Aleksander Noworól !z zespołem:!

Magdalenia Dej, Jarosław Działek, Bolesław Domański!Paweł Hałat, Krzysztof Gwosdz

!1

Jakość i standardy przestrzeni zamieszkania,

dostępność usług

„Przestrzeń życia Polaków” II spotkanie seminaryjne

27 marca 2014 r.

Hierarchia systemu osadniczego w Polsce a usługi publiczne i infrastruktura

Dostępność ośrodków miejskich

• Poprawa poziomu życia Polaków oraz ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego możliwe są w największej mierze poprzez poprawę dostępności do ośrodków miejskich stanowiących węzły aktywności gospodarczej i miejsca świadczenia usług

• Restrukturyzacja usług publicznych, nastawiona na podniesienie ich efektywności, prowadzi do zanikania usług publicznych w małych miastach, które koncentrują się w dużych ośrodkach

!2

Dostępność ośrodków miejskich• Miasta odgrywają podstawową rolę w systemie społeczno-gospodarczym

kraju: stanowią miejsca koncentracji aktywności gospodarczej, a tym samym miejsc pracy, a także pełnią rolę ośrodków usługowych

• Miasta stanowią węzły w sieci powiązań o zasięgu lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim. System osadniczy Polski ma charakter policentryczny – z kilkustopniową strukturą hierarchiczną i regularnym rozmieszczeniem miast różnej wielkości

• Diagnozuje się niewystarczającą sprawność funkcjonalną systemu osadniczego na różnych szczeblach, m.in. w zakresie powiązań polskich metropolii z ich europejskimi odpowiednikami, powiązań ośrodków subregionalnych z ośrodkami regionalnymi i metropolitalnymi oraz powiązań małych miast i obszarów wiejskich z ośrodkami powiatowymi i subregionalnymi

• Na niektóre miasta nałożyła się restrukturyzacja kilku branż usług publicznych i miasta te przestają pełnić roli w hierarchicznym systemie osadniczym („nie z każdą sprawą powinno się jeździć do metropolii”)

!3

Dostępność ośrodków miejskich• Z punktu widzenia rozwoju obszarów peryferyjnych, bardziej skuteczne jest

inwestowanie w poprawę dostępności do ośrodków oferujących usługi wyższego rzędu niż podejmowanie prób rozbudowy tych usług w mniejszych ośrodkach

• W dobie transformacji doszło do regresu transportu publicznego, co powoduje pogłębienie różnic w rozwoju społeczno-gospodarczym i poziomie życia.

• Poprawa dostępności komunikacyjnej powinna być rozumiana jako szereg działań inwestycyjnych i organizacyjnych zmierzających do rozwoju i wzmocnienia publicznego transportu zbiorowego.

• Wykluczenie mieszkańców obszarów peryferyjnych ma charakter nie tylko gorszej dostępności przestrzennej, ale również charakter wykluczenia cyfrowego. Poprawa dostępności usług poprzez wykorzystanie ICT natrafia na duże trudności w obszarach peryferyjnych

!!4

Dostępność ośrodków miejskich$Rekomendacje kierunkowe

• Wzmocnienie powiązań/integracji ośrodków miejskich na różnych poziomach hierarchii miejskiej, w tym: wewnątrz funkcjonalnych obszarów miejskich (FOM), metropolii z ośrodkami subregionalnymi, ośrodków subregionalnych i powiatowych z małymi miastami w ich otoczeniu

• Działania w tym zakresie powinny obejmować m.in.: dalszą modernizację i uzupełnienia sieci kolejowej i drogowej, zdecydowane wsparcie systemów transportu zbiorowego, w tym poprzez systemy intermodalne; wsparcie sieci współpracy lokalnych uczelni z wiodącymi uczelniami w ośrodkach metropolitalnych; wsparcie rozwoju zaawansowanych technologicznie sieci teleinformatycznych$

• Utrzymanie hierarchicznego systemu miast w relacji do usług publicznych powinno być jednym z podstawowych celów planowania regionalnego, które nie powinno dopuścić do "wypadania" elementów z układu hierarchicznego miast

!5

Hierarchia systemu osadniczego w Polsce a usługi publiczne i infrastruktura

Współdziałanie samorządów w ramach funkcjonalnych obszarów miejskich

• Dla harmonijnego rozwoju społecznego, gospodarczego i przestrzennego obszarów miejskich konieczne jest współdziałanie samorządów lokalnych w ramach FOM, których znaczenie w przestrzeni kraju systematycznie wzrasta.

• Aktualne regulacje: unijne i krajowe, dotyczące polityki rozwoju, sprzyjają rozwojowi partnerskiej współpracy na różnych szczeblach i w różnych sektorach życia społeczno-gospodarczego

!6

Współdziałanie samorządów w ramach funkcjonalnych obszarów miejskich

• Znaczenia nabierają tzw. funkcjonalne obszary miejskie (FOM), w tym obszary metropolitalne, których zasięg wyznaczany jest m.in. przez zasięg dojazdów do pracy i usług.

• W obszarach zagospodarowania wokół miast dużej i średniej wielkości następuje rozwój funkcji pozarolniczych, wzmocnieniu ulegają powiązania na rynku pracy z miastem centralnym, pod względem fizjonomicznym przekształceniu ulegają formy osadnictwa oraz szerzej zagospodarowanie przestrzeni, zaś pod względem społecznym następuje upowszechnianie się miejskiego stylu życia

• Granice jednostek administracyjnych mają coraz mniejsze znaczenie. Rodzi to istotne konsekwencje dla planowania infrastruktury komunikacyjnej, technicznej, a także planowania przestrzennego

• Wyraźniej niż w przeszłości widoczna jest współzależność między rozwojem miasta centralnego oraz rozwojem jego strefy podmiejskiej lub metropolitalnej. Dynamika rozwoju metropolii oraz dużych i średnich miast hamowana lub wzmacniania jest przez siłę lub słabość ich zaplecza

!7

Współdziałanie samorządów w ramach funkcjonalnych obszarów miejskich

• Istnieje konieczność integracji jednostek osadniczych w obrębie FOM w zakresie powiązań infrastrukturalnych i planowania przestrzennego, a także zarządzania tymi obszarami jak jednym organizmem. Proces ten znajduje się w Polsce w fazie początkowej

• Brak spójnej wizji zarządzania przestrzenią w sąsiedztwie ośrodków miejskich będzie generował wzrost negatywnych zjawisk i procesów (zmniejszenie dostępności komunikacyjnej, chaos przestrzenny, utratę wartości krajobrazowych) dla całego OF

• Wyzwaniem jest rozwój form współzarządzania FOM w oparciu o doświadczenia tzw. zarządzania wielopodmiotowego. Sprzyjają temu aktualne inicjatywy unijne i krajowe, a to:

• uwzględnianie w RPO instrumentu pn. zintegrowane inwestycje terytorialne, opartego na dobrowolnych uzgodnieniach JST z terenu ZIT

• wprowadzony, nowelizacją Ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, obowiązek opracowania dokumentów planistycznych dla obszarów funkcjonalnych miast wojewódzkich

• inicjatywa Prezydenta RP, dotycząca zmian w ustawie o samorządzie gminnym, w zakresie współpracy miedzy jednostkami samorządu terytorialnego

!8

Współdziałanie samorządów w ramach funkcjonalnych obszarów miejskich$

Rekomendacje kierunkowe• Wprowadzenie systemu zachęt/premiowania

współdziałania samorządów lokalnych w ramach funkcjonalnych obszarów miejskich w sferze: planowania przestrzennego, infrastruktury i zarządzania. Dotyczyć to powinno: obszarów metropolitalnych, obszarów funkcjonalnych ośrodków regionalnych i subregionalnych

• System zachęt obejmować mógłby na przykład:

• dostęp do wydzielonej części środków z RPO, $

• zachęty / ulgi fiskalne !9

Lokalne bariery i potencjały rozwojowe polskich miast Potencjały rozwojowe i zjawiska kryzysowe w miastach jako

determinanty rozwoju i jakości życia oraz potrzeba rewitalizacji

• Ogólnie - w polskich miastach żyje się coraz lepiej

• Potencjały rozwojowe miast wiążą się z procesem metropolizacji. Największe miasta są w Polsce lokomotywami rozwoju. Mają największy wpływ na pozytywne trendy społeczno-gospodarcze.

!10

• Najsłabszą stroną sytuacji miast jest nieład przestrzenny i niekontrolowana suburbanizacja. Nakładają się na to potrzeby w zakresie rewitalizacji$

• Słabość miejscowego planowania przestrzennego oraz brak przepisów urbanistycznych nie pozwalają na kreowanie wartościowego środowiska życia w miastach

Potencjały rozwojowe i zjawiska kryzysowe w miastach jako determinanty rozwoju i jakości życia oraz potrzeba rewitalizacji

• 2002-2012: ludność miast w Polsce spadła o 1% do 23,4 mln, stanowiąc w 2012 r. 60,6% ludności ogółem

• prognoza 2035: tylko 2 duże miasta zyskają mieszkańców - Warszawa i Kraków, wzrośnie odsetek ludności zamieszkującej całe MOF

• 2002-2011: podniósł się poziom wykształcenia ludności miejskiej, szczególnie - osób z wykształceniem wyższym (przeciętnie: 21,4%, ok. 32% w metropoliach)

• badania ujawniają niski poziom kapitału społecznego, choć w latach 2002-2012 o ponad 80% wzrosła liczba fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych

• potencjał i główny motor rozwojowy polskich miast tworzą metropolie (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław i Poznań); w 2011 r. zamieszkiwało je 11,4% mieszk. kraju, podczas gdy tworzyły łącznie PKB w wysokości ok. 365 mld zł, czyli 23,9% - niemal 1/4 PKB Polski

• 2002-2012: wzrastała ilość osób pracujących - średnio 10%, przy czym odnosiło się przede wszystkim do metropolii (20%), a w mniejszym - do małych i średnich (ok. 5-6%); podobnie kształtowała się dynamika zmian ilości podmiotów gospodarczych w miastach

• 2008-2012: spadła ilość osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej; odsetek korzystających z takiej pomocy był w 2012 r. dwa razy niższy w metropoliach niż w gminach miejskich i miejsko-wiejskich

!11

Potencjały rozwojowe i zjawiska kryzysowe w miastach jako determinanty rozwoju i jakości życia oraz potrzeba rewitalizacji

• 2003-2011: zanotowano 2-krotny wzrost ilości toczących się postępowań eksmisji z lokali gminnych (80% eksmisji w 2011 dotyczyło zaległości w opłatach za mieszkanie)

• 2002-2012: dochody miast liczone na mieszkańca wzrosły przeciętnie 2,2 raza (w niektórych ośrodkach 9 razy); udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach miast wzrósł z ok. 16% do ponad 18%

• słabością polskich miast, jest stan zagospodarowania przestrzennego, związany z brakiem planów miejscowych lub ich dysfunkcjonalnym uchwalaniem, co powoduje, że:

• postępuje zjawisko niekontrolowanej suburbanizacji, z jej konsekwencjami w sferach: przestrzennej, gospodarczej i społecznej

• narasta chaos funkcjonalny nowej zabudowy miejskiej, polegający na: braku ciągłości układów komunikacyjnych, nieoptymalnych trasach komunikacyjnych wydłużające dojazdy i dojścia, nieoptymalnym lokalizowaniu usług publicznych i terenów zielonych (jeśli w ogóle znajdzie się na nie miejsce), minimalizacji odległości między zabudową, nieodpowiednim nasłonecznieniu budynków

• wg Instytutu Rozwoju Miast (2009), odsetek obszarów zdegradowanych w terenach zainwestowanych i zurbanizowanych w polskich miastach sięgał ok. 21%, a ogółem tereny zdegradowane zamieszkiwało ok. 25% mieszkańców miast

!12

Potencjały rozwojowe i zjawiska kryzysowe w miastach jako determinanty rozwoju i jakości życia oraz potrzeba rewitalizacji$

Rekomendacje kierunkowe

• mobilizacja endogenicznych potencjałów rozwojowych, które powinny być ujawniane w obligatoryjnym planowaniu strategicznym na poziomie lokalnym (gminnym)

• dalsze aktywne wykorzystywanie funduszy europejskich, ukierunkowane na wzmocnienie oddziaływań potencjałów endogenicznych terytoriów w większym stopniu niż na poprawę jakości życia mieszkańców

• porządkowanie planowania zagospodarowania przestrzennego, ukierunkowane przede wszystkim na kontrolę suburbanizacji i określanie przepisów i standardów urbanistycznych w skali sublokalnej

• wspieranie rewitalizacji obszarów miejskich w sferze mieszkaniowej i społecznej, a nie tylko w odniesieniu do przestrzeni i usług publicznych (por. rekomendacje w dalszej części)

!13

Lokalne bariery i potencjały rozwojowe polskich miast Wyposażenie w usługi lokalne - standardy usług

publicznych i komercyjnych

• W ostatniej dekadzie obserwujemy stopniową poprawę wskaźników, charakteryzujących dostępność usług w miastach

• Odnosi się to do parametrów opisujących ilościowo zarówno usługi publiczne, jak i komercyjne

!14

Wyposażenie w usługi lokalne - standardy usług publicznych i komercyjnych

• 2012: 95,4% ludności miast korzystało z wodociągu (wzrost o ok. 1 pkt %), 87% - z kanalizacji (wzrost o ok. 5 pkt %), a ok. 73% z sieci gazowej (spadek o ok. 0,5 pkt %)

• 2007-2013: wzrósł odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer oraz poprawił się dostęp do Internetu (w metropoliach - oba wskaźniki w 2013 r. sięgały prawie 80%, w pozostałych ośrodkach 66-73%)

• 2009-2012: tylko ok. 2% zwiększyły się przewozy pasażerów transportu publicznego w miastach, jednocześnie o ok. 10% zmniejszył się przebieg tramwajów

• 2002-2012: ok. 3-krotnie wzrosła średnio ilość przychodni zdrowia na 10 tys. mieszk. we wszystkich grupach miast; wzrosła też o ok. 30% ilość aptek na 10 tys. mieszk.

• 2002-2012: liczba miejsc w przedszkolach na liczbę dzieci w wieku 3-6 lat wzrosła w miastach w ciągu 10 lat o 30%, najwięcej w metropoliach; w tym samym okresie, liczba szkół (podstawowych i gimnazjów) na 10 tys. mieszkańców praktycznie nie zmieniła się, natomiast spadła ilość uczniów na oddział szkolny (z ok. 24 os. do ok. 21 os.)

!15

Wyposażenie w usługi lokalne - standardy usług publicznych i komercyjnych

• 2003-2013: zmieniła się struktura korzystających z usług edukacyjnych, świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym: ok. 14-30 pkt % wzrósł odsetek dzieci w wieku 0-6 lat korzystające ze żłobka lub przedszkola; ok. 9-15 pkt % wzrósł odsetek dzieci w wieku 7-15 lat uczących się w szkołach; za to osoby w wieku powyżej 24 roku życia ogólnie zmniejszyły swoją aktywność edukacyjną (nie dotyczy to miast największych i najmniejszych)

• 2002-2012: nieznacznie spadła ilość bibliotek na 10000 mieszk. przy czym o ok. 12% spadło też czytelnictwo (poza dużymi miastami)

• 2002-2012: rosła ilość miejsc na widowni i znacznie, bo dwukrotnie (w latach) wzrosła ilość seansów kinowych w miastach (rozwój nie dotyczy średnich i małych miast)

• 2008-2012: zmieniają się formy prowadzenia działalności handlowej i związane z nimi nawyki ludności miejskiej: ilość hipermarketów na 100 tys. mieszk. wzrosła o ok. 20%, a supermarketów - aż o ok. 45% (największą dynamikę zanotowano w ośrodkach najmniejszych, gdzie ilość hipermarketów na 100 tys. mieszk. wzrosła 4-krotnie, a supermarketów powiększyła się o 57%)

!16

Wyposażenie w usługi lokalne - standardy usług publicznych i komercyjnych$

Rekomendacje kierunkowe• Określenie na szczeblu krajowym lub/i wojewódzkim minimalnych

standardów wyposażenia w usługi publiczne ośrodków miejskich na różnych poziomach hierarchii miast

• Prowadzenie zintegrowanej polityki rozwoju, uwzględniającej współzależność interwencji, przykładowo:

• w celu zwiększenia skuteczności działań rewitalizacyjnych rekomenduje się stosowanie zasady warunkowości, polegającej na tym, że wsparcie finansowe władz miejskich przez władze regionalne i krajowe w projektach rewitalizacji na terenie miasta dotyczyć mogłoby wyłącznie wiązek projektów partnerskich (z różnych sektorów), przy czym co najmniej jeden z projektów powinien mieć charakter projektu społecznego, ukierunkowanego na cele lokalnej polityki społecznej

• określenie obszarów interwencji publicznej na poziomie sublokalnym, w których partycypacja mieszkańców stanowić powinna konieczny warunek wsparcia

!17

Lokalne bariery i potencjały rozwojowe polskich miast

Rozwój miast a standardy środowiskowe• Stan środowiska przyrodniczego w

miastach jest wciąż niezadowalający, pomimo rozwoju infrastruktury komunalnej i ograniczeniu ilości dzikich wysypisk.

• Negatywnie oddziałuje też na środowisko niekontrolowana suburbanizacja.

• Poprawa stanu środowiska wymaga dalszych działań edukacyjnych, prawnych i inwestycyjnych

!18

Rozwój miast a standardy środowiskowe• WG Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) Polska to jedno z najbardziej zanieczyszczonych

państw Europy: blisko 80% populacji terenów zurbanizowanych oddycha powietrzem, które znacznie przekracza granice przyjętych norm (głownie pyły); sześć polskich miast - w pierwszej dziesiątce najbardziej zanieczyszczonych w Europie. Są to: Kraków, Nowy Sącz, Gliwice, Zabrze, Sosnowiec i Katowice

• 2002-2012: wzrósł odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków, sięgając średnio poziom ok. 92% (głównie w najmniejszych i największych miastach); odsetek ludności miast korzystającej z oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów wzrósł niemal dwukrotnie, wynosząc ok. 80%

• 2008-2012: spadała zarówno liczba takich wysypisk, jak i ich powierzchnia; należy spodziewać się, że skokowej poprawy sytuacji w związku z funkcjonowaniem nowej ustawy o gospodarce odpadami

• negatywnie na standardy środowiskowe wpływa urbanizacja i nieskoordynowana suburbanizacja powodujące: spadek powierzchni biologicznie czynnej, pogorszenie odporności gleb na degradację w sąsiedztwie terenów zabudowanych, postępujące obniżanie się poziomu wód gruntowych

• brak planów miejscowych i oddanie procesów urbanizacyjnych w ręce deweloperów wpływają niekorzystnie na tereny zieleni i rekreacji (biologicznie czynne), które powinny być - modelowo - powiązane z ciągami pieszymi, obsługującymi usługi publiczne dla najmłodszych mieszkańców

!19

Rozwój miast a standardy środowiskowe$Rekomendacje kierunkowe

• Wprowadzenie mechanizmów prawnych sprzyjających zwartości miast i redukowania nadmiarowych terenów mieszkaniowych, których ustalanie przez gminy nie pozostaje w relacji do potrzeb, np. przez:

• opodatkowanie niezabudowanych terenów przeznaczonych w MPZP od zabudowę

• konieczność stosowania procedur scaleniowych w MPZP

• umocowanie samorządu wojewódzkiego do kontrolowania - na podstawie PZP województwa - sumarycznej wielkości powierzchni terenów mieszkaniowych w MOF

• Wprowadzenie do systemu prawnego przepisów urbanistycznych, wymuszających na deweloperach tworzenie terenów zielonych, koordynację z obszarami otaczającymi oraz uwzględnianie warunków naświetlenia wnętrz urbanistycznych

• Przywiązywanie rosnącej wagi do edukacji ekologicznej, szczególnie na niższych szczeblach systemu szkolnego

!20

Lokalne bariery i potencjały rozwojowe polskich miast

Mieszkalnictwo a potencjał konkurencyjny miast

• Kryzys mieszkaniowy w Polsce należy do przeszłości, ale wciąż istnieją w miastach mieszkania substandardowe, głownie w najmniejszych ośrodkach.

• Wskaźniki ujawniają, że zapóźnienie miast poniżej 20 tys. mieszk. w stosunku do metropolii - to ok. 10 lat. $

• Gminy pozbywają się mieszkań komunalnych, co jest poważnym błędem, gdyż ogranicza prowadzenie aktywnej polityki mieszkaniowej.

!21

Mieszkalnictwo a potencjał konkurencyjny miast

• 2002-2012: poprawiły się wskaźniki opisujące ilość i powierzchnię użytkową mieszkań: ok. 11% wzrosła ilość mieszkań (najwięcej - w metropoliach); ok. 17% wzrosła powierzchnia użytkowa mieszkań był szybszy i ukształtował się średnio na poziomie - uwzględniając, po NSP 2011, faktyczną liczbę ludności w Polsce, tj. ok 37 m osób - już w 2011 r. mieliśmy do czynienia z końcem deficytu mieszkaniowego

• 2002-2012: ogólnie poprawiło się wyposażenie mieszkań w instalacje, tym niemniej, wciąż ok. 3% miejskich mieszkań nie dysponuje ustępem, a ok. 5% takich mieszkań - łazienką, a więc - mamy do czynienia z substandardowymi lokalami mieszkalnymi (najwyższy odsetek charakteryzuje miasta najmniejsze); zapóźnienie miast poniżej 20 tys. mieszk. w stosunku do metropolii - to ok. 10 lat

• 2002-2009: samorządy miejskie, we wszystkich grupach miast, konsekwentnie ograniczały zasób mieszkań komunalnych (z ok. 15% do ok. 11% całkowitego zasobu mieszkaniowego); wielkość powierzchni mieszkań komunalnych sięgała w 2009 zaledwie 73% zasobów z 2002 r. (GUS nie podaje danych po 2009 r.)

• brak mieszkań komunalnych nie pozwala na prowadzenie polityki mieszkaniowej np. skierowanej na przyciąganie młodych ludzi do kurczących się ośrodków miejskich.

!22

Mieszkalnictwo a potencjał konkurencyjny miast$Rekomendacje kierunkowe

Polityka mieszkaniowa, wykorzystująca zasób mieszkań komunalnych, powinna być nie tylko elementem lokalnej strategii spójności społecznej, ale też winna współtworzyć potencjał konkurencyjny miast, w szczególności kreując zasób mieszkań na wynajem dla migrujących młodych profesjonalistów

Przyjęcie przez władze krajowe lub/i wojewódzkie założenia, że aktywna polityka mieszkaniowa gmin MOF, obejmująca co najmniej:

• eliminację mieszkań substandardowych,

• powiększanie zasobu mieszkań komunalnych na wynajem

jest warunkiem koniecznym wsparcia tych gmin z funduszy europejskich i krajowych w sferach:

• rozwoju naukowo-technologicznego i gospodarczego,

• polityki społecznej,

• rewitalizacji !23

Dziękuję za uwagę

!24