Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

redakcja naukowa

Danuta Waloszek

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA30-437 Kraków, ul.J.Kostrzewskiego 17, tel. 12 631 04 10

www.blizejprzedszkola.pl

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnych, rola nauczyciela w tworzeniu warunków do dialogu, zagrożenia dla dialogu, poszukiwanie drogi dla dialogu, czas dialogu w prze-strzeni rozciągającej się między przedszkolem a szkołą, prob-lem równości szans – to tylko niektóre zagadnienia poruszane w publikacji Przestrzeń i czas dialogu w edukacji pod redakcją na-ukową prof. Danuty Waloszek. Książka ta stanowi autorski wielogłos dotyczący różnych aspek-tów dialogu w edukacji. Jest syntezą obejmującą elementy diag-

Dialog nauczycieli i dzieci.

Dialog przedszkola i szkoły.

Dialog w przedszkolu i szkole.

Z tej serii dostępne także:

Edukacja przedszkolna

i wczesnoszkolna

Wybrane zagadnieniaedukacji człowieka w dzieciństwie

Wstęp..........................................................................................................................

Problemy współczesnego dzieciństwa jako podstawa zaistnienia dialogu w edukacji

Tadeusz Pilch; Jolanta Zwiernik; Danuta Waloszek..............................................

Dialog w edukacji jako odpowiedź na nowe zadania dla współczesności

Marian Śnieżyński; Iwona Kopaczyńska.................................................................

Dialog w edukacji przedszkolnejDanuta Waloszek; Małgorzta Karwowska; Monika Wiśniewska-Kin; Agnieszka Olczak; Teresa Neckar-Ilnicka...............................................................

Dialog w przestrzeni pomiędzy przedszkolem i szkołąDorota Klus-Stańska; Małgorzata Żytko; Jolanta Nowak; Lidia Wollman; Agnieszka Nowak-Łojewska.........................................................

Między założeniami a realiami w systemie oświaty w Polsce

Bogusław Śliwerski; Danuta Waloszek....................................................................

Poszukiwania, ukierunkowania...........................................................

O autorach..............................................................................................................

7

11

53

75

137

199

233

237

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnychTadeusz Pilch.............................................................................................................................

Globalny dzieciak jako partner w dialogu z nauczycielemJolanta Zwiernik........................................................................................................................

Zawłaszczanie dzieciństwa jako zagrożenie dla zaistnienia dialogu w edukacji dzieci

Danuta Waloszek......................................................................................................................

Demokracja – dialog – edukacja. Trud budowania i rozwijania dialogu edukacyjnego

Marian Śnieżyński....................................................................................................................

Dialog i język – odsłanianie znaczeń Iwona Kopaczyńska..................................................................................................................

Dialog jako sposób istnienia podmiotów w edukacji Danuta Waloszek......................................................................................................................

Dialog w przedszkolu – różne poziomy i narzędzia Małgorzta Karwowska-Struczyk.............................................................................................

Oswajanie i inicjowanie dialogu znaczeń w przedszkolu Monika Wiśniewska-Kin.........................................................................................................

Dialog w diadzie dziecko – dorosły Agnieszka Olczak......................................................................................................................

Dialog pokoleń w instytucji edukacyjnej. Nauczyciel-emeryt jako wolontariusz w przedszkolu

Teresa Neckar-Ilnicka...............................................................................................................

Między przedszkolem a szkołą: od monologu do dialogu osób i znaczeń

Dorota Klus-Stańska.................................................................................................................

Przejście z kultury edukacyjnej przedszkola do szkoły – otwarcie nowych możliwości rozwoju czy ograniczanie aktywności dzieci?

Małgorzata Żytko......................................................................................................................

Dziecko jako aktywny uczestnik edukacyjnego dialogu Jolanta Nowak...........................................................................................................................

Poznaj mnie, jeśli chcesz mnie uczyć, czyli o współpracy nauczycieli przedszkola i szkoły

Lidia Wollman...........................................................................................................................

Dialog w szkole – potencjalne szanse, realne zagrożeniaAgnieszka Nowak-Łojewska...................................................................................................

Paradoksy polityki oświatowej w PolsceBogusław Śliwerski...................................................................................................................

Czynniki dostępu dzieci do edukacji jako warunek szansy życiowej Danuta Waloszek......................................................................................................................

13

29

39

55

67

77

91

99

111

131

139

159

173

179

189

201

221

�

Oddajemy do rąk czytelników kolejną – trzecią już – książkę, w której za-warte są wystąpienia gości zaproszonych na 5.Forum Edukacyjne organizowane przez Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA. Tematyka skupiona została wokół problematyki dialogu, sytuacji dialogicznej w edukacji dzieci w wieku przed-szkolnym i wczesnoszkolnym. Wybór takich właśnie treści podyktowany został potrzebą współczesnego nam czasu cywilizacyjno-kulturowego, mianowicie poro-zumiewania się bez granic, negocjowania rozwiązań, pomysłów, szanowania racji drugiego człowieka, pokazywania ważności wspólnych spraw dla indywidualnego człowieka i wszystkich ludzi. Opisane przez F. Mayora� cztery konieczne do za-warcia przez ludzkość umowy (etyczna, społeczna, ekologiczna i kulturowa) niosą przesłanie porozumienia społeczeństw, narodów, państw na rzecz wspólnej troski o los planety, środowiska życia w symbiozie z przyrodą, kulturą, ludźmi różnych wyznań. Zadania z nich wynikające określają cele edukacji, która bezdyskusyjnie musi wpisać się w proces przygotowania przyszłych pokoleń do podjęcia działań naprawczych i ochronnych. Przygotowanie to może polegać na wprowadzeniu w zakresy/konteksty porozumiewania się w zabawie i w nauce. Jest to tym bardziej uzasadnione, że dziecko w wieku przedszkolnym, jak nikt inny, przede wszystkich intensywnie szuka sposobów „układania się” ze światem, sposobów porozumie-wania się, „dopomina się” uznania jego obecności. Jest istotą dialogiczną.

Opracowanie zawiera wiele ciekawych, według mnie, sugestii w zakresie teorii dialogu, sposobów jego rozumienia, kontekstów rozwojowych, realizacyj-nych i cech formalnych. Mam nadzieję, że po zapoznaniu się z zawartością tegoż opracowania czytelnik odnajdzie podstawową i niezbędną do efektywnej edu-kacji wiedzę, która być może (z taką nadzieją powstało to opracowanie) pomo-że w przeorganizowaniu myślenia o udziale dzieci/uczniów we współtworzeniu efektywnych warunków uczenia się-nauczania w przedszkolu i szkole. Uczyni naukę przyjemnością. Poszczególne artykuły ułożono zgodnie z koncepcją, by „wędrując” od wypowiedzi ogólnych na temat dzieciństwa, przez szczegółowe

�) Mayor F., Przyszłość świata, Warszawa 2000.

Wstęp

�

rozważania zadań edukacyjnych w zakresie podjęcia dialogu z uczestnikami edukacji, dotrzeć do ukazania paradoksów edukacyjnych, które dotknęły polską oświatę, a które jednocześnie wskazują na konieczność podjęcia dalszego, ponad instytucjonalnego, ogólnonarodowego dialogu o poprawie jakości kształcenia młodych ludzi w Polsce.

Opracowanie otwiera tekst profesora Tadeusza Pilcha, obrazujący trudne problemy dzieciństwa na tle problemów występujących w innych krajach. Autor pokazuje mapę koniecznych do podjęcia zadań w zakresie edukacji przedszkol-nej, opieki nad dzieckiem, podając przykłady rozwiązań stosowanych w innych krajach. Prezentowane wskaźniki powszechności edukacji dzieci, zakres prowa-dzonej opieki zdrowotnej, socjalnej, stosunek do dzieciństwa rzutują na miejsce Polski w Europie, i nie jest to miejsce chwalebne. Na tym tle dość jasno rysują się szczegółowe kwestie organizacyjne w edukacji, głównie w sferze relacji między-pokoleniowej. Porozumienie w edukacji między jej podmiotami utrudnia tra-dycyjnie nienajlepszy stosunek dorosłych do wartości dzieciństwa. Prowadzenie dialogu z dzieckiem jest blokowane oczekiwaniem od niego posłuszeństwa, pod-porządkowania się woli dorosłych. Jak wskazują szczegółowe rozważania, ciągle nie mamy zaufania do dzieci, że mogą one aktywnie współuczestniczyć w orga-nizowaniu warunków własnej edukacji, że posiadają podobne jak dorośli prawa do wypowiadania się o sobie, o świecie, podczas gdy zaufanie jest niezbędne dla jakiejkolwiek efektywnej relacji. Przy takich postawach dialog jest niemożliwy, wymaga bowiem dwustronności, otwartości, wyłączności, bezpośredniości i za-ufania (szczegółowo kwestie te analizuje Danuta Waloszek).

Opracowanie zamyka tekst profesora Bogusława Śliwerskiego, co ma uzasadnienie w poruszanych w nim problemach. Wypunktowane i analizowane 26 paradoksów, w tym 8 organizacyjnych i �8 merytoryczno-politycznych, po-kazuje obszar koniecznych do rozwiązania problemów oświaty w Polsce i rów-nocześnie sugeruje nowe płaszczyzny/konteksty dialogu wewnątrz instytucjo-nalnego, takie jak: zmiana relacji nauczyciel – dziecko/uczeń z transmisyjnych na demokratyczne, jasne określenie celów edukacji, głównie w zakresie przy-bliżenia edukacji potrzebom młodego człowieka, warunki startu edukacyjnego, równość szans dzieci/uczniów w dostępie do jakościowo dobrych usług eduka-cyjnych oraz głęboka analiza rzeczywistych przyczyn niepowodzeń w nauce, ale przede wszystkim usuwania ich przyczyn, jednak nie przez... nauczanie. Wśród zewnątrz instytucjonalnych paradoksów autor analizuje m.in.: nakłady na edu-kację, ustrojowe przemiany i wynikające z nich nowe zadania w płaszczyźnie światopoglądowej, hołdowanie standaryzacji i wymierności tego, co nie może być standaryzowane i wymierne, jak wysiłek dziecka/ucznia włożony w uczenie się, rzeczywiste uwarunkowania efektów w uczeniu się.

�

Zawartość szczegółową kierowanego do czytelnika opracowania moż-na przestawić w postaci skrótowo zarysowanej swoistej mapy problemów edu-kacyjnych związanych z dialogiem. Przez jej ukazanie rezygnuję z prezentacji poszczególnych autorów i ich tekstów, pozostawiając czynność odszukiwania i odczytania znaczeń samemu czytelnikowi. Jak można się zorientować, auto-rami są osoby znane z wcześniejszych publikacji z zakresu polityki społecznej i oświatowej, również w czasopismach dla nauczycieli przedszkolnych i wczes-noszkolnych. Ich udział w publikacji gwarantuje szerokie ujęcie problematyki dialogu i tematów z nim związanych. Edukacja jest dobrem narodowym regulo-wanym konstytucyjnie, nie jest więc/nie może być jedynie wewnętrzną sprawą przedszkola czy szkoły. Jej efekty wyznaczane są już nie tylko dbałością o ład etyczny, moralny i porządek programowo-organizacyjny pracowników w nich zatrudnionych, ale także skalą zapotrzebowania społecznego/cywilizacyjnego na wykształconych ludzi. Zatem tylko wzajemność działania i porozumienie ludzi odpowiedzialnych i współodpowiedzialnych za jej kształt ustawowy, meryto-ryczno-programowy, dar i wymiana między tymi, którzy uzyskali wykształcenie, i tymi, którzy są na drodze do jego uzyskania, gwarantują poniekąd efektyw-ność edukacji. Sama więc istota funkcjonowania edukacji tak opisanej wyraża się w dialogiczności relacji/stosunków/kontaktów między jej podmiotami i przed-miotami. Diada bezpośrednio podejmowana z dziećmi w wieku przedszkolnym, pośrednio, przez zadania z uczniami, wydaje się być współczesną koniecznością, argumentowaną w odzyskaniu przez człowieka prawa do „układania” własne-go losu w zgodzie z własnym potencjałem/zdolnościami, możliwościami, pre-ferencjami od początku drogi edukacyjnej. Stopniowe wypełnianie przestrzeni między nauczycielem i dzieckiem zadaniami, udziałem „tego innego, drugiego człowieka” umożliwia ukierunkowanie młodych ludzi na „poszerzony, do gra-nic bycia obywatelem świata, subiektywizm”2. Mam nadzieję, że prezentowane w opracowaniu rozważania różnych autorów, wprowadzą czytelnika w takie właśnie, niezbędne edukacyjnie, zakresy przemyśleń i przekonań.

Jeszcze jedna uwaga na koniec – opracowanie nie zawiera gotowych od-powiedzi praktycznych, sama bowiem natura dialogu wyklucza takie rozwiąza-nie. Dialog dzieje się, zdarza się tu i teraz między dwojgiem ludzi i to od nich zależy jego trwanie, przebieg, wynik. Przedstawiamy czytelnikowi pakiet treści „uniwersalnie” kształtujących istotę dialogu i jednocześnie niezbędnych do zro-zumienia jego odrębności od monologu, zwykłej rozmowy czy dyskusji.

Danuta WaloszekKraków, wrzesień 20�0

2) Finkielkraut A., Porażka mylenia, Warszawa �999.

233

Poszukiwania, propozycje teoretyczno- -praktyczne dla edukacji w dialogu

– podsumowanie

Niełatwo jest podsumować różnorodność (która zdaniem A. Tofflera jest największym skarbem ludzkości), gdyż podsumowanie wprowadza podsumowu-jącego w stan zakłopotania i niepewności. Może się bowiem tak zdarzyć, że moje, subiektywne spojrzenie na treść poszczególnych wypowiedzi nie odda w pełni za-miaru autorów, a co najbardziej niebezpieczne – może ukierunkować ich odbiór na tyle sugestywnie, że i czytelnik podda się mojemu punktowi widzenia. Aby tego uniknąć, nie wprowadziłam komentarza, ale pozwoliłam sobie na zadanie auto-rom kilku pytań, skierowanych bardziej na płaszczyznę dialogu czytelnika z nimi, niż na oczekiwanie odpowiedzi z mojej strony.

Mam dość jasno skrystalizowany pogląd na edukację i szukam w niej ta-kich elementów efektywności, które wynikają z moich badań. Optymistyczne jest to, że z różnorodności przeważnie zawsze wyłania się jakaś wspólna tendencja, jakaś wspólna płaszczyzna rozważań, jakieś poszerzone sugestie co do kierunku poszukiwań, wskazanie koniecznych do opisania problemów. Określenie jakieś wskazuje na bliżej nieokreśloną cechę zjawiska, której w odniesieniu do dialogu nie można (nie da się) bliżej zdefiniować, opisać, uzasadnić, wskazuje na brak pewności w określeniu stanu rzeczy, zjawiska�. Czy to źle? Nie sądzę. To raczej �) Zob. Słownik Języka Polskiego, tom I, Warszawa �998.

234

zaleta opracowania, pozwala bowiem na osobiste – czytelnika – dopełnienie, in-terpretację, poszukanie nowych skojarzeń. Niepewność raczej otwiera, a nie za-myka czy dyskredytuje wartość opracowania. Przynajmniej taką mam nadzieję.

� Jaka wspólna tendencja wyłania się z zawartych w opracowaniu rozwa-żań i refleksji? Wspólną tendencją wypowiadających się jest przekonanie

o wartości dialogu w edukacji, niezależnie od jej etapu. Jesteśmy przekonani, że tylko tą drogą można „zatrzymać” młodego człowieka w instytucji edukacyjnej, dotrzeć do niego z argumentacją na rzecz konieczności uczenia się i zdobywania wykształcenia. Dialog, sytuacja dialogiczna/dialogowanie umożliwia pokazanie mu jego wartości, prawa do współdecydowania o tym, co ważne dla niego i dla wspólnoty/społeczeństwa/narodu, ludzkości.

2 Jaka jest wspólna płaszczyzna rozważań? Wspólną płaszczyzną rozważań jest poprawa warunków edukacji, realizowanej wobec człowieka doświadczające-

go świata po raz pierwszy. I to z tej prawidłowości wynika konieczność szczegól-nej dbałości o jakość kontaktów bezpośrednich i pośrednich. Dziecko/uczeń ma prawo do wiedzy rzetelnej, w miarę obiektywnej, prawdziwej, ma prawo do błędu w uczeniu się, ale też i obowiązek uczestniczenia we własnym rozwoju. Poprawa warunków edukacji skupia się na podstawowej jej idei, zapisanej w preambule Podstawy programowej, jaką jest wspieranie człowieka w jego rozwoju. Nie wyrę-czanie, nie arbitralne decydowanie za niego, lecz prowokowanie do podejmowania wyborów celu, treści, rodzaju takiej aktywności, która umożliwiałaby wydobywa-nie z siebie potencjału.

3 Jakie sugestie do zmian w edukacji z nich zawierają? Podstawowe sugestie dotyczą sposobów zachęcania nauczycieli i dzieci/uczniów do podjęcia trudu

porozumienia się w różnych okolicznościach dla różnych (osobistych i poza oso-bistych) celów i znajdowania zadań dla ich urzeczywistniania. Wielu z wypowia-dających się autorów wskazuje nawet na konkretne, ale modelowe rozwiązania. Do rozważenia, ale nie do aplikacyjnego przeniesienia; przypominają bowiem, iż sytuację dialogiczną tworzą podmioty, intencje, wspólne dążenia, których nie spo-sób opisać konkretnie, praktycznie jako przepis rozwiązania edukacyjnego. Suge-stie dotyczą zmiany z dialogu formalnego, technicznego na dialog egzystencjalny, kulturowy.

4 Na jakie podstawowe, konieczne do rozwiązania problemy wskazują? Prze-de wszystkim ukazują konieczność odstąpienia od jednokierunkowej, trans-

misyjnej formuły kontaktu edukacyjnego, z dominacją bezwzględną nauczyciela, od spłaszczania działania dziecka zdominowanego koniecznością wykonywania zadań zleconych przez nauczyciela, w oparciu o podręcznik, karty pracy, na rzecz zrównoważenia proporcji czasu i przestrzeni aktywności dzieci/uczniów i nauczy-ciela, poszukania takiego wspólnego usytuowania, by mogli uczyć się siebie na-

235

wzajem i uczyć się odpowiedzialności za decyzje, czyny, oceny. Usytuowania prze-strzennego z możliwością budowania wielostronnego, wieloaspektowego obrazu świata. W odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym pokazują konieczność umożliwienia działania podczas zabawy i poprzez nią, w wieku szkolnym – wpro-wadzenie w zakres nauczania (się) bez przeciwstawiania go zabawie. Takie sugestie zawiera co prawda podstawa programowa dla edukacji przedszkolnej i wczesno-szkolnej, ale nie są one właściwie odczytywane przez nauczycieli i pracowników nadzoru pedagogicznego. Potrzebą chwili jest zrozumienie, iż efektywne uczenie się w dzieciństwie dokonuje się przede wszystkim przez wielostronną aktywność dzieci/uczniów, a nie przez sztywne formy organizacyjne. Trzeba docierać z tymi argumentami do rodziców, którzy, tkwiąc w okowach obrazów szkoły z własne-go dzieciństwa, często nie wyrażają zgody na zmianę relacji między nauczycielem a ich dziećmi na bardziej dialogiczne, swobodne (jako argumenty przeciw takiej organizacji wskazują: zagrożenie dla autorytetu nauczyciela, ryzyko rozpuszczenia dzieci, brak satysfakcjonujących ich wyników nauczania). Trzeba docierać z tymi argumentami do nauczycieli, szczególnie zdominowanych powinnościami (któ-rych jest zdecydowana większość), a także do wizytatorów, którzy w transmisyjnej edukacji upatrują źródło ładu i porządku hospitacyjnego i ewaluacyjnego.

Zakończenie

Dobrze realizowana edukacja przez wysokiej klasy specjalistów, w popraw-nie zorganizowanych warunkach, w dialogu z dzieckiem i jego rodzicami, stanowi bez wątpienia szansę na poznanie siebie i funkcjonowanie w kontekście potrzeb indywidualnych i wspólnych, gatunkowych. Potencjału i chęci u dzieci nie bra-kuje. O dzieci trzeba walczyć. Ich „niezwyczajność” nie może być nie zauważana, przesłonięta przez wzorce uniwersalne, tradycyjnie pobłażające, nakazowe podej-ście do dzieciństwa. Aby tak się nie stało, potrzebna jest od zaraz zmiana stosunku rodziców, nauczycieli i władz oświatowych do problemów edukacji dzieci.

Rozmowy o tym, jak powinno być, wpisują się niestety w realizowany od lat przez państwo scenariusz mitów i fikcji wobec edukacji najmłodszych obywa-teli. Dyskusja o edukacji bez barier wymaga uwzględnienia możliwie wszystkich, najważniejszych czynników ją kształtujących, szczególnie w najwcześniejszych okresach rozwoju. Poważne zajęcie się edukacją w dzieciństwie przekłada się bez-dyskusyjnie na poszerzanie szans człowieka, a wraz z nim – społeczeństwa. Wiele krajów uchwyciło tę wyraźną zależność. W Polsce zaś ustawicznie przekonujemy się o tym, czy dzieci mogą się uczyć, nie biorąc pod uwagę, że chcą się uczyć. Dzieci są obywatelami państwa i tak jak każdy dorosły podlegają prawu konstytucyjne-mu. Edukacja przedszkolna powinna jak najszybciej stać się dobrem narodowym, społecznym, a nie tylko, jak jest obecnie, dobrem socjalnym i to nie dla wszystkich potrzebujących tej opieki dzieci.

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

redakcja naukowa

Danuta Waloszek

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA30-437 Kraków, ul.J.Kostrzewskiego 17, tel. 12 631 04 10

www.blizejprzedszkola.pl

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnych, rola nauczyciela w tworzeniu warunków do dialogu, zagrożenia dla dialogu, poszukiwanie drogi dla dialogu, czas dialogu w prze-strzeni rozciągającej się między przedszkolem a szkołą, prob-lem równości szans – to tylko niektóre zagadnienia poruszane w publikacji Przestrzeń i czas dialogu w edukacji pod redakcją na-ukową prof. Danuty Waloszek. Książka ta stanowi autorski wielogłos dotyczący różnych aspek-tów dialogu w edukacji. Jest syntezą obejmującą elementy diag-

Dialog nauczycieli i dzieci.

Dialog przedszkola i szkoły.

Dialog w przedszkolu i szkole.

Z tej serii dostępne także:

Edukacja przedszkolna

i wczesnoszkolna

Wybrane zagadnieniaedukacji człowieka w dzieciństwie