,

sektor finansowo-bankowy łącznie z kredytowaniem hipotecznym i związane z

tym usługi,

ubezpieczenia,

usługi firm konsultingowo-zarządzających.

Jak się okazało, przedstawiony wyżej podział branż jest wspierany przez niektó-

rych ekonomistów. Naprzykład, Lyndon LaRouche (jeden z ekonomistów który od wie-

lu lat ostrzegał o kryzysie) w swojej książce „So, You Wish To Learn About Econo-

mics?‖33

wprowadza podobny podział.

Na wykresach możemy obserwować, jak z biegiem historii zmieniały się zyski

tych dwóch filarów.

Pierwszy z nich ilustruje, ile każdy filar zarabiał w poszczególnych okresach.

32

Nawet cała branża „IT+Software‖ wytwarza tylko 10% tego co wytwarza przemysł, albo 1% PKB.

Dane BEA: Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts, Value Added by Industry as a Percentage of

Gross Domestic Product [Percent] Release date: April 28, 2009. 33

Lyndon H.LaRouche, Jr. ―So, You Wish To Learn About Economics? A text on elementary mathemati-

cal economics‖, Sokil, Rozdział 2. Lviv 1993.

Strona 22 z 39

Rysunek 7. Zyski firm korporacyjnych w miliardach dolarów

Źródło: Na podstawie danych BEA. BEA: National Income and Product Accounts Table, Table 6.19[A-D]. Corpora-

te Profits After Tax by Industry.

Drugi wykres ilustruje udział każdego filaru w całkowitych zyskach wszystkich

firm. Czyli zyski wszystkich firm wynoszą 100%, a wyżej zaznaczone filary mają w tej

całej puli zysków pewny udział. Jest to bardzo ważny wskaźnik i dużo mówiący o pro-

cesach zachodzących w gospodarce.

Rysunek 8. Udział (w odsetkach) filaru produkcyjnego oraz usługowego w zyskach korporacji

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BEA. BEA: National Income and Product Accounts Table, Table

6.19[A-D]. Corporate Profits After Tax by Industry.

0

100

200

300

400

500

600

700

Produkcyjne

Nieprodukcyjne

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Przemysł

Usługi

Strona 23 z 39

Na wykresie widać jak udział w zyskach filaru produkcyjnego od lat 1930 do

lat1970 roku znajdował się w przedziale 50-70%. Ale potem zaczął bardzo wyraźnie

spadać, a zyski firm nieprodukcyjnych (banków, handlu itd.) rosły, aż stały się kilka

razy większe od zysków firm produkcyjnych. Dostępne środki w gospodarce były wy-

korzystywane na rozwój banków, sieci hurtowych, sieci detalicznych i innych podob-

nych podmiotów.

Z teorii wiadomo, że wolne środki w gospodarce przechodzą z obszarów o

mniejszej efektywności do obszarów wyższej efektywności, dlatego że w obszarach

wyższej efektywności przedsiębiorstwa są zdolne generować większe zyski i przyciągać

do siebie inwestorów.

To oznacza, że inwestorzy, jako osoby posiadające kapitał, „głosują‖ pieniędzmi

za tymi przedsiębiorstwami, które przynoszą większe zyski. Jeżeli jakaś branża, z tych

czy innych powodów jest bardziej atrakcyjna dla inwestorów, to ta branża będzie do-

stawać więcej środków na rozwój.

To ma taki skutek, że inwestorzy tym zbiorowym aktem decydują o tym, jaka

branża, w skrajnym przypadku, będzie działać, a jaka zacznie chylić się ku upadkowi.

Ale to nie wszystko. Z rozwojem rynku kapitałowego, informatyki, przedsię-

biorstwa dostały łatwą, dynamiczną możliwość kupowania akcji innych przedsię-

biorstw. Tym samym przenoszą środki własnego przedsiębiorstwa, z obszaru mniej zy-

skownego, do obszaru bardziej zyskownego. I tym bardziej zyskownym obszarem czę-

sto może okazać nawet przedsiębiorstwo z innej branży34

.

Więc ten obszar większej zyskowności jest jakby magnesem dla kapitału z całe-

go kraju. Ale to jeszcze nie koniec. Przyjrzymy się dokładniej podstawowemu celowi

działania przedsiębiorstwa.

Podstawowy cel działania przedsiębiorstwa

Z teorii przedsiębiorstwa, a zwłaszcza z nurtu ekonomicznego wiadomo35

, że

podstawowym celem działalności firmy jest zysk i że podmioty gospodarcze dążą do

34

Na przykład, prawie 40% wszystkich dochodów takiego przemysłowego giganta, jakim jest General

Electric, to są przychody natury finansowej. General Electric, Annual Report 2006, Statement of Ear-

nings. 35

Podstawy nauki o przedsiębiorstwie (pod red. J.Lichtarskiego) Wydawnictwo: Akadamia Ekonomiczna

we Wrocławiu, 2001 r.

Strona 24 z 39

maksymalizacji zysku. Tylko, że zysk, to nie jest finansowy zysk przedsiębiorstwa.

Zysk jest rozumiany jako zwrot z zaangażowanego kapitału.

Dla akcjonariuszy, czyli właścicieli angażujących kapitał, ta dochodowość ma

dwie postaci: dywidendy oraz wzrostu cen akcji. Więc ma to taki skutek, że podstawo-

wym celem działalności przedsiębiorstw staje się maksymalizacja kursu własnych akcji

oraz wypłacanych dywidend.

W takiej sytuacji, staje się nieważnym, co się faktyczne dzieje z przedsiębior-

stwem. Jedyne, co ma znaczenie dla inwestorów, to zyskowność posiadanych przez

nich akcji. Czyli akcent spada na rynki kapitałowe.

I to ma oddźwięk w praktyce. Podam bardzo znane hasło, które w tej czy innej

formie pojawia się w literaturze o zarządzaniu oraz w wypowiedziach profesjonalnych

menedżerów: „Increase shareholders value‖.

IV.2 Skutki zmian dla gospodarki. Produkcja w liczbach

Taki rozwój sektorów nieprodukcyjnych, zwłaszcza finansowych, ma dość silne

odbicie w produkcji. A zwłaszcza w dość silnej jej stagnacji. Zobaczmy, co się działo z

przemysłem gospodarki amerykańskie przez ostatnie 10 lat.

Poniżej przestawiona jest tabela procentowych zmian w produkcji. Są to warto-

ści dodane każdej branży. Czyli te dane, które służą do obliczenia PKB. Ale są one sko-

rygowane o deflator PKB36

.

Brak danych za 2008 rok oznacza, że dane jeszcze nie zostały opublikowane37

,

więc użyłem danych z poprzedniego, dostępnego okresu.

36

Deflator PKB w Stanach należy szukać według hasła IPD. Implicit Price Deflator for Gross Domestic

Product. 37

Wysłałem list do BEA, i dostałem odpowiedź: „Statistics for the detailed industries are normally pub-

lished [...] although this year [...] so these data will not be available until the comprehensive revision

release next spring(2010).‖

Strona 25 z 39

Tabela 2.Zmiany w produkcji

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BEA. Branże: BEA, Gross-Domestic-Product-by-

Industry Accounts, Value Added by Industry; IPD: BEA, NIPA Table 1.1.9. Implicit Price Deflators for

Gross Domestic Product.

Z danych nie wynika jednoznaczna opinia o stanie gospodarki USA. W zależno-

ści od arbitralnie wybranego modelu oceny można wnioskować o albo o totalnym zała-

maniu produkcji, albo o klęsce w jednych sektorach i stagnacji w innych.

Wnikliwa analiza danych o zmianie produkcji każdej z tych branży pomoże w

rozumieniu z jednej strony stanu gospodarki USA, a z drugiej — niektórych, innych

przyczyn obecnego kryzysu.

BranżaZmiana w latach

1998-2007

Zmiana w latach

1998-2008

Durable goods -8,00 -10,67

Wood products -14,01 (no data)

Nonmetallic mineral products 3,55 (no data)

Primary metals 1,71 (no data)

Fabricated metal products 0,31 (no data)

Machinery -9,23 (no data)

Computer and electronic products -28,91 (no data)

Electrical equipment, appliances, and components 5,19 (no data)

Motor vehicles, bodies and trailers, and parts -27,11 (no data)

Other transportation equipment 22,24 (no data)

Furniture and related products -2,05 (no data)

Miscellaneous manufacturing 17,79 (no data)

Nondurable goods 4,19 4,58

Food and beverage and tobacco products 2,30 (no data)

Textile mills and textile product mills -41,17 (no data)

Apparel and leather and allied products -50,14 (no data)

Paper products -21,80 (no data)

Printing and related support activities -17,06 (no data)

Petroleum and coal products 85,24 (no data)

Chemical products 30,80 (no data)

Plastics and rubber products -16,19 (no data)

Strona 26 z 39

ROZDZIAŁ V. Zadłużenie gospodarki amery-

kańskiej

Jednym z głównych i najbardziej ważnych problemów gospodarki amerykań-

skiej jest jej gigantyczne zadłużenie. Analiza tego zadłużenia, zrozumienie jego istoty,

pomoże w zrozumieniu przyczyn kryzysu. Im większą ilość informacji o zadłużeniu uda

się przedstawić, tym bardziej zrozumiałą będzie większość procesów kryzysowych.

Poniżej będzie podjęta próba udowodnienia, że wszystkie najważniejsze podmioty go-

spodarki USA, są silnie zadłużone.

W sytuacji, kiedy podmiot nie jest w stanie spłacać swoje zadłużenie, ani wziąć

nowych pożyczek, staje się bankrutem. Więc prawie każdy podmiot, za wszelką cenę,

dąży do tego, żeby bankrutem nie zostać.

Wraz ze znaczącym wzrostem wartości zadłużenia podmiotów gospodarczych

rośnie ryzyko masowego bankructwa. Chciałbym zwrócić uwagę na to, że amerykań-

skie firmy w pewnej mierze są na krawędzi bankructwa nie z powodu ostatnio zaistnia-

łego kryzysu. Prawie wszystkie one były i są bankrutami i niżej będzie podjęta próba

udowodnić tą śmiałą tezę. Oraz tak duże zadłużenie jedna z przyczyn, która wywołała

obecny kryzys. Niestety, tematyka pracy odbiega od analizy przedsiębiorstw i nie da się

opisać w tak krótkim opracowaniu mikroekonomicznych przyczyn takiej sytuacji w

pojedynczych gałęziach i przedsiębiorstwach.

W tym rozdziale spróbuję dokładniej się przyjrzeć zadłużeniu Stanów Zjedno-

czonych, a także powiązanym z tą sytuacją aspektom.

Strona 27 z 39

V.1 Zadłużenie podmiotów

Główne podmioty ekonomiczne Stanów Zjednoczonych to gospodarstwa do-

mowe, korporacje, rząd federalny i rządy stanowe, sektor bankowo-finansowy oraz

podmioty zagraniczne. Poniżej jest przedstawione ich zadłużenie.

Tabela 3. Zadłużenie podmiotów gospodarczych

2002 20732,1 8513,7 7133,9 4857,1 1447,5 3637 10037,8 1072,8 31842,7

2003 22441,9 9500,1 7341,1 4974,4 1567,6 4033,1 10927,9 1252,7 34622,5

2004 24450,2 10576 7796,3 5178,4 1683 4395 11920,5 1437,7 37808,4

2005 26776,8 11747,1 8473,2 5510,9 1854,7 4701,9 12980,1 1512,3 41269,2

2006 29166,3 12916,3 9358,9 5977,1 2005,9 4885,3 14278,6 1879,8 45324,7

2007 31672,8 13765,1 10593,7 6784,9 2191,6 5122,3 16176,5 2016,5 49865,8

2008 33517,9 13821 11095,8 7103,7 2239,6 6361,5 17216,5 1858,3 52592,7

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED. Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds Ac-

counts of the United States 2009.

W kolumnie niekrajowe jest liczone zadłużenie wyłącznie podmiotów nie ame-

rykańskiego pochodzenia, na przykład oddziałów firm europejskich.

Jak widać z danych zadłużenie gospodarki jest bardzo duże i ciągle rośnie. Ilu-

stuje to poniższy wykres.

Strona 28 z 39

Rysunek 9. Zadłużenie podmiotów (biliony dolarów)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED. Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds Ac-

counts of the United States 2009.

Na koniec roku 2008 zadłużenie wyniosło 52,6 biliona dolarów38

. Można to po-

równać do PKB w roku 2008, które wyniosło 13,8 bilionów. Zadłużenie gospodarki jest

o 3,8 raza większe od PKB. Tak wysokie zadłużenie doprowadziło to zaburzenia me-

chanizmów gospodarczych i od wielu lat ten systemowy problem niszczył gospodarkę

kraju od środka. Do tego, należy dodać też zadłużenie socjalne.

V.2 Dług socjalny

Wyżej opisane zadłużenie nie uwzględnia zobowiązań socjalnych. Żeby dowie-

dzieć się, ile tych długów w gospodarce tak naprawdę jest, trzeba dodać zadłużenie so-

cjalne. Czyli: Social Security, Medicare, Medicaid.

Źródłem danych o zobowiązaniach socjalnych jest „U.S. Department of Health

& Human Services”. Statement of Social Insurance.

Ze względu na złożoność, wielopoziomowość i skomplikowalność systemu so-

cjalnego w USA, połączeniu sektora publicznego z sektorem prywatnym i innych przy-

czyn nie będziemy dokładnie wyliczać długu socjalnego podmiotów.

38

Billion w systemie polskim. Trillions(eng). Albo 1012

.

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007

Strona 29 z 39

To się ściśle wiąże z przyjętą definicją długu. Na przykład składka w postaci

jednostki udziałowej w funduszu emerytalnym, ze względu na definicję nie da się na-

zwać zadłużeniem. W przypadku niepowodzeń rynkowych, fundusz po prostu obniży

nominalną wartość jednostki udziałowej i tym samym „spisze‖ swoje zadłużenie.

Więc w zależności od przyjętej przez nas definicji długu, zobowiązania socjalne

mogą osiągać bardzo różniące się wartości.

Teraz, przystąpimy do analizy raportu rządu USA39

.

Rygorystyczna metoda

Za zadłużenie będziemy przyjmować tylko te zobowiązania socjalne przed pod-

miotami, które osiągnęły wiek emerytalny. I ich przyszłe wpłaty są niewielkie.

Obliczenie techniczne: przyszłe wydatki socjalne na emerytów (minus) wpłaty

emerytów. Jest to 11,04 bilionów dolarów. Ta kwota zadłużenia ciągle rośnie.

Metoda luźna

Jeżeli będziemy przyjmować bardziej luźną definicją zadłużenia, to z tych sa-

mych raportów (Statement of Social Insurance) dowiadujemy się, że zadłużenia socjal-

ne ze wszystkimi ubezpieczeniami medycznymi wynosi 34 biliona dolarów na rok

2007.

Kalkulacja długu

Gdy już wiemy, ile wynoszą ciągle rosnące zobowiązania socjalne, możemy je

dodać do ogólnej puli długów.

Metoda rygorystyczna:

52,6+11,04≈63,6

Czyli 63,6 biliona dolarów.

Metoda luźna:

52,6+34≈86,6

Czyli 86,6 biliona dolarów.

Podsumowanie wydatków socjalnych

Zadaniem tej pracy nie jest wyliczenie dokładnej wartości długu socjalnego, lecz

przybliżonej analizy ogólnogospodarczego długu kraju. W zależności od metody obli-

czenia długu socjalnego może on wynosić od 63 do 86 bilionów dolarów. W każdym

39

Financial Statements of the United States Government, http://www.gao.gov/financial/

fy2008financialreport.html, strona 42.

Strona 30 z 39

razie, w porównaniu, do innych parametrów gospodarczych ten dług jest bardzo wyso-

ki.

Dług/PKB

63/13,8= 4,56

86/13,8= 6,21

Jeżeli by USA było wielkim przedsiębiorstwem, to sprawdzający go audytorzy,

prawdopodobnie musieliby już bardzo dawno napisać krytyczne raporty i zarekomen-

dować zwolnienie całego zarządu firmy.

V.3 Giełda

Interesująca jest także rola giełdy w amerykańskiej gospodarce. Przyjrzyjmy się

powiązaniu, wszystkim znanego indeksu giełdowego Dow Jones IA ze wzrostem zadłu-

żenia.

Niestety, jest bardzo dużo sygnałów, że ten wzrost wcale nie jest wzrostem, lecz

rozdmuchiwaniem. I faktycznie żadnego realnego wzrostu40

już dawno nie ma.

Rysunek 10. Dow Jones Industrial Annual Average

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych „Yahoo! Finance‖.

40

W danej pracy nie ma potrzeby przedstawiać te wszystkie dane ze względu na ich różnorodność i ilość.

Zostaną przedstawione tylko niektóre.

0.00

20.00

40.00

60.00

80.00

100.00

120.00

140.00

1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009

Strona 31 z 39

Jak widzimy indeks, który często jest uznawany za barometr koniunktury rozwo-

ju gospodarki wskazuje, że gospodarka bardzo dobrze się rozwijała się do początku

kryzysu w czerwcu 2007 r.

Ten wzrost gospodarczy jest wyraźnie podobny do wzrostu zadłużenia. Spróbu-

jemy porównać wzrost indeksu Dow Jones Industrial Annual Average ze wzrostem za-

dłużenia. Żeby to zrobić trzeba je doprowadzić do jednej, wspólnej podstawy.

Rysunek 11. Porównanie relatywnego wzrostu DJI ze wzrostem zadłużenia

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED, Yahoo! Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds

Accounts of the United States 2009.

Dość wyraźnie widać, nawet bez obliczeń wskaźników, że między tymi dwoma

wzrostami występuje korelacja.

Zaciągnięte zadłużenie było transformowane w kredyty, które były wydawane

(przez gospodarstwa domowe, państwo, firmy) na „konsumpcję‖ dóbr i usług. I te wy-

dane pieniądze prędzej czy później, poprzez system finansowy trafiały na giełdę.

Transformacja długu w pieniądz jest opisana w każdym podręczniku z makro-

ekonomii w rozdziale „Mnożnik‖.

0.000

0.002

0.004

0.006

0.008

0.010

0.012

0.014

0.016

0.018

DJI średnioroczna

Zadłużenie (FED)

Strona 32 z 39

V.4 Deficyt budżetowy oraz dynamika zadłużenia państwo-

wego

Ważne jest także, by też zwrócić uwagę na rozmiary zadłużenia budżetowego.

Tabela 4. Deficyt budżetowy rządu w miliardach dolarów.

Przychody Wydatki Deficyt/Nadwyżka(-)

Rok finansowy 2008

Październik 178 235 57

Listopad 178 249 98

Grudzień 277 229 -48

Styczeń 255 237 -18

Luty 106 281 176

Marzec 179 227 48

Kwiecień 404 244 -159

Maj 124 290 166

Czerwiec 260 226 -34

Lipiec 160 263 103

Sierpień 157 27 112

Wrzesień 272 226 -46

Na koniec okresu 2524 2978 455

Rok finansowy 2009

Październik 165 402 237

Listopad 145 309 164

Grudzień 238 321 84

Styczeń 226 313 87

Luty 87 280 193

Marzec 129 32 192

Na koniec okresu 990 1947 957

Źródło: The Financial Management Service, a bureau of the United States Department of the Treasury. Monthly

Treasury Statement.

Jak widać z tablicy, faktem jest to, że tylko za pierwsze 2 miesiące roku fiskal-

nego 2009 suma deficytu prawie osiągnęła poziom deficytu za cały 2008 rok. No i już

po 6 miesiącach, więcej niż dwukrotnego go przekroczyła.

Ważne jest także, by zwrócić uwagę na dynamikę zmian zadłużenia rządu. Chcę

przeanalizować dynamikę zmian zadłużenia krótko i długoterminowego w strukturze

portfela papierów dłużnych rządu (Bills, Bondes, Notes). Obligacje skarbowe w USA

dzielą się na krótkoterminowe z terminem wypłaty poniżej roku, oraz na papiery długo-

Strona 33 z 39

terminowe z terminem wypłaty powyżej roku. Także dzielą się na papiery w obiegu

publicznym oraz pożyczki wewnątrzrządowe.

Poniżej jest przedstawiona dynamika wzrostu zadłużenia w miliardach dolarów.

Rysunek 12. Dynamika zmiany zadłużenia rządowego

Źródło: Agregacja własna na podstawie danych Treasury direct. Public Debt Reports, Monthly Statement of the

Public Debt (MSPD) 2000-2009.

Wyraźnie wydać wysokie tempo wzrostu zadłużenia. Zwłaszcza od początku

2009 roku. Nie mniej jednak ważna jest struktura tego zadłużenia.

Bardzo ważnym wskaźnikiem jest proporcja zobowiązań krótkoterminowych do

zobowiązań długoterminowych. Najbardziej ważny z tego punktu widzenia jest dług

publiczny. Poniżej przedstawię dynamikę zmian struktury długu publicznego ze wzglę-

du na czas zapłaty należności. Obliczenia sprowadzały się do podziału zobowiązań

krótkoterminowych, na sumę ogólną zobowiązań.

5000,0

6000,0

7000,0

8000,0

9000,0

10000,0

11000,0

12000,0

Strona 34 z 39

Rysunek 13. Struktura zadłużenia publicznego

Źródło: Agregacja własna na podstawie danyh Treasury direct. Public Debt Reports, Monthly Statement of the Public

Debt (MSPD) 2000-2009.

Istnieje niebezpieczeństwo tak zwanej piramidy państwowych obligacji skarbo-

wych. Właśnie taka polityka doprowadziła Rosję w 1998 r. do niewypłacalności i ban-

kructwa państwa (default).

1.5%

2.0%

2.5%

3.0%

3.5%

4.0%

Strona 35 z 39

ROZDZIAŁ VI. Zakończenie

Zadłużenie wszystkich podmiotów gospodarki amerykańskiej jest bardzo wyso-

kie i jest to jedną z przyczyn obecnego kryzysu.

Nie ma żadnego nieradykalnego rozwiązania tego problemu. Jest kilka scenariu-

szy rozwiązania danej sytuacji kryzysowej dla USA.

1. Hiperdewaluacja – Jest to wyłączenie USA z gospodarki światowej i wielokrotna

dewaluacja dolara. I wcale nie będzie polepszenie terms of trade. Pozbawienie dola-

ra statusu waluty światowej i rezerwowej. Wielokrotne zmniejszenie wartości walu-

ty, a także deflacja w samym kraju. Dużo lat deflacji, stagnacji i upadku gospo-

darczego. Jest to najmniej pożądany scenariusz z punktu widzenia USA.

2. Bankructwo – USA może przejść procedurę bankructwa, przejść przez wiele re-

form, restrukturyzować się, zacząć wznawiać gospodarkę i po latach ciężkiej pracy

zmoże zwrócić sobie status potęgi gospodarczej.

3. Hiperinflacja – Jest to najbardziej pożądany scenariusz z punktu widzenia USA.

Jeżeli żadne inne kraje nie podejmą jakichś radykalnym działań, ten scenariusz mo-

że być zrealizowany z dużym prawdopodobieństwem.

W przypadku hiperinflacji, nastąpi ożywienie gospodarki po przez eliminacje zale-

głych obciążeń dłużnych i niektórych innych problemów gospodarczych. To pomo-

że gospodarce wejść na ścieżkę długotrwałego rozwoju. Prawdopodobnie, wszystkie

te olbrzymie zadłużenia, które już nie pozwalają gospodarce prawidłowo funkcjo-

nować stracą wartość pod czas hiperinflacji.

Strona 36 z 39

Bibliografia

1. Ostaszewski, Piotr. Międzynarodowe stosunki polityczne. Zarys wykładów.

Warszawa: Książka i Wiedza, 2008.

2. Nawrot, Wioletta. Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Warszawa: CeDeWu,

2009 .

3. Muraviev, Mikhail. Avanturist reports. Avanturist. [Online] 2007-2009.

www.avanturist.org.

4. Minsky, Hyman P. Stabilizing an Unstable Economy. 1988.

5. Lyndon H.LaRouche, Jr. So, You Wish To Learn About Economics? A text on

elementary mathematical economics. Lviv: Sokil, 1993.

6. Lichtarski, Jan. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Wrocław: AE, 2006.

7. Guide, The Nation by the Numbers: A Citizen’s. A Summary of the FY 2007

Financial Report of the U.S. Government. Washington, 2007.

8. Cobbold, Trevor. A Comparison of Gross Output and Value-Added Methods of

Productivity Estimation. Melbourne VIC: Productivity Commission, 2003.

9. Brian K. Bucks, Arthur B. Kennickell, and Kevin B.Moore, of the Board’s

Division of Research and Statistics, prepared this article with assistance from Gerhard

Fries and A. Michael Neal. Recent Changes in U.S. Family Finances: Evidence from the

2001 and 2004 Survey of Consumer Finances.

10. The Bureau of the Public Debt. The Bureau of the Public Debt. Washington,

2000-2009.

11. U.S. Census Bureau. Statistical Abstract of the United States: 2000-2008.

12. U.S. Census Bureau, Population Division. State Housing Unit Estimates: April

1, 2000 to July 1, 2008. 2009.

13. American Society of Civil Engineers. Report Card for America’sInfrastructure.

Washington: American Society of Civil Engineers, 1988-2009.

14. Bureau of Economic Analysis (BEA). National Income and Product Accounts

Table. Implicit Price Deflators for Gross Domestic Product. 1929-2009.

15. Bureau of Economic Analysis (BEA). National Income and Product Accounts

Table. Gross Domestic Product. 1930-2009.

Strona 37 z 39

16. Mortgage Bankers Association of America. National Delinquency Survey,

quarterly. Washington, 1970-2009.

17. Department of the Treasury Financial Management Service. Monthly Treasury

Statement of Receipts and Outlays of the United States Government. Washington,

January 2000 - August 2009.

18. U.S. Department of Commerce Economics and Statistics Administration.

Household Economic Studies. Net Worth and the Assets of Households: 2002.

Washington, 2008.

19. U.S. Census Bureau. Historical Income Tables - Households. 1969-2008.

20. Board of Governors of the Federal Reserve System. Flow of Funds Accounts of

the United States. Washington, 2009.

21. Financial Statements of the United States Government for the Years Ended

September 30, 2007, and September 30, 2006. Washington, 2007.

22. Yahoo! Finance. Dow Jones Industrial Index. 1977-2009.

23. U.S. Census Bureau. Current Population Survey Report. America’s Families

and Living Arrangements. 2000-2009.

Strona 38 z 39

Spis tabel

Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowego ................... 7

Tabela 2. Zmiany w produkcji ................................................................................................. 25

Tabela 3. Zmiany w produkcji ................................................................................................. 27

Tabela 4. Deficyt budżetowy rządu .......................................................................................... 32

Strona 39 z 39

Spis rysunków

Rysunek 1. Struktura organizacyjna wybranych jednostek rządowych ..................................... 5

Rysunek 2. Dane medianowych cen sprzedaży domów na rynku pierwotnym oraz na

rynku wtórnym w stosunku do medianowego dochodu gospodarstw

domowych ......................................................................................................... 11

Rysunek 3. Stosunek wartości nieruchomości mieszkaniowych do PKB ................................ 13

Rysunek 4. Stosunek wartości aktywów mieszkaniowych (100%) do wartości

zadłużenia hipotecznego ................................................................................... 15

Rysunek 5. Wskaźnik przejęć ................................................................................................... 17

Rysunek 6. Podaż domów na rynku pierwotnym i wtórnym (w milionach szt.) ...................... 18

Rysunek 7. Zyski firm korporacyjnych w miliardach dolarów ................................................ 22

Rysunek 8. Udział (w odsetkach) filaru produkcyjnego oraz usługowego w zyskach

korporacji .......................................................................................................... 22

Rysunek 11. Zadłużenie podmiotów (biliony dolarów) ........................................................... 28

Rysunek 12. Dow Jones Industrial Annual Average ................................................................ 30

Rysunek 13. Porównanie relatywnego wzrostu DJI ze wzrostem zadłużenia .......................... 31

Rysunek 14. Dynamika zmiany zadłużenia rządowego ........................................................... 33

Rysunek 15. Struktura zadłużenia publicznego ........................................................................ 34