PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

PRZEGLĄDWIĘZIENNICTWA

POLSKIEGO

Nr 72-73 Warszawa 2011 III-IV kwartał 2011

NUMER SPECJALNY

Międzynarodowe standardy wykonywania kar

Redaguje Kolegium w składzie:Tomasz Głowik, Krzysztof Kowaluk (sekretarz redakcji), Krzysztof Krajewski, Zbigniew Lasocik, Stefan Lelental, Monika Marczak, Paweł Moczydłowski, Iwona Niewiadomska, Zofia Ostrihanska, Krystyna Ostrowska, Katarzyna Pawełek, Jacek Pomiankiewicz (przewodniczący), Sławomir Przy-byliński, Andrzej Rzepliński, Adam Szecówka, Grażyna Szczygieł, Teodor Szymanowski (honoro-wy przewodniczący), Paulina Wiktorska, Dagmara Woźniakowska.

Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67, e-mail: [email protected]

Warunki prenumeraty:„Przegląd Więziennictwa Polskiego” jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedyn-czych egzemplarzy prowadzi redakcja.Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warsza wa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czaso pisma w 2011 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej – 80,00 zł.

Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu realizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty.

Warunki przyjmowania artykułów do druku:1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektro-niczną na adres: [email protected], o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie – łącznie ze spacjami). Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 1800 znaków).2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca ko-lejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na końcu pod bibliografią.3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu.

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek techniczych oraz poprawek stylistyczno-językowych.Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca.

ISSN 1230-4433

Skład, łamanie, korekta i druk:Zakład Poligraficzny S-PRINTul. Loteryjki 71, 01-937 Warszawatel. (22) 669-00-01, 669-00-02e-mail: [email protected]

Szanowni Czytelnicy

Oddając numer specjalny „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” do rąk czytelników zwracam się szczególnie do wszystkich funkcjonariuszy Służby Więziennej i pozostałych pracowników więziennictwa, młodzie-ży studiującej a także do wszystkich osób zainteresowanych działalnością więziennictwa w Polsce o jego życzliwe przyjęcie.

Numer ten poświęcony jest najważniejszym europejskim i światowym standardom wykonywania kar i środków karnych, a szczególnie kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Zawiera nie tylko międzynarodowe dokumenty określające zasady i warunki wykonywa-nia tych kar, ale także komentarze napisane przez specjalistów różnych dziedzin wiedzy ze środowiska naukowego i doświadczonych praktyków, mające dopomóc w realizacji międzynarodowych standardów w warun-kach w jakich działa polskie więziennictwo.

Polski system penitencjarny w pełni respektuje postanowienia między-narodowych konwencji, które ratyfikowały konstytucyjne władze naszego państwa oraz ogromną większość standardów wykonywania kar i środ-ków. W kilku przypadkach problemem jest zapewnienie takich warunków materialnych skazanym, jakie oferują państwa znacznie zamożniejsze. Mam jednak nadzieję, że postęp w działalności więziennictwa będzie dalej następował dzięki naszej aktywności i zwiększeniu efektywności prawa karnego.

Zadaniem funkcjonariuszy i pozostałych pracowników więziennictwa jest więc zapoznanie się z postanowieniami prezentowanych dokumentów międzynarodowych i w możliwie najszerszym zakresie stosowanie ich w praktyce.

Dyrektor Generalny SWgen. Jacek Włodarski

Opracowanie zbiorowe pod redakcją prof. Teodora Szymanowskiego.

Przygotowanie i opracowanie dokumentów: Maria Ejchart i Krzysztof Kosowicz.

Tłumaczenie Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez admini-stracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności i innych długo-terminowych kar pozbawienia wolności – Andrzej Rzepliński.

Tłumaczenie pozostałych dokumentów: Maria Ejchart, Krzysztof Koso-wicz, Piotr Mleczko.

Korekta – Grażyna Łukaszewicz.

Wszystkie tytuły dokumentów i dokumenty zostały przetłumaczone zgodnie z oryginałami.

5

Spis treści

Teodor SzymanowskiWstęp ............................................................................................................................... 9

Maria Ejchart, Krzysztof KosowiczWprowadzenie .............................................................................................................. 15

Teodor SzymanowskiMiędzynarodowe konwencje o postępowaniu wobec osób skazanych, zwłaszcza osób pozbawionych wolności ...................................................................... 19

Rekomendacja Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne .................................... 33Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne .............. 71Teodor SzymanowskiKomentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne ........... 75

Rekomendacja 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna ....................................... 85Jerzy MigdałKomentarz do Rekomendacji 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna .............. 89

Rekomendacja Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu przed jego nadużywaniem .............. 93Maria EjchartKomentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu przed jego nadużywaniem ............................................................................................................. 105

Rekomendacja Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności .......................................................... 111Teodor SzymanowskiKomentarz do Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności ................................... 123

Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi ..................................................................................... 127Zbigniew LasocikKomentarz do Rekomendacji Nr R (82) 17 dotyczącej warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi ........................................................... 129

6

Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej ................................................................................... 131Maria EjchartKomentarz do Rekomendacji Nr R (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej .......................................................... 139

Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy ............................................................... 145Barbara Stańdo-KaweckaKomentarz do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy ............................................... 149

Rezolucja 1663 (2009) Kobiety w więzieniu ............................................................. 153Barbara Stańdo-KaweckaKomentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu ..................................... 161

Rekomendacja 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu ........................................... 167Aleksandra SzymanowskaKomentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu .................. 169

Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców........................... 175Grażyna SzczygiełKomentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców .............................................................................................................. 183

Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu ............................................... 189Grażyna SzczygiełKomentarz do Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu ....................... 191

Rezolucja (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych ................ 195Krzysztof KosowiczKomentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych ......................................................................................................... 199

Rekomendacja 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów ...................... 205Barbara Stańdo-KaweckaKomentarz do Rekomendacji 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów ...... 211

Rekomendacja 1340 (1997) o społecznych skutkach pozbawienia wolności i jego skutkach dla rodziny ......................................................................... 215Grażyna SzczygiełKomentarz do Rekomendacji 1340 (1997) o społecznych skutkach pozbawienia wolności i jego skutkach dla rodziny .................................................. 219

7

Rekomendacja 1741 (2006) o społecznej reintegracji skazanych ........................... 221Grażyna SzczygiełKomentarz do Rekomendacji 1741 (2006) o społecznej reintegracji skazanych ..................................................................................................................... 225

Rekomendacja Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej ................. 227Michał PorowskiKomentarz do Rekomendacji Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej ......................................................................................................... 233

Rekomendacja 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka .............................. 241Maria GordonKomentarz do Rekomendacji 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka ..... 245

Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej ............................................................................................... 255Teodor SzymanowskiKomentarz do Rezolucji (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej ................................................... 257

Rekomendacja Nr R (93) 6 dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych ............................................................................................ 261Teodor BulendaKomentarz do Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych ............................................................................................ 269

Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu .................................................................. 273Teodor BulendaKomentarz do Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu ................................... 287

Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu ...................................... 291Barbara Stańdo-KaweckaKomentarz do Rekomendacji Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu ............. 303

Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi sprawcami przestępstw ............................................................................................... 315

8

Barbara Stańdo-KaweckaKomentarz do Rezolucji (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi sprawcami przestępstw ........................................................................ 321

Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia ........................... 323Grażyna SzczygiełKomentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia ....................................................................................................................... 325

Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych .......................................................................................... 331Maria Ejchart, Krzysztof KosowiczKomentarz do Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych ............................................................................. 353

Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych .................... 361Krzysztof KosowiczKomentarz do Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych .................... 369

Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków .................................................................................................. 373Aleksandra SzymanowskaKomentarz do Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków .......................................................................... 389

Rekomendacja Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania ..................... 397Tomasz PrzesławskiKomentarz do Rekomendacji Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania ....................................................................................................... 401

Maria NiełacznaPrawa więźniów przed Trybunałem Konstytucyjnym i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu ............................................................ 405

Wykaz niektórych skrótów ........................................................................................ 431

Nota o autorach ........................................................................................................... 432

9

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 72-73, Warszawa 2011

Teodor Szymanowski

Wstęp

Pomysł wydania zbioru dokumentów międzynarodowych zawierają-cych wszystkie najważniejsze akty określające obowiązujące standardy wykonywania kar oraz niektórych środków stosowanych wobec spraw-ców czynów karalnych powstał kilka lat temu, a konkretnie w 2008 r. czyli w 60-lecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r.

Zadania tego podjęła się redakcja Przeglądu Więziennictwa Polskiego, pisma interdyscyplinarnego, w którym problematyka prawna zajmuje szczególną pozycję ze względu na to, że postępowanie wobec sprawców przestępstw, jeśli ma być praworządne i humanitarne, musi się opierać na przepisach prawnych.

Starania organizacyjne, w tym i zabiegi o pozyskanie dodatkowych środków finansowych zostały uwieńczone sukcesem, i dzięki temu mo-żemy Szanownym Czytelnikom przedstawić niniejszą publikację, jako podwójny numer specjalny Przeglądu Więziennictwa Polskiego.

Przed wskazaniem na celowość wydania zbioru dokumentów mię-dzynarodowych trzeba w skrócie opisać czym są akty prawne zawiera-jące standardy, w jaki sposób one powstawały i jakie mają znaczenie dla państw do których, w formie postanowień i zaleceń lub rekomendacji, są kierowane.

Najpierw trzeba podkreślić, że najbardziej podstawowe i ogólne zasa-dy wykonywania kar są zawarte w konwencjach, paktach lub traktatach, które – jeśli państwo-strona je ratyfikuje – to unormowane w nich posta-nowienia powinny być bezwzględnie przestrzegane pod rygorem sankcji w nich przewidzianych. Tym zagadnieniom został poświęcony pierwszy z tekstów tej publikacji, z wymienieniem przepisów zawierających te stan-dardy lub zasady.

Jednakże szczegółowe rozwinięcia tych zasad znajdują się w postaci zaleceń lub rekomendacji nie mających formalnie takiego charakteru jak postanowienia konwencji lub traktatów (paktów). Tym niemniej mają one nie dające się przecenić znaczenie dla praworządnego, racjonalnego i hu-manitarnego postępowania ze sprawcami przestępstw, w tym szczególnie

10

Teodor Szymanowski

wobec osób pozbawionych wolności. Dotyczy to zwłaszcza państw za-późnionych cywilizacyjnie, tj. takich jak postkolonialne, czy też takich, które niedawno wyzwoliły się spod władzy reżimów komunistycznych, posługujących się brutalnymi metodami represyjnymi. Interesującym jest też to, że nawet niektórzy wykształceni ludzie władzy w krajach postko-munistycznych nie mogą się pozbyć ze swej mentalności nieracjonalnej wiary w omnipotencję represji jako podstawowego regulatora zachowań ludzkich, w tym wypadku ograniczającej przestępczość.

Omawiając znaczenie międzynarodowych standardów trzeba też przy-pomnieć o dochodzeniu do ich formułowania, a następnie przyjmowania lub też zatwierdzania ich. Postanowienia wspomnianych tu dokumentów są przygotowywane w ramach Europejskiego Komitetu Problemów Prze-stępczości przez wybitnych praktyków (np. sędziów, pracowników wię-ziennictwa), jak również ekspertów i przedstawicieli nauki, zwłaszcza tych którzy prowadzą badania naukowe dotyczące przestępczości i funkcjo-nowania prawa. Następnie są one poddawane dyskusji i wymianie opinii przez osoby kompetentne pochodzące z rozmaitych państw. Ostatnie dzia-łania polegają na ich zatwierdzeniu w drodze uchwał przez kompetentne organy międzynarodowe (np. Zgromadzenie Ogólne ONZ, Radę Europy i jej organy, tj. Komitet Ministrów określonej kompetencji). Zalecenia lub rekomendacje RE nie podlegają ratyfikacji lecz stanowią one wezwanie do państw członkowskich, aby je w jak najszerszym zakresie stosować w praktyce w imię wspólnie wyznawanych demokratycznych wartości, takich przede wszystkim jak respektowanie praw człowieka, zasad hu-manitaryzmu i przede wszystkim praworządności. Nie bez znaczenia jest też zwracanie uwagi na racjonalne metody oddziaływania na sprawców przestępstw, czemu mają też służyć badania naukowe.

Omawiając dokumenty nie będące konwencjami czy też traktatami, tj. zalecenia Rady Europy, trzeba podkreślić, że są one wyrazem prawo-twórczej działalności Rady i stanowią część prawa europejskiego. Przedsta- wiciele nauki, jak np. B. Gronowska uważają, że posiadają one moc wiążącą, mimo braku prawnych konsekwencji1. Podobny pogląd wypo-wiedział J. Jasiński w swej publikacji, w której szerzej omówił problema-tykę zaleceń Rady Europy2.

1 Por. „Wolność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów Rady Europy. Implika-cje praktyczne dla prawa polskiego”, Toruń 1996, s. 134.2 Por. „Zalecenia Rady Europy jako przejaw jej prawotwórczej działalności” [w:] Standardy Prawne Rady Europy, tom IV, Sądownictwo, Warszawa 1998, s. 11-24.

11

Wstęp

Dokumenty zawierające standardy (ujęte w reguły, rekomendacje, punkty) składają się najczęściej z następujących części, tj. preambuły, części normatywnej (dyrektywy, zalecenia, reguły), a niekiedy jeszcze z załączników, memorandów wyjaśniających, czy też komentarzy lub raportów wyjaśniających. Wymienione elementy składowe stanowią integralną część aktów zawierających omawiane międzynarodowe standardy.

Jakie znaczenie mają wspomniane międzynarodowe standardy w prak-tyce państw europejskich? Oczywiście są one w sposób zróżnicowany re-alizowane. Na ogół uznaje się za przodujące w tej dziedzinie kraje skan-dynawskie, a do państw zapóźnionych zalicza się – nie bez racji – państwa postsocjalistyczne.

Tymczasem w Europie istnieje tendencja do bardziej rygorystycznego przestrzegania tych standardów i podnoszenia wymagań w zakresie praw człowieka. W doktrynie przepisy zawierające te standardy określa się nie-kiedy jako soft law (miękkie prawo), a z biegiem lat stają się one normami, czyli jest to prawo in statu noscendi, które będzie bezwzględnie obowią-zywało w przyszłości.

Jednakże i współcześnie naruszanie norm (standardów) w zakresie pra-wa karnego pociąga za sobą szereg negatywnych następstw dla państw dopuszczających się tego. Najpierw będzie to nie najlepsza opinia o takich krajach w tej dziedzinie (co dotyczy np. Białorusi, czy też państw Federa-cji Rosyjskiej).

Następnie w sprawozdaniach CPT po dokonanych wizytacjach, szcze-gólnie więzień w państwach które akceptują tę formę kontroli, znajdują się nierzadko wytknięcia z powodu nieprzestrzegania określonych zasad czy też standardów (to dotyczyło m.in. Polski). Bardzo też ujemne następ-stwa nieprzestrzegania międzynarodowych standardów, zwłaszcza prawo-rządności i humanitaryzmu, stanowią niekiedy orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w rezultacie rozpatrzenia skarg obywateli z różnych krajów europejskich, które uznając ich zasadność jednocześnie mogą zasądzić określone odszkodowanie na rzecz osób po-krzywdzonych przez odpowiedzialne organa państwa (pewna ilość takich wyroków dotyczyła również Polski).

Pisząc o tym trzeba bardzo mocno podkreślić, że w uzasadnieniu wyroków ETPCz sędziowie niejednokrotnie powołują się również na naruszanie przez urzędników (funkcjonariuszy) określonych państw mię-dzynarodowych standardów postępowania ze sprawcami, które są zawarte w dokumentach międzynarodowych zamieszczonych w tej publikacji.

12

Teodor Szymanowski

W niniejszej publikacji zamieszczono nie tylko dokumenty międzyna-rodowe, ale również komentarze wyjaśniające znaczenie poszczególnych standardów i zasad oraz ukazujące, niekiedy dość dokładnie, sytuację pa-nującą w polskich zakładach karnych i aresztach śledczych, a także reali-zowaną politykę karną i penitencjarną wraz z uwagami krytycznymi oraz postulatami dotyczącymi lepszej realizacji określonych postanowień. Ko-mentarze zostały napisane przez znawców problematyki prawa karnego i kryminologii oraz penitencjarystyki, tj. przez pracowników nauki i do-świadczonych praktyków.

Znaczna większość tekstów, zarówno dokumentów i komentarzy, dotyczy problematyki penitencjarnej tj. wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Ale jest też kilka aktów, w któ-rych są postanowienia ustalające standardy odnoszące się do procedur i standardów wykonywania kar alternatywnych, których również należy przestrzegać.

W prezentowanej tu publikacji zamieszczono też wyroki ETPCz, które dotyczą skarg zgłoszonych przez pokrzywdzonych obywateli krajów na-leżących do RE (w tym 11 wyroków odnosi się do skarg złożonych przez obywateli Polski). Lektura ta jest bardzo pouczająca i stanowić powinna przestrogę przed lekceważeniem standardów określających postępowanie wobec sprawców przestępstw.

Niniejsza publikacja jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić osoby zawodowo związane z szeroko rozumianym wymiarem sprawiedliwości (przede wszystkim sędziowie), aparatem wykonywania kar i środków karnych (tj. funkcjonariusze służby więziennej i pozostali pracownicy więzien-nictwa oraz kuratorzy sądowi), osoby zatrudnione w organach ścigania (tj. głównie prokuratorzy i policjanci) i członkowie organizacji pozarzą-dowych zajmujących się niesieniem pomocy skazanym, byłym skazanym i ich rodzinom oraz studenci, zwłaszcza wydziałów prawa i pedagogiki re-socjalizacyjnej. Jest też oczywiste, że publikacja omawianych standardów powinna być, może w pierwszej kolejności, wykorzystywana w szkoleniu początkowym i późniejszym funkcjonariuszy SW i kuratorów sądowych.

Publikację tę chciałbym również dedykować wszystkim tym osobom, które uczestniczą w działalności legislacyjnej, przygotowującym noweli-zację prawa karnego.

Stan znajomości tych standardów jest niski, z wyjątkiem przedstawicie-li nauki prawa karnego, o czym świadczy szereg unormowań ostatnich no-welizacji dotyczących prawa karnego. Mamy więc nadzieję, że z czasem

13

Wstęp

publikacja ta przyczyni się do zmiany tego stanu rzeczy z pożytkiem dla modernizacji państwa polskiego w dziedzinie prawa karnego i prze-strzegania praw człowieka. Chciałbym dodać, że wydawnictwo to będzie również udostępnione w formie elektronicznej, co pozwoli w przyszłości na bardzo łatwe wprowadzenie ewentualnych uzupełnień i zmian w tych standardach, tj. ich nowelizacji, czy też włączenia do zbioru nowych aktów międzynarodowych.

W tym miejscu składam w imieniu własnym i zespołu, który przy-gotował to wydanie wielkie podziękowanie kierownictwu Centralnego Zarządu Służby Więziennej na czele z Dyrektorem Generalnym SW gen. Jackiem Włodarskim, za wsparcie inicjatywy „Przeglądu Więzien-nictwa Polskiego” i przyznanie na ten cel dodatkowych środków finan-sowych.

15


Maria EjchartKrzysztof Kosowicz

Wprowadzenie

Niniejsze opracowanie zawiera dokumenty odnoszące się do praw osób pozbawionych wolności – rekomendacje i rezolucje przyjęte przez statuto-we organy Rady Europy, tj. przez Komitet Ministrów oraz Zgromadzenie Parlamentarne.

Rada Europy jest organizacją międzynarodową zrzeszającą obecnie 47 państw, wśród nich prawie wszystkie państwa Europy oraz kilka państw spoza tego kontynentu. Jej głównym celem jest „osiągnięcie większej jed-ności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady stanowiące ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwić ich postęp ekono-miczny i społeczny” (art. 1a Statutu Rady Europy). Realizując tak okre-ślony cel organizacja ta zajmuje się przede wszystkim promocją i ochroną praw człowieka i demokracji.

Szczególny nacisk Rada Europy kładzie na ochronę praw człowieka w miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności, a więc tam, gdzie poszanowanie praw jednostki należy do zadań szczególnie ważnych i delikatnych. Miejsca te podlegają stałej kontroli Europejskie-go Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). Raporty Komitetu oraz doświadczenia poszczególnych państw członkowskich doprowadziły do uznania konieczności opracowywania minimalnych standardów postępo-wania z osobami pozbawionymi wolności, jak również stworzenia wspól-nych zasad polityki kryminalnej jakie powinny być przestrzegane przez władze wszystkich państw Rady Europy, zarówno w praktyce tworzenia, jak i stosowania prawa.

Przez ostatnie kilkadziesiąt lat Rada Europy wypracowała wiele do-kumentów mających na celu ujednolicenie zasad postępowania z osoba-mi pozbawionymi wolności, zapewnienie im odpowiednich warunków i przygotowanie ich do powrotu do społeczeństwa, przy jednoczesnym poszanowaniu praw ofiar przestępstw i konieczności ochrony społeczeń-stwa. Dokumenty te dotyczą różnych aspektów pozbawienia wolności – od ogólnych, związanych ze stosowaniem kar i środków alternatywnych,

16

Maria Ejchart, Krzysztof Kosowicz

do bardziej szczegółowych, związanych z przebywaniem w więzieniach kobiet z dziećmi, zasad jakimi powinny się kierować sądy udzielając przerwy w karze, czy konieczności zapewnienia więźniom praw wyborczych.

Dokumenty te tworzone są przez organy Rady Europy – Komitet Mini-strów i Zgromadzenie Parlamentarne. Zgodnie z jej Statutem, przyjętym w Londynie w dniu 5 maja 1949 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565), Komitet Ministrów jest organem działającym w imieniu Rady Europy (art. 13). Każde państwo członkowskie posiada jednego przedstawiciela w Komitecie Ministrów; każdemu przedstawicielowi przysługuje jeden głos. Przedstawicielami w Komitecie są ministrowie spraw zagranicznych.

O kompetencji do wydawania zaleceń (rekomendacji) przez ten organ mówi art. 15 Statutu. Zgodnie z tym przepisem Komitet Ministrów roz-waża środki właściwe dla realizacji celów Rady Europy, włączając w to zawieranie konwencji i umów oraz przyjmowanie przez rządy wspólnej polityki dotyczącej spraw pozostających w kręgu jego zainteresowania. Ustalenia Komitetu mogą, w stosownych wypadkach, przybierać formę zaleceń dla rządów członków. Komitet może również zwracać się do rzą-dów członków o informacje o działaniach przez nich podjętych w związku z tymi zaleceniami.

Rekomendacje Komitetu Ministrów dla rządów państw członkowskich odnoszą się do spraw o szczególnej wadze. Jest to wprost potwierdzone w art. 20 Statutu, zgodnie z którym uchwały Komitetu Ministrów doty-czące między innymi zaleceń określonych w artykule 15b wymagają jed-nomyślności przedstawicieli głosujących oraz większości przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie.

Drugim statutowym organem Rady Europy jest Zgromadzenie Parla-mentarne (zwane oryginalnie w Statucie Rady Europy Zgromadzeniem Doradczym). Jest ono ciałem obradującym Rady Europy. Obraduje nad sprawami należącymi do jego kompetencji (…) i przedkłada swoje usta-lenia Komitetowi Ministrów w formie zaleceń (art. 22 Statutu) wzywając Komitet np. do tego, aby ustalając tekst rekomendacji dla rządów państw członkowskich kierował się określonymi zasadami, wytycznymi, itd.3 W skład Zgromadzenia wchodzą przedstawiciele każdego państwa człon-kowskiego, wybrani przez jego parlament spośród swego grona lub wyzna-czeni spośród członków parlamentu. Każdy przedstawiciel musi być oby-watelem państwa które reprezentuje, nie może natomiast być jednocześnie

3 Zob. np. Rekomendację 914 (1981) Zgromadzenia Parlamentarnego w sprawie społecznej sytuacji więź-niów adresowaną do Komitetu Ministrów.

17

Wprowadzenie

członkiem Komitetu Ministrów (art. 25 a Statutu). Celem Zgromadzenia Parlamentarnego jest doprowadzenie do jednomyślności jego członków poprzez wspólne działania, ustalenia i dyskusje.

Oprócz rekomendacji, zarówno Komitet Ministrów jak i Zgromadzenie Parlamentarne mogą wydawać rezolucje (uchwały), które również stano-wią wyraz oficjalnego stanowiska.

Rezolucje Komitetu Ministrów są z reguły kierowane bezpośrednio do rządów państw członkowskich i wzywają je do stosowania określonych zasad i postanowień4.

Rezolucje Zgromadzenia Parlamentarnego mogą być kierowane do Komitetu Ministrów i na przykład wzywać Komitet do podjęcia określo-nej rekomendacji dla rządów państw członkowskich. Mogą one być także skierowane bezpośrednio do państw członkowskich5.

Podsumowując, Komitet Ministrów jako organ działający w imieniu Rady Europy, kieruje swoje zalecenia do rządów państw członkowskich. Zgromadzenie Parlamentarne natomiast kieruje swoje zalecenia do Ko-mitetu Ministrów albo bezpośrednio do rządów państw członkowskich. Zarówno rekomendacje, jak i rezolucje, mimo że nie posiadają mocy prze-pisów prawnych, wyrażają stanowisko Rady Europy wynikające z woli państw członkowskich, a co za tym idzie, stanowią zobowiązanie do prze-strzegania zawartych w nich norm.

Niemalże wszystkie przedstawione w niniejszej publikacji dokumenty zawierają zalecenie, skierowane do rządów państw członkowskich, roz-powszechniania ich treści, zarówno wśród osób stanowiących i stosują-cych prawo, jak i przedstawicieli organizacji pozarządowych i obywateli. Zalecenie to wiąże się z przekonaniem, że znajomość zasad ustanawia-nych przez organy Rady Europy może przyczynić się do ujednolicenia prawa i praktyki poszczególnych państw-członków Rady Europy oraz do podniesienia standardów stosowania i wykonywania kar i poszanowania praw podstawowych osób, wobec których kary są stosowane.

W praktyce dokumenty te powinny stanowić swoisty poradnik i zbiór standardów dla wszystkich, którzy stanowią i stosują prawo karne i prawo wykonawcze, jak również dla osób, wobec których to prawo jest stosowane.

4 Zob. np. Rezolucję (62) 2 Komitetu Ministrów o wyborczych, obywatelskich i socjalnych prawach więźniów.5 Zob. np. Rezolucję 1663 (2009) Zgromadzenia Parlamentarnego – Kobiety w więzieniach.

18


Przede wszystkim jednak zbiór ten powinien być wykorzystywany przez funkcjonariuszy służby więziennej, kuratorów i innych pracowników więziennictwa do stosowania zawartych w nich zasad w ich codziennej działalności, informowania o ewentualnych naruszeniach i rozpowszech-niania wśród więźniów i ich rodzin.

19


Teodor Szymanowski

Międzynarodowe konwencje o postępowaniu wobec osób skazanych, zwłaszcza osób pozbawionych wolności

Współcześnie szczególną rolę w rozwoju systemów wykonywania kary, zwłaszcza zaś penitencjarnych, odgrywają konwencje oraz inne dokumenty międzynarodowe, które najczęściej przybierają formę norm, rezolucji, wniosków, zaleceń (rekomendacji), postanowień. Podsumowa-nia kongresów, konferencji, seminariów lub sympozjów kończą się najczę-ściej rezolucjami, wnioskami lub zaleceniami. Wymienionych rodzajów konkluzje, w dziedzinie wykonywania kar, są z reguły owocem między-narodowej wymiany poglądów teoretycznych, doświadczeń praktycznych i osiągnięć naukowych wielu krajów świata, w wymiarze regionalnym (np. Europy czy Ameryki) jak również światowym, do których dochodzi pod auspicjami organizacji międzynarodowych, np. Organizacji Narodów Zjednoczonych czy też Rady Europy.

Dążenie do regulowania w międzynarodowych dokumentach norm chro-niących prawa człowieka o charakterze uniwersalnym, ujawniło się szcze-gólnie po II wojnie światowej, tj. po 1945 r. i trwa do dziś zarówno w postaci konwencji, jak i innych aktów zawierających zalecenia, reguły lub rekomen-dacje, które określa się niekiedy jako prawo miękkie (soft law). Jednocze-śnie ich siła oddziaływania nie jest mała, skoro Trybunał Praw Człowieka w uzasadnieniu do swych orzeczeń niejednokrotnie odwołuje się do nich.

Międzynarodowa obrona praw człowieka dotyczy wszystkich ludzi na świecie i obejmuje chyba wszystkie sfery ich życia. Nie może więc dziwić to, że w aktach prawnych lub w innych dokumentach międzynarodowych zajęto się prawami osób, które w związku z popełnieniem różnorodnych przestępstw zostały pozbawione wolności, czy to w wyniku skazania, czy też tymczasowego aresztowania.

Niestety są również państwa nie szanujące praworządności, w których więzi się osoby, które nie popełniły żadnego przestępstwa, a represjonuje się je tylko z uwagi na wyznawane i wyrażane przekonania, najczęściej religijne, polityczne lub narodowe.

20

Teodor Szymanowski

Nieznana jest choćby przybliżona liczba więźniów na świecie, ale w świetle niepełnych szacunkowych danych wynosi ona kilkadziesiąt milionów ludzi.

Wśród tak wielkiej rzeszy ludzi przeważają osoby, które nie popełniły czy-nów najgroźniejszych, a często przestępstwa przypadkowe. Ale nawet spraw-cy czynów najgroźniejszych, których jest zdecydowana mniejszość, winni być traktowani z poszanowaniem zasad praworządności i humanitaryzmu.

Pierwszym dokumentem międzynarodowym, który jest uważany za ideowy fundament praw człowieka, jest Powszechna Deklaracja Praw Czło-wieka – przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 r. Wystarczy tu wymienić trzy artykuły z tego dokumentu, aby zgodzić się z tym poglądem.

Artykuł 1Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i pra-

wach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem oraz powinny postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa.

Artykuł 5Nikt nie może być poddawany torturom albo okrutnemu, nieludzkiemu

lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu.Artykuł 8Każda osoba ma prawo do skutecznego odwołania się do kompetent-

nych sądów krajowych przeciwko czynom naruszającym prawa podstawo-we przyznane jej przez konstytucję lub ustawy.

Aksjologia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wspiera się, jak to wynika ze wstępu, na koncepcji praw naturalnych przysługujących wszystkim ludziom. Liczne z międzynarodowych konwencji oraz innych dokumentów ustanawiających standardy praw człowieka odwołują się do tej właśnie Deklaracji.

W niniejszym tekście wymieniono konwencje międzynarodowe wpły-wające na kształtowanie się lub funkcjonowanie systemów wykonywania kary w różnych krajach świata. Dokumenty te zawierają postanowienia lub reguły obowiązujące kraje deklarujące ich stosowanie, nie mające jed-nak charakteru takich norm międzynarodowych, które w przypadku ich akceptacji winny być ściśle stosowane pod rygorem bezwzględnie obo-wiązujących sankcji lub innych przewidywanych środków reakcji za ich naruszenie, jak np. w kodeksach karnych. Jednakże przewidują możliwość rozpatrywania informacji lub skarg o naruszeniach praw człowieka w nich zawartych, przez powołane Trybunały lub Komitety, które są uprawnione do określonych środków reakcji.

21

Międzynarodowe konwencje o postępowaniu wobec osób skazanych (...)

Do aktów międzynarodowych tu uwzględnionych zobowiązujących państwa, które je podpisały i następnie ratyfikowały, należy zaliczyć trzy dokumenty o charakterze uniwersalnym dotyczące wszystkich krajów świata oraz dwa o charakterze regionalnym, dotyczące Europy. Warto nadmienić, że również w innych częściach świata obowiązują podobne konwencje, np. w Ameryce czy też w Afryce.

Pierwsze z wymienionych trzech aktów zostały opracowane pod au-spicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, a następnie przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Natomiast dwie konwencje europejskie zostały przygotowane z inicjatywy krajów należących do Rady Europy. Przechodząc do omówienia tych pięciu dokumentów należy zaznaczyć, że tylko niektóre z ich przepisów lub postanowień dotyczą problemów wykonywania kar lub postępowania ze sprawcami przestępstw, ponieważ są to akty prawa międzynarodowego normujące rozmaite sfery praw ludzi.

Pierwszy z nich to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Poli-tycznych, który został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grud-nia 1966 r. i ratyfikowany przez Polskę 13 marca 1977 r. Wymieniony Pakt oraz dodawane do niego protokoły fakultatywne są międzynarodowymi traktatami stwarzającymi dla państw-stron określone prawa i obowiązki. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich składa się z preambuły (po-wołującej się na kartę Narodów Zjednoczonych z 1945 r. i Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 1948 r. jako fundament praw wszystkich ludzi) oraz z 6 części, w których są ustanowione wszystkie najważniejsze prawa wynikające z „przyrodzonej godności ludzkiej”, takie np. jak prawo do życia, niezmuszanie do pracy przymusowej, zakaz utrzymywania w poddaństwie, prawo do swobody poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, zakaz dys-kryminacji ze względu na takie różnice, jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie społeczne lub narodowe, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakikolwiek inny status.

Ponadto w tym akcie prawnym są statuowane wszystkie najważniejsze prawa polityczne lub obywatelskie ludzi, takie jak uczestniczenie w kie-rowaniu sprawami publicznymi, korzystanie z czynnego i biernego pra-wa wyborczego. Szereg unormowań zobowiązuje państwa-strony Paktu do podejmowania określonych działań celem realizacji praw ludzkich, o których jest mowa w tym akcie, jak np. zapewnienie każdej osobie sku-tecznej ochrony prawnej. Inne przepisy stanowią o powołaniu Komitetu Praw Człowieka, określają jego organizację oraz ustalają procedury dochodzenia praw ludzi, jeśli je naruszono. W tym tekście jedynie

22

Teodor Szymanowski

przykładowo wskazano na niektóre prawa jednostki i obowiązki państwa wobec wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium. Natomiast szczegółowo wskażemy na te unormowania Paktu, które się odnoszą do osób, które popełniły przestępstwo lub zostały skazane.

Artykuł 7Nikt nie będzie poddawany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo

poniżającemu traktowaniu lub karaniu. W szczególności nikt nie będzie poddawany, bez swej swobodnie wyrażonej zgody, doświadczeniom lekar-skim lub naukowym.

Artykuł 101. Każda osoba pozbawiona wolności będzie traktowana w sposób

humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności ludzkiej.2. a) osoby oskarżone będą, poza wyjątkowymi okolicznościami, od-

dzielone od osób skazanych i będą podlegały innemu traktowaniu, odpowiadającemu ich statusowi osób nie skazanych;

b) oskarżeni nieletni (młodociani) będą oddzieleni od dorosłych i możliwie jak najszybciej postawieni przed sądem w celu osądzenia.

3. System penitencjarny będzie obejmować traktowanie więźniów, którego zasadniczym celem będzie ich poprawa i społeczna rehabilitacja. Nieletni (młodociani) przestępcy będą oddzieleni od dorosłych i trak-towani stosownie do swego wieku i statusu prawnego.Wymienienie powyższych przepisów nie oznacza, że tylko te prawa

dotyczą skazanych, którzy korzystają z ogromnej większości innych praw wymienionych w Pakcie, takich np., jak zakaz dyskryminacji, prawo do wolności religijnej i inne. Natomiast Pakty zwracają szczególną uwagę na te uprawnienia, których przestrzeganie jest szczególnie ważne w sytu-acji osób pozbawionych wolności. W wymienionych wyżej i pozostałych artykułach są zapisane bardzo konkretne uprawnienia, jak np. prawo do odszkodowania w przypadku bezprawnego zatrzymania lub aresztowania czy też obowiązek oddzielenia młodocianych sprawców od dorosłych oraz ogólne zasady postępowania, jak np.:

– zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,– obowiązek traktowania osób pozbawionych wolności w sposób hu-

manitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności ludzkiej,– postanowienia, iż zasadniczym celem systemu penitencjarnego jest

poprawa więźniów i ich społeczna rehabilitacja.Przepisy konkretne są na ogół łatwe w stosowaniu lub w ich interpre-

tacji, choć i one niekiedy nastręczają pewne problemy. Tak np. posłużenie się terminem młodociany (lub nieletni) będzie wymagało szczegółowego

23


określenia właściwego wieku dla tej kategorii sprawców w prawie krajo-wym.

Natomiast może nastręczać kłopoty wyjaśnienie takich określeń jak np. humanitarne traktowanie i poszanowanie godności ludzkiej. W prze-pisach trudno zdefiniować takie pojęcia dostatecznie precyzyjnie z uwa-gi na ogromną różnorodność kulturową czy światopoglądową. Wyjaśnień należy szukać w doktrynie prawa, w aksjologii, normach religijnych i społecznych oraz w niektórych przypadkach w orzecznictwie sądowym. Przykładem ilustrującym powyższą trudność może być aktualny problem polskiego systemu penitencjarnego, w którym od kilku lat stwierdza się przeludnienie zakładów karnych. Można więc spytać, w przypadku jakie-go przekroczenia normy powierzchniowej przypadającej na skazanego (tj. poniżej 3 m2) możemy mówić o naruszeniu art. 10 ust. 1 Paktu mówią-cym o humanitarnym postępowaniu z więźniami6.

Ponieważ Polska ratyfikowała Pakt już ponad ćwierć wieku temu, za-sadne jest pytanie, jakie mogą być konsekwencje nieprzestrzegania zasad i postanowień tego traktatu, tym bardziej, że ratyfikując go władze polskie uznały również kompetencje Komitetu Praw Człowieka, który został po-wołany na podstawie przepisów tego traktatu (por. art. 28 i następne cz. IV tego aktu). Przewidziane są dwie drogi składania skarg, dotyczących niestosowania bądź niewłaściwej interpretacji Paktu w zakresie praw w nim unormowanych.

Pierwsza z nich polega na kierowaniu zawiadomienia przez państwo-stronę do innego państwa-strony, w którym zwraca się uwagę na niewypeł-nianie zobowiązań wynikających z tego aktu prawnego, np. nieprzestrzega-nie praw osób uwięzionych. Państwo powiadamiane o tych zastrzeżeniach w ciągu trzech miesięcy powinno dostarczyć stosowne wyjaśnienie i in-formacje odnośnie stosowanych środków i procedur celem usunięcia wy-tkniętych braków. Jeśli przy pomocy powyższej procedury sprawa ta nie zostanie rozstrzygnięta w zadowalający sposób, dla obu zainteresowanych państw-stron, może być ona skierowana do Komitetu Praw Człowieka w ciągu 6 miesięcy od otrzymania pierwszego zawiadomienia. Następ-nie Komitet rozpatruje sprawę oddając zainteresowanym państwom swoje dobre usługi i w ciągu 12 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia przedkłada stosowne sprawozdanie. Jeśli sprawa nie zostanie rozstrzy-gnięta ku zadowoleniu państw-stron, Komitet po uzyskaniu zgody tych

6 B. Stańdo-Kawecka, Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów Europejskiej Kon-wencji Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 26.

24

Teodor Szymanowski

państw może powołać Komisję Pojednawczą, świadczącą im swoje dobre usługi w celu polubownego rozstrzygnięcia sprawy z uwzględnieniem po-stanowień Paktu. Komisja Pojednawcza w ciągu 12 miesięcy przedstawia przewodniczącemu Komitetu sprawozdanie, celem przekazania go zainte-resowanym państwom-stronom (por. art. 41 i 42 Paktu).

Drugi sposób kierowania zawiadomień (skarg) do Komitetu o narusza-niu praw przewidzianych w Pakcie – polega na bezpośrednim kierowaniu przez osoby będące ich ofiarami określonych pisemnych zawiadomień.

Ten sposób zainteresowania organów międzynarodowych naruszaniem praw człowieka został unormowany w protokole fakultatywnym do Mię-dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (por. art. 1-5), który państwo polskie również ratyfikowało. Protokół ten został uchwalo-ny wraz z Paktem przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dla lepszej realizacji ochrony praw człowieka. Państwo skarżone przez osobę będącą ofiarą na-ruszenia praw, w ciągu sześciu miesięcy przedstawia Komitetowi pisem-ne wyjaśnienia lub oświadczenia, dotyczące zastosowania ewentualnego środka zaradczego celem przestrzegania praw. Warto podkreślić, że oby-dwie wyżej wspomniane procedury informowania o naruszaniu praw jed-nostki nie przewidują zastosowania konkretnych, bezpośrednich sankcji międzynarodowych. Przepisy Paktu, jak też pierwszego protokołu fakulta-tywnego, przewidują informowanie Komitetu Praw Człowieka a następnie – w drodze mediacji między zainteresowanymi państwami i ewentualnie przy współdziałaniu Komitetu lub powołanej przezeń komisji pojednaw-czej, prowadzą do takiego rozstrzygnięcia sprawy, które przyczyni się do znalezienia rozwiązania służącego poszanowaniu praw jednostki. W całej tej procedurze nie odnajdujemy środków przymusu. Główny nacisk kła-dzie się na poszukiwanie rozwiązania w drodze wyjaśnień, pojednania oraz znalezienia środków zaradczych. Nie ulega wątpliwości, że samo zgłaszanie sprawy o naruszanie praw przyczynia się do jej nagłośnienia i tym samym prowadzi do wywierania presji społeczności międzynarodo-wej w celu przestrzegania praw człowieka.

Trzeba również podkreślić, że umocnieniu przestrzegania praw jed-nostki, w tym i osób pozbawionych wolności, służy postanowienie art. 40 ust. 1 Paktu, który nakłada obowiązek składania sprawozdań, dotyczących środków podjętych w celu urzeczywistnienia tych praw, w ciągu roku po przystąpieniu państwa do omawianego traktatu, a następnie na każde we-zwanie Komitetu. Tak więc przepisy Paktu i utworzone przezeń struktury umożliwiają systematyczne monitorowanie przestrzegania praw jednostki przez poszczególne państwa.

25


Zasadnicze znaczenie w ochronie podstawowych praw człowieka na terenie Europy ma regionalny akt prawa międzynarodowego, jakim jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwa-na w skrócie Europejską Konwencją Praw Człowieka), która została pod-pisana w Rzymie 4 listopada1950 r. i weszła w życie z dniem 3 września 1953 r. Do Konwencji tej dołączono też 14 protokołów (dwa z nich do-tyczą rezygnacji z kary śmierci). Polska ratyfikowała Europejską Kon-wencję Praw Człowieka 19 stycznia 1993 r. oraz większość przyjętych do niej protokołów. Omawiany akt jest regionalnym odpowiednikiem Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. W swojej warstwie aksjologicznej nie różnią się one zasadniczo, ale Europejska Konwencja Praw Człowieka znacznie efektywniej określiła procedury zaskarżania spraw o naruszanie praw, a także przewidziała następstwa tych naruszeń, mających zadość uczynić ich ofiarom oraz wprowadziła do systemu prawnego Rady Europy Europejski Trybunał Praw Człowieka, który stał się niezawisłym sądem międzynarodowym rozstrzygającym rozpatrywane spory, z możliwością orzeczenia sankcji.

Europejska Konwencja Praw Człowieka składa się z preambuły, po-wołującej się na Powszechną Deklarację Praw Człowieka ONZ z 1948 r. oraz idee jednoczącej się Europy, i z pięciu rozdziałów (i 59 artykułów), w których są ujęte podstawowe prawa i wolności człowieka a także prze-pisy dotyczące organów zapewniających przestrzeganie Konwencji. Sta-nowi go Europejski Trybunał Praw Człowieka (do 1998 r. funkcjonował jeszcze drugi organ – Europejska Komisja Praw Człowieka, która rozpa-trywała wnoszone skargi oraz mogła wnosić je do Trybunału).

Proceduralne przepisy i zmiany w ostatnich latach wprowadzane do tej Konwencji, znacznie się przyczyniły do zwiększenia efektywności syste-mu ochrony praw człowieka w Europie.

Ponieważ omawiany akt prawny reguluje rozmaite sfery praw człowie-ka, nie jest uzasadnione przytaczanie go bądź omawianie w całości. Trze-ba jednak zwrócić uwagę na te ich fragmenty, które szczególnie odnoszą się lub mogą mieć zastosowanie do sprawców przestępstw.

Artykuł 3Nikt nie będzie poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu

traktowaniu bądź karaniu.Przepis ten zabrania nie tylko stosowania tortur, ale również nieludz-

kiego lub poniżającego traktowania lub karania. Dotyczy to oczywiście szczególnie wykonywania kary pozbawienia wolności. O ile jednak normy prawa międzynarodowego definiują (przynajmniej w przybliżeniu) czym

26

Teodor Szymanowski

są tortury, to nie ma definicji wyjaśniającej na czym polega „nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie”. Można jednak uznać, że uwagi wcześniej poczynione odnośnie rozumienia przepisu art. 10 ust. 1 Paktu o „traktowaniu w sposób humanitarny” osoby pozbawionej wolności, mają zastosowanie również do powyższego przepisu, który wyjaśnić może dok-tryna, a przede wszystkim orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (nazywanego dalej Trybunałem Praw Człowieka).

Z uwagi na znaczenie art. 5 dla praworządnego posługiwania się pozba-wieniem wolności przytaczamy w całości jego treść.

Artykuł 51. Każda osoba ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt

nie będzie pozbawiony swojej wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez

właściwy sąd;b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w przy-

padku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego przez prawo obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu postawienia przed właściwym organem w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to w sposób uzasadniony uznane za konieczne dla zapobieżenia popełnieniu takiego czynu albo uniemożliwieniu ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia wolności nieletniego na mocy zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia wolności nieletniego w celu po-stawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osób w celu zapobieżenia szerzeniu przez nie chorób zakaźnych, osób umysłowo chorych, alkoholików, narkomanów lub włóczęgów.

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozu-miałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym

27


terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresz-towanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Artykuł ten w ust. 1 lit a) do e) wymienia sytuacje, w przypadku któ-

rych można pozbawić człowieka wolności. Trzeba tu podkreślić, że jakie-kolwiek inne pozbawienie wolności będzie stanowić oczywiste złamanie postanowień Konwencji Praw Człowieka. Natomiast pozostałe przepisy art. 5 ustalają warunki, których spełnienie jest niezbędne dla praworząd-nego wykonywania pozbawienia wolności.

Spośród innych przepisów należy wymienić art. 19, na mocy które-go utworzono Trybunał Praw Człowieka; następnie te przepisy, na mocy których może on rozpatrywać sprawy na podstawie skargi państwa-strony (art. 33), albo skargi indywidualnej wniesionej przez każdą osobę fizyczną, organizację pozarządową lub grupę osób, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron, praw zawar-tych w niniejszej Konwencji (art. 34). Trzeba też zaznaczyć, że warunkiem wniesienia skargi do Trybunału jest wyczerpanie wszystkich przewidzia-nych prawem krajowym środków prawnych (art. 35 ust. 1-4).

Sprawy wniesione przed Trybunał mogą zakończyć się polubownie (art. 39) i wtedy jest ona skreślona z wokandy, bądź też może zakończyć się wyrokiem w którym stwierdza się, że nastąpiło ewentualne naruszenie Konwencji. Jednocześnie też Trybunał może, jeśli uzna to za potrzebne, przyznać stosowane zadośćuczynienie stronie pokrzywdzonej narusze-niem prawa przewidzianego w Konwencji (art. 41). Informacje dotyczące działalności Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu świadczą, że jego efektywność w ostatnich latach widocznie wzrosła, a jego orzecznictwo w sposób istotny oddziaływuje na przestrzeganie praw w poszczególnych państwach, będących członkami Rady Europy.

Kolejnym międzynarodowym traktatem, mającym znaczenie dla postę-powania ze sprawcami przestępstw oraz wykonywania kar, jest Konwen-cja Przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poni-żającemu Traktowaniu lub Karaniu, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1984 r., którą Polska ratyfikowała 21 października 1989 r.

28

Teodor Szymanowski

Jednakże Polska nie uznała kompetencji Komitetu przeciwko torturom, przewidzianego w tej Konwencji a zatem nie można do niego kierować, w określonych w niej przypadkach, informacji bądź sprawozdań. Tym niemniej ratyfikując tę Konwencję władze polskie zobowiązały się do przestrzegania jej postanowień.

Ponieważ Polska jest stroną w pełnym zakresie innej – Europejskiej Konwencji traktującej o takim samym przedmiocie ochrony praw czło-wieka, nie omawia się tu w/w Konwencji przeciwko torturom, z wyjąt-kiem przytoczenia jej art. 1, który zawiera szczegółową definicję tortur, jakiej nie znajdziemy w innym akcie prawnym.

Artykuł 11. Dla celów niniejszej Konwencji, termin „tortury” oznacza wszelkie

czyny, poprzez które dotkliwy ból lub cierpienie, fizyczne lub psychiczne, są świadomie zadawane osobie w takich celach, jak uzyskanie od niej lub od osoby trzeciej informacji lub zeznania, ukaranie jej za czyn, który ona lub osoba trzecia popełniła lub o którego popełnienie jest podejrzana, albo zastraszenie lub zmuszenie jej lub osoby trzeciej, albo z jakiejkolwiek innej przyczyny opartej na jakiegokolwiek rodza-ju dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie są zadawane przez albo za namową czy też za zgodą lub przyzwoleniem funkcjonariusza pub-licznego albo innej osoby działającej w oficjalnym charakterze. Nie obejmuje to bólu lub cierpienia wynikającego jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie z nimi związanego lub przypadkowego. Powyższa definicja wymienia najbardziej typowe cele stosowania tor-

tur oraz zwraca uwagę na to, że świadome powodowanie „dotkliwego bólu lub cierpienia” dotyczy zarówno fizycznej, jak i psychicznej sfery życia człowieka.

Postulując humanitarne postępowanie ze sprawcami przestępstw oraz wykonywanie kar nie można pominąć znaczenia Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Trakto-waniu lub Karaniu (zwanej dalej Europejską Konwencją o Zapobieganiu Torturom). Jest to regionalny akt prawa międzynarodowego, który w spo-sób zasadniczy wpływa na prawo i praktykę krajów, które go ratyfikowa-ły. Konwencja ta została podpisana 26 listopada 1987 r. i następnie weszła w życie 1 lutego 1989 r. Państwo polskie ratyfikowało tę Konwencję w 1994 r., a obowiązuje ona od 1 lutego 1995 r.

Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom dzieli się na pięć roz-działów (z 23 artykułami) i poprzedza je krótka preambuła, w której na-wiązuje się do art. 3 Konwencji Europejskiej o Ochronie Praw Człowieka,

29


zakazującego stosowania tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego trak-towania lub karania oraz podkreśla znaczenie zapobiegawczych środków polegających na wizytacjach w poszczególnych krajach wspomagających sądowe działania w ochronie praw człowieka. Z tego względu bardzo waż-ny jest jej art. 1, na mocy którego powołano Europejski Komitet Zapobie-gania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, który przy pomocy wizytacji bada „traktowanie osób pozbawio-nych wolności w celu wzmocnienia, w razie potrzeby, ich ochrony przed torturami oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem”7.

Innymi bardzo ważnymi postanowieniami tego dokumentu są przewi-dziane w art. 8 przepisy, na mocy których państwo-strona omawianej Kon-wencji zapewni przedstawicielom komitetu:

– swobodę poruszania się po terytorium kraju,– pełną informację o miejscach przebywania osób pozbawionych wol-

ności i nieograniczony do nich dostęp wraz ze swobodą poruszania się po ich terenie,

– udostępnienie wszelkich niezbędnych materiałów.Przedstawiciele komitetu mogą też przeprowadzać wywiady z osobami

pozbawionymi wolności a także z innymi osobami, od których mogą uzy-skać ważne informacje.

Wizytacje miejsc pozbawienia wolności przez członków komitetu koń-czą się sprawozdaniem zawierającym również ewentualne zalecenia doty-czące ulepszeń w zakresie ochrony osób pozbawionych wolności.

Członkowie komitetu i eksperci wizytujący korzystają z przywilejów i immunitetów na podstawie aneksu do tej Konwencji.

Do postanowień omawianej Konwencji nie można wnosić żadnych zastrzeżeń, ale państwo-strona może ją wypowiedzieć w każdym czasie. Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom dzięki postanowieniom wprowadzającym wizytacje kompetentnych i niezależnych członków ko-mitetu miejsc pozbawienia wolności, stanowi więc efektywny instrument wzmacniający ochronę praw osób uwięzionych. Mimo iż nie przewiduje ona żadnych sankcji wobec państwa niepodejmującego należytej współ-pracy, albo odmawiającego polepszenia sytuacji zgodnie z zaleceniami komitetu, to może on wywierać swoistą presję w postaci złożenia w tej sprawie publicznego oświadczenia.

7 W Polsce w okresie obowiązywania tej Konwencji (tj. od 1995 r.) miały miejsce cztery takie wizytacje.

30

Teodor Szymanowski

Międzynarodowym traktatem, który również w pewnym stopniu do-tyczy wykonywania kar wobec dorosłych (w Polsce od 17 roku życia) jest Konwencja o Prawach Dziecka z 1989 r., który Polska ratyfikowała 30.09.1991 r. Konwencja ta w preambule sięga do idei przewodnich – ota-czania dziecka szczególną troską, wyrażanych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatel-skich i Politycznych z 1966 r. i w Deklaracji Praw Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1959 r. W art. 1 Konwencja ta za dziecko uważa osobę w wieku poniżej 18 lat. Zgodnie z polskim prawem karnym, na mocy powyższego postanowienia Konwencji, jej przepisami (poza nie-letnimi) są objęci młodociani w wieku do 18 lat oraz nieletni sprawcy prze-stępstw w wieku powyżej 15 lat, do których ma zastosowanie art. 10 kk, przewidujący ich odpowiedzialność karną na zasadach przewidzianych dla dorosłych (z pewnymi zmianami). Postanowienia tej Konwencji chro-nią dziecko przed różnymi zagrożeniami (np. brutalnością fizyczną lub psychiczną, wykorzystywaniem seksualnym) a zarazem zapewniają mu szereg praw i korzystanie z różnych środków pomocy (np. w dziedzinie kształcenia, rozwoju kulturalnego itp.).

Na szczególną uwagę zasługują te postanowienia, które odnoszą się do dziecka – sprawcy przestępstwa, a wśród nich należy wymienić te stano-wiące, że:

– uwięzienie może być zastosowane wyłącznie jako środek ostatecz-ny i na możliwie najkrótszy czas,

– postępowanie ze skazanym powinno sprzyjać ułatwieniu jego społecznej reintegracji.

Oczywiście dziecku – sprawcy przestępstwa – przysługują jeszcze inne liczne prawa obywatelskie i procesowe, których nie przytaczamy, po-nieważ wymieniamy tu tylko te szczególne unormowania, które dotyczą dziecka traktowanego jako dorosłego, z uwagi na unormowania przyjęte w obowiązującym polskim prawie karnym.

Postanowienia wymienionych konwencji odnośnie postępowania ze sprawcami przestępstw, w tym i pozbawionymi wolności, wiążą państwo polskie i częściowo zostały one inkorporowane w obowiązującym prawie karnym, np. zasada oddzielania młodocianych od pozostałych więźniów (art. 84 kkw), zasada humanitarnego postępowania ze skazanymi (art. 3 kk i art. 4 § 1 kkw) czy prawo do rozpatrywania sprawy o naruszenie praw do niezawisłego sądu (liczne przepisy kpk i kkw).

Są także postanowienia ratyfikowanych przez państwo polskie konwen-cji, które obowiązują bez włączania ich do krajowego systemu prawa, jak

31


np. prawo do składania skarg do Trybunału Praw Człowieka przez skaza-nych oraz innych organów powołanych na mocy ratyfikowanych przez RP umów międzynarodowych (o czym ogólnie jest mowa w art. 103 § 1 kkw), czy też zezwolenie przez Rząd RP wizytowania w Polsce miejsc przeby-wania osób pozbawionych wolności przez przedstawicieli Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom (CPT), zgodnie z postanowieniem art. 2 wymienionej wcześniej Konwencji.

W świetle sprawozdań tego komitetu po wizytacjach w wybranych za-kładach karnych (systematycznie publikowanych na łamach PWP), w Pol-sce współczesnej przestrzega się zasad praworządności, zwłaszcza w rela-cjach osób wykonujących kary i tymczasowe aresztowanie z uwięzionymi. Natomiast zastrzeżenia i uwagi krytyczne dotyczą warunków odbywania kary i stosowanych środków oddziaływania, np. norm pomieszczeń, bra-ku pracy, programów oddziaływania, co jak wiadomo jest powodowane przede wszystkim przeludnieniem w zakładach karnych i brakiem odpo-wiednich środków finansowych. Problematyczne są też niektóre rozwią-zania prawne, np. dotyczące tzw. osadzonych niebezpiecznych, czy też możliwość izolowania w zakładzie zamkniętym skazanych za niektóre przestępstwa seksualne po wykonaniu kary, którzy nie są uznani za niepoczytalnych.

Oprócz wymienionych unormowań w konwencjach, które obowiązują państwo polskie w rezultacie ich ratyfikacji, międzynarodowe standardy są również określone w innych dokumentach, nie mających charakteru traktatu i czemu jest poświęcony niniejszy numer specjalny Przeglądu Więziennictwa Polskiego.

33

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 72-73, Warszawa 2011Teodor Szymanowski

Rada Europy Komitet Ministrów

Rekomendacja Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich

Rady Europy Europejskie Reguły Więzienne8

(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów)

Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,

mając na uwadze Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka;

mając na uwadze także prace prowadzone przez Europejski Komitet do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Trak-towaniu albo Karaniu, a w szczególności standardy, które rozwinął w swo-ich raportach;

potwierdzając, że nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem zastosowania tego środka jako ostatecznego i zgodnie z procedurą przewi-dzianą prawem;

podkreślając, że wykonywanie kar pozbawienia wolności oraz traktowa-nie więźniów wymaga uwzględnienia wymogów bezpieczeństwa, ochrony i dyscypliny, przy jednoczesnym zapewnieniu w więzieniach warunków, które nie naruszają ludzkiej godności i które gwarantują więźniom kon-kretne aktywności zawodowe i programy terapeutyczne, w ten sposób przygotowując ich do reintegracji ze społeczeństwem;

8 Kiedy powyższa rekomendacja była przyjmowana, zgodnie z art. 10.2c zasad postępowania dla spotkań delegatów ministrów, przedstawiciel Królestwa Danii zastrzegł, że rząd jego kraju rezerwuje sobie prawo do zastosowania bądź nie reguły 43 § 2 załącznika do rekomendacji, z tego powodu, że wymóg aby więźniowie przebywający w odosobnieniu byli codziennie odwiedzani przez personel medyczny rodzi poważne wątpli-wości natury etycznej w odniesieniu do możliwej roli tego personelu w decydowaniu o zdolności więźniów do dalszego przebywania w odosobnieniu.

34

Rekomendacja Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne

uznając za istotne to, że kraje członkowskie Rady Europy kontynuują uaktualnianie oraz przestrzeganie wspólnych zasad dotyczących polityki penitencjarnej;

ponadto uznając, że przestrzeganie tych wspólnych zasad wzmocni mię-dzynarodową współpracę w tej dziedzinie;

zwracając uwagę na istotne zmiany społeczne, które wpłynęły na poważne przemiany w polityce karnej w Europie w ciągu ostatnich dwóch dekad;

wyrażając, po raz kolejny, poparcie dla standardów zawartych w reko-mendacjach Komitetu Ministrów Rady Europy, które odnoszą się do konkretnych aspektów polityki penitencjarnej i praktyki, a w szczególno-ści do Rekomendacji: Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu, Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych, Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wykonywanie kar i innych środków, Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu, Nr R (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzroście populacji więziennej, Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu oraz Rec (2003) 23 o wyko-nywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności;

mając na uwadze Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami;

uznając, iż Rekomendacja Nr (87) 3 Komitetu Ministrów w sprawie Eu-ropejskich Reguł Więziennych wymaga istotnych zmian i uaktualnienia tak, by odzwierciedlała zmiany, które zaszły w polityce karnej, praktyce skazywania i ogólnym zarządzaniu więzieniami w Europie,

zaleca, by rządy państw członkowskich:

– kierowały się w swoim ustawodawstwie, polityce i praktyce reguła-mi zawartymi w załączniku do niniejszej rekomendacji, która zastępuje Rekomendację Nr R (87) 3 Komitetu Ministrów w sprawie Europejskich Reguł Więziennych;

– zapewniły, że ta rekomendacja i towarzyszący jej komentarz zostaną przetłumaczone i rozpowszechnione tak szeroko jak to możliwe, szczegól-nie wśród władz sądowych, personelu więziennego i więźniów.

35


Załącznik do Rekomendacji Rec (2006) 2

Część I

Podstawowe zasady

1. Wszystkie osoby pozbawione wolności muszą być traktowane z posza-nowaniem praw człowieka.

2. Osoby pozbawione wolności zachowują wszystkie prawa, których nie zostały zgodnie z prawem pozbawione w wyroku lub postanowieniu o za-stosowaniu tymczasowego aresztowania.

3. Ograniczenia nakładane na osoby pozbawione wolności nie mogą prze-kraczać niezbędnego minimum i muszą być proporcjonalne do uzasadnio-nego celu, dla którego zostały nałożone.

4. Warunki więzienne naruszające prawa człowieka nie mogą być uzasad-niane brakiem środków.

5. Życie w więzieniu, tak dalece jak to możliwe, musi odpowiadać pozy-tywnym warunkom życia w społeczeństwie.

6. Każde pozbawienie wolności musi być wykonywane w sposób ułatwiają-cy osobom pozbawionym wolności reintegrację w wolnym społeczeństwie.

7. Tak dalece jak to możliwe należy zachęcać do współpracy służby spo-łeczne i popierać udział społeczeństwa w życiu więźniów.

8. Personel więzienny pełni ważną funkcję publiczną, dlatego jego rekru-tacja, kształcenie i warunki pracy muszą umożliwiać utrzymanie wysokich standardów opieki nad więźniami.

9. Wszystkie więzienia muszą być poddawane regularnej kontroli ze stro-ny rządu i niezależnemu monitoringowi.

Zakres i zastosowanie

10.1. Europejskie Reguły Więzienne stosuje się do osób, które zostały tymczasowo aresztowane na mocy postanowienia sądu lub pozbawione wolności w wyniku wyroku skazującego.

10.2. Co do zasady, osoby tymczasowo aresztowane na mocy postanowie-nia sądu oraz osoby pozbawione wolności w wyniku wyroku skazującego

36


powinny być osadzane jedynie w więzieniach, to jest w instytucjach prze-znaczonych dla osób należących do obu tych kategorii.

10.3. Reguły mają także zastosowanie do osób:

a) które mogą zostać umieszczone w więzieniu z jakichkolwiek innych przyczyn, lub

b) które zostały tymczasowo aresztowane na mocy postanowienia sądu lub pozbawione wolności w wyniku wyroku skazującego, i które mogą z jakichkolwiek innych przyczyn być osadzone w innym miejscu.

10.4. Wszystkie osoby osadzone w więzieniu lub pozbawione wolności w sposób, o którym mowa w paragrafie 10.3.b są, na potrzeby niniejszych reguł, uznawane za więźniów.

11.1. Osoby poniżej 18 roku życia nie powinny być osadzane w jednostkach dla dorosłych, lecz w placówkach specjalnie przeznaczonych do tego celu.

11.2. Niemniej jednak, jeśli osoby takie są wyjątkowo przetrzymywane w jednostkach dla dorosłych, to muszą obowiązywać tam specjalne prze-pisy uwzględniające ich status i potrzeby.

12.1. Osoby cierpiące na choroby psychiczne i osoby, których stan psy-chiczny jest nie do pogodzenia z przebywaniem w więzieniu powinny być osadzane w placówkach dostosowanych dla takich osób.

12.2. Niemniej jednak, jeśli takie osoby są wyjątkowo przetrzymywane w więzieniu, to musi obowiązywać tam specjalny regulamin, który uwzględnia ich status i potrzeby.

13. Niniejsze zasady stosuje się bezstronnie, bez dyskryminacji ze wzglę-du na płeć, rasę, kolor skóry, język, religię, przekonania polityczne albo pochodzenie społeczne, przynależność do mniejszości narodowych, stan posiadania, status rodzinny lub inny.

Część II

Warunki pozbawienia wolności

Przyjęcie

14. Nikt nie może być przyjęty lub przetrzymywany w więzieniu jako wię-zień bez ważnej decyzji wydanej zgodnie z prawem krajowym.

37


15.1. Niezwłocznie po przyjęciu, rejestrowane są następujące dane doty-czące każdego więźnia:

a) informacja dotycząca tożsamości więźnia;b) decyzja o przyjęciu oraz organ władzy, który ją wydał;c) dzień i godzina przyjęcia;d) spis przedmiotów osobistych więźnia, to jest tych, które zostaną zdepo-nowane zgodnie z regułą 31; e) jakiekolwiek widoczne obrażenia oraz skargi dotyczące wcześniejszego niewłaściwego traktowania; f) zgodnie z wymogami tajemnicy lekarskiej, jakiekolwiek informacje na temat stanu zdrowia więźnia, które mogą być istotne dla fizycznego i psy-chicznego zdrowia więźnia i innych osób.

15.2. Podczas przyjęcia wszyscy więźniowie muszą dostać informację zgodnie z regułą 30.

15.3. Niezwłocznie po przyjęciu więźnia należy wydać powiadomienie, zgodnie z regułą 24.9.

16. Tak szybko jak to możliwe, po przyjęciu:

a) uzupełnia się informację o stanie zdrowia więźnia w chwili przyjęcia, o badanie medyczne, zgodnie z regułą 42;b) ustala się odpowiedni poziom bezpieczeństwa jaki należy zapewnić więźniowi, zgodnie z regułą 52;c) określa się jakie zagrożenie dla bezpieczeństwa stanowi więzień, zgod-nie z regułą 52;d) ocenia się wszelkie dostępne informacje o sytuacji społecznej więźnia, tak by określić najpilniejsze potrzeby osobiste i bytowe więźnia; e) w przypadku więźniów skazanych podejmuje się działania na rzecz wdrożenia programów, zgodnie z częścią VIII niniejszych reguł.

Osadzanie i zakwaterowanie

17.1. Więźniowie powinni być osadzani, tak dalece jak to jest możliwe, w jednostkach znajdujących się jak najbliżej ich miejsca zamieszkania lub ośrodka pomocy społecznej.

17.2. Osadzanie więźniów uwzględnia także wymogi trwającego postępo-wania karnego, bezpieczeństwa osobistego, ochrony oraz potrzebę podda-nia więźniów odpowiedniemu systemowi odbywania kary.

38


17.3. Tak dalece jak to możliwe, należy konsultować z więźniami miej-sce ich początkowego osadzenia oraz każdego późniejszego przeniesienia z jednego więzienia do drugiego.

18.1. Pomieszczenia udostępniane więźniom, w szczególności pomiesz-czenia przeznaczone do spania muszą być urządzone w sposób respek-tujący godność człowieka, i tak dalece jak to możliwe, prywatność oraz spełniać wymogi zdrowotne i higieniczne, z uwzględnieniem warunków klimatycznych oraz, w szczególności, odpowiedniej powierzchni celi, ilo-ści powietrza mierzonego w metrach sześciennych, oświetlenia, ogrzewa-nia oraz wentylacji.

18.2. We wszystkich miejscach, w których więźniowie mieszkają, pracują lub przebywają:

a) okna powinny być wystarczająco duże, aby więźniowie mogli czy-tać lub pracować przy świetle naturalnym w zwykłych warunkach oraz by umożliwić dostęp świeżego powietrza, chyba że jest tam odpowiedni system klimatyzacji;b) sztuczne oświetlenie powinno odpowiadać uznanym standardom tech-nicznym; c) system alarmowy powinien umożliwiać więźniom niezwłoczny kontakt z personelem więzienia.

18.3. Minimalne wymagania dotyczące kwestii, o których mowa w punk-tach 18.1 i 18.2 powinny być określone w prawie krajowym.

18.4. Prawo krajowe powinno zawierać mechanizmy zapewniające, by standardy minimalne nie były naruszane z powodu przeludnienia.

18.5. W nocy więźniowie powinni przebywać w pojedynczych celach, z wyjątkiem przypadków, w których bardziej korzystne jest dla nich wspólne zamieszkanie.

18.6. Więźniowie mogą dzielić celę tylko wtedy, gdy jest ona do tego przy-stosowana oraz jeśli więźniowie są zdolni do przebywania ze sobą.

18.7. Tak dalece jak to możliwe, więźniowie powinni mieć do wyboru, czy w porze nocnej wolą przebywać w celi jedno- czy wieloosobowej.

18.8. Przy podejmowaniu decyzji o rozmieszczeniu więźniów w określo-nych więzieniach lub ich oddziałach należy brać pod uwagę konieczność:

39


a) oddzielenia tymczasowo aresztowanych od skazanych;b) oddzielenia mężczyzn od kobiet; orazc) oddzielenia młodocianych od starszych więźniów.

18.9. Można odstąpić od wymogów, o których mowa w punkcie 18.8, aby umożliwić więźniom wspólne uczestniczenie w organizowanych za-jęciach, jednak należy ich rozdzielać w porze nocnej, chyba że wyrażają zgodę na wspólne osadzenie, a władze więzienia są zdania, iż będzie to w ich dobrym interesie.

18.10. Więźniowie powinni być zakwaterowani w warunkach jak najmniej restrykcyjnego zabezpieczenia odpowiadającego stopniowi ryzyka uciecz-ki, samouszkodzenia lub skrzywdzenia innych.

Higiena

19.1. Wszystkie pomieszczenia więzienia powinny być utrzymywane w odpowiednim stanie i czystości.

19.2. Cele i inne pomieszczenia, w których umieszczani są więźniowie po ich przyjęciu do jednostki, powinny być czyste.

19.3. Więźniowie powinni mieć bezpośredni dostęp do higienicznych i gwarantujących prywatność pomieszczeń sanitarnych.

19.4. Należy stworzyć takie warunki, aby każdy więzień mógł się wy-kąpać lub wziąć prysznic w temperaturze stosownej do klimatu, jeśli to możliwe codziennie, a przynajmniej dwa razy w tygodniu (lub w razie potrzeby częściej) ze względu na wymogi ogólnej higieny.

19.5. Więźniowie mają obowiązek utrzymywania higieny osobistej, ubra-nia oraz pomieszczeń przeznaczonych do spania w czystości i porządku.

19.6. W tym celu władze więzienne powinny wyposażyć więźniów w od-powiednie przybory toaletowe i ogólne środki czystości.

19.7. Specjalne przepisy regulują potrzeby sanitarne kobiet.

Odzież i pościel

20.1. Więźniowie, którzy nie posiadają własnej odzieży powinni otrzymać odzież odpowiednią do klimatu.

20.2. Odzież ta nie może być poniżająca ani upokarzająca.

40


20.3. Wszystkie ubrania powinny być utrzymane w dobrym stanie; w mia-rę potrzeb należy je wymieniać.

20.4. Więźniowie, którzy uzyskują pozwolenie na opuszczanie jednostki nie mogą być zobowiązani do noszenia odzieży identyfikującej ich jako więźniów.

21. Każdemu więźniowi przydziela się oddzielne łóżko oraz własną i od-powiednią pościel w dobrym stanie i zmienianą tak często, żeby zapewnić czystość.

Wyżywienie

22.1. Więźniowie muszą otrzymywać pożywienie uwzględniające ich wiek, zdrowie, formę fizyczną, religię, kulturę i rodzaj wykonywanej przez nich pracy.

22.2. Prawo krajowe określa wymogi odżywcze pożywienia, w tym mini-malną kaloryczność i zawartość białka.

22.3. Jedzenie musi być przygotowywane i podawane zgodnie z zasadami higieny.

22.4. Więźniowie muszą otrzymywać trzy posiłki dziennie. Pomiędzy po-siłkami powinny być zachowane rozsądne przerwy.

22.5. Czysta woda pitna musi być dostępna przez cały czas.

22.6. Lekarz lub wykwalifikowana pielęgniarka powinni zlecać zmianę diety więźnia, jeżeli jest to konieczne ze względów zdrowotnych.

Pomoc prawna

23.1. Wszyscy więźniowie powinni mieć prawo do otrzymania pomocy prawnej. Władze jednostki powinny zapewnić odpowiednie warunki do jej uzyskania.

23.2. Więźniowie powinni mieć prawo do konsultowania się w każdej sprawie prawnej z wybranym przez siebie prawnikiem i na własny koszt.

23.3. Jeżeli istnieje system bezpłatnej pomocy prawnej władze powinny zapewnić więźniom informację na ten temat.

23.4. Konsultacje oraz inne kontakty, w tym korespondencja dotycząca

41


problemów prawnych pomiędzy więźniami a ich prawnymi doradcami jest poufna.

23.5. Organ sądowy może w wyjątkowych okolicznościach zdecydować o ograniczeniu tej poufności, aby zapobiec popełnieniu poważnego prze-stępstwa lub znacznemu naruszeniu bezpieczeństwa w więzieniu.

23.6. Więźniowie mają dostęp do dokumentów związanych z ich postępo-waniem karnym lub prawo do posiadania takich dokumentów.

Kontakt ze światem zewnętrznym

24.1. Więźniowie mają prawo porozumiewania się, tak często jak to moż-liwe, za pośrednictwem listów, telefonów lub w innej formie, ze swoimi rodzinami oraz z innymi osobami, przedstawicielami organizacji zewnętrz-nych, oraz do odwiedzin tych osób.

24.2. Kontakty i wizyty mogą podlegać ograniczeniom i kontroli ze wzglę-du na wymogi prowadzonego postępowania karnego, utrzymania porząd-ku, bezpieczeństwa osób i instytucji, zapobiegania przestępstwom oraz ochrony ofiar przestępstw, jednak pomimo tych ograniczeń, włączając w to szczególne ograniczenia zarządzone przez władze sądowe, powinno się zezwalać na dopuszczalny minimalny kontakt.

24.3. Prawo krajowe określa instytucje krajowe i międzynarodowe oraz funkcjonariuszy publicznych, z którymi kontakt więźniów nie jest ogra-niczany.

24.4. Wizyty powinny być zorganizowane w sposób, który pozwala więź-niom na podtrzymanie i rozwijanie, tak dalece jak to jest możliwe, więzi rodzinnych.

24.5. Władze więzienne powinny pomagać więźniom w podtrzymywa-niu odpowiednich kontaktów ze światem zewnętrznym oraz zapewnić im w tym celu odpowiednie wsparcie społeczne.

24.6. Wszelkie informacje o śmierci lub ciężkiej chorobie bliskich krew-nych powinny być niezwłocznie przekazywane więźniom.

24.7. Ilekroć pozwalają na to okoliczności, więzień uzyskuje zezwolenie na opuszczenie więzienia w asyście funkcjonariusza albo samodzielnie, w celu odwiedzenia chorego krewnego, uczestniczenia w pogrzebie, jeżeli przemawiają za tym względy humanitarne.

42


24.8. Więźniowie mają prawo do niezwłocznego poinformowania rodzi-ny o ich pozbawieniu wolności lub przeniesieniu do innej jednostki oraz o poważnej chorobie lub doznanym uszczerbku na zdrowiu.

24.9. Informacja o śmierci, poważnej chorobie lub uszczerbku na zdrowiu więźnia, lub przeniesieniu go do szpitala, powinna być niezwłocznie przeka-zana do wiadomości jego małżonka lub partnera, chyba że więzień zastrzegł aby tego nie robiono, a jeśli więzień jest samotny, do wiadomości najbliż-szego krewnego lub innej osoby wcześniej wskazanej przez więźnia.

24.10. Więźniowie mają prawo do samodzielnego i regularnego pozyski-wania bieżących informacji o sprawach publicznych, w drodze subskrypcji i lektury gazet, czasopism i innych publikacji oraz z radia lub telewizji, chyba że władze sądowe w indywidualnej sprawie nałożyły na określony czas szczególny zakaz.

24.11. Władze więzienne zapewniają więźniom udział w wyborach, refe-rendach i innych przejawach życia publicznego, jeżeli ich prawa nie zosta-ły w tym zakresie ograniczone przez prawo krajowe.

24.12. Więźniowie mają prawo do kontaktu z mediami, chyba że istnieją powody, żeby zabronić tego ze względu na bezpieczeństwo osób i instytu-cji, interes publiczny lub dla ochrony interesu ofiar, innych więźniów lub personelu.

Reżim więzienny

25.1. Reżim jakiemu podlegają więźniowie musi zapewniać stosowny program ich aktywności.

25.2. Reżim ten musi pozwalać więźniom na spędzanie czasu w ciągu dnia poza celą tak długo, jak jest to potrzebne dla zapewnienia właściwego po-ziomu kontaktów międzyludzkich i społecznych.

25.3. Reżim ten musi zapewniać także potrzeby bytowe więźniów.

25.4. Szczególną uwagę należy zwracać na potrzeby więźniów, którzy do-świadczyli fizycznego, psychicznego lub seksualnego wykorzystywania.

Praca

26.1. Praca więźniów traktowana jest jako pozytywny element rygoru więziennego i nigdy nie powinna być stosowana jako kara.

43


26.2. Władze więzienne powinny dążyć do zapewnienia możliwości pracy.

26.3. Tak dalece jak to możliwe, praca przydzielana więźniom ma przy-czynić się do podtrzymania lub zwiększenia ich możliwości zarabiania na życie po zwolnieniu.

26.4. Zgodnie z regułą 13 przydział określonego rodzaju pracy powinien odbywać się bez dyskryminacji ze względu na płeć.

26.5. Praca obejmująca szkolenie zawodowe powinna być zapewniana więźniom, którzy mogą odnieść z tego korzyść, a w szczególności więź-niom młodym.

26.6. W ramach dostępnego zatrudnienia, właściwego doboru zawodu oraz zgodnie z wymogami porządku i dyscypliny więźniowie powinni mieć możliwość wyboru pracy, którą chcą wykonywać.

26.7. Tak dalece jak to możliwe, organizacja i metody pracy w więzie-niach powinny być zbliżone do organizacji pracy w społeczeństwie tak, aby przygotować więźniów do normalnego życia zawodowego.

26.8. Chociaż dążenie do zysku z produkcji może być pożyteczne dla pod-noszenia poziomu i poprawiania jakości szkolenia, interesy więźniów nie mogą być podporządkowane temu celowi.

26.9. Władze więzienne powinny zapewnić pracę więźniom we własnym zakresie albo we współpracy z prywatnymi podmiotami, na terenie jed-nostki albo poza jej murami.

26.10. W każdym przypadku więźniowie muszą otrzymywać sprawiedli-we wynagrodzenie za swoją pracę.

26.11. Więźniowie mają prawo do wydawania co najmniej części swoich zarobków na zakup dozwolonych artykułów użytku osobistego oraz do przekazania części swoich zarobków rodzinie.

26.12. Więźniowie mogą być zachęcani do oszczędzania części swoich zarobków; oszczędności będą im wydawane w momencie zwolnienia lub spożytkowane na inne dozwolone cele.

26.13. Warunki bezpieczeństwa i higieny pracy więźniów powinny odpo-wiednio ich chronić i nie powinny być mniej restrykcyjne niż te, które mają zastosowanie do pracowników wykonujących pracę poza więzieniem.

44


26.14. Należy opracować przepisy o ubezpieczeniu więźniów od wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych chroniące więźniów na warunkach nie mniej korzystnych niż te, które obowiązują w prawie krajowym przy zatrudnieniu pracowników poza więzieniem.

26.15. Maksymalny dzienny i tygodniowy czas pracy więźniów powinien być określony zgodnie z lokalnymi przepisami lub zwyczajami regulują-cymi zatrudnienie pracowników na wolności.

26.16. Więźniowie muszą mieć co najmniej jeden dzień odpoczynku w tygodniu oraz wystarczający czas na naukę i inne zajęcia.

26.17. Jeżeli jest to możliwe, pracujący więźniowie powinni być objęci powszechnym systemem ubezpieczeń społecznych.

Ćwiczenia i rekreacja

27.1. Każdy więzień powinien mieć możliwość uprawiania ćwiczeń na świeżym powietrzu co najmniej przez jedną godzinę dziennie, jeśli po-zwalają na to warunki pogodowe.

27.2. Przy złej pogodzie powinny być organizowane inne zajęcia umożli-wiające więźniom aktywność fizyczną.

27.3. Właściwie zorganizowane zajęcia promujące sprawność fizyczną, zapewniające odpowiednie ćwiczenia i rekreację, stanowią integralną część więziennego rygoru.

27.4. Władze więzienne powinny ułatwiać takie zajęcia poprzez zapew-nienie odpowiednich urządzeń i sprzętu.

27.5. Władze więzienne powinny podejmować działania mające na celu zor-ganizowanie zajęć specjalnych dla tych więźniów, którzy tego potrzebują.

27.6. Należy zapewnić ćwiczenia rekreacyjne obejmujące sport, gry, zajęcia kulturalne, hobbystyczne i inne formy wypoczynku. Jeżeli jest to możliwe więźniowie sami powinni je organizować.

27.7. Więźniowie powinni mieć prawo do przebywania ze sobą w czasie ćwiczeń oraz podczas uczestniczenia w zajęciach rekreacyjnych.

Edukacja

28.1. Każda jednostka więzienna powinna dążyć do zapewnienia wszyst-kim więźniom dostępu do wszechstronnych programów edukacyjnych, spełniających ich indywidualne potrzeby i aspiracje.

45


28.2. Priorytetowo należy traktować więźniów z niedostatkami umiejętno-ści czytania i liczenia oraz tych, którzy nie posiadają podstawowego lub zawodowego wykształcenia.

28.3. Szczególną uwagę należy zwrócić na edukację więźniów młodych oraz tych, którzy mają specjalne potrzeby.

28.4. Edukacja nie może mieć niższego statusu niż praca, a więźniowie uczący się nie mogą być pokrzywdzeni finansowo lub w żaden inny sposób.

28.5. Każda jednostka więzienna powinna mieć bibliotekę, dostępną dla wszystkich więźniów, odpowiednio i szeroko wyposażoną w materiały, książki i inne nośniki, zarówno rozrywkowe, jak i edukacyjne.

28.6. Jeśli to możliwe, biblioteka więzienna powinna być zorganizowana we współpracy z lokalnymi bibliotekami publicznymi.

28.7. W miarę możliwości, edukacja więźniów powinna:

a) być zintegrowana z systemem nauczania ogólnego i zawodowego w kraju, tak aby po zwolnieniu więźniowie mogli bez trudności kontynu-ować edukację i kształcenie zawodowe; orazb) odbywać się pod auspicjami pozawięziennych instytucji oświatowych.

Wolność myśli, sumienia i wyznania

29.1. Wolność myśli, sumienia i wyznania więźniów musi być szanowana.

29.2. Tak dalece jak to możliwe, rygor więzienny powinien być zorga-nizowany w sposób pozwalający więźniom na praktykowanie ich religii i wiary, poprzez mozliwość uczestniczenia w religijnych obrzędach i spotkaniach prowadzonych przez zatwierdzonych przedstawicieli tych religii lub wiary, przyjmowania prywatnych wizyt składanych przez przedstawicieli tych religii oraz posiadania książek lub literatury związanych z ich religią lub wiarą.

29.3. Więźniowie nie mogą być zmuszani do praktykowania religii lub wiary, uczestniczenia w obrzędach lub spotkaniach religijnych, brania udziału w praktykach religijnych lub przyjmowania wizyt składanych przez przedstawicieli jakiejkolwiek religii i wyznania.

Informacja

30.1. Przy przyjęciu do więzienia, i tak często jak to potrzebne później, więźniowie muszą być informowani, pisemnie i ustnie, w języku który

46


rozumieją, o przepisach regulujących dyscyplinę więzienną oraz o ich prawach i obowiązkach w więzieniu.

30.2. Więźniowie mają prawo do posiadania pisemnej wersji przekaza-nych im informacji.

30.3. Więźniowie muszą być poinformowani o każdym postępowaniu, w którym uczestniczą, a jeżeli są skazani – o wymiarze kary jaką mają do odbycia oraz możliwościach przedterminowego warunkowego zwolnienia.

Mienie więźniów

31.1. Wszelkie przedmioty, których więźniom, zgodnie z regulaminem więziennym nie wolno posiadać, z chwilą przyjęcia do więzienia powinny być umieszczane w depozycie.

31.2. Więzień, którego własność została przyjęta do depozytu powinien pokwitować wykaz zdeponowanych przedmiotów.

31.3. Należy zapewnić utrzymanie własności więźniów w dobrym stanie.

31.4. Jeżeli konieczne okaże się zniszczenie czegokolwiek co stano-wi własność więźnia, fakt ten musi być zarejestrowany, a więzień o nim poinformowany.

31.5. Więźniowie powinni mieć prawo, zgodnie z wymogami higieny, porządku i bezpieczeństwa, do nabywania lub otrzymywania na własne potrzeby produktów, włączając w to żywność i napoje, po cenach, które nie są rażąco wyższe od cen obowiązujących na wolności.

31.6. Jeżeli więzień posiada jakieś lekarstwa, o zażywaniu musi decydo-wać lekarz.

31.7. Jeżeli więźniowie mają prawo do posiadania przy sobie swoich rzeczy, władze więzienne muszą podjąć działania mające na celu ich ochronę.

Przewożenie więźniów

32.1. Podczas przewożenia więźniów do lub z więzienia, albo do innych miejsc takich jak sąd czy szpital, należy ograniczyć, na ile to możliwe, pozostawianie ich na widoku publicznym oraz należy podjąć odpowiednie środki zapewniające im anonimowość.

47


32.2. Niedozwolone jest transportowanie więźniów w pojazdach nieposia-dających dostatecznej wentylacji lub oświetlenia, albo w jakikolwiek inny sposób narażający ich na niepotrzebne fizyczne cierpienie lub poniżenie.

32.3. Transport więźniów powinien odbywać się na koszt i pod kierun-kiem organów władzy publicznej.

Zwalnianie więźniów

33.1. Więźniowie muszą być bezzwłocznie zwolnieni z upływem terminu określonego w decyzji o pozbawieniu ich wolności lub gdy sąd, lub inny organ zarządzi ich zwolnienie.

33.2. Data i godzina zwolnienia musi być zarejestrowana.

33.3. Wszyscy więźniowie powinni mieć zapewnioną możliwość korzysta-nia z działań mających pomóc im w powrocie do wolnego społeczeństwa.

33.4. Przy zwolnieniu więźniowi należy zwrócić wszystkie przedmioty i pieniądze należące do niego, które zostały złożone do depozytu, z wy-jątkiem pieniędzy, które zezwolono mu wydać lub mienia, które zezwolo-no mu wysłać z więzienia, lub gdy ze względów higienicznych nakazano zniszczyć jakiś przedmiot.

33.5. Więzień musi poświadczyć, jakie przedmioty mu zwrócono.

33.6. W czasie przygotowania do zwolnienia, możliwie najbliżej daty zwolnienia, więźniowi należy zaproponować poddanie się badaniom lekarskim, zgodnie z regułą 42.

33.7. Zwalnianym więźniom należy zapewnić niezbędne dokumenty i do-wody tożsamości oraz pomoc w znalezieniu odpowiedniego mieszkania i pracy.

33.8. Zwalnianych więźniów należy zaopatrzyć ponadto w środki utrzy-mania na okres bezpośrednio po zwolnieniu, należyte i odpowiednie do klimatu i pory roku ubranie, a także wystarczające środki, by mogli oni dotrzeć do miejsca, do którego się udają.

Kobiety

34.1. W uzupełnieniu do szczegółowych przepisów i niniejszych reguł odnoszących się do kobiet, władze więzienia przy podejmowaniu decy-zji wpływających na jakikolwiek aspekt pozbawienia wolności, muszą

48


przywiązywać szczególną uwagę do wymagań kobiet związanych z ich po-trzebami fizycznymi, zawodowymi, społecznymi i psychologicznymi.

34.2. Szczególne wysiłki powinny być czynione w celu zapewnienia kobietom dostępu do specjalnych programów dla więźniów, którzy potrze-bują pomocy, o których mowa w regule 25.4.

34.3. Więźniarki muszą mieć zapewnione prawo do porodu poza wię-zieniem, a w przypadku narodzin dziecka w więzieniu władze muszą zapewnić wszelkie konieczne wsparcie i udogodnienia.

Dzieci pozbawione wolności

35.1. Gdy osoby poniżej 18 roku życia wyjątkowo są osadzone w więzie-niu dla dorosłych, władze mają obowiązek zapewnienia im, dodatkowo, poza usługami dostępnymi dla wszystkich więźniów, dostępu do progra-mów społecznych, psychologicznych i edukacyjnych, opieki religijnej oraz programów rekreacyjnych, lub programów odpowiednio dostępnych osobom w ich wieku przebywającym na wolności.

35.2. Każdy więzień, który jest dzieckiem i podlega obowiązkowi szkol-nemu musi mieć zapewniony dostęp do edukacji.

35.3. Dzieciom zwolnionym z zakładu karnego należy zapewnić dodatko-wą pomoc.

35.4. Osoby poniżej 18 roku życia powinny przebywać w części więzienia oddzielonej od tej używanej przez dorosłych, chyba że jest to sprzeczne z najlepiej pojętym ich interesem.

Niemowlęta i małe dzieci

36.1. Niemowlęta i małe dzieci mogą pozostać w więzieniu z rodzicem tylko wtedy, gdy leży to w ich najlepszym interesie. Nie mogą być one traktowane jak więźniowie.

36.2. Pozostawienie niemowląt i małych dzieci w więzieniu z rodzicem wy-maga zorganizowania żłobka z wykwalifikowanym personelem, gdzie nie-mowlęta i małe dzieci mogą przebywać, podczas gdy ich rodzice biorą udział w zajęciach, przy których niemowlęta i małe dzieci nie mogą być obecne.

36.3. Należy zapewnić specjalne warunki zakwaterowania tak, by chronić dobro niemowląt i małych dzieci.

49


Cudzoziemcy

37.1. Więźniowie cudzoziemcy muszą być poinformowani o prawie do nawiązania kontaktu ze służbami dyplomatycznymi lub konsularnymi ich państwa; należy udzielać im niezbędnej pomocy służącej temu celowi.

37.2. Więźniom, obywatelom państw, które nie mają przedstawicielstwa dyplomatycznego lub konsularnego w danym kraju, oraz uchodźcom lub bezpaństwowcom, należy stworzyć podobne ułatwienia w nawiązaniu kontaktu z przedstawicielstwami dyplomatycznymi państwa które repre-zentuje ich interesy, albo z każdym innym organem krajowym lub między-narodowym, którego zadaniem jest ochrona interesów takich osób.

37.3. W interesie więźniów cudzoziemców, którzy mogą mieć specjalne potrzeby, władze więzienne w pełni współpracują z urzędnikami dyploma-tycznymi lub konsularnymi reprezentującymi więźniów.

37.4. Więźniom cudzoziemcom należy dostarczyć szczegółowych infor-macji o pomocy prawnej.

37.5. Więźniowie cudzoziemcy muszą być poinformowani o możliwości zwrócenia się z prośbą o wykonanie ich kary w innym kraju.

Mniejszości etniczne i językowe

38.1. Specjalne działania należy podjąć aby sprostać potrzebom więźniów, którzy należą do mniejszości językowych i etnicznych.

38.2. Na ile to możliwe, należy zezwolić na kontynuowanie w więzieniu kulturowych praktyk różnych grup.

38.3. Potrzeby językowe więźniów muszą być zaspokojone poprzez ko-rzystanie z usług kompetentnych tłumaczy oraz poprzez zapewnienie im materiałów informacyjnych w różnych językach.

Część III

Zdrowie

Opieka zdrowotna

39. Władze więzienne muszą chronić zdrowie wszystkich więźniów znaj-dujących się pod ich opieką.

50


Organizacja więziennej opieki zdrowotnej

40.1. Służba zdrowia w więzieniu musi być zorganizowana w ścisłym powiązaniu z ogólną administracją publicznej służby zdrowia.

40.2. Polityka zdrowotna w więzieniu musi być zintegrowana i zgodna z narodową polityką zdrowotną.

40.3. Więźniom należy zapewnić usługi medyczne dostępne w kraju, bez dyskryminacji ze względu na ich sytuację prawną.

40.4. Zapewnienie usług medycznych w więzieniu ma na celu diagnozo-wanie i leczenie chorób fizycznych lub psychicznych, albo upośledzeń, na które mogą cierpieć więźniowie.

40.5. W tym celu zapewnia się więźniom wszystkie potrzebne usługi me-dyczne, chirurgiczne i psychiatryczne, włącznie z tymi, które są dostępne na wolności.

Personel medyczny i pielęgniarski

41.1. Każde więzienie musi zapewnić opiekę co najmniej jednego wykwa-lifikowanego lekarza pierwszego kontaktu.

41.2. Należy podjąć działania w celu zapewnienia, w razie nagłej potrze-by, bezzwłocznego kontaktu z wykwalifikowanym lekarzem.

41.3. Jeżeli więzienie nie zatrudnia lekarza na cały etat, lekarz zatrudniony na część etatu musi regularnie dyżurować.

41.4. Każde więzienie musi zatrudniać personel odpowiednio przeszkolony w zakresie opieki zdrowotnej.

41.5. Każdy więzień musi mieć zapewniony dostęp do wykwalifikowane-go lekarza dentysty i okulisty.

Obowiązki lekarza

42.1. Lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielęgniarka powinni spotkać się z każdym więźniem, niezwłocznie po jego przyjęciu, i zbadać go, chyba że nie jest to konieczne.

42.2. Lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielęgniarka powinni zbadać więźnia na jego prośbę, przy opuszczaniu przez niego więzienia, a w innym przypadku za każdym razem kiedy jest to konieczne.

51


42.3. Badając więźnia lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielę-gniarka powinni zwrócić szczególną uwagę na:

a) przestrzeganie zasad tajemnicy lekarskiej;b) diagnozowanie chorób fizycznych i psychicznych, i podejmowanie wszystkich potrzebnych działań na rzecz ich leczenia oraz kontynuowania trwającego leczenia;c) rejestrowanie i przekazywanie odpowiednim władzom informacji na temat jakichkolwiek oznak wskazujących, że wobec więźniów stosowano przemoc;d) obecność objawów „odstawienia” wynikających z używania narkoty-ków, leków lub alkoholu;e) identyfikowanie jakichkolwiek psychologicznych lub innych objawów stresu spowodowanego faktem pozbawienia wolności; f) konieczność izolowania więźniów podejrzewanych o to, że są nosiciela-mi chorób zakaźnych oraz zapewnienia im odpowiedniego leczenia;g) zapewnienie, że osoby będące nosicielami wirusa HIV nie są izolowane jedynie z tego powodu;h) upośledzenia fizyczne i psychiczne, które mogą utrudniać adaptację po zwolnieniu; i) określenie zdolności każdego więźnia do pracy i aktywności fizycznej; j) podejmowanie działań z lokalnymi służbami w celu zapewnienia konty-nuacji wszelkiego potrzebnego leczenia medycznego i psychiatrycznego po zwolnieniu, jeśli więźniowie wyrażają na to zgodę.

43.1. Lekarz powinien dbać o zdrowie fizyczne i psychiczne więźniów oraz przyjmować wszystkich chorych więźniów, którzy zgłaszają choro-bę lub uraz, oraz wszystkich innych więźniów wymagających specjalnej troski, na zasadach i z częstotliwością zgodną ze standardami stosowany-mi wobec całego społeczeństwa.

43.2. Lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielęgniarka powinni zwracać szczególną uwagę na więźniów przebywających w odosobnieniu, odwiedzać ich codziennie i zapewnić im szybką pomoc medyczną oraz leczenie na ich życzenie lub życzenie personelu więziennego.

43.3. Lekarz ma obowiązek poinformować dyrektora jednostki, za każdym razem kiedy uzna, że istnieje ryzyko dla zdrowia fizycznego lub psychicz-nego więźnia ze względu na dalsze pozbawienie wolności, lub ze względu na warunki osadzenia, włączając w to warunki osadzenia w odosobnieniu.

52


44. Lekarz lub upoważniony funkcjonariusz powinni regularnie kontro-lować oraz zbierać informacje w inny sposób i doradzać dyrektorowi jed-nostki w kwestiach:

a) ilości, jakości i sposobu przyrządzania i wydawania żywności i wody;

b) higieny i czystości więzienia i więźniów;

c) urządzeń sanitarnych, ogrzewania, oświetlenia i wentylacji więzienia;

d) stosowności oraz czystości odzieży i pościeli więźniów.

45.1. Dyrektor powinien brać pod uwagę raporty oraz rady lekarza lub in-nych upoważnionych funkcjonariuszy składane zgodnie z regułami 43 i 44 i, jeżeli podziela przedstawione tam zalecenia, podejmować niezwłocznie kroki w celu wprowadzenia ich w życie.

45.2. Gdy rekomendacje lekarza przekraczają kompetencje dyrektora lub gdy ich nie podziela, powinien przesyłać je niezwłocznie wraz z własnym raportem organowi władzy zwierzchniej.

Zapewnienie opieki medycznej

46.1. Chorzy więźniowie, którzy wymagają specjalistycznego leczenia powinni być przenoszeni do specjalistycznych instytucji lub publicznych szpitali, jeżeli takie leczenie nie jest dostępne w ramach więziennej służby zdrowia.

46.2. Jeżeli w więzieniu znajdują się pomieszczenia szpitalne, to należy zapewnić odpowiednią kadrę i wyposażenie, aby więźniowie mogli otrzy-mywać tam właściwą opiekę i leczenie.

Zdrowie psychiczne

47.1. Specjalistyczne jednostki lub oddziały pod kontrolą medyczną po-winny być dostępne w celu prowadzenia obserwacji i leczenia więźniów, którzy cierpią na zaburzenia psychiczne lub nieprawidłowości, a którzy nie są objęci przepisami zawartymi w regule 12.

47.2. Więzienna służba zdrowia powinna zapewnić leczenie psychiatrycz-ne wszystkim więźniom, którzy takiego leczenia potrzebują, i zwracać szczególną uwagę na zapobieganie samobójstwom.

53


Inne sprawy

48.1. Więźniowie nie mogą być, bez ich zgody, poddawani jakimkolwiek eksperymentom.

48.2. Zabronione jest prowadzenie eksperymentów z udziałem więźniów, które mogą skutkować urazami fizycznymi, rozstrojem psychicznym lub innym uszczerbkiem na zdrowiu.

Część IV

Porządek

Ogólne zasady porządku w więzieniu

49. Porządek w więzieniu powinien być utrzymywany z uwzględnieniem wymogów ochrony, bezpieczeństwa osobistego i dyscypliny, a także two-rzenia więźniom warunków bytowych respektujących godność osobistą oraz oferujących pełny program działań zgodnie z regułą 25.

50. Stosownie do potrzeb porządku, ochrony zakładu oraz bezpieczeń-stwa osobistego więźniowie powinni mieć prawo do omawiania kwestii związanych z ogólnymi warunkami pozbawienia wolności a także po-winni być zachęcani do komunikowania się w tych kwestiach z władzami więziennymi.

Bezpieczeństwo

51.1. Środki ochrony stosowane wobec indywidualnych więźniów muszą być ograniczone do minimum koniecznego dla zapewnienia im bezpie-czeństwa.

51.2. Bezpieczeństwo zapewniane przy pomocy ograniczeń fizycznych i innych środków technicznych powinno być uzupełniane ochroną gwa-rantowaną przez personel, który dobrze zna osadzonych będących pod ich kontrolą.

51.3. Niezwłocznie po przyjęciu więźniowie powinni być oceniani ze względu na:

a) ryzyko jakie mogą stanowić dla społeczeństwa w przypadku ucieczki;b) ryzyko samodzielnej ucieczki lub ucieczki przy wsparciu z zewnątrz.

51.4. Każdy więzień powinien być następnie umieszczony w warunkach zabezpieczeń właściwych do określonego poziomu ryzyka.

54


51.5. Poziom bezpieczeństwa powinien być oceniany w trakcie całego okresu pozbawienia wolności w regularnych odstępach czasu.

Bezpieczeństwo więźniów

52.1. Niezwłocznie po przyjęciu więźniowie powinni być poddani ocenie w celu ustalenia czy stwarzają ryzyko dla bezpieczeństwa innych więź-niów, personelu więzienia, innych osób w nim pracujących lub je odwie-dzających, albo czy występuje u nich ryzyko samouszkodzenia.

52.2. Należy stworzyć procedury, które zapewnią bezpieczeństwo osobiste więźniów, personelu więzienia i osób odwiedzających oraz ograniczą do minimum ryzyko przemocy i innych zdarzeń mogących zagrozić bezpie-czeństwu.

52.3. Należy podjąć wszelkie starania, aby zapewnić wszystkim więźniom pełen udział w codziennych aktywnościach, w warunkach bezpieczeństwa osobistego.

52.4. Więźniom należy zapewnić możliwość skontaktowania się z perso-nelem o każdej porze, także w nocy.

52.5. Przepisy prawa krajowego dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa mu-szą być przestrzegane w więzieniach.

Szczególne środki ochrony lub bezpieczeństwa

53.1. Szczególne środki wzmożonej ochrony lub bezpieczeństwa osobiste-go mogą być stosowane tylko w wyjątkowych okolicznościach.

53.2. Muszą istnieć jasne procedury, według których postępuje się w przy-padku zastosowania takich środków wobec jakiegokolwiek więźnia.

53.3. Charakter takich środków, czas oraz podstawy ich stosowania muszą być określone przez prawo krajowe.

53.4. Zastosowanie jakiegokolwiek ze środków w każdym przypadku musi być zatwierdzone przez właściwy organ, na czas określony.

53.5. Każda decyzja o przedłużeniu zatwierdzonego czasu stosowania środka wymaga ponownego zatwierdzenia przez właściwy organ.

53.6. Środki takie można stosować indywidualnie do osób, a nie do grup więźniów.

55


53.7. Każdy więzień, wobec którego stosowane były takie środki, musi mieć prawo do złożenia skargi na zasadach określonych w regule 70.

Przeszukania i kontrola

54.1. Należy stworzyć szczegółowe procedury, do których musi stosować się personel w trakcie przeszukania:

a) wszystkich miejsc, w których więźniowie mieszkają, pracują i gromadzą się;b) więźniów; c) gości oraz ich rzeczy;d) personelu.

54.2. Charakter przeszukań oraz sytuacje, w których przeszukania są konieczne muszą być określone w prawie krajowym.

54.3. Personel więzienny musi być wyszkolony w prowadzeniu przeszu-kań pod kątem wykrywania i zapobiegania próbom ucieczki lub ukrycia przemyconych przedmiotów, i jednocześnie respektowania godności prze-szukiwanych osób, i poszanowania ich rzeczy osobistych.

54.4. Czynność przeszukania nie może prowadzić do poniżenia przeszu-kiwanej osoby.

54.5. Przeszukanie może być przeprowadzone tylko przez osobę tej samej płci.

54.6. Personel więzienny nie może przeprowadzać przeszukania wewnątrz ciała więźnia.

54.7. Badanie intymne związane z przeszukaniem może przeprowadzić tylko lekarz.

54.8. Więźniowie mają prawo być obecni podczas przeszukania ich mie-nia, chyba że wykluczają to techniki badawcze lub stanowi to potencjalne zagrożenie dla personelu.

54.9. Obowiązek zagwarantowania ochrony i bezpieczeństwa musi być zrównoważony obowiązkiem zapewnienia prywatności odwiedzającym.

54.10. Procedury kontroli osób odwiedzających więźniów służbowo, ta-kich jak: pełnomocników, obrońców i przedstawicieli9, pracowników

9 Od tłumacza: w wersji oryginalnej legal representatives należy rozumieć pełnomocników, obrońców oraz innych przedstawicieli świadczących pomoc prawną więźniom.

56


socjalnych oraz lekarzy itp. muszą zostać uzgodnione z organizacjami zawodowymi w celu zapewnienia równowagi pomiędzy ochroną i bez-pieczeństwem osobistym, a prawem tych osób do poufnego kontaktu z klientem lub pacjentem.

Przestępstwa

55. Domniemane przestępstwa popełnione w więzieniu muszą być badane na tych samych zasadach co w warunkach wolnościowych, a postępowa-nie prowadzone zgodnie z prawem krajowym.

Dyscyplina i kary

56.1. Procedury dyscyplinarne mogą być stosowane w ostateczności.

56.2. W każdym przypadku, w którym to jest możliwe, w celu rozwiązania sporów z więźniami i między więźniami, władze więzienne powinny sto-sować mechanizmy polubowne i mediacyjne.

57.1. Za naruszenie dyscyplinarne może zostać uznane jedynie zachowa-nie stanowiące zagrożenie dla porządku, bezpieczeństwa instytucjonalne-go lub bezpieczeństwa osobistego.

57.2. Prawo krajowe powinno określać:

a) działanie lub zaniechanie więźniów, które stanowi naruszenie dyscy-plinarne;

b) procedury stosowane w sprawach dyscyplinarnych;

c) rodzaje i wysokość kar dyscyplinarnych , które mogą być nałożone;

d) organ upoważniony do nakładania takich kar; i

e) organ odwoławczy oraz procedurę odwoławczą.

58. Każdy zarzut naruszenia przez więźnia zasad dyscypliny powinien niezwłocznie zostać zgłoszony właściwemu organowi, który powinien zbadać go bez zbędnej zwłoki.

59. Więźniowie oskarżeni o naruszenie dyscyplinarne:

a) muszą zostać niezwłocznie i szczegółowo poinformowani, w języku który rozumieją, o charakterze stawianych im zarzutów.

57


b) powinni dysponować odpowiednim czasem i środkami w celu przygo-towania obrony;

c) mają prawo bronić się osobiście lub przez pełnomocnika, jeżeli wyma-ga tego interes wymiaru sprawiedliwości;

d) mają prawo wezwać świadków oraz zadawać im pytania lub, by pyta-nia były zadawane w ich imieniu; i

e) powinni otrzymać bezpłatną pomoc tłumacza, jeśli nie rozumieją języ-ka lub nie mówią w języku używanym podczas postępowania.

60.1. Każda kara nakładana po skazaniu za naruszenie dyscyplinarne musi być zgodna z prawem krajowym.

60.2. Surowość zastosowanej kary musi być proporcjonalna do naruszenia dyscyplinarnego.

60.3. Zakazane jest stosowanie kar zbiorowych, cielesnych, kary umiesz-czenia w ciemnej celi oraz wszystkich innych form nieludzkiego i poniża-jącego traktowania.

60.4. Kara nie może polegać na całkowitym zakazie kontaktów z rodziną.

60.5. Kara izolacji może być nakładana tylko w wyjątkowych przypad-kach na określony czas, tak krótki, jak tylko to możliwe.

60.6. Środki przymusu nie mogą być stosowane jako kary.

61. Więzień, który został uznany za winnego naruszenia dyscypliny po-winien mieć prawo do odwołania się do kompetentnego i niezależnego organu wyższej instancji.

62. Żaden więzień nie może w więzieniu pełnić funkcji nadającej mu kom-petencje władcze w zakresie dyscypliny.

Powtórne pociągnięcie do odpowiedzialności za to samo naruszenie

63. Więzień nie może być dwa razy ukarany za ten sam czyn lub zacho-wanie.

Użycie siły

64.1. Personel więzienia nie może stosować siły przeciwko więźniom, z wyjątkiem konieczności jej użycia w obronie własnej lub w przypadku

58


usiłowania ucieczki, albo czynnego lub biernego oporu fizycznego stoso-wanego wobec nakazu nałożonego zgodnie z prawem. Użycie siły może być stosowane tylko jako środek ostateczny.

64.2. Użyta siła musi być ograniczona do koniecznego minimum i stoso-wana przez jak najkrótszy czas.

65. Należy stworzyć szczegółowe procedury dotyczące użycia siły, w szczególności stanowiące o:

a) rodzajach przymusu jaki może być użyty;

b) okolicznościach, w których każdy z rodzajów przymusu może być użyty;

c) członkach personelu, którzy są upoważnieni do użycia przymusu;

d) organach władzy mających kompetencje do podjęcia decyzji o zastoso-waniu przymusu; i

e) raportach, jakie muszą być sporządzone, gdy doszło do użycia siły.

66. Personel, który ma bezpośredni kontakt z więźniami musi być wyszko-lony w stosowaniu technik umożliwiających minimalne użycie siły w celu powstrzymywania agresywnych więźniów.

67.1. Funkcjonariusze innych organów władzy odpowiedzialnej za utrzy-manie porządku publicznego10 mogą mieć do czynienia z więźniami we-wnątrz więzienia tylko w okolicznościach wyjątkowych.

67.2. Kontakty władz więziennych z innymi organami władzy odpowie-dzialnej za utrzymanie porządku publicznego, o ile nie są regulowane przez prawo wewnętrzne, powinna regulować stosowna umowa.

67.3. Umowa taka powinna określać:

a) okoliczności, w których funkcjonariusze innych organów władzy odpo-wiedzialnej za utrzymanie porządku publicznego mogą wejść na teren więzienia w celu rozwiązania konfliktu;

b) zakres uprawnień jakimi dysponują inne organy władzy odpowiedzialnej za utrzymanie porządku publicznego w trakcie interwencji w więzieniu oraz ich relacje z dyrektorem więzienia;

10 Od tłumacza: w oryginale – law enforcement agencies.

59


c) rodzaj środków przymusu, które mogą stosować przedstawiciele tych organów;

d) okoliczności, w których każdy z rodzajów środków przymusu może być użyty;

e) organ posiadający kompetencje do podjęcia decyzji o użyciu środków przymusu;

f) rodzaj raportu, jaki musi być sporządzony po użyciu środków przymusu.

Środki przymusu

68.1. Zabrania się stosowania łańcuchów i kajdan.

68.2. Nie wolno stosować kajdanek, kaftanów bezpieczeństwa lub innych środków ograniczających swobodę ruchu, z wyjątkiem:

a) sytuacji, w których jest to konieczne, jako środek ostrożności zapo-biegający ucieczce w czasie transportu, z zastrzeżeniem, że należy je zdjąć, gdy więzień staje przed sądem lub organem administracji, chyba że władze zadecydują inaczej;

b) sytuacji, w których stosowane są na polecenie dyrektora, jeżeli inne metody kontroli okazały się nieskuteczne, w celu zapobieżenia zadaniu przez więźnia obrażeń sobie lub innym lub zapobieżenia poważne-mu uszkodzeniu mienia; w takich przypadkach dyrektor powinien niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza oraz zawiadomić zwierzchni organ administracji.

68.3. Środków przymusu nie wolno stosować dłużej niż jest to bezwzględ-nie konieczne.

68.4. Sposób użycia środków przymusu powinien być określony przez prawo krajowe.

Broń

69.1. Z wyjątkiem sytuacji nadzwyczajnych, personel więzienia nie powi-nien nosić przy sobie broni palnej na terenie więzienia.

69.2. Osobom mającym bezpośredni kontakt z więźniami zabrania się no-szenia na terenie więzienia broni, w tym pałek, w sposób widoczny. Za-kaz ten nie dotyczy sytuacji, w których broń jest niezbędna ze względów

60


bezpieczeństwa w razie podejmowania interwencji w konkretnym zda-rzeniu.

69.3. Personel nie może być wyposażony w broń, jeśli nie był szkolony w jej użyciu.

Wnioski i skargi

70.1. Więźniowie indywidualnie lub jako grupa powinni mieć szerokie możliwości składania wniosków i skarg do dyrektora jednostki lub jakie-gokolwiek innego kompetentnego organu władzy.

70.2. W pierwszej kolejności powinna być wykorzystana mediacja, jeżeli wydaje się ona właściwa.

70.3. Jeśli wniosek więźnia zostanie rozpatrzony odmownie, a skarga od-rzucona, więzień powinien otrzymać uzasadnienie i mieć prawo odwoła-nia się do innego niezależnego organu władzy.

70.4. Więźniowie nie mogą zostać ukarani za złożenie wniosku lub skargi.

70.5. Organ właściwy do rozpoznawania skarg i wniosków powinien wziąć pod uwagę wszelkie pisemne skargi od członków rodziny więźnia, jeśli ma podstawy by sądzić, że prawa więźnia zostały naruszone.

70.6. Pełnomocnik ani organizacja działająca na rzecz praw więźniów nie może wnieść skargi w imieniu więźnia, jeżeli nie wyrazi on na to zgody.

70.7. Więźniowie mają prawo do uzyskania porady prawnej dotyczącej skarg i procedur odwoławczych, jak również pomocy prawnej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości.

Część V

Dyrekcja i personel

Praca w więzieniu jako służba publiczna

71. Więzienia powinny znajdować się w gestii władz publicznych i być niezależne od służb wojskowych, policyjnych lub organów ścigania.

72.1. Zarządzanie więzieniami powinno uwzględniać wymogi etyki naka-zujące traktowanie więźniów w sposób humanitarny i z poszanowaniem ludzkiej godności.

61


72.2. Cel systemu penitencjarnego musi być dla personelu jasny. Dyrekcja powinna służyć przykładem efektywnego sposobu osiągania tego celu.

72.3. Obowiązki personelu powinny wykraczać poza rolę strażników i uwzględniać potrzebę ułatwiania reintegracji więźniów ze społeczeń-stwem po odbyciu kary, poprzez program pozytywnego wsparcia i pomocy.

72.4. Personel powinien wykonywać swoje zadania zgodnie z najwyższy-mi standardami profesjonalnymi i osobistymi.

73. Władze więzienne powinny przywiązywać szczególną wagę do przestrzegania zasad obowiązujących personel.

74. Szczególną uwagę należy zwrócić na kierowanie relacjami pomię-dzy personelem mającym bezpośredni kontakt z więźniami a więźniami będącymi pod jego opieką.

75. Personel powinien zawsze zachowywać się i wykonywać swoje obowiązki w taki sposób, aby wpływać na więźniów dobrym przykładem i wzbudzać ich szacunek.

Dobór personelu więziennego

76. Personel powinien być starannie dobrany, odpowiednio szkolony za-równo przed przyjęciem do służby, jak i w trakcie, w odpowiedni sposób wynagradzany i posiadać status budzący społeczny szacunek.

77. Dokonując doboru nowego personelu władze więzienne powinny kłaść szczególny nacisk na wymóg uczciwości, humanitaryzmu, kwalifikacje zawodowe i cechy osobiste konieczne do wykonywania tej pracy.

78. Funkcjonariusze więzienni powinni być zatrudniani na cały etat (w pełnym wymiarze czasu pracy), posiadać status funkcjonariuszy publicz-nych charakteryzujący się trwałością zatrudnienia, uzależnioną jedynie od właściwego postępowania, skuteczności, dobrego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz odpowiedniego poziomu wykształcenia.

79.1. Wynagrodzenie powinno być kształtowane tak, żeby zachęcić i utrzymać właściwy personel.

79.2. Przywileje socjalne i warunki zatrudnienia powinny odzwierciedlać szczególny charakter pracy w ramach organów władzy publicznej.

80. Jeśli istnieje konieczność zatrudnienia personelu w niepełnym wymiarze

62


czasu pracy, powyższe kryteria powinny mieć zastosowanie tak dalece, jak jest to właściwe.

Szkolenie personelu więziennego

81.1. Przed przystąpieniem do pełnienia służby personel powinien przejść szkolenie dotyczące swoich ogólnych i szczególnych obowiązków oraz być zobowiązany do zdania egzaminów teoretycznych i praktycznych.

81.2. Dyrekcja więzienia powinna zapewnić personelowi możliwość utrzy-mania i podnoszenia poziomu wiedzy i kwalifikacji poprzez uczestnicze-nie w organizowanych okresowo kursach doskonalenia zawodowego.

81.3. Personel mający pracować ze szczególnymi grupami więźniów, takimi jak cudzoziemcy, kobiety, młodociani, więźniowie z zaburzeniami psychicznymi itp. powinien uczestniczyć w kursach i być odpowiednio przygotowany zgodnie ze specyfiką pracy.

81.4. Szkolenie wszystkich pracowników powinno obejmować wiedzę z zakresu międzynarodowych i regionalnych standardów instrumen-tów ochrony praw człowieka, w szczególności Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżają-cemu Traktowaniu albo Karaniu, jak również stosowania Europejskich Reguł Więziennych.

Zarządzanie więzieniami

82. Personel powinien być dobierany i zatrudniany zgodnie z zasadą równości, bez dyskryminacji z jakichkolwiek względów takich jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowych, status majątkowy, urodzenia lub inny.

83. Władze więzienne powinny wprowadzić system organizacji i zarzą-dzania, który:

a) gwarantuje, że więzienie zarządzane jest zgodnie z wysokimi, między-narodowymi i regionalnymi standardami praw człowieka, i

b) ułatwia dobre kontakty pomiędzy jednostkami i różnymi kategoriami personelu w poszczególnych jednostkach oraz odpowiednią koordyna-cję wszystkich służb, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz jednostki,

63


które wykonują usługi na rzecz więźniów, w szczególności w odniesie-niu do opieki i reintegracji więźniów.

84.1. Każda jednostka musi mieć dyrektora, który posiada odpowiednie kwalifikacje i cechy osobowe potrzebne do objęcia tego stanowiska, umie-jętności kierownicze, wykształcenie i doświadczenie.

84.2. Dyrektor powinien być zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy i poświęcać cały swój czas na wykonywanie obowiązków służbowych.

84.3. Władze więzienne powinny zapewnić, aby każde więzienie było cały czas zarządzane przez dyrektora, zastępcę dyrektora lub upoważnionego funkcjonariusza.

84.4. Jeśli dyrektor jest odpowiedzialny za więcej niż jedno więzienie, zawsze musi być wyznaczony urzędnik odpowiadający za każde z nich.

85. Mężczyźni i kobiety powinni być reprezentowani w sposób zrówno-ważony wśród personelu więzienia.

86. Należy stworzyć zasady, zgodnie z którymi dyrekcja więzienia powin-ni konsultować z personelem sprawy ogólne, a w szczególności związane z warunkami ich zatrudnienia.

87.1. Należy stworzyć warunki służące możliwie najlepszym kontaktom pomiędzy dyrekcją, pozostałym personelem, instytucjami zewnętrznymi i więźniami.

87.2. Dyrektor, kierownictwo i większość pozostałego personelu więzie-nia powinno władać językiem, którym posługuje się większość więźniów lub językiem zrozumiałym dla większości z nich.

88. Tam, gdzie istnieją prywatnie zarządzane więzienia, należy stosować wszystkie Europejskie Reguły Więzienne.

Personel wyspecjalizowany

89.1. Tak dalece jak to możliwe, personel powinien składać się z od-powiedniej liczby specjalistów, takich jak: psychiatrzy, psychologowie, pracownicy socjalni i opieki społecznej, nauczyciele oraz instruktorzy zawodu i kultury fizycznej oraz trenerzy sportowi.

89.2. W miarę możliwości, na część etatu powinni być zatrudnieni odpowiedni pracownicy i wolontariusze zachęcani do wspólnych działań z więźniami.

64


Oddziaływanie na świadomość społeczną

90.1. Władze więzienne powinny stale informować opinię publiczną o celach systemu penitencjarnego oraz o pracy wykonywanej przez personel więzien-ny, aby wspierać lepsze zrozumienie roli więzienia w społeczeństwie.

90.2. Władze więzienne powinny, tam gdzie jest to właściwe, zachęcać społeczeństwo do świadczenia usług w więzieniach w ramach wolontariatu.

Badania i ocena

91. Władze więzienne powinny wspierać program badań i ocen dotyczą-cych celu więzienia, stopnia w jakim ten cel jest wypełniany i jego roli w demokratycznym społeczeństwie.

Część VI

Kontrola i monitoring

Kontrola rządowa

92. Więzienia powinny być poddawane regularnej kontroli ze strony in-stytucji rządowych w celu stwierdzenia, czy są one zarządzane zgodnie ze standardami krajowego i międzynarodowego prawa oraz z niniejszymi regułami.

Niezależny monitoring

93.1. Warunki osadzenia i traktowania więźniów powinny być monitoro-wane przez niezależny podmiot lub podmioty, a ich ustalenia podawane do publicznej wiadomości.

93.2. Należy wspierać współpracę niezależnych podmiotów monitorują-cych z organizacjami międzynarodowymi uprawnionymi do wizytowania więzień.

Część VII

Tymczasowo aresztowani11

Status tymczasowo aresztowanych

94.1. Na potrzeby niniejszych reguł za tymczasowo aresztowanych uważa

11 Od tłumacza: w oryginale untried prisoners, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza więźniowie nieosądzeni.

65


się osoby przebywające w areszcie śledczym na podstawie decyzji sądu przed rozpoczęciem procesu i przed skazaniem.

94.2. Państwo może uznawać za tymczasowo aresztowanych osoby, które zostały osądzone i skazane, jeśli ich odwołania nie zostały jeszcze roz-strzygnięte.

Podejście do tymczasowo aresztowanych

95.1. Na sposób traktowania osób tymczasowo aresztowanych nie powinna wpływać możliwość skazania ich w przyszłości za przestępstwo kryminalne.

95.2. Reguły zawarte w niniejszym dziale zapewniają dodatkowe gwaran-cje dla osób tymczasowo aresztowanych.

95.3. W stosunku do tymczasowo aresztowanych władze więzienne powin-ny stosować te same zasady, którymi kierują się w traktowaniu wszystkich więźniów i zapewnić tymczasowo aresztowanym możliwość uczestnicze-nia w tych samych zajęciach, o których mowa w niniejszych regułach.

Zakwaterowanie

96. Jeżeli to możliwe, osoby tymczasowo aresztowane powinny móc ko-rzystać z zakwaterowania w jednoosobowych celach, chyba że przebywa-nie z innymi tymczasowo aresztowanymi jest dla nich korzystne, albo sąd orzekł, jak konkretna osoba ma być osadzona.

Odzież

97.1. Osoby tymczasowo aresztowane mają prawo do noszenia własnych ubrań, jeśli są one odpowiednie.

97.2. Osobom tymczasowo aresztowanym, którzy nie mają własnej odzie-ży odpowiadającej wymogom więziennym, należy zapewnić odzież, która nie jest identyczna z odzieżą noszoną przez więźniów odbywających karę pozbawienia wolności.

Porady prawne

98.1. Osoby tymczasowo aresztowane powinny być dokładnie informo-wane o prawie do pomocy prawnej.

98.2. Należy zapewnić wszelkie niezbędne warunki, aby pomóc osobom tymczasowo aresztowanym w przygotowaniu własnej obrony i w kontak-tach z ich pełnomocnikami i przedstawicielami.

66


Kontakt ze światem zewnętrznym

99. Poza określonymi ograniczeniami ustanowionymi na określony czas przez organ sądowy, osoby tymczasowo aresztowane mają prawo do:

a) przyjmowania wizyt i komunikowania się z rodziną i innymi osobami na takich samych zasadach jak więźniowie odbywający karę pozbawie-nia wolności;

b) dodatkowych wizyt i dodatkowego dostępu do innych form komuniko-wania się;

c) dostępu do książek, gazet i innych mediów informacyjnych.

Praca

100.1. Osobom tymczasowo aresztowanym powinno oferować się możli-wość pracy, ale nie mogą być oni zobowiązani do podjęcia pracy.

100.2. Jeśli osoby tymczasowo aresztowane zdecydują się na podjęcie pracy, wówczas stosuje się do nich wszystkie postanowienia reguły 26, włącznie z tymi, które dotyczą wynagrodzenia.

Dostęp do reżimu dla więźniów skazanych

101. Jeśli osoba tymczasowo aresztowana poprosi o pozwolenie na pod-danie jej reżimowi przeznaczonemu dla osób skazanych, wówczas władze więzienne, jeżeli jest to możliwe, powinny przychylić się do tej prośby.

Część VIII

Więźniowie skazani

Cele systemu odbywania kary dla więźniów skazanych

102.1. Oprócz ogólnych zasad odnoszących się do wszystkich więźniów, wprowadzenie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych ma na celu umożliwienie im prowadzenia odpowiedzialnego i wolnego od prze-stępstw życia.

102.2. Uwięzienie jest na skutek pozbawienia wolności karą samą w sobie i dlatego system odbywania kary przewidziany dla więźniów skazanych nie może przyczyniać się do zwiększenia cierpień towarzyszących uwię-zieniu.

67


Funkcjonowanie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych

103.1. System odbywania kary przeznaczony dla więźniów skazanych po-winien być zastosowany niezwłocznie wobec osób przyjętych do więzie-nia, chyba że jego stosowanie rozpoczęto wcześniej.

103.2. Tak szybko jak to możliwe, po przyjęciu do więzienia należy przy-gotować raport dotyczący sytuacji osobistej więźnia, proponowanych pla-nów wykonania kary i strategii przygotowania do zwolnienia.

103.3. Skazani więźniowie powinni być zachęcani do udziału w przygoto-waniu indywidualnego planu odbywania kary.

103.4. Plan taki, tak dalece jak to jest możliwe, powinien odnosić się do:

a) pracy;

b) edukacji;

c) innych zajęć;

d) przygotowania do zwolnienia.

103.5. Praca społeczna, opieka medyczna i psychologiczna również mogą być uwzględnione w systemie odbywania kary przez więźniów.

103.6. System przepustek stanowi integralną część ogólnego systemu przewidzianego dla skazanych więźniów.

103.7. Więźniowie, którzy wyrażą zgodę mogą być włączeni do programu sprawiedliwości naprawczej i naprawiania szkód wyrządzonych własnym przestępstwem.

103.8. Szczególną uwagę należy przywiązywać do zapewnienia odpo-wiednich planów i systemów wykonywania kary dla skazanych na doży-wotnie pozbawienie wolności i kary długoterminowe.

Organizacyjne aspekty odbywania kary pozbawienia wolności

104.1. Tak dalece jak to możliwe i z zastrzeżeniem wymogów zawartych w regule 17, należy przeznaczyć oddzielne jednostki penitencjarne lub od-działy dla ułatwienia zarządzania poszczególnymi kategoriami więźniów, którzy odbywają karę w różnych systemach.

104.2. Należy stworzyć procedury w celu dokonywania regularnego spraw-dzania/przeglądu indywidualnych planów wykonania kary, uwzględniające

68


odpowiednie raporty, wyczerpujące konsultacje zarówno z personelem jak i, tak dalece jak to możliwe, z zainteresowanymi więźniami, których plany te dotyczą.

104.3. Raporty, o których mowa powinny uwzględniać sprawozdania sporządzone przez personel bezpośrednio odpowiedzialny za danego więźnia.

Praca więźniów skazanych

105.1. Systematyczny program pracy powinien przyczyniać się do osią-gnięcia celów systemu przewidzianego dla więźniów skazanych.

105.2. Od więźniów skazanych, którzy nie osiągnęli ustawowego wieku emerytalnego, można wymagać, aby pracowali zgodnie ze swymi fizycz-nymi i umysłowymi możliwościami określonymi przez lekarza.

105.3. Jeśli więźniowie skazani zobowiązani są do świadczenia pracy, to jej warunki muszą odpowiadać standardom i kontroli stosowanej w spo-łeczeństwie.

105.4. Więźniowie skazani, którzy w czasie pracy biorą udział w progra-mach edukacyjnych lub programach innego rodzaju stanowiących część planu wykonania kary, powinni otrzymywać wynagrodzenie jak za pracę.

105.5. Część wynagrodzenia lub oszczędności więźniów skazanych może być spożytkowana na cele naprawienia wyrządzonych przez nich szkód, jeśli tak zadecyduje sąd lub gdy sam więzień się na to zgodzi.

Edukacja więźniów skazanych

106.1. Systematyczny program edukacji włącznie ze szkoleniem zawo-dowym, które ma na celu podniesienie ogólnego poziomu wykształcenia więźniów jak i stworzenie im perspektywy prowadzenia odpowiedzialne-go i wolnego od przestępczości życia, powinien być kluczowym elemen-tem systemu odbywania kary.

106.2. Wszyscy skazani więźniowie powinni być zachęcani do udziału w programach edukacyjnych i szkoleniowych.

106.3. Programy edukacyjne dla więźniów skazanych powinny być dosto-sowane do przewidywanego okresu ich pobytu w więzieniu.

69


Zwalnianie więźniów skazanych

107.1. Odbywający karę powinni odpowiednio wcześnie przed zwol-nieniem uzyskać wsparcie w postaci stosownych procedur i specjalnych programów, które umożliwią im przejście z życia w więzieniu do zgodne-go z prawem życia w społeczeństwie.

107.2. W stosunku do więźniów odbywających dłuższe kary należy po-dejmować kroki zapewniające im stopniowy powrót do życia w wolnym społeczeństwie.

107.3. Cel ten może być osiągnięty poprzez realizowanie programu pro-wadzonego w więzieniu przygotowującego skazanego do zwolnienia bądź poprzez częściowe lub warunkowe zwolnienie z dozorem połączonym ze skuteczną opieką społeczną.

107.4. Władze więzienne powinny być zobowiązane do ścisłej współpra-cy ze służbami i instytucjami dozorującymi i pomagającymi zwolnionym więźniom, w umożliwieniu im ponownego znalezienia miejsca w społe-czeństwie, w szczególności w odniesieniu do rodziny i pracy.

107.5. Przedstawicielom takich służb i instytucji należy zapewnić niezbęd-ny dostęp do więzienia i więźniów, aby umożliwić im udzielanie pomocy w przygotowaniach do ich zwolnienia i opracowania programów pomocy postpenitencjarnej.

Część IX

Uaktualnianie zasad

108. Europejskie Reguły Więzienne powinny być regularnie uaktualniane.

71


Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne

PreambułaZałącznik do Rekomendacji (2006) 2 – postanowienia reguł według kolej-nych numerów.

Część IPodstawowe zasady (reg. 1-9)Zakres i zastosowanie (reg. 10-13)

Część II – Warunki pozbawienia wolnościPrzyjęcie (reg. 14-16)Osadzanie i zakwaterowanie (reg. 17-18)Higiena (reg. 19)Odzież i pościel (reg. 20-21)Wyżywienie (reg. 22)Pomoc prawna (reg. 23)Kontakt ze światem zewnętrznym (reg. 24)Reżim więzienny (reg. 25)Praca (reg. 26)Ćwiczenia i rekreacja (reg. 27)Edukacja (reg. 28)Wolność myśli, sumienia i wyznania (reg. 29)Informacja (reg. 30)Mienie więźniów (reg. 31)Przewożenie więźniów (reg. 32)Zwalnianie więźniów (reg. 33)Kobiety (reg. 34)Dzieci pozbawione wolności (reg. 35)Niemowlęta i małe dzieci (reg. 36)Cudzoziemcy (reg. 37)Mniejszości etniczne i językowe (reg. 38)

Część III – ZdrowieOpieka zdrowotna (reg. 39)Organizacja więziennej opieki zdrowotnej (reg. 40)Personel medyczny i pielęgniarski (reg. 41)

Obowiązki lekarza (reg. 42-45)Zapewnienie opieki medycznej (reg. 46)Zdrowie psychiczne (reg. 47)Inne sprawy (reg. 48)

Część IV – PorządekOgólne zasady porządku w więzieniu (reg. 49 i 50)Bezpieczeństwo (reg. 51)Bezpieczeństwo więźniów (reg. 52)Szczególne środki ochrony lub bezpieczeństwa (reg. 53)Przeszukania i kontrola (reg. 54)Przestępstwa (reg. 55)Dyscyplina i kary (reg. 56-62)Powtórne pociągnięcie do odpowiedzialności za to samo naruszenie (reg. 63)Użycie siły (reg. 64-67)Środki przymusu (reg. 68)Broń (reg. 69)Wnioski i skargi (reg. 70)

Część V – Dyrekcja i personelPraca w więzieniu jako służba publiczna (reg. 71-75)Dobór personelu więziennego (reg. 76-80)Szkolenie personelu więziennego (reg. 81)Zarządzanie więzieniami (reg. 82-88)Personel wyspecjalizowany (reg. 89)Oddziaływanie na świadomość społeczną (reg. 90)Badania i ocena (reg. 91)

Część VI – Kontrola i monitoringKontrola rządowa (reg. 92)Niezależny monitoring (reg. 93)

Część VII – Tymczasowo aresztowaniStatus tymczasowo aresztowanych (reg. 94)Podejście do tymczasowo aresztowanych (reg. 95)Zakwaterowanie (reg. 96)Odzież (reg. 97)Porady prawne (reg. 98)

72


Kontakt ze światem zewnętrznym (reg. 99)Praca (reg. 100)Dostęp do reżimu dla więźniów skazanych (reg. 101)

Część VIII – Więźniowie skazaniCele systemu odbywania kary dla więźniów skazanych (reg. 102)Funkcjonowanie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych (reg. 103)Organizacyjne aspekty odbywania kary pozbawienia wolności (reg. 104)Praca więźniów skazanych (reg. 105)Edukacja więźniów skazanych (reg. 106)Zwalnianie więźniów skazanych (reg. 107)

Część IX – Uaktualnianie zasad (reg. 108)

73


75


Teodor Szymanowski


Europejskie Reguły Więzienne

Komentarz

I. Uwagi wstępne

Wśród dokumentów międzynarodowych określających standardy postępowania z osobami legalnie pozbawionymi wolności Europejskie Reguły Więzienne, znowelizowane w 2006 r. spełniają szczególną rolę.

Ich doniosłe znaczenie wynika z faktu, że stanowią one niemal kom-pletny zbiór postanowień dotyczących wykonywania kar i środków po-legających na izolacji osób pozbawionych wolności. Oczywiście reguły nie mogą zastąpić szczegółowych przepisów prawa karnego wykonawcze-go, w krajach do których one są kierowane w postaci zaleceń, ponieważ nie określają one wszystkich procedur postępowania wykonawczego oraz wielu instytucji właściwych poszczególnym państwom.

Znaczenie Europejskich Reguł Więziennych polega na zaleceniu prze-strzegania tych zasad i wartości w systemach penitencjarnych państw w naszej części świata, które są ważne w europejskim kręgu cywiliza-cyjnym i które zostały proklamowane w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., a następnie określone w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w 1950 r. jak rów-nież Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkie-mu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu z 1987 r.

Europejskie Reguły Więzienne, w przeszłości były poprzedzone innymi ważnymi dokumentami tj. Regułami Minimalnymi ONZ z 1955 r., których stosowanie przez państwa członkowskie zalecała Rada Społeczno-Gospo-darcza ONZ, a następnie Wzorcowymi Regułami Minimum Postępowania z Więźniami z 1984 r. Dokumenty te odegrały doniosłą rolę w propagowa-niu cywilizowanych i postępowych standardów dotyczących praworząd-nego i humanitarnego postępowania z więźniami w krajach całego świata. Szczególnie ważne były one dla państw pokolonialnych tworzących

76

Teodor Szymanowski

systemy prawa i wykonywania kar, a także dostarczyły one istotnych argu-mentów w walce o praworządne postępowanie z osobami pozbawionymi wolności w państwach totalitarnych.

Warto przypomnieć, że również w Polsce w okresie władzy komuni-stycznej liczni przedstawiciele środowisk naukowych, a także demokra-tycznej opozycji, domagali się pożądanych zmian w systemach prawa karnego oraz wykonywania kar i środków karnych, szczególnie tych, które polegały na izolacji osób w następstwie popełnianych przestępstw a także działalności opozycyjnej, do której zaliczali się także więźniowie polityczni, lub stosując szerszą definicję – więźniowie sumienia.

W 1987 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Rekomendację nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, które po latach, uwzględniając zmiany jakie zaszły w polityce karnej i zarządzania sys-temami więziennymi zostały zastąpione w 2006 r. przez niniejszą wersję Reguł.

Do najważniejszych zmian jakie zaszły w tym okresie należy zaliczyć upadek systemu komunistycznego w kilkunastu krajach Europy środko-wowschodniej i rozpad ZSRR, w rezultacie czego w licznych zdemokra-tyzowanych krajach zmieniały się systemy karania i wykonywania sankcji karnych. W tym też okresie zanotowano w krajach europejskich znaczący wzrost przestępczości a także, w następstwie tego, powiększenie się po-pulacji więziennej i narastające problemy związane z tzw. przeludnieniem więzień.

Omawiając Europejskie Reguły Więzienne (dalej: ERW) można zastanawiać się dlaczego nie wystarczą uniwersalne reguły więzienne obo-wiązujące w całym świecie czyli Reguły Minimalne czy też Wzorcowe Reguły Postępowania z Więźniami. Odpowiadając na to pytanie trzeba stwierdzić, że w międzynarodowym porządku prawnym funkcjonują dokumenty (w postaci bardzo różnych aktów, np. konwencje, traktaty, protokoły, karty, deklaracje i rekomendacje) jako akty o charakterze uni-wersalnym (powszechnym) lub dokumenty regionalne, np. dotyczące krajów Europy, Ameryki czy też Afryki.

To zróżnicowanie, zwłaszcza jeśli mamy na myśli dokumenty regio-nalne, ma istotny sens ponieważ uwzględnia tradycje historyczne, poziom rozwoju społecznego, gospodarczego, cywilizacyjnego czy też więzi ist-niejące między obywatelami poszczególnych krajów.

Szczególny przykład stanowi tu Europa, w której procesy jednoczenia się zachodzą w dwóch strukturach, tj. w Radzie Europy, do której należą wszystkie kraje europejskie i w Unii Europejskiej, zrzeszającej aktualnie

77

Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne

27 państw. W obydwu tych strukturach istnieje najczęściej żywa wymiana osób, gospodarcza, kulturalna, turystyczna, a także informacji i idei.

Dodatkowo w państwach Unii Europejskiej istnieje, mimo wszelkich przeszkód i trudności, tendencja do unifikacji różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego, w tym również systemów prawnych włącz-nie z prawem karnym w szerokim rozumieniu tego określenia. Istnieją, jak wiemy, wspólne instytucje i środki prawne jak np. europejski nakaz aresztowania czy kierowanie obywateli skazanych w innych państwach do odbywania kary pozbawienia wolności w kraju pochodzenia.

Podane wyżej okoliczności przemawiają więc za przyjmowaniem wspólnych standardów prawnych także w dziedzinie prawa karnego tym bardziej, że na ogół respektujemy wspólny system wartości, takich przede wszystkim, jak: poszanowanie ustroju demokratycznego jako najwłaściwsze-go, przestrzeganie praworządności i praw człowieka, świadczenie pomocy osobom jej potrzebującym i inne. Te zasady dotyczą również sprawców przestępstw i osób pozbawionych wolności, w odniesieniu do których jako ważne zadanie stawia się umożliwienie im powrotu do społeczeństwa po odbyciu kary. Dlatego też przedstawiciele nauki w Polsce w licznych pracach z zakresu prawa karnego i penitencjarystyki podkreślają doniosłe znaczenie dokumentów zalecających przestrzeganie standardów między-narodowych w tym również ERW12.

II. Cele i zadania ERW

W niniejszym krótkim komentarzu szczególnie chciałbym zwrócić uwagę na znaczenie ERW dla polskiego systemu penitencjarnego, zwłasz-cza dla aktualnie spełnianych zadań, a także jego doskonalenia w bliższej i dalszej perspektywie. Szczegółowe omawianie poszczególnych postano-wień ERW i dokonanie właściwej wykładni wymagałoby poświęcenia tej

12 Por. m.in. D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, Toruń 1998; P. Hof-mański, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu [w:] Standardy Prawne Rady Europy, T. 3, 1997, oraz: Nowe polskie prawo karne w świetle europejskich standardów w zakresie ochrony praw człowieka, Warszawa 1997; J. Hołda i Z. Hoł-da, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2006; J. Jasiński, Standardy prawne Rady Europy, Warszawa 1997; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010; M. Płatek, Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r., Państwo i Prawo, 2008, Nr 2; B. Stańdo-Kawecka, Ochrona osób pozbawionych wolności w świetle Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Ka-raniu, PWP, Nr 9, 1995, oraz: Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 1998; G. Szczygieł, Kara pozbawienia wolności [w:] System prawa karnego (red. A. Marek), Tom 6, 2010; T. Szymanowski, Znaczenie standardów międzynarodowych w polskim prawie karnym [w:] Prawo XXI wieku, oraz: Międzynarodowe standardy wykonywania kary pozbawienia wol-ności i ich respektowanie w polskim systemie penitencjarnym, PWP, Nr 50, 2006.

78

Teodor Szymanowski

tematyce kilkudziesięciu stron tekstu, co z uwagi na założenia tej publika-cji nie jest możliwe. Jednocześnie warto podkreślić, że rozwinięcie więk-szości postanowień ERW znajduje się w przytoczonych w tej publikacji rekomendacjach Rady Europy, z których wszystkie zostały opatrzone komentarzem. Ponadto w przypisie podaję tytuły szeregu publikacji przed-stawicieli nauki prawa karnego i penitencjarystyki, które pozwalają na po-szerzenie wiedzy w tej dziedzinie osobom szczególnie zainteresowanym tematyką standardów, w tym i ERW w wykonywaniu kary pozbawienia wolności.

Zasadnicze cele i zadania ERW zostały określone w części wstępnej tych zaleceń oraz w treści stu ośmiu reguł, często podzielonych jeszcze na ustępy. Wynika z nich, że do zasadniczych celów reguł, których stosowa-nie zaleca omawiany dokument, należą przede wszystkim:

– praworządne wykonywanie kary pozbawienia wolności,– humanitarne postępowanie z więźniami, z poszanowaniem ich

godności,– przygotowanie ich do powrotu do społeczeństwa tak, aby szano-

wali porządek prawny, a szczególnie – nie popełniali przestępstw,– zapewnienie ochrony społeczeństwa przed przestępczością a także

bezpieczeństwa w więzieniach.Są to więc cele, które w każdym cywilizowanym i praworządnym pań-

stwie muszą się spotkać z pełną aprobatą. Zgodnie z postanowieniami powyż-szych zaleceń reguły więzienne powinny być stosowane w wielu dziedzinach aktywności organów państw, do których należy zaliczyć przede wszystkim:

– ustawodawstwo; ten postulat należy rozszerzyć na wszelkie prze-pisy prawne, tj. w Polsce także na akty wykonawcze w postaci rozporządzeń i zarządzeń,

– politykę karną i penitencjarną, a także– bezpośrednie wykonywanie kar i środków izolacyjnych wobec

osób pozbawionych wolności.Wszystkie więc wymienione działania państwa powinny być zgodne

z obowiązującymi regułami więziennymi, zapisanymi w załączniku do Rekomendacji (2006) 2. Stanowią one, w pewnych przypadkach, jakby aksjologiczną podstawę konkretnych norm prawnych w poszczególnych państwach, w innych – wytyczne do podejmowania określonych działań zarówno ustawodawczych jak i organizacyjnych.

Następnie należy postawić pytanie, jakie są konsekwencje nieprzestrzegania tych reguł, które przecież nie mają charakteru hard low (twardego prawa).

79


Najpierw można przewidywać ujemne reakcje w opinii publicznej danego kraju lub negatywne opinie wyrażane w innych państwach, szcze-gólnie należących do regionu europejskiego. Mogą one być wyrażane przez organizacje pozarządowe pełniące funkcje kontroli społecznej, przedstawicieli nauki czy wreszcie – jeśli naruszenia standardów przy-biorą formy masowe lub drastyczne – mogą być nagłaśniane w środkach masowego przekazu.

Naruszanie standardów może mieć jednak konkretne negatywne na-stępstwa dla państw, w których do nich dochodzi. Wymienimy tu dwie niepomyślne dla takich państw reakcje. Jedną z nich stanowi raport CPT (skrót ang. Komitetu ds. Zapobiegania Torturom lub Poniżającemu Trak-towaniu lub Karaniu) w odniesieniu do państw, które podpisały stosowną konwencję i zezwalają na okresowe wizytacje. Druga – to orzeczenie Eu-ropejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wydane w wyniku złożenia skargi przez osoby pozbawione wolności z uwagi na naruszenia ich praw. Dotyczy to oczywiście praw gwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a także konwencji chroniącej przed tortu-rami oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, ale warto podkreślić, że w ocenach ETPCz i w orzeczeniach przyznających rację skarżącym osobom, czy też uwięzionym Trybunał często sięga do argumentów powołujących się na naruszanie standardów postępowania z więźniami określonych w ERW.

Warto też wyrazić przekonanie, że w przyszłości niektóre z tych stan-dardów staną się postanowieniami konwencji, a także unormowań w usta-wodawstwie poszczególnych państw.

Postanowienia ERW są zalecane przez Komitet Ministrów Rady Eu-ropy do ich rozpowszechnienia (po ich przetłumaczeniu) jak najszerzej, szczególnie wśród władz sądowych, personelu więziennego i więźniów. W Polsce należałoby udostępniać i rozpowszechniać je również wśród kuratorów sądowych, adwokatów a także studentów i słuchaczy, którzy w przyszłości podejmą pracę w wymiarze sprawiedliwości i w organach ścigania.

Należałoby również doprowadzić do tego, aby w szkoleniu sędziów uwzględniać obowiązkowo znajomość ERW. Chodzi bowiem o to, aby zasady i postanowienia tych reguł stały się nieodłącznym elementem świa-domości prawnej wszystkich tych środowisk, które mają związek z reali-zacją zadań wymiaru sprawiedliwości.

80

Teodor Szymanowski

III. Realizacja ERW w Polsce i zadania z tym związane

Europejskie Reguły Więzienne, jak już wcześniej zaznaczono, dotyczą trzech płaszczyzn działalności:

1. Ustawowej, a także przepisów podustawowych.2. Zarządzania, w tym przede wszystkim dysponowania przez

więziennictwo określonymi zasobami kadrowymi, materialnymi i finansowymi.

3. Bezpośredniego wykonywania sankcji skutkujących pozbawie-niem wolności.

Łatwo można zauważyć, że istnieje współzależność między tymi trze-ma płaszczyznami działania, przy czym w przypadku dwóch pierwszych wiążące decyzje są podejmowane przez nadrzędne organy państwa po-cząwszy od parlamentu i rządu, a skończywszy na ministrze sprawiedli-wości. Natomiast bezpośrednie wykonywanie orzeczonych sankcji należy zgodnie z art. 78 § 1 kkw do funkcjonariuszy SW i pozostałych pracow-ników więziennictwa.

Kolejno omówię pokrótce jak przedstawia się działalność w trzech wymienionych płaszczyznach.

Ad 1.Ustawodawstwo państwa polskiego dotyczące wykonywania kar

pozbawienia wolności w drugiej połowie lat 90., po uchwaleniu Ustawy o Służbie Więziennej (1996 r.) i potem Kodeksu karnego wykonawczego (1997 r.) osiągnęło poziom unormowań europejskich, z tym że w przypad-ku niektórych przepisów nie udało się osiągnąć standardu europejskiego. Dotyczy to przede wszystkim normy powierzchni mieszkalnej przypadają-cej na jedną osobę pozbawioną wolności, która zgodnie z postanowieniem art. 110 § 2 wynosić powinna nie mniej niż 3 m². Norma ta była również naruszana w następstwie przeludnienia zakładów karnych. Jednocześnie drugim skutkiem tego nowego zjawiska była niemożność spełnienia kolejnego postanowienia ERW, tj. przyjęcia jako zasady odbywania kary pozbawienia wolności w porze nocnej w osobnej celi (reguła 18.5).

Kolejnym następstwem przeludnienia było pewne ograniczenie możli-wości organizowania działalności kulturalno-oświatowej i sportowej, na skutek adaptacji niektórych pomieszczeń na cele mieszkalne dla więźniów.

Można by przytoczyć jeszcze inne skutki przeludnienia. Powstaje w związku z tym pytanie, czy można zmienić przepisy kkw tak, aby spro-stać szeregu postanowieniom ERW.

81


Teoretycznie jest to możliwe, ale po spełnieniu jednego z dwóch wa-runków, tj. – albo ogromnego zwiększenia środków na więziennictwo w celu budowy kilkudziesięciu nowych więzień i następnie opłacania ich funkcjonowania, albo przeprowadzenia reformy prawa karnego, w wyni-ku której populacja więźniów zmniejszy się do poziomu średniej europej-skiej, tj. w Polsce do około 40 tys. osób pozbawionych wolności. Pierw-sze rozwiązanie należy uznać za niemożliwe do zrealizowania ze względu na sytuację ekonomiczną. Natomiast drugie byłoby osiągalne, ponieważ stan przestępczości w Polsce całkowicie na to pozwala, co wynika z badań kryminologicznych i ustaleń polityki karnej, ale wskutek braku woli politycznej kompetentnych organów władzy tego rozwiązania, które proponuje nauka dotąd nie przyjęto.

Sprawa przeludnienia jest więc zasadniczą przeszkodą w pełnym przy-jęciu standardów europejskich i nie można tu mówić jedynie o odpowie-dzialności aparatu wykonującego kary.

Mówiąc o stosunku polskiego prawa karnego wykonawczego do ERW warto zaznaczyć, że z wyjątkiem problemu przeludnienia i niektórych jego następstw przepisy te byłyby zgodne z regułami, gdyby ich nie naruszyła ostatnia nowelizacja kkw, która weszła w życie 1.01.2012 r. Nie wdając się tu w szczegółową analizę przepisów nowelizujących, z których większość jest do zaakceptowania, można jako przykład niezgodności z ERW podać ograniczenie prawa skazanych do składania skarg (por. zmieniony art. 6 § 2 i § 3 noweli do kkw, który stawia warunki dla rozpatrzenia skarg lub próśb sprzecznie z regułą 70.1, która żadnych warunków nie przewiduje) czy też usunięcie z art. 103 kkw możliwości składania skarg przez osobę pozbawioną wolności za pośrednictwem właściwych organizacji pozarzą-dowych (art.103 noweli kkw niezgodny z postanowieniami ERW doty-czącymi korzystania z pomocy prawnej – reguła 23 i kontaktowania się z przedstawicielami organizacji zewnętrznych – reguła 24.1).

Występujące w kilku wypadkach niezgodności przepisów polskie-go prawa z ERW są spowodowane przez organy nadrzędne wobec służ-by więziennej, tj. władzę ustawodawczą. W tym wypadku od aktywno-ści obywatelskiej zależeć będzie doprowadzenie do odpowiednich zmian w przepisach.

Ad 2.Istotny wpływ na odpowiednią realizację międzynarodowych standar-

dów wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowa-nia ma, jak to już wcześniej zaznaczono, zarządzanie więziennictwem na

82

Teodor Szymanowski

szczeblu najwyższym, tj. przez organy rządowe oraz parlament (uchwala-nie budżetu). Jak wiadomo minister sprawiedliwości sprawuje zwierzchni nadzór nad funkcjonowaniem więziennictwa i ma wpływ na realizowaną politykę penitencjarną m.in. przez wydawanie rozporządzeń, nominacje kadrowe, proponowanie środków finansowych na działalność. Ten typ aktywności jest ściśle związany z prawnym regulowaniem działalności więziennictwa czy to przez wydawanie rozporządzeń wykonawczych, czy przede wszystkim przygotowywanie projektów przepisów dotyczących zmian w kkw, czy w Ustawie o Służbie Więziennej. Konkludując można uznać, że określony wpływ na przestrzeganie i wprowadzanie standardów europejskich do polskiego systemu penitencjarnego ma działalność mini-stra sprawiedliwości w zakresie zarządzania zakładami karnymi i areszta-mi śledczymi jak też oczywiście Służby Więziennej. Dlatego też w progra-mie działalności resortu sprawiedliwości dotyczącej więziennictwa należy wciąż mieć na uwadze ERW. Piszemy o tym dlatego, że do tej pory nie uwzględniono tego postulatu wynikającego z Rekomendacji Rady Mini-strów Rady Europy – Rec (2006) 2.

Ad 3.W tym punkcie komentarza należy zwrócić uwagę na wykonywanie

kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania przez funk-cjonariuszy SW i pozostałych pracowników więziennictwa w kontekście przestrzegania ERW.

Osoby realizujące przepisy kkw oraz innych aktów prawnych mają bezpośredni kontakt ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi, i stąd ich szczególna rola a zarazem odpowiedzialność za przestrzeganie ERW. Oczywiście nie mogą ponosić konsekwencji za ewentualne nieprzestrze-ganie standardów europejskich w należytym stopniu w działalności, o któ-rej była mowa w pkt. 1 i 2. Ale zakres uprawnień i obowiązków wzglę-dem osób pozbawionych wolności jest nie mniej ważny dla prawidłowego funkcjonowania systemu penitencjarnego. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na kilka pozytywnych okoliczności w pracy personelu więziennego.

Pierwsza z nich – to znaczące zwiększenie kadry w ciągu minionego 10-lecia z 23 281 (na 79 634 osób pozbawionych wolności) w 2001 r. do 29 512 (na 80 428 osób pozbawionych wolności) w 2010 r., czyli jest to wzrost ponad ¼ stanu personelu więziennictwa.

Druga okoliczność – to wysoki poziom wykształcenia kadry – w 2010 r. wyższe wykształcenie posiadało 37,2%, a wyższe zawodowe – 10,2% pra-cowników, co osiągnięto po raz pierwszy w historii więziennictwa polskiego.

83


Trzecia, bardzo pozytywna okoliczność – to fakt, iż naruszanie prze-pisów prawa polegające na niewłaściwym stosunku do więźniów przeja-wiające się w sposób drastyczny zarówno w 2001 r. jak i 10 lat później nie zdarzało się. W tych samych latach funkcjonariusze odpowiadali dys-cyplinarnie (w 2010 r. – 251 razy) i w kilku przypadkach skończyło się to nawet wydaleniem ze służby. Warto też podkreślić, co uwiarygodnia powyższe dane, że w świetle wizytacji CPT, w ubiegłych kilku latach, jak wynika ze sprawozdań Komitetu, pozytywne (lub zadawalające) oceny dotyczyły stosunku personelu do skazanych polegające na bezpośrednich relacjach ze skazanymi oraz niezbyt wielkiej liczby skazanych wnoszą-cych skargi na postępowanie funkcjonariuszy i pracowników więzien- nictwa.

Powyższe optymistyczne stwierdzenia wcale nie oznaczają, iż nie ma problemów z naruszaniem praw osób pozbawionych wolności. Dowodzą tego zarówno ustalenia powizytacyjne CPT jak również wyniki badania skarg wnoszonych przez więźniów do Biura Rzecznika Praw Obywatel-skich. Z tego co wyżej napisano można wyprowadzić wniosek, że system penitencjarny w Polsce nie toleruje rażącego łamania prawa krzywdzą-cego więźniów. Natomiast istnieją naruszenia standardów, na które po-zwalają przepisy, ale którym działalność personelu mogłaby skutecznie zapobiegać. Zagadnieniu temu poświęciłem ostatni fragment komentarza do ERW.

W jaki sposób funkcjonariusze oraz pozostali pracownicy więziennic-twa mogą przyczyniać się do przestrzegania ERW w bezpośrednim wyko-nywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania?

Oczywiście nie wchodzi w grę naruszanie, naciąganie czy omijanie obowiązujących przepisów. Na to nie pozwala praworządność. Natomiast jeśli przepisy obowiązujące nie zabraniają działań, które zalecają ERW, nie ma powodu aby nie stosować się do wskazań tej, nazwijmy to górno-lotnie, Europejskiej Konstytucji Penitencjarnej, skoro jest to korzystne dla systemu penitencjarnego oraz osób pozbawionych wolności.

Tu przykładowo wymieniono kilka możliwości, które polegają na pozytywnym względem więźnia postępowaniu, na jego wniosek lub z własnej inicjatywy jego przełożonego:• W związku z ograniczeniami dotyczącymi składania przez skazanego

wniosków, skarg lub próśb wprowadzonymi przez nowelizację kkw obowiązującą od 1.01.2012 r. w art. 6 i w nawiązaniu do reguły 70 jego przełożeni powinni pouczać go o warunkach złożenia tych skarg i próśb tak, aby zostały one rozpatrzone.

84

Teodor Szymanowski

• W stosowaniu obostrzeń w wykonywaniu kary pozbawienia wolności (m.in. w art. 88 § 5a i 5b, art. 88a kkw) należy w maksymalnym stopniu uwzględniać ERW, tj. regułę 51.

• Przy kwalifikowaniu skazanych jako zagrażających bezpieczeństwu lub jako zagrożonych niebezpieczeństwem powinno się uwzględniać postanowienia reguł 51, i 52, a przy wzmożonych środkach ochrony reguły 53.

• Nowela do kkw w art. 100 zniosła zasadę kierowania skazanego do odbywania kary „we właściwym zakładzie położonym w miarę możli-wości najbliżej jego miejsca zamieszkania”. W związku z regułą 17.1, która wymienioną zasadę promuje ten błąd można naprawiać przez umieszczanie skazanych, tak jak to przewidywał dawny art. 100 kkw w zakładzie bliskim miejsca zamieszkania skazanego, co nie narusza przecież obowiązujących przepisów.

• Przy przenoszeniu skazanych do innego zakładu karnego, przewidzia-nym w art. 100 § 1 kkw można uwzględniać regułę 17.3, co oznacza jego podmiotowe traktowanie, a nie narusza w niczym przepisów kkw.

• W związku z realizacją postanowień art. 79b a także innych przepisów o klasyfikacji skazanych, warto uwzględnić reguły 103.2 do 103.4 tak, aby skazanego zaangażować w opracowywanie indywidualnego planu odbywania kary.

• Zgodnie z zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy ERW powinny być rozpowszechniane również wśród osób pozbawionych wolności, ponieważ ich zadaniem jest angażowanie więźniów aby swym zacho-waniem przyczyniali się do prawidłowego osiągania celów systemu penitencjarnego w Polsce.

• Pożądane jest, aby wszyscy funkcjonariusze i pracownicy więziennictwa, którzy dostrzegą sytuacje, w których europejskie reguły nie są stoso-wane, mimo obiektywnych ku temu możliwości, dawali o tym znać swoim przełożonym, włącznie z kierownictwem CZSW, lub do redak-cji „Forum Penitencjarnego”.Kończąc ten krótki komentarz do ERW, jako obserwator i badacz więzien-

nictwa polskiego od ponad 50 lat, a także przewodniczący komisji, która przygotowała kkw z 1997 r. wyrażam opinię, że współczesne więziennictwo niezależnej RP dokonało ogromnego postępu na historyczną skalę i jest organem nastawionym na praworządne i humanitarne wykonywanie swych zadań.

Można też mieć nadzieję, że inkorporacja Europejskich Reguł Więzien-nych nie tylko formalna, ale też w świadomości ludzkiej, pozwoli na do-konanie dalszego postępu.

85


Rekomendacja 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna

1. Zgromadzenie Parlamentarne przyjęło w dniu 27 kwietnia 2004 r. Rekomendację 1656 (2004) w sprawie sytuacji w europejskich więzie-niach i aresztach śledczych, w której zalecono Komitetowi Ministrów sporządzenie we współpracy z Unią Europejską Europejskiej Karty Więziennej.

2. Zgromadzenie wyraża ubolewanie nad dość powściągliwą reakcją Komitetu Ministrów na jego propozycję opracowania Europejskiej Kar-ty Więziennej. Zgromadzenie przywołuje odpowiedź na Rekomendację 1656 (2004), wystosowaną przez Komitet Ministrów w czerwcu 2004 r., w której wyraził on życzenie pozostania przy istniejących instrumen-tach i kontynuowania prac nad uaktualnieniem Europejskich Reguł Więziennych.

3. Zgromadzenie pozytywnie odnosi się do decyzji Komitetu Ministrów dotyczącej uaktualnienia Rekomendacji Nr R (87) 3 Komitetu Mini-strów Europejskie Reguły Więzienne oraz pozytywnie ocenia znakomitą pracę nad nowelizacją reguł więziennych, wykonaną pod egidą Euro- pejskiego Komitetu Problemów Przestępczości.

4. Zgromadzeniu zależy na tym, aby realizacja propozycji sformułowanych w Rekomendacji 1656 (2004) była aktywnie monitorowana i wery-fikowana. Sytuacja w więzieniach w wielu krajach europejskich jest niepokojąca, by nie powiedzieć krytyczna. Przeludnienie, choroby, niedożywienie lub opłakane warunki sanitarne są udziałem setek tysięcy więźniów. Zdaniem Zgromadzenia, nieprzystosowanie jednostek peni-tencjarnych i brak jakiejkolwiek polityki karnej w niektórych państwach członkowskich oraz brak właściwej koordynacji polityki karnej i wię- ziennictwa pomiędzy państwami oznacza, że Europa musi przyjąć kon-sekwentny, skuteczny i ambitny program promujący europejską politykę penitencjarną, a także opracować dokument określający bezwzględnie wiążące wszystkie państwa członkowskie standardy i wspólne kryte-ria, umożliwiające harmonizację kar i warunków odbywania kary oraz monitorowanie ich wdrażania.

5. Europejska Karta Więzienna ma na celu zapewnienie przestrzega-nia praw i godności osób pozbawionych wolności. Dokument ten ma określać szczegółowe i wiążące zasady, obowiązujące każdą osobę związaną z systemem więziennictwa, dotyczące poszanowania praw

86


człowieka wszystkich osób pozbawionych wolności od chwili zatrzy-mania, poprzez okres tymczasowego aresztowania, aż po umieszczenie w zakładzie karnym i odbywanie kary, równocześnie regulując kwestię resocjalizacji więźniów.

6. Europejska Karta Więzienna będzie spójnym narzędziem działania, pod warunkiem monitorowania stosowania zawartych w niej zasad i reguł. Jeżeli mamy opracować bezwzględnie wiążące ramy prawne dla państw – stron i zagwarantować skuteczne wdrażanie jej postanowień, karta będzie musiała zostać wyposażona we własne, odpowiednie i skuteczne mechanizmy nadzoru.

7. Europejska Karta Więzienna będzie ambitnym dokumentem, o ile zostanie ona skierowana nie tylko do 46 państw członkowskich Rady Europy, ale również do państw spoza Rady Europy oraz innych orga-nizacji, takich jak Unia Europejska.

8. Na koniec, Zgromadzenie ubolewa nad faktem, iż żadne państwo spoza Rady Europy nie przystąpiło jeszcze do Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Trak-towaniu albo Karaniu (ETS Nr 126), zgodnie z Protokołem Nr 1 (ETS Nr 151).

9. Pragnąc promować skuteczne wdrożenie Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne w państwach członkowskich, Zgroma-dzenie zaleca Komitetowi Ministrów:9.1. niezwłoczne opracowanie dla państw członków nowej konwencji

określającej szczegółowe i wiążące zasady traktowania więźniów na podstawie Europejskiej Karty Więziennej załączonej do raportu, która doprowadziła do uchwalenia niniejszej rekomendacji (doku-ment 10922);

9.2. zaangażowania Unii Europejskiej w przygotowywanie projektu konwencji na szczeblu międzyrządowym za pośrednictwem Parla-mentu Europejskiego i Komisji Europejskiej;

9.3. wzmocnienie roli Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Tor-turom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Ka-raniu (CPT), w szczególności poprzez udzielenie mu mandatu ogól-nego do nadzorowania sytuacji w zakładach karnych i aresztach śledczych, oraz poszanowania praw osób pozbawionych wolności;

9.4. rozważenie propozycji utworzenia we współpracy z Unią Europej-ską europejskiego obserwatorium więziennictwa, którego zada-niem będzie monitorowanie sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach śledczych, i które będzie kontynuowało cele i zadania

87


istniejącej struktury Rady Europy, CPT, wspomagając misję tego organu.

10. Co więcej, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do aktywnego promowania ratyfikacji Europejskiej Konwencji ds. Zapobiegania Tor-turom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu przez kraje spoza Rady Europy.

11. Ponadto, Zgromadzenie wzywa Radę Europy do:11.1. aktywnego i bezzwłocznego implementowania Rekomendacji

Komitetu Ministrów Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne;11.2. przyjęcia i implementowania krajowych programów zmierza-

jących do poprawienia warunków w instytucjach penitencjar-nych, opartych na zasadach wymienionych w Europejskich Regułach Więziennych;

11.3. wzmocnienia, na szczeblu krajowym, kluczowej roli rzeczników [praw obywatelskich] oraz misji parlamentarzystów polegającej na przeprowadzaniu kontroli w więzieniach i aresztach śledczych w celu skutecznego stosowania Europejskich Reguł Więziennych oraz przyszłej karty więziennej;

_________________________1. Tekst przyjęty przez Stały Komitet, działający w imieniu Zgromadzenia, w dniu 29 maja 2006 r. (zob. Dok. 10922, raport Komitetu ds. Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca: Michel Hunault; oraz Dok. 10936, opinia Komitetu ds. Społecznych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Ali Riza Gülçiçek).

89


Jerzy Migdał


Komentarz

W dniu 29 maja 2006 r. Stały Komitet działający w imieniu Zgroma-dzenia Parlamentarnego Rady Europy przyjął Rekomendację 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna.

W rezolucji Stały Komitet zwraca uwagę, iż Zgromadzenie Parlamen-tarne Rady Europy przyjęło w dniu 27 kwietnia 2004 r. Rekomendację 1656 (2004) w sprawie sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach śledczych, w której zalecano Komitetowi Ministrów sporządzenie we współpracy z Unią Europejską Europejskiej Karty Więziennej.

Zalecenie opracowania Europejskiej Karty Więziennej spotkało się z krytyczną reakcją Komitetu Ministrów Rady Europy, który w odpowiedzi wystosowanej w czerwcu 2004 r. argumentował na rzecz pozostania przy dotychczasowych rozwiązaniach i koncentrowania się nad pracami zwią-zanymi z uaktualnieniem Europejskich Reguł Więziennych.

Zdaniem Zgromadzenia nie było to podejście właściwe, choć równo-cześnie Zgromadzenie jak najbardziej akceptuje decyzje Komitetu Mi-nistrów dotyczące uaktualnienia Europejskich Reguł Więziennych oraz wysoko ocenia prace Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości nad nowelizacją reguł więziennych.

Zgromadzenie wskazuje jednak na konieczność kontynuowania prac nad propozycjami sformułowanymi w Rekomendacji 1656 (2004).

Sytuacja w więzieniach w wielu krajach europejskich jest niepokojąca, aby nie powiedzieć krytyczna. Przeludnienie, choroby, niedożywienie lub opłakane warunki sanitarne są udziałem setek tysięcy więźniów. Zdaniem Zgromadzenia, nieprzystosowanie zakładów penitencjarnych i brak jakiej-kolwiek polityki karnej w niektórych państwach członkowskich oraz brak właściwej koordynacji polityki karnej i więziennictwa pomiędzy państwa-mi oznacza, że Europa musi przyjąć konsekwentny, skuteczny i ambit-ny program promujący europejską politykę penitencjarną, a także opra-cować dokument określający bezwzględnie wiążące wszystkie państwa członkowskie standardy i wspólne kryteria umożliwiające harmonizacje kar i warunków odbywania kary oraz monitorowanie ich wdrażania.

90

Jerzy Migdał

Europejska Karta Więzienna ma na celu zapewnienie przestrzegania praw i godności osób pozbawionych wolności. Dokument ten ma określać szczegółowe i wiążące zasady, obowiązujące każdą osobę związaną z sys-temem penitencjarnym, dotyczące poszanowania praw człowieka wszyst-kich osób pozbawionych wolności od chwili zatrzymania, poprzez okres tymczasowego aresztowania, aż po umieszczenie w zakładzie karnym i odbywanie kary, równocześnie regulując kwestię resocjalizacji więźniów.

Według autorów rekomendacji Europejska Karta Więzienna będzie doskonałym narzędziem działania, pod warunkiem monitorowania stoso-wania zawartych w niej zasad i reguł. Jeżeli mają zostać opracowane bez-względnie wiążące ramy prawne dla państw-stron i mają one zagwaran-tować skuteczne wdrażanie jej postanowień Karta będzie musiała zostać wyposażona we własne, odpowiednie i skuteczne mechanizmy nadzoru.

Zdaniem Zgromadzenia Europejska Karta Więzienna będzie właści-wym rozwiązaniem, o ile zostanie skierowana nie tylko do 46 państw członkowskich Rady Europy, ale również do państw spoza Rady Europy oraz innych organizacji, takich jak Unia Europejska. Zgromadzenie ubo-lewa nad faktem, iż żadne państwo spoza Rady Europy nie przystąpiło jeszcze do Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nie-ludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (ETS Nr 126), zgodnie z Protokołem Nr 1 (ETS Nr 151).

Pragnąc promować skuteczne wdrożenie Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne w państwach członkowskich, Zgromadzenie zaleca Komitetowi Ministrów:

– niezwłoczne opracowanie dla państw członków nowej konwencji określającej szczegółowe i wiążące zasady traktowania więźniów na podstawie projektu Europejskiej Karty Więziennej załączonej do raportu, która doprowadziła do uchwalenia niniejszej rekomen-dacji (dokument 10922);

– zaangażowania Unii Europejskiej w przygotowanie projektu kon-wencji na szczeblu międzyrządowym za pośrednictwem Parlamen-tu Europejskiego i Komisji Europejskiej;

– wzmocnienie roli Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), w szczególności poprzez udzielenie mu mandatu ogólnego do nad-zorowania sytuacji w zakładach karnych i aresztach śledczych, oraz poszanowania praw osób pozbawionych wolności;

– rozważenie propozycji utworzenia we współpracy z Unią Europejską europejskiego obserwatorium więziennictwa, którego zadaniem

91

Komentarz do Rekomendacji 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna

będzie monitorowanie sytuacji w europejskich więzieniach i aresz-tach śledczych, i które będzie kontynuowało cele i zadania istniejącej struktury Rady Europy, CPT, wspomagając misję tego organu.

Co więcej, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do aktywnego pro-mowania ratyfikacji Europejskiej Konwencji ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu przez kraje spoza Rady Europy.

W dokumencie tym Zgromadzenie wzywa ponadto Radę Europy do: – aktywnego i bezzwłocznego implementowania Rekomendacji

Komitetu Ministrów Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne;– przyjęcia i implementowania krajowych programów zmierzających

do poprawienia warunków w instytucjach penitencjarnych, opartych na zasadach wymienionych w Europejskich Regułach Więziennych;

– wzmocnienia, na szczeblu krajowym, kluczowej roli rzecznika praw obywatelskich oraz misji parlamentarzystów, polegającej na przeprowadzaniu kontroli w więzieniach i aresztach śledczych w celu skutecznego stosowania Europejskich Reguł Więziennych oraz przyszłej karty więziennej.

Wydaje się, iż na obecnym etapie brak jest realnych możliwości by w krótkim okresie czasu wypracować tekst Konwencji Europejskiej Karty Więziennej uwzględniającej założenia przedstawione w rezolucji a moż-liwe do zaakceptowania nie tylko przez kręgi Unii Europejskiej, ale także wszystkie 46 państw Rady Europy oraz innych państw spoza Rady Euro-py. Kartę pomyślano jako dokument bezwzględnie wiążący i narzucający wysokie standardy, także materialne, w traktowaniu osób pozbawionych wolności oraz zawierający mechanizmy skutecznego nadzoru nad prze-strzeganiem jej postanowień, nie jest dokumentem możliwym do zaakcep-towania przez kraje nieprzygotowane do przyjęcia tych daleko idących, a co ważniejsze, wiążących zobowiązań co do traktowania osób pozba-wionych wolności. Natomiast w dniu 11 stycznia 2006 r. weszły w życie nowe Europejskie Reguły Więzienne, stanowiąc nowe zalecenia Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw w zakresie standardów wykonywania kary pozbawienia wolności.

Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r. nie są tylko poprawioną wer-sją poprzednich regulacji międzynarodowych. Zawierają nową filozofię wykonywania kary pozbawienia wolności i dlatego ich znaczenie daleko wykracza poza wąsko pojętą politykę penitencjarną.

Wcześniejsze dokumenty międzynarodowe miały inne podejście do tej kary. Nie kwestionowały jej istoty, ani potrzeby jej stosowania. Reguły Minimum Postępowania z Więźniami uchwalone w 1955 r. przez I Kongres

92

Jerzy Migdał

Narodów Zjednoczonych w sprawie Przestępczości i Postępowania z Przestępcami precyzowały, co jest dopuszczalne jako pewne minimum w postępowaniu z osobami pozbawionymi wolności. Wskazywały, jakie minimalne warunki muszą osobom uwięzionym być zapewnione, by zapew- niały zachowanie tak zdrowia fizycznego, jak i psychicznego. Generalnie miały wyznaczać standardy postępowania wobec uwięzionych, chroniące przed niewłaściwym traktowaniem przez wykonujących tę karę. Narzucały wizję, iż skazany mimo uwięzienia, ma prawo do poszanowania jego ludzkiej godności. Europejskie Reguły Więzienne z 1973 r., a szczególnie z 1987 r. w istocie stanowiły regionalną bardziej wymagającą wersję reguł ONZ. Istnieje szeroko reprezentowany pogląd, iż katalog praw więźnia należy tworzyć właśnie w oparciu o Reguły Minimum ONZ i Europejskie Reguły Więzienne. Przewidywane w tych dokumentach reguły są uzupeł-nieniem ogólnych sformułowań Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i Europej-skiej Konwencji Praw Człowieka. Dokumenty europejskie podnosiły za-tem godność więźnia do rangi podstawowej zasady wykonywania kary pozbawienia wolności i narzucały wysokie standardy jej realizacji, ale jednocześnie nie kwestionowały zasadności stosowania kary pozbawienia wolności, choć zdecydowanie nie były do niej nastawione euforycznie. Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r. nie tylko od strony aksjologicznej, ale także pod względem semantycznym – traktują problematykę wyko-nywania kary pozbawienia wolności odmiennie od wcześniejszych doku-mentów. Czerpiąc z dorobku idei zawartych we wcześniejszych regułach i doświadczeniach praktyki, modyfikują swoje nastawienie, odchodząc od nierealnych oczekiwań stawianych karze pozbawienia wolności, formułu-jąc jednocześnie nowe przesłanie. Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r. na obecnym etapie rozwoju cywilizacyjnego karę więzienia przyjmują do wiadomości, ale równocześnie przyznają wprost, że kara pozbawienia wolności szkodzi, a zatem jej wykonanie powinno odbywać się w sposób, któ-ry minimalizuje szkody, od początku służąc społecznej integracji skazanego.

Z punktu widzenia państw członkowskich Rady Europy jak i państw spo-za Rady Europy, Europejskie Reguły Więzienne są łatwiejsze do zaakcep-towania, gdyż są zaleceniami które mogą być wdrażane przez poszczegól-ne państwa stopniowo i nie rodzą konkretnych zobowiązań już w chwili ich przyjęcia. Zakreślają one kierunki reformy systemów penitencjarnych, ale przyjęta formuła zaleceń powoduje iż kraje akceptujące co do zasady ich za-pisy, a budujące dopiero systemy demokratyczne albo mające trudności ma-terialne, mają czas do ich implementacji do krajowego porządku prawnego.

93



o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu

przed jego nadużywaniem(przyjęta przez Komitet Ministrów 27 września 2006 r.,

podczas 947. spotkania zastępców ministrów)


biorąc pod uwagę fundamentalne znaczenie zasady domniemania niewin-ności i prawa do wolności osobistej,

zdając sobie sprawę z nieodwracalnych szkód, jakie pozbawienie wolno-ści może spowodować wobec osoby ostatecznie uznanej za niewinną i ne-gatywnego wpływu, jaki pozbawienie wolności może mieć na utrzymanie więzi rodzinnych;

biorąc pod uwagę konsekwencje finansowe jakie niesie za sobą stosowa-nie tymczasowego aresztowania dla państwa, osób wobec których jest stosowane i gospodarki w ogóle;

biorąc pod uwagę znaczną liczbę osób tymczasowo aresztowanych i problemy związane z przeludnieniem w więzieniach;

uwzględniając orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, raporty Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludz-kiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu oraz opinie organów ds. praw człowieka przy ONZ;

biorąc pod uwagę Rekomendację Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów Europejskie Reguły Więzienne i Rekomendację Nr R (99) 22 Komitetu Ministrów dotyczącą przeludnienia w więzieniach i wzroście populacji więziennej;

biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia, że tymczasowe aresztowanie jest zawsze stosowane wyjątkowo i zawsze musi być uzasadnione;

mając na uwadze prawa człowieka i podstawowe wolności wszystkich osób pozbawionych wolności, a zwłaszcza konieczność zapewnienia im nie tylko możliwości przygotowania obrony i utrzymania relacji rodzinnych,

94

Rekomendacja Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)

ale także zapewnienia im warunków zgodnych z ich statusem prawnym, opierającym się na zasadzie domniemania niewinności;

biorąc pod uwagę wagę i znaczenie rozwoju norm międzynarodowych dotyczących okoliczności, w których stosowanie tymczasowego areszto-wania jest uzasadnione, procedur, według których jest ono stosowane lub kontynuowane i warunków, w których osoby tymczasowo aresztowane są przetrzymywane, a także mechanizmy skutecznej implementacji takich norm;

zaleca, aby rządy państw członkowskich, upowszechniły i kierowały się w ich ustawodawstwie i praktyce zasadami określonymi w załączniku do niniejszej rekomendacji, która zastępuje Rezolucję (65) 11 w spra-wie tymczasowego aresztowania i Rekomendację Nr R (80) 11 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie stosowania tymczasowe-go aresztowania podczas procesu.


Zasady stosowania tymczasowego aresztowania, warunki jego odby-wania i zabezpieczenie przed jego nadużyciem

Preambuła

Niniejsze zasady mają na celu:

a) ustalenie ścisłych ograniczeń dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania;

b) zachęcanie do korzystania, w miarę możliwości, ze środków alterna-tywnych;

c) postawienie wymogu stosowania i przedłużania stosowania tymczaso-wego aresztowania oraz środków alternatywnych przez organy sądowe;

d) zapewnienie, aby osoby tymczasowo aresztowane przebywały w wa-runkach i systemie odpowiednim do ich statusu prawnego, który opiera się na domniemaniu niewinności;

e) przyjęcie wymogu zapewnienia odpowiedniego wyposażenia i zarzą-dzania majątkiem osób tymczasowo aresztowanych;

f) zapewnienie ustanowienia skutecznych zabezpieczeń przed ewentual-nym łamaniem przepisów.

95


Niniejsze zasady są odzwierciedleniem praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich osób, ale w szczególności zakazu tortur i nieludz-kiego lub poniżającego traktowania, prawa do rzetelnego procesu i pra-wa do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

Niniejsze zasady mają zastosowanie do wszystkich osób podejrzanych13 o popełnienie przestępstwa. Zawierają one jednak także przepisy wyma-gające szczególnych zabezpieczeń w stosunku do nieletnich i innych grup osób szczególnie wrażliwych.

I. Definicje i zasady ogólne

Definicje

1. [1] „Tymczasowe aresztowanie” to pozbawienie wolności podejrzane-go zarządzone przez organy sądowe przed wydaniem wyroku. To rów-nież okres pozbawienia wolności na podstawie przepisów dotyczących międzynarodowej współpracy sądowej i ekstradycji, z zastrzeżeniem ich szczególnych wymagań. Nie obejmuje ono zatrzymania przez policję lub funkcjonariuszy organów ścigania (lub kogokolwiek do tego uprawnione-go) w celu przesłuchania.

[2] „Tymczasowe aresztowanie” obejmuje także wszelkie okresy pozba-wienia wolności po wydaniu wyroku skazującego, osób oczekujących na wykonanie kary lub potwierdzenie skazania, kiedy są one traktowane jako osoby nieskazane.

[3] „Tymczasowo aresztowany” to osoba, która przebywa w areszcie śled-czym i nie odbywa kary pozbawienia wolności lub jest pozbawiona wol-ności na innej podstawie.

2. [1] „Środki alternatywne” wobec tymczasowego aresztowania mogą obejmować np.: zobowiązanie do stawienia się przed organem sądo-wym w razie potrzeby, do nie utrudniania postępowania karnego i do powstrzymania się od pewnych zachowań, w tym dotyczących wykony-wanego zawodu lub zatrudnienia; wymóg składania dziennych lub okre-sowych raportów do organu sądowego, policji lub innego organu; wymóg

13 W tłumaczeniu niniejszej rekomendacji użyty został termin „podejrzany”. Należy jednak pamiętać, że tekst re-komendacji dotyczy także oskarżonych w rozumieniu prawa polskiego, zgodnie bowiem z definicjami zawartymi w pkt. I rekomendacji odnosi się ona do pozbawienia wolności do czasu wydania wyroku skazującego.

96


zaakceptowania dozoru wykonywanego przez instytucję wyznaczoną przez organ sądowy; wymóg poddania się monitoringowi elektroniczne-mu; wymóg przebywania pod wskazanym adresem, z lub bez określenia warunków dotyczących czasu przebywania pod tym adresem; wymóg nie przebywania lub nie opuszczania bez pozwolenia określonych miejsc lub dzielnic; wymóg nie zbliżania się bez pozwolenia do określonych osób; wymóg wydania paszportu lub innych dokumentów tożsamości; oraz wy-móg świadczenia finansowego lub zabezpieczenia określonych środków, albo inne formy gwarancji dotyczące postępowania podczas oczekiwania na proces.

[2] Jeżeli jest to wykonalne, środki alternatywne powinny być stosowane w państwie, w którym podejrzany zwykle zamieszkuje, jeśli jest to inne pań-stwo niż to, w którym przestępstwo zostało prawdopodobnie popełnione.

Zasady Ogólne

3. [1] W świetle zarówno zasady domniemania niewinności, jak i poszano-wania prawa do wolności, tymczasowe aresztowanie osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa jest wyjątkiem, a nie normą.

[2] Nie ma obowiązkowego wymogu, aby osoby podejrzane o popełnie-nie przestępstwa (lub poszczególne grupy takich osób) były tymczasowo aresztowane.

[3] W indywidualnych przypadkach, tymczasowe aresztowanie może być stosowane tylko w sytuacji absolutnej konieczności i jako środek ostatecz-ny; nie może być stosowane w celu ukarania.

4. W celu uniknięcia niewłaściwego stosowania tymczasowego areszto-wania powinien być dostępny możliwie najszerszy zakres alternatywnych, mniej restrykcyjnych środków, które mogą być stosowane wobec podej-rzanych.

5. Tymczasowo aresztowani powinni być traktowani w sposób zgodny z ich statusem prawnym. Oznacza to zakaz stosowania ograniczeń innych niż niezbędne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, bez-pieczeństwa instytucji, bezpieczeństwa więźniów i pracowników oraz ochrony praw innych osób, a w szczególności spełnienia wymogów okre-ślonych w Europejskich Regułach Więziennych oraz innych przepisach części III niniejszego tekstu.

97


II. Stosowanie tymczasowego aresztowania

Uzasadnienie

6. Tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane jedynie w odniesie-niu do podejrzanych o popełnienie przestępstw zagrożonych karą pozba-wienia wolności.

7. Tymczasowe aresztowanie może zostać zastosowane gdy zostaną speł-nione łącznie cztery następujące warunki :

a) istnieje uzasadnione podejrzenie, że dana osoba popełniła przestępstwo, i

b) istnieją poważne podstawy by sądzić, że w przypadku jej zwolnienia, mogłaby ona (1) zbiec, lub (2) popełnić poważne przestępstwo, lub (3) utrudniać postępowanie karne, lub (4) stanowić poważne zagrożenie dla porządku publicznego, i

c) nie ma możliwości zastosowania środków alternatywnych adekwatnych do zagrożeń, o których mowa w punkcie b, oraz

d) jest to czynność dokonywana w ramach postępowania karnego.

8. [1] W celu ustalenia, czy istnieją lub nadal aktualne są przesłanki, o których mowa w regule 7 pkt b, a także czy wystarczające byłoby zasto-sowanie środków alternatywnych, organy sądowe odpowiedzialne za stoso-wanie i przedłużanie stosowania tymczasowego aresztowania wobec podej-rzanych o popełnienie przestępstwa powinny stosować obiektywne kryteria.

[2] Ciężar ustalenia, że istnieje poważne ryzyko, które nie może być ogra-niczone, spoczywa na organach ścigania lub sędzim śledczym.

9. [1] Ustalenie ryzyka powinno być oparte na indywidualnych okoliczno-ściach danego przypadku, ale szczególną uwagę należy zwrócić na:

a) charakter i wagę zarzucanego przestępstwa;

b) prawdopodobny wymiar kary w przypadku skazania;

c) wiek, stan zdrowia, charakter, sytuację rodzinną, cechy osobiste i spo-łeczne danej osoby, w szczególności jej więzi społeczne; oraz

d) zachowanie się danej osoby, zwłaszcza ocenę jak wypełniła wszelkie zobowiązania, które mogły zostać nałożone w trakcie poprzednich postę-powań karnych.

98


[2] Fakt, że dana osoba nie jest obywatelem lub nie ma żadnych innych powiązań z państwem, w którym przestępstwo miało być popełnione, nie może być sam w sobie wystarczającą przesłanką do stwierdzenia, że ist-nieje ryzyko ucieczki.

10. W miarę możliwości, należy unikać stosowania tymczasowego aresztowania w stosunku do podejrzanych, którzy sprawują opiekę nad niemow-lętami.

11. Przy podejmowaniu decyzji o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania, należy mieć na uwadze, że dowody, które uprzednio mogły stanowić przesłankę do stosowania takiego środka, lub niezastosowania środków alternatywnych, mogą tracić znaczenie wraz z upływem czasu.

12. Naruszenie wymogów nałożonych w ramach stosowania środków alternatywnych może podlegać sankcji, ale nie uzasadnia automatycznego zastosowania tymczasowego aresztowania. W takich przypadkach zamia-na środków alternatywnych na tymczasowe aresztowanie wymaga szcze-gólnego uzasadnienia.

Właściwość sądu

13. Odpowiedzialność za stosowanie tymczasowego aresztowania, jego przedłużanie i stosowanie innych środków, spoczywa na organie sądo-wym.

14. [1] Po zatrzymaniu przez funkcjonariusza organów ścigania (lub inną uprawnioną do tego osobę), podejrzany o popełnienie przestępstwa po-winien zostać niezwłocznie postawiony przed organem sądowym w celu ustalenia, czy zatrzymanie jest uzasadnione, czy wymaga przedłużenia i czy podejrzanego należy tymczasowo aresztować, czy zastosować wobec niego środki alternatywne.

[2] Okres pomiędzy zatrzymaniem a postawieniem przed takim organem powinien być nie dłuższy niż czterdzieści osiem godzin, w wielu przypad-kach okres krótszy może być wystarczający.

15. Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15 Eu-ropejskiej Konwencji Praw Człowieka nie może spowodować, że przerwa pomiędzy zatrzymaniem a postawieniem przed organem sądowym w celu zastosowania tymczasowego aresztowania będzie dłuższa niż siedem dni, chyba że wyznaczenie posiedzenia sądu jest absolutnie niemożliwe.

99


16. Organ sądowy odpowiedzialny za stosowanie lub przedłużanie tym-czasowego aresztowania, jak również za stosowanie środków alternatyw-nych, rozpoznaje i rozstrzyga sprawy bez zbędnej zwłoki.

17. [1] Przyczyny stosowania tymczasowego aresztowania powinny być okresowo weryfikowane przez organ sądowy, który nakazuje zwolnienie podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że jeden lub więcej warunków określonych w regule 6 i 7 b), c), d) nie jest spełniony.

[2] Czas pomiędzy weryfikacjami nie powinien być dłuższy niż miesiąc, chyba że prawo przewiduje możliwość złożenia w dowolnym czasie wnio-sku o zwolnienie [i domagania się jego zbadania].

[3] Odpowiedzialność za zapewnienie, że takie weryfikacje się odbywają spoczywa na organach ścigania lub śledczym organie sądowym, a w przy-padku nie zawnioskowania przez organ ścigania lub śledczy organ sądowy o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania, osoba wobec któ-rej środek był stosowany jest automatycznie zwalniana.

18. Każda osoba tymczasowo aresztowana, a także każda osoba wobec której przedłużono stosowanie tego środka lub zastosowano środki alter-natywne, ma prawo odwołania się od takiego orzeczenia i musi zostać o tym prawie poinformowana przy wydawaniu orzeczenia podlegającego zaskarżeniu.

19. [1] Tymczasowo aresztowany ma prawo do niezwłocznego zbadania przez sąd, czy pozbawienie go wolności było zgodne z prawem.

[2] Prawo to może być spełnione poprzez okresowe badanie [zgodności z prawem] tymczasowego aresztowania, jeżeli pozwala ono na podniesie-nie wszystkich istotnych kwestii.

20. Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie ma wpływu na prawo osób tymczasowo aresztowanych do żądania zbadania, czy pozbawienie ich wolności było zgodne z prawem.

21. [1] Każde orzeczenie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, o kontynuowaniu jego stosowania lub zastosowania środków alternatyw-nych wydane przez organ sądowy musi być uzasadnione. Osoba zaintere-sowana musi otrzymać kopię uzasadnienia.

[2] Tylko w wyjątkowych okolicznościach uzasadnienie orzeczenia może zostać sporządzone w innym dniu niż dzień, w którym zapadło orzeczenie.

100


Czas trwania tymczasowego aresztowania

22. [1] Tymczasowe aresztowanie może być stosowane jedynie tak długo, jak długo spełnione są wszystkie warunki określone w regule 6 i 7.

[2] W żadnym razie czas jego trwania nie może przekroczyć, ani być nie-współmierny do kary, która może być orzeczona za dane przestępstwo.

[3] W żadnym przypadku stosowanie tymczasowego aresztowania nie może naruszać prawa osoby tymczasowo aresztowanej do osądzenia w rozsądnym terminie.

23. Określenie maksymalnego czasu stosowania tymczasowego areszto-wania nie może wykluczać badania rzeczywistej potrzeby jego stosowania w regularnych odstępach czasu z uwzględnieniem konkretnych okoliczno-ści danej sprawy.

24. [1] Na organach ścigania albo sądowych organach śledczych spoczy-wa odpowiedzialność działania z należytą starannością w prowadzeniu dochodzenia i zapewnienia, że istnienie przesłanek uzasadniających sto-sowanie tymczasowego aresztowania podlega stałej weryfikacji.

[2] Sprawy osób tymczasowo aresztowanych powinny być rozpoznawane priorytetowo.

Pomoc prawna, obecność osoby na posiedzeniu wobec której ma być stosowane tymczasowe aresztowanie

25. [1] Zamiar i powody zastosowania tymczasowego aresztowania po-winny być niezwłocznie przekazane zainteresowanej osobie w języku dla niej zrozumiałym.

[2] Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie ma prawo do pomocy prawnej w postępowaniu dotyczącym stosowania tego środka i musi mieć zapewnioną możliwość konsultacji ze swoim adwokatem w celu przygotowania obrony. Osoba taka musi zostać po-wiadomiona o tych prawach w odpowiednim czasie i w języku dla niej zrozumiałym.

[3] Jeżeli osoba wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowa-nie nie może ponieść kosztów pomocy prawnej, koszty te należy pokryć ze środków publicznych.

101


[4] Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie powinno mieć wpływu na prawo do skorzystania z pomocy prawnej w kontekście postępowania do-tyczącego tymczasowego aresztowania.

26. Zarówno osoba wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresz-towanie, jak i jej obrońca, powinni mieć zapewniony dostęp, w odpo-wiednim czasie, do dokumentacji mającej znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie.

27. [1] Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowa-nie i która jest obywatelem innego kraju, ma prawo do kontaktu z konsu-lem swojego kraju, o czym powinna być poinformowana w odpowiednim czasie, tak aby mogła uzyskać poradę i pomoc.

[2] Prawo to w miarę możliwości powinno obejmować również osoby posiadające obywatelstwo zarówno kraju, w którym ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie, jak i innego kraju.

28. Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowa-nie, powinna mieć prawo do obecności na posiedzeniu sądu. W pewnych okolicznościach wymóg ten może zostać spełniony za pośrednictwem odpowiednich wideo-połączeń.

29. Jeżeli osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe areszto-wanie nie posługuje się językiem używanym podczas postępowania, na-leży zapewnić jej pomoc tłumacza finansowaną ze środków publicznych.

30. Osobie, która ma stanąć przed sądem należy zapewnić możliwość umycia się, a mężczyznom również ogolenia, chyba że istnieje ryzyko, że spowoduje to zasadniczą zmianę w jej normalnym wyglądzie.

31. Powyższe reguły zamieszczone w niniejszej sekcji, stosuje się również w przypadku przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania.

Informowanie rodziny

32. [1] Osoba, wobec której ma być zastosowane albo przedłużone tym-czasowe aresztowanie, powinna mieć prawo do poinformowania, w odpo-wiednim czasie, członków rodziny o dacie i miejscu posiedzenia sądu de-cydującego o zastosowaniu tego środka, chyba że stanowiłoby to poważne ryzyko dla prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości lub bezpieczeństwa publicznego.

102


[2] W każdym przypadku decyzja o powiadomieniu rodziny powinna na-leżeć do osoby, wobec której ma być zastosowane albo przedłużone tym-czasowe aresztowanie, chyba że nie jest ona uprawniona do podjęcia takiej decyzji, albo istnieje inny ważny powód, dla którego należy jej odmówić tego prawa.

Zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary

33. [1] Okres tymczasowego aresztowania poprzedzający skazanie zalicza się na poczet wymierzonej kary.

[2] Okres tymczasowego aresztowania może być brany pod uwagę przy ustalaniu wysokości kary niezwiązanej z pozbawieniem wolności.

[3] Charakter i czas trwania wcześniej nałożonego środka alternatywnego również może być brany pod uwagę przy ustalaniu wysokości kary.

Odszkodowanie

34. [1] Należy rozważyć wypłacenie odszkodowania osobom, które nie zostały skazane za przestępstwo, za podejrzenie popełnienia którego były tymczasowo aresztowane; odszkodowanie może obejmować utracone za-robki, utracone możliwości i zadośćuczynienie za krzywdy moralne.

[2] Odszkodowanie może nie być przyznane, jeżeli okaże się, że osoba tymczasowo aresztowana swoim zachowaniem przyczyniła się do zasad-ności podejrzenia popełnienia przestępstwa lub celowo utrudniała postę-powanie karne.

III. Warunki tymczasowego aresztowania

Ogólne

35. Zasady dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania, z zastrze-żeniem poniższych przepisów, powinny być zgodne z Europejskimi Regu-łami Więziennymi.

Opuszczanie aresztu śledczego

36. [1] Osoby tymczasowo aresztowane mogą na ograniczony czas opusz-czać areszt śledczy tylko w związku z prowadzonym postępowaniem, za zgodą sędziego lub prokuratora i za wyraźną zgodą własną.

[2] Po powrocie do aresztu śledczego osoby tymczasowo aresztowane, je-żeli wyrażą takie żądanie, podlegają, tak szybko jak to możliwe, badaniom

103


lekarskim dokonywanym przez lekarza lub w wyjątkowych sytuacjach przez wykwalifikowaną pielęgniarkę.

Kontynuacja leczenia

37. [1] Należy umożliwić osobom tymczasowo aresztowanym kontynu-owanie niezbędnego leczenia, również dentystycznego, któremu byli pod-dani przed tymczasowym aresztowaniem, jeżeli taką decyzję podejmie lekarz pracujący w areszcie śledczym.

[2] Osoby tymczasowo aresztowane powinny, jeżeli jest to konieczne, mieć możliwość skonsultowania się ze swoim lekarzem lub dentystą bądź poddania się leczeniu.

[3] Odmowa umożliwienia konsultacji lub leczenia przez własnego leka-rza lub dentystę powinna być uzasadniona.

[4] Kosztów własnego leczenia nie ponosi administracja aresztu śledczego.

Korespondencja

38. Ilość korespondencji otrzymywanej i wysyłanej przez osoby tymcza-sowo aresztowane nie powinna być ograniczona.

Głosowanie/udział w wyborach

39. Osoby tymczasowo aresztowane powinny mieć możliwość udziału w wyborach powszechnych i referendach.

Edukacja

40. Pobyt w areszcie śledczym nie powinien nadmiernie zakłócać edukacji dzieci i osób młodych oraz nie powinien utrudniać dostępu do edukacji na wyższym poziomie.

Dyscyplina i kary

41. Kara dyscyplinarna nałożona na osobę tymczasowo aresztowaną nie może mieć wpływu na długość tymczasowego aresztowania i na przygo-towanie obrony.

42. Kara umieszczenia w celi izolacyjnej nie może mieć wpływu na do-stęp do obrońcy i powinna umożliwiać zachowanie minimalnego kontaktu z rodziną. Nie powinna mieć również wpływu na warunki bytowe takie, jak: posiadanie łóżka, umożliwienie wykonywania ćwiczeń fizycznych, zachowanie higieny osobistej, dostęp do lektur i kontakt z duchownym.

104


Personel

43. Personel pracujący w areszcie śledczym musi być starannie dobrany i przeszkolony, aby móc w pełni uwzględniać szczególny status i potrzeby osób pozbawionych wolności.

Procedura rozpatrywania skarg

44. [1] Osoby tymczasowo aresztowane muszą mieć zapewnioną możli-wość składania skarg, zarówno w systemie zewnętrznym jak i wewnętrz-nym, oraz dostęp, z zachowaniem poufności, do właściwego organu upoważnionego do rozpoznawania skarg.

[2] Możliwość złożenia skargi jest niezależna od prawa do wszczęcia postępowania sądowego.

[3] Skargi będą rozpatrywane tak szybko, jak to możliwe.

105


Maria Ejchart


o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu

przed jego nadużywaniem

Komentarz

Rekomendacja dotycząca stosowania tymczasowego aresztowania, warunków jego odbywania i zabezpieczenia przed jego nadużywaniem została uchwalona stosunkowo niedawno, 27 września 2006 r. Zastąpiła dwa wcześniejsze dokumenty – Rezolucję (65) 11 w sprawie tymczaso-wego aresztowania i Rekomendację Nr R (80) 11 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania podczas trwania procesu.

Jak czytamy we wstępie do rekomendacji jej uchwalenie stanowi wy-raz przywiązania do wartości jakie niesie za sobą zasada domniemania niewinności oraz prawo do wolności osobistej, ale również niepokój spo-wodowany wzrostem liczby osób tymczasowo aresztowanych oraz kon-sekwencjami przeludnienia w europejskich jednostkach penitencjarnych.

Wśród podstawowych zasad, wartości i praw, które dotyczą osób tymczasowo aresztowanych, a które Komitet Ministrów miał na uwadze uchwalając tę rekomendację, należy pamiętać w szczególności o zakazie tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania, prawie do rzetelnego procesu i prawie do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Warto jednak zwrócić uwagę na zamieszczenie we wstępie do niniejszej rekomendacji następujących zasad dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania:

– zasadę stosowania tego środka jedynie w sytuacjach wyjątkowych i uzasadnionych, m.in. ze względu na nieodwracalne szkody, jakie pozbawienie wolności może spowodować wobec osoby ostatecznie uznanej za niewinną oraz konsekwencje finansowe jakie niesie za sobą stosowanie tymczasowego aresztowania dla państwa, a także

– zasadę, zgodnie z którą osobom pozbawionym wolności należy zapew-nić możliwość przygotowania obrony i utrzymania relacji rodzinnych.

106

Maria Ejchart

Cele komentowanej rekomendacji są następujące: ustalenie ograniczeń dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania; zachęcanie do ko-rzystania ze środków alternatywnych; wprowadzenie wymogu stosowania i przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania jedynie przez sąd; dbałość o warunki w jakich przebywają osoby tymczasowo aresztowane oraz ustanowienie zabezpieczeń przeciwko nadużywaniu tego środka. Komitet Ministrów zaleca, aby państwa członkowskie przyjęły te zasady, upowszechniły je i kierowały się nimi w swoich ustawodawstwach.

W pkt. I rekomendacji zamieszczone zostały definicje pojęć używa-nych w dokumencie. Warto podkreślić, że pomimo tego iż rekomendacja posługuje się pojęciami „podejrzany”, „osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa” to pojęcia te należy rozumieć szerzej niż na gruncie polskiej procedury karnej. Zgodnie bowiem z definicjami pkt 1.[1], [2] i [3] tekst rekomendacji odnosi się do osób pozbawionych wolności przed wyda-niem wyroku skazującego i nie odbywających kary pozbawienia wolności.

Spośród zasad ogólnych zawartych w rekomendacji (pkt 3-5) war-to podkreślić tę mówiącą o tym, że tymczasowe aresztowanie jest środ-kiem ostatecznym, który powinien być stosowany wyjątkowo. Jak zostało wspomniane powyżej jest to konsekwencja zasady domniemania niewin-ności i poszanowania prawa do wolności osobistej. Zasada wyjątkowości stasowania tymczasowego aresztowania jest niezwykle ważna, zwłaszcza w kontekście polskiej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania, zgodnie z którą w przypadku podejrzenia popełnienia ciężkiego przestęp-stwa stosowanie tymczasowego aresztowania jest normą.

Kolejną ważną zasadą wyrażoną w rekomendacji jest konieczność za-gwarantowania szerokiego zakresu środków nieizolacyjnych, które powin-ny być stosowane w celu ograniczenia niewłaściwego, czyli nadmiernie częstego bądź długotrwałego, stosowania tymczasowego aresztowania. Taki nakaz wynika również z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który wskazuje, że art. 5 § 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nakłada na organy postępowania karnego, orzekające w spra-wie uchylenia lub utrzymania tymczasowego aresztowania, obowiązek rozważenia zastosowania innych niż tymczasowe aresztowanie środków służących zapewnieniu stawienia się danej osoby na rozprawie. W tym kontekście Trybunał podkreśla, że „inne środki zapobiegawcze są wyraź-nie przewidziane przez polskie prawo do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego. Na mocy artykułu 5 § 3 władze, podejmując decyzję czy dana osoba powinna być zwolniona, czy też zatrzymana, zo-bowiązane są do rozważenia alternatywnych środków w celu zapewnienia

107

Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)

jego obecności na rozprawie.” (Wyrok ETPCz z dnia 03.06.2008 r. w spra-wie Jarosław Jakubiak przeciwko Polsce, skarga nr 39595/05).

Należy zaznaczyć, że zakres środków zapobiegawczych, mniej restryk-cyjnych od tymczasowego aresztowania, przewidzianych w prawie pol-skim jest szeroki, jednakże praktyka stosowania tych środków wskazuje na niewielką ich popularność.

Najczęściej stosowanym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym jest dozór policyjny. Szczególnie często stosowany jest on na etapie po-stępowania przygotowawczego, w oparciu o postanowienie prokuratora. Liczba stosowania dozoru przez jednostki prokuratury utrzymuje się nie-przerwanie na tym samym poziomie i wynosi około 30 tys. w skali roku.

Z analizy danych statystycznych wynika, że jedynie w jednostkowych przypadkach organy postępowania karnego stosują poręczenie osoby god-nej zaufania i poręczenie społeczne. Za takie bowiem należy uznać liczby oscylujące w granicach 100 – a w niektórych okresach nie przekracza-jące tej liczby. Szczególnie zastanawiająca jest znikoma liczba zastoso-wanych poręczeń społecznych w latach 2008 – 2010, nie przekraczająca 10 rocznie. Wart odnotowania jest fakt, że w 2010 r. tę formę zabezpie-czenia w toku postępowania sądy rejonowe za właściwą uznały tylko w 2 przypadkach14.

Zestawienie powyższych danych, dotyczących stosowania nieizolacyj-nych środków zapobiegawczych z utrzymującym się wciąż na wysokim poziomie stosowaniem tymczasowego aresztowania skłania do zastano-wienia, czy obecne przepisy realizują cel omawianej rekomendacji.

Ogólne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania przewi-dziane w Kodeksie postępowania karnego są zasadniczo zgodne z tymi, które wskazuje omawiana rekomendacja, choć należy zwrócić uwagę na pewne odmienności. Zgodnie z polskim prawem stosowanie tymczasowe-go aresztowania jest możliwe jedynie w razie wystąpienia przynajmniej jednej z przesłanek szczególnych, którymi są: (1) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. Zgodnie natomiast z zasadami zawartymi w rekomendacji fakt, że dana osoba nie jest obywatelem lub nie ma żadnych innych powiązań z pań-stwem, w którym przestępstwo miało być popełnione, nie może być sam w sobie wystarczającą przesłanką do stwierdzenia, że istnieje ryzyko

14 http://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2011/11/HFPC_FOR_PRB_raport_nieizolacyjne_srodki_zapobie-gawcze.pdf

108

Maria Ejchart

ucieczki; (2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do skła-dania fałszywych zeznań lub wyjaśnień, albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne; (3) oskarżonemu zarzuca się popełnienie przestępstwa zagrożonego surową karą (tylko w przypadku przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub przed sądem odwoławczym, gdy sąd I instancji wy-dał wyrok skazujący na co najmniej 3 lata pozbawienia wolności). W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż z orzecznictwa Sądu Najwyższego wy-nika, że przesłanka wysokiej kary grożącej oskarżonemu nie ma charak-teru samodzielnego. W przepisie mowa jest, że w tym wypadku „potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawi-dłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą”. To uregulowanie osłabia niejako dwie poprzednie przesłan-ki. Stosując tymczasowe aresztowanie w oparciu o te właśnie dwie po-wyższe przesłanki sąd musi w uzasadnieniu każdorazowo uzasadnić na czym polegają „obawy”, o których jest mowa w tych przepisach, tj. jakie okoliczności wskazują, że taka obawa zachodzi. W wypadku zagrożenia surową karą przesłanki, o których mowa w punktach 1 i 2 konkretyzuje (urealnia) perspektywa ciążącej nad oskarżonym kary. Podkreślić nale-ży również fakt, że rekomendacja wymaga aby zagrożenie wymierzenia wysokiej kary miało charakter realny, prawdopodobny, a nie jedynie ko-deksowy; 4) tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku popełni przestępstwo prze-ciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Dla uzyskania pełniejszego obrazu należy wskazać przepisy wyłącza-jące dopuszczalność stosowania tymczasowego aresztowania. Od tym-czasowego aresztowania należy odstąpić gdy pozbawienie oskarżonego wolności: (1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne nie-bezpieczeństwo; (2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżo-nego lub jego najbliższej rodziny. W omawianej rekomendacji znalazło się jeszcze jedno ograniczenie, którego nie przewiduje polskie prawo, a mianowicie, należy unikać stosowania tymczasowego aresztowania w stosunku do osób, które sprawują opiekę nad niemowlętami.

Wśród kolejnych punktów rekomendacji warto zwrócić uwagę na kil-ka. Art. 13 mówi o tym, że odpowiedzialność za stosowanie i przedłużanie stosowania tymczasowego aresztowania spoczywa na organie sądowym. Zasada ta oczywiście obowiązuje również w polskim prawie i została

109

Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)

wprowadzona w 1997 r., czyli przed wejściem w życie nowych kodeksów karnych, jako konsekwencja przyłączenia się Polski do Europejskiej Kon-wencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Zgodnie z pkt. 17 [3] w przypadku nie zawnioskowania o dalsze stoso-wanie tymczasowego aresztowania, osoba wobec której było ono stosowa-ne jest automatycznie zwalniana. Podkreślić należy, że w polskiej praktyce zwolnienie następuje po wpłynięciu do aresztu śledczego oryginału po-stanowienia sądu wraz z nakazem zwolnienia, w praktyce oznacza to nie-kiedy kilkudniowe oczekiwanie na zwolnienie (zwłaszcza w przypadku, gdy termin stosowania tego środka upłynął bądź decyzja o uchyleniu jego stosowania zapadła w piątek, albo jednostka w której przebywa tymczaso-wo aresztowany jest oddalona od sądu). Sytuację, w której oczekiwanie na zwolnienie przedłuża się do następnego dnia po decyzji sądu, albo upły-nie termin stosowania środka, należy uznać za naruszającą podstawowe prawo do wolności osobistej.

Warto wskazać również na ciekawy przepis pkt. 24 [2], który nakazuje sądowi rozpoznawać sprawy osób tymczasowo aresztowanych prioryteto-wo. W polskim prawie taki przepis nie funkcjonuje, choć praktyka sadów zgodna jest z tym zaleceniem.

O problemie dotyczącym stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce mówi się od dawna. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wy-roku z dn. 3 lutego 2009 r. w sprawie Kauczor przeciwko Polsce 45219/06 uznał, że w Polsce występuje problem strukturalny związany z naduży-waniem stosowania tymczasowego aresztowania, wynikający z błędnej praktyki, stojącej w sprzeczności z Europejską Konwencją Praw Człowie-ka. Trybunał rozważając systemowy problem związany ze stosowaniem tymczasowego aresztowania odniósł się do liczby skarg oraz orzeczeń przeciwko Polsce, które ETPCz wydał.

Ponadto, dwa lata przed wydaniem tego wyroku – 6 czerwca 2007 r., Komitet Ministrów Rady Europy przyjął adresowaną do Polski rezolucję w sprawie systemowego problemu stosowania tymczasowego aresztowa-nia w Polsce, w której przedstawione zostały postulaty zarówno legisla-cyjne, jak i odnoszące się do zmiany praktyki stosowania tymczasowego aresztowania.

Dotychczasowe zmiany legislacyjne dotyczące stosowania tymczaso-wego aresztowania idą w dobrym kierunku, znacznie spadła również licz-ba tymczasowo aresztowanych. Jednak problem wciąż stanowi dla władz polskich duże wyzwanie wymagające wprowadzenia dalszych gwarancji prawnych dla osób tymczasowo aresztowanych.

111


Rekomendacja Rec (2003) 23 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz

innych długoterminowych kar pozbawienia wolności(przyjęta wraz z urzędowym komentarzem przez Komitet Ministrów

na jego 855. posiedzeniu w dniu 9 października 2003 r.)15

Komitet Ministrów, na mocy artykułu 15.b Statutu Rady Europy,

zważywszy, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży usta-nowienie wspólnych zasad dotyczących wykonywania kar pozbawie-nia wolności w celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie;

biorąc pod uwagę, że wykonywanie kar pozbawienia wolności wymaga – z jednej strony zachowania równowagi pomiędzy celami zapewnienia bezpieczeństwa, porządku i dyscypliny w zakładach karnych, oraz z drugiej strony – zapewnienia więźniom godnych warunków życia, a także syste-mów aktywnego i konstruktywnego przygotowania ich do zwolnienia;

biorąc pod uwagę, że postępowanie z więźniami powinno być dostosowa-ne do indywidualnych okoliczności oraz być zgodne z zasadami sprawie-dliwości, równości i rzetelności;

mając na uwadze rezolucję w sprawie wykonywania kar długoterminowego pozbawienia wolności przyjętą w październiku 2001 r. przez europejskich ministrów sprawiedliwości w czasie ich 24. Konferencji w Moskwie;

biorąc pod uwagę, że zniesienie kary śmierci w państwach członkowskich spowodowało wzrost liczby kar dożywotniego pozbawienia wolności;

wyrażając zatroskanie wzrostem, w wielu państwach, liczbą i długością długoterminowych kar pozbawienia wolności, które przyczyniają się do

15 Recommendation Rec(2003)23 of the Committee of Ministers to member states on the management by prison administrations of life-sentence and other long-term prisoners – (CM(2003)109 Addendum 3 and CM/Del/Dec(2003)853/10.1d). The explanatory memorandum thereto, as set out in document CM(2003)109.Recommandation Rec(2003)23 concernant la gestion par les administrations pénitentiaires des condamnés à perpétuité et des autres détenus de longue duréehttps://wcm.coe.int/rsi/common/renderers/rend_standard.jsp?DocId=75279&SecMode=1&Lang=fr

112

Rekomendacja Rec (2003) 23 o wykonywaniu (...) kary dożywotniego pozbawienia wolności (...)

przeludnienia zakładów karnych i mogą wpływać na skuteczne i humani-tarne postępowanie więźniami;

mając na uwadze, że wdrażanie zasad zawartych w Rekomendacji Nr R (99) 22 o przeludnieniu w więzieniach i wzroście populacji wię-ziennej, jak również zapewnienie administracjom więziennym odpowied-nich zasobów i personelu, może służyć znaczącemu ograniczeniu proble-mów w wykonywaniu długoterminowych kar pozbawienia wolności oraz ułatwić bezpieczniejsze i lepsze warunki izolacji;

biorąc pod uwagę, że prawodawstwo oraz praktyka dotyczące postę-powania z więźniami dożywotnimi oraz długoterminowymi powinny być zgodne z wymogami zawartymi w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwem organów, którym powierzono jej stosowanie;

mając na uwadze znaczenie zasad zawartych w poprzednich rekomenda-cji, w szczególności:

– Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia;– Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępo-

wania z więźniami niebezpiecznymi;– Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców;– Rekomendacja Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne;– Rekomendacja Nr R (87) 20 w sprawie postaw społecznych wobec

przestępczości nieletnich;– Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu;– Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji

i środków alternatywnych;– Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wyko-

nywanie kar i innych środków;– Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych

aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu;– Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach

i wzroście populacji więziennej;– Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Euro-

pejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych;– Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu,

zaleca, aby rządy państw członkowskich:

– kierowały się w swoich prawodawstwach, politykach i praktykach w zakresie postępowania z więźniami dożywotnimi oraz innymi więźniami

113


długoterminowymi zasadami zawartymi w załączniku do niniejszej rekomendacji;

– zapewniły, aby ta rekomendacja i towarzyszące jej sprawozdanie zostały rozpowszechniane możliwie najszerzej.


Definicje więźniów dożywotnich oraz długoterminowych

1. Dla celów tej rekomendacji, dożywotni więzień to osoba, która odbywa karę dożywotniego pozbawienia wolności. Długoterminowy więzień, to osoba, która odbywa karę pozbawienia wolności lub kary pozbawie-nia wolności sięgające łącznie pięciu lat albo dłuższe.

Ogólne cele kary

2. Celem wykonania kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności powinno być:

• zapewnienie, aby więzienia były bezpiecznymi oraz zabezpieczo-nymi miejscami dla więźniów, i dla wszystkich tych, którzy pracują z nimi oraz tych, którzy ich odwiedzają;

• przeciwdziałanie szkodliwym skutkom kar dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności;

• poszerzenie i poprawienie możliwości więźniom [długotermino-wym i dożywotnim], aby z powodzeniem powrócili do spo-łeczeństwa i prowadzili po zwolnieniu życie zgodne z prawem.

Ogólne zasady wykonywania kar dożywotniego pozbawienia wolności oraz długoterminowego pozbawienia wolności

3. Należyta uwaga powinna być poświęcona zróżnicowaniu charak-terystyk osobowości, jakie znajdujemy wśród więźniów dożywotnich i długoterminowych oraz powinno się brać pod uwagę stworzenie im indywidualnych planów wykonania kary (zasada indywiduali-zacji).

4. Życie więzienne powinno być tak organizowane, aby upodobnić je najbardziej, jak to możliwe do codziennego życia ludzi wolnych (zasada normalizacji).

114


5. Więźniowie powinni mieć stworzone możliwości do ponoszenia oso-bistej odpowiedzialności za swoje codzienne życie więzienne (zasada odpowiedzialności).

6. Powinno się rozróżniać jakiekolwiek ryzyko stwarzane przez więźnia dożywotniego lub długoterminowego dla zewnętrznej społeczności, dla nich samych, dla innych więźniów oraz dla tych, którzy pracują z nimi lub odwiedzają ich (zasada ochrony i bezpieczeństwa).

7. Dożywotni i inni długoterminowi więźniowie nie powinni być segregowani tylko z powodu długości odbywanej kary (zasada nie-segregacji).

8. Planowanie indywidualnego postępowania z więźniem dożywotnim lub długoterminowym powinno zmierzać do ostrożnie progresywnego przejścia przez system więzienny (zasada progresji).

Planowanie kary

9. W celu osiągnięcia celów ogólnych oraz przestrzegania wspomnianych wyżej zasad, powinien być wdrożony wszechstronny plan wykonania kary wobec każdego więźnia z osobna. Ten plan powinien być przy-gotowany i wdrażany przy udziale, tak dalece jak to możliwe, dane-go więźnia oraz nakierowany specjalnie na koniec okresu izolacji – w ścisłym współdziałaniu z kuratorem sądowym oraz innymi właściwymi organami władzy.

10. Plan co do kary powinien obejmować ocenę ryzyka oraz potrzeb każdego więźnia i być wykorzystywany w systematycznym działaniu obejmującym:

• umieszczenie więźnia w chwili przyjęcia;

• progresywne przejście przez system więzienny, od bardziej do mniej restrykcyjnych warunków, aż do – optymalnie – końcowej fazy odbywania kary w zakładzie otwartym, najlepiej na zewnątrz zakładu karnego;

• wykonywanie pracy, zdobywanie wykształcenia, szkolenie, i inne zajęcia zmierzające do racjonalnego wykorzystania czasu spędzonego w więzieniu oraz wspieranie szans udanego powrotu do spo-łeczeństwa po zwolnieniu;

115


• stwarzanie zachęt do udziału w programach dostosowanych do stopnia ryzyka oraz potrzeb, tak aby obniżyć skłonność do szkod-liwych zachowań oraz powrotu do przestępstwa po zwolnieniu;

• zapewnienie spędzania czasu wolnego oraz innych zajęć nakie-rowanych na zapobieganie lub przeciwdziałanie szkodliwym skutkom długoterminowego pozbawienia wolności;

• stworzenie sprzyjających warunków oraz środków nadzoru do prowadzenia życia zgodnego z prawem i przystosowania się do społeczeństwa po warunkowym przedterminowym zwolnieniu.

11. Planowanie kary powinno zacząć się tuż po przyjęciu więźnia do zakładu i podlegać ocenie w regularnych odstępach czasu oraz w razie potrzeby być modyfikowane.

Ocena ryzyka oraz potrzeb

12. Powinno dokonywać się ostrożnego oszacowania przez administra- cję więzienną, czy poszczególni więźniowie stwarzają ryzyko dla siebie czy innych. Ocena stopnia ryzyka [zagrożenia] powinna obejmować zagrożenie dla siebie, innych więźniów lub osób pra-cujących z więźniem, dla odwiedzających go lub dla społeczeństwa, oraz prawdopodobieństwo ucieczki lub popełnienia innego poważ-nego przestępstwa w więzieniu, lub po zwolnieniu.

13. Ocena potrzeb powinna zmierzać do zdefiniowania potrzeb oso-bistych oraz cech powiązanych z przestępstwem lub przestępstwami więźnia oraz szkodliwością jego zachowań (‘potrzeby kryminologiczne’). W sposób możliwie najpełniejszy potrzeby kryminologiczne powinny być tak traktowane, aby ograniczać zagrożenie popełnienia przez więźnia nowego przestępstwa lub innych zachowań dewia-cyjnych zarówno w trakcie pozbawienia wolności, jak i po zwol-nieniu.

14. Ocena początkowego ryzyka [zagrożenia] oraz potrzeb powinna być dokonana przez odpowiednio przygotowany personel i, o ile to możliwe, przeprowadzona w ośrodku diagnostycznym.

15.a. Ocena ryzyka oraz potrzeb powinna być dokonywana okresowo w celu podejmowania adekwatnych decyzji przy wykonywaniu kar dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności.

116


15.b. Ponieważ instrumenty do oceny stopnia ryzyka oraz potrzeb za-wsze noszą margines błędu, nigdy nie powinny być jedyną metodą wykorzystywaną do podejmowania decyzji, ale powinny być uzu-pełniane przez inne sposoby wystawiania ocen.

15.c. Wszelkie instrumenty oceny ryzyka oraz potrzeb powinny podlegać ewaluacji, aby poznawać ich silne i słabe strony.

16. Ponieważ ani niebezpieczność, ani potrzeby kryminologiczne nie są same przez się cechami trwałymi, ich oceny powinny być powta- rzane co jakiś czas przez specjalistyczny personel, aby sprostać wymaganiom planowania kary lub gdy z innych względów jest to konieczne.

17. Ryzyko oraz potrzeby kryminologiczne powinny być zawsze odno-szone do zarządzania ryzykiem oraz potrzebami. Oceny te powinny zatem być wykorzystywane przy wyborach właściwych działań lub modyfikacji już podjętych działań.

Bezpieczeństwo i zabezpieczenie

18.a. Utrzymanie kontroli w więzieniu powinno być oparte na stosowa-niu bezpieczeństwa dynamicznego, to jest rozwijania przez perso-nel pozytywnych stosunków z więźniami opartych na stanowczości oraz rzetelności, w połączeniu ze zrozumieniem ich sytuacji oso-bistej, oraz każdego zagrożenia stwarzanego przez poszczególnych więźniów.

18.b. Tam, gdzie wykorzystywane są takie urządzenia techniczne jak alarm czy system telewizji wewnętrznej, powinny one być zawsze podłączone do metod bezpieczeństwa dynamicznego.

18.c. Rutynowe noszenie środków przymusu fizycznego, włączając w to broń i pałki, przez osoby mające kontakt z więźniami, powinno być zakazane w pomieszczeniach więziennych.

19.a. Reżim więzienny powinien być organizowany tak, aby pozwalać na elastyczne reagowanie na zmieniające się wymogi bezpieczeństwa i zabezpieczenia.

19.b. Osadzenie w danym więzieniu lub oddziale więziennym powinno wynikać z wszechstronnej oceny ryzyka oraz rozeznania znaczenia umieszczenia więźniów w środowisku, które – biorąc pod uwagę ich

117


potrzeby – służyć będzie redukowaniu stwarzania jakiegokolwiek zagrożenia z ich strony.

19.c. Szczególne ryzyko oraz wyjątkowe okoliczności, wliczając w to prośby samych więźniów, mogą pociągać za sobą pewne formy izo-lacji poszczególnych więźniów. Powinno się podejmować szczególne wysiłki, aby unikać izolowania lub, gdy to nieuniknione, skracania czasu jego stosowania.

20.a. Oddziały o maksymalnym stopniu zabezpieczenia powinny być wykorzystywane tylko jako środek ostateczny, a osadzanie tam powinno podlegać okresowym przeglądom.

20.b. Na terenie oddziałów o maksymalnym stopniu zabezpieczenia powinno się stosować różny reżim wobec tych, którzy stwarzają szczególne ryzyko ucieczki oraz tych, którzy stwarzają ryzyko dla in-nych więźniów i/lub dla osób pracujących z nimi, lub odwiedzających więzienie.

20.c. Przywiązując należytą uwagę do zachowania się więźnia, reżim w oddziałach maksymalnego zabezpieczenia powinien być tak zorga-nizowany, aby stwarzać atmosferę odprężenia, pozwalać na kontakty między więźniami, swobodne poruszanie się w ramach oddziału oraz oferować różne zajęcia.

20.d. Zarządzanie niebezpiecznymi więźniami powinno być zgodne z zasadami postępowania określonymi w Rekomendacji Nr R (82) 17 dotyczącej warunków izolacji i postępowania z więźniami nie-bezpiecznymi.

Przeciwdziałanie negatywnym skutkom kar dożywotniego oraz długoter-minowego pozbawienia wolności

21. W celu zapobieżenia i przeciwdziałania szkodliwym skutkom kar dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności administracje więzienne powinny:

• objaśnić więźniowi na początku kary, a jeżeli to konieczne również później, reguły więzienne oraz zakres jego obowiązków i praw;

• zapewnić więźniom możliwość osobistych wyborów w tak wielu, jak to możliwe, sprawach codziennego życia więziennego;

118


• oferować odpowiednie warunki materialne oraz odpowiednie bodźce fizyczne, umysłowe oraz emocjonalne;

• stwarzać przyjemne i przyjazne dla użytkowników wystroje pomieszczeń więziennych w postaci mebli i dekoracji.

22. Specjalne wysiłki powinny być podjęte dla zapobieżenia rozpadowi związków rodzinnych. W tym celu:

• więźniowie powinni być osadzani, w sposób najdalej możliwy, w zakładach usytuowanych w pobliżu miejsca zamieszkania ich rodzin lub bliskich krewnych;

• listy, telefony oraz wizyty powinny być dopuszczane z maksymalną możliwą częstotliwością i prywatnością. O ile zagrażałoby to za-bezpieczeniu lub bezpieczeństwu, lub byłoby to usprawiedliwione przez ocenę ryzyka, takim kontaktom mogłyby towarzyszyć uzasadnione środki bezpieczeństwa, takie jak monitorowanie korespondencji lub przeszukanie przed i po wizytach.

23.a. Powinny być także popierane inne kontakty ze światem zewnętrznym, takie jak dostęp do prasy, radia i telewizji oraz odwiedzin przez oso-by obce.

23.b. Szczególne wysiłki powinny być podjęte do udzielania różnych form przepustek, jeżeli to konieczne pod eskortą, zgodnie z zasadami określonymi w Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia.

24. Więźniowie powinni mieć dostęp do odpowiedniego poradnictwa, pomocy i wsparcia w celu:

• poradzenia sobie z popełnionym przestępstwem, cierpieniem wyrządzonym ofierze oraz innymi przejawami poczucia winy;

• ograniczania ryzyka samobójstwa, szczególnie po skazaniu;

• przeciwdziałania szkodliwym skutkom długoterminowego pozbawienia wolności, takim jak instytucjonalizacja, pasywność, niska samoocena oraz depresja.

Specjalne kategorie dożywotnich i innych długoterminowych więźniów

25. Władze więzienne powinny mieć na względzie możliwości repatria-cji więźniów cudzoziemców, stosownie do Europejskiej Konwencji

119


o przekazywaniu osób skazanych oraz umów dwustronnych z odpo-wiednimi państwami. Więźniowie cudzoziemcy powinni być infor-mowani o tych możliwościach. Jeżeli repatriacja nie jest możliwa, wykonanie kary powinno uwzględniać zasady określone w Reko-mendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców.

26. Powinno się podejmować wysiłki w celu ochrony więźniów zagrożonych groźbami i znęcaniem się przez innych więźniów. O ile segregacja ochronna takich więźniów od współwięźniów jest konieczna, to jednak powinno się unikać zupełnej izolacji, ale zapewnić bezpieczne oraz wspierające otoczenie.

27. Powinno się podjąć działania zezwalające na odpowiednio wczesne i fachowe diagnozowanie więźniów, którzy cierpią lub mogą cierpieć na zaburzenia umysłowe i zapewnić im odpowiednią terapię. Wyty-czne zawarte w Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniach, po-winny być brane pod uwagę.

28. Więźniowie w podeszłym wieku powinni być wspomagani w celu utrzymania dobrego poziomu zdrowia fizycznego oraz umysłowego. W tym celu administracja więzienna powinna zapewnić:

• dostęp do odpowiednich służb diagnostycznych i leczniczych;

• możliwość pracy, ćwiczeń i innych aktywności, dostosowanych do indywidualnych możliwości fizycznych i psychicznych więźnia;

• odpowiednie posiłki, biorąc pod uwagę specjalne potrzeby dietetyczne.

29.a. W celu zezwolenia więźniom terminalnie chorym na śmierć w god-ności, należy rozważyć udzielenie im zwolnienia, tak aby mogli być leczeni i odejść poza więzieniem. Jeżeli nie jest to możliwe, admini-stracja więzienna powinna podjąć wszelkie wysiłki, aby zapewnić im i ich rodzinom odpowiednie wsparcie i opiekę.

29.b. Odpowiednia pomoc powinna być także udzielona w celu wsparcia tych więźniów, którzy zgłaszają praktyczne życzenia, np. spisanie testamentu, urządzenie pogrzebu itp.

30.a. Ponieważ uwięzione kobiety stanowią zwykle niewielką mniejszość osób odbywających karę długoterminowego lub dożywotniego

120


pozbawienia wolności, planowanie wykonania kar wobec nich powinno być szczególnie starannie rozważone, tak, aby wyjść naprzeciw ich specyficznym potrzebom.

30.b. Szczególne starania wobec uwięzionych kobiet powinny zapewniać:

• unikanie izolacji społecznej przez osadzanie ich, tak dalece jak to możliwe, w ogólnej populacji uwięzionych kobiet;

• udostępnianie specjalnych działań wobec kobiet, które były obiektem nadużyć fizycznych, umysłowych lub seksualnych.

30.c. Matkom odbywającym karę dożywotniego lub długoterminowego pozbawienia wolności nie powinno się odmawiać możliwości bycia z małymi dziećmi tylko z powodu ich pozbawienia wolności. Kiedy małe dzieci mieszkają razem z uwięzionymi matkami, administracja więzienna powinna zapewnić im odpowiednie warunki.

31. Szczególną uwagę przy wykonywaniu kary powinno się przykładać do problemów, jakie mają więźniowie, którzy prawdopodobnie spędzą swoje naturalne życie w więzieniu. W szczególności, pla-nowanie ich kary powinno być wystarczająco dynamiczne i zezwalać im na udział w sensownych zajęciach i adekwatnych programach, wliczając w to zajęcia psychospołeczne zaprojektowane tak, aby pomóc im poradzić sobie z karą.

32.a. Nieletni więźniowie skazani na długoterminowe kary pozbawienia wolności powinni być trzymani tylko w zakładach dostosowanych do ich specjalnych potrzeb.

32.c. Reżim i planowanie kary dla takich nieletnich powinny być wyznaczane przez odpowiednie zasady określone w Konwencji ONZ o prawach dziecka oraz w Rekomendacji Nr R (87) 20 o społecznych reakcjach na przestępczość nieletnich oraz zwracać szczególną uwagę na:

• zapewnienie właściwego nauczania szkolnego i pozaszkolnego;

• potrzebę utrzymania ścisłych kontaktów z ich rodzicami i rodziną;

• zapewnienie im odpowiedniego wsparcia i ukierunkowania ich rozwoju emocjonalnego;

• udostępnienie odpowiednich aktywności sportowych i w czasie wolnym;

121


• staranne planowanie przenoszenia nieletnich do reżimu dla dorosłych, biorąc pod uwagę rozwój osobowości nieletniego.

Zarządzanie reintegracją do społeczeństwa więźniów dożywotnich oraz długoterminowych

33. W celu ułatwienia więźniom dożywotnim oraz długoterminowym pokonania ich szczególnych problemów z przejściem od długo- terminowego pozbawienia wolności do życia zgodnego z prawem w społeczeństwie, ich pozbawienie wolności powinno być zaplano- wane z odpowiednim wyprzedzeniem i brać pod uwagę w szcze-gólności, co następuje:

• potrzebę specyficznych planów przed i po zwolnieniu, z odpo-wiednim uwzględnieniem zagrożeń i potrzeb;

• właściwego rozważenia możliwości uzyskania zwolnienia i kon-tynuowania oddziaływania poprzez programy po zwolnieniu, działania i leczenia rozpoczętego w okresie pozbawienia wolności;

• potrzebę ścisłego współdziałania administracji więziennej ze służbami kuratorskimi, socjalnymi oraz medycznymi.

34. Udzielenie i wykonanie warunkowego przedterminowego zwolnienia z kary dożywotniego lub długoterminowego pozbawienia wolności powinno być zgodne z zasadami określonymi w Rekomendacji Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu.

Odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia

35. Jeżeli następuje odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnie-nia, przy wykonywaniu kary dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności, należy kierować się określonymi tu zasadami. W szczególności kontynuowane powinno być ocenianie ryzyka oraz potrzeb kryminologicznych i wykorzystywane do podejmowania decyzji o sposobie osadzania więźnia i innych działań z punktu widzenia przygotowania go do wcześniejszego zwolnienia i powrotu do społeczeństwa.

Personel

36. Rekrutacja, selekcja, szkolenie, warunki pracy i mobilność, jak również postępowanie w służbie personelu nadzorującego wykonanie

122


kar dożywotniego i długoterminowego pozbawienia wolności, powinny być co do zasady zgodne z zasadami zawartymi w Rekomen-dacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wykonywanie kar i innych środków.

37.a. Ponieważ personel pracujący z dożywotnimi i długoterminowymi więźniami musi radzić sobie w specyficznie trudnych sytuacjach stwarzanych przez tych więźniów, powinien on otrzymywać szczególne przygotowanie zawodowe, konieczne do podołania takim obowiązkom.

37.b. Personel powinien w szczególności być szkolony w zakresie pełnego zrozumienia dynamicznego podejścia do bezpieczeństwa, tak aby mógł stosować je w wypełnianiu codziennych obowiązków.

37.c. Członkowie personelu kierowniczego, specjalistycznego i nadzor-czego powinni, dodatkowo, być szkoleni w zakresie nadzorowania i wspomagania szeregowych członków personelu w stosowaniu dynamicznego bezpieczeństwa.

38. Biorąc pod uwagę ryzyko manipulowania personelem przez więźniów odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności, powin-na być stosowana mobilność i rotacja personelu.

39. Regularne spotkania i dyskusje powinny być organizowane między różnymi kategoriami członków personelu w celu osiągania i utrzy-mania właściwego zrównoważenia między sympatyzującym zrozu-mieniem problemów więźniów a stanowczą kontrolą.

Badania

40. Badania skutków dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności powinny być podejmowane ze szczególnym uwzględnieniem roli odgrywanej przez czynniki, które powstrzymują skutki negatywne oraz promują konstruktywną adaptację do życia więziennego.

41. Powinny być prowadzone i publikowane badania ewaluacyjne na temat skuteczności programów nastawionych na zwiększanie skuteczności postwięziennej adaptacji do społeczeństwa.

123


Teodor Szymanowski

Rekomendacja (2003) 23 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich o wykonywaniu przez administracje więzienne

kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar

pozbawienia wolności

Komentarz

Postanowienia powyższych rekomendacji mają doniosłe znaczenie, szczególnie dla wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce, ze względu na bardzo, wciąż jeszcze, surowy wymiar tych kar. Przekonują o tym aktualne dane statystyczne.

Zgodnie z definicją Rekomendacji 2003 (23) do kar długoterminowych, poza oczywiście skazaniem na dożywotnie pozbawienia wolności, zalicza się te wszystkie kary, które sięgają 5 lat lub dłuższe. W świetle rocznej informacji statystycznej CZSW z początkiem 2011 r. było skazanych na te kary:

– 263 dożywotnie,– 1517 na 25 lat , oraz– 8237 na kary powyżej 5 lat.Łącznie więc więźniów długoterminowych w rozumieniu rekomenda-

cji jest w Polsce ponad 10 tysięcy. Warto tu też dodać, że z początkiem 1999 r. już po wejściu w życie obowiązującego kk, takich więźniów dłu-goterminowych było 7220, czyli że istnieje tendencja wzrostowa, nie uza-sadniona popełnianiem ciężkich przestępstw w Polsce.

Tak np. w 2010 r. trzech najpoważniejszych zbrodni (zabójstwa, roz-boju i zgwałcenia) dopuściło się 0,3‰ ogółu skazanych, wobec których uzasadnione są surowe kary pozbawienia wolności.

Tak znaczna liczba skazanych w Polsce sprawców przestępstw na kary długoterminowe nie jest spowodowana tylko nadmiernie surową (w stosunku do standardów europejskich) represją karną, ale również nie w pełni wykorzystywaniem instytucji warunkowego zwolnienia, co wynika

124

Teodor Szymanowski

nie tylko z orzecznictwa sądów, ale też z nadmiernie surowych rygorów ustanowionych w kk (w postaci odbycia kary 15 lat przez skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i odbycia 25 lat przez skazanych na doży-wotnie pozbawienie wolności).

Nic więc dziwnego, że wśród postulatów Kongresu Penitencjarnego (Warszawa 2011) znalazła się propozycja zmiany tych okresów odbycia kary przed ewentualnym warunkowym zwolnieniem. Problem tu po-ruszany należy do polityki karnej i penitencjarnej, która stwarza bardzo trudne warunki dla racjonalnego wykonywania kar długoterminowych po-zbawienia wolności. Jednakże również niektóre przepisy prawa karnego wykonawczego nie ułatwiają realizacji omówionych rekomendacji Rady Europy w zakresie wykonywania długoterminowych kar pozbawienia wolności, co odnosi się przede wszystkim do skazanych na kary 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności.

Dotyczy to możliwości m.in. długotrwałego okresu odbywania kary w zakładzie karnym typu zamkniętego, czy też korzystania z najważniej-szych nagród, tj. kontaktów z bliskimi i uzyskania zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego. Są to przepisy w przeważającej mierze po-dyktowane nie wymogami bezpieczeństwa (czego nie można kwestiono-wać) lecz pozostałościami represyjnego pojmowania kary, absolutnie nie odpowiadającymi europejskim standardom.

Wspominamy tu o tym ponieważ niektóre z obowiązujących przepi-sów utrudniają implementację omawianych reguł racjonalnego wykony-wania kary. Ich zmiana zależy oczywiście od władzy ustawodawczej, ale stosując się do obowiązujących przepisów można jednocześnie wnosić o pożądaną ich nowelizację.

Te uwagi krytyczne nie zwalniają jednak funkcjonariuszy SW ani innych osób wykonujących długoterminowe kary pozbawienia wolności od podejmowania wysiłków mających na celu możliwie najszerszą reali-zację postanowień omawianej rekomendacji.

Tu w świetle wiedzy kryminologicznej i penitencjarnej pragniemy zwrócić uwagę zwłaszcza na następujące kwestie:

1. Rozstrzygając sprawy dotyczące bezpieczeństwa społecznego i za-kładu karnego, a także ryzyka jakie stwarza część skazanych na kary dłu-goterminowe, nie należy stawiać znaku równości między popełnieniem nawet ciężkiego przestępstwa czy długością wymierzonej kary, a stopniem zagrożenia jakie stwarza określony skazany.

2. Należy też zwracać uwagę na dynamikę zmian jakie mogą zachodzić w zakresie stopnia bezpieczeństwa oraz w samym skazanym.

125

Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu (...) kary dożywotniego pozbawienia wolności (...)

3. Postanowienia rekomendacji zwracają uwagę na potrzebę progre-sywnego wykonywania kary i nadania większej rangi kontaktom społecz-nym skazanych na kary długoterminowe.

W istniejącym stanie prawnym takie zalecenia nie są łatwe do realizacji. Ale planując wykonanie kary wobec konkretnego skazanego, co postulują rekomendacje, można próbować osiągnąć te cele w drodze stopniowego rozszerzania nagród, np. dotyczących kontaktów z rodziną lub bliskimi osobami.

4. Bardzo ważnym zadaniem, w świetle postanowień rekomendacji, jest też zapewnienie skazanym opieki psychologicznej w pierwszym okre-sie po wyroku skazującym, jak też w chwilach kryzysów.

5. Wiadomo, że dla skazanych na kary długoterminowe zakład karny i cela stają się na bardzo długo ich „domem i mieszkaniem”. Czy nie było-by więc wskazane aby po spełnieniu określonych warunków (np. dotyczą-cych odpowiedniego zachowania) zezwolić skazanym na pożądane przez nich urządzenie celi, jej przyozdobienie, czy wyposażenie w określony sprzęt, jeśli nie narusza to obowiązującego porządku w zakładzie karnym.

6. Ważnym zadaniem jest też aktywizacja skazanych na kary długo-terminowe. Zatrudnienie poza terenem zakładu karnego jest z różnych powodów praktycznie utrudnione lub niemożliwe. Pozostają więc zaję-cia wykonywane w zakładzie karnym, również w mieszkalnej celi. Jeżeli skazany nie stwarza zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu należy sta-rać się zatrudniać go przy różnych pracach na terenie zakładu karnego oraz umożliwić udział w zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych. Należy również zachęcać skazanych na kary długoterminowe do podej-mowania nauki w celu uzupełnienia wykształcenia lub zdobycia zawodu i samokształcenia.

Zadaniem komentatora nie jest wskazywanie rodzaju zajęcia, które mógłby wykonywać skazany, ale raczej zachęcać do stawiania pytań przez personel wykonujący karę (i w porozumieniu ze skazanym), co mógłby robić przez długie lata pobytu w zakładzie i podejmowania stosownych działań celem jego aktywizacji.

7. Bardzo ważnym zadaniem jest też przygotowanie skazanych na kary długoterminowe do powrotu do życia w społeczeństwie. W stosunku do tych, którzy wychodzą z zakładu po kilku latach będą to najczęściej takie przygotowawcze działania jakie mają zastosowanie do skazanych warun-kowo zwalnianych. Zaś osoby zwalniane po bardzo długim okresie poby-tu w zakładzie karnym, przekraczającym 5 i więcej lat, po stwierdzeniu, że nie mają one oparcia w rodzinie, obok udzielania im standardowej

126

Teodor Szymanowski

pomocy postpenitencjarnej powinno się kontaktować je z przedstawiciela-mi stowarzyszeń, organizacji lub instytucji i kościołami, a także osobami wymienionymi w art. 38 kkw.

8. Ponieważ długoterminowe kary pozbawienia wolności powodują zerwanie więzi skazanego z osobami bliskimi, należy podjąć próbę nawią-zania kontaktu z jego rodziną, a jeżeli będzie to niemożliwe skontaktować takiego skazanego z przedstawicielem organizacji, która może udzielić mu pomocy lub wsparcia.

9. Bardzo pomocne dla właściwego unormowania problemu kar długoterminowych w kk i następnie ich wykonywania w kkw byłoby systematyczne, okresowe dokonywanie odpowiedniej ewaluacji unormo-wań prawnych w celu zwiększenia ich efektywności.

127



Rekomendacja Nr R (82) 17

dotycząca warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi

(przyjęta przez Komitet Ministrów 24 września 1982 r. podczas 350. spotkania zastępców ministrów)

Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy

mając na uwadze fakt, że pewną liczbę osób w populacji więziennej stano-wią więźniowie niebezpieczni;

świadomy konieczności ochrony bezpieczeństwa publicznego i zapewnie-nia porządku w więzieniach oraz ich prawidłowego funkcjonowania;

uznając, że więźniom niebezpiecznym również należy zapewnić odpo-wiednie traktowanie;

biorąc pod uwagę Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-wych Wolności, Standardowe Reguły Minimum Postępowania z Więź-niami w ogólności i Rezolucję 76 (2) Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie postępowania ze skazanymi na kary długoterminowe w szcze-gólności;

zaleca rządom państw członkowskich:

1. Stosowanie wobec więźniów niebezpiecznych, tak dalece jak to możliwe, zwykłych przepisów więziennych;

2. Stosowanie środków bezpieczeństwa tylko w takim zakresie, w jakim są one niezbędnie konieczne;

3. Stosowanie środków bezpieczeństwa z poszanowaniem godności ludzkiej oraz praw człowieka;

4. Zapewnienie, aby stosowane środki bezpieczeństwa były zróżnicowane w zależności od rodzaju niebezpieczeństwa;

5. Przeciwdziałanie ewentualnym negatywnym konsekwencjom wpro-wadzenia zaostrzonych środków bezpieczeństwa;

128

Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi

6. Poświęcenie całej niezbędnej uwagi problemom zdrowotnym, które mogą wyniknąć z wprowadzenia zaostrzonych środków bezpieczeństwa;

7. Zapewnienie nauczania, szkolenia zawodowego, pracy i zajęć w czasie wolnym oraz innych rodzajów działalności, o ile nie sprzeciwia się temu konieczność zapewnienia bezpieczeństwa;

8. Utrzymywanie systemu stałej kontroli w celu zapewnienia, że czas spędzony w warunkach zwiększonego zabezpieczenia i poziom za-bezpieczeń nie przekraczają niezbędnego minimum zwiększonego zabezpieczenia;

9. Zapewnienie, aby oddziały o podwyższonym stopniu zabezpieczenia (jeśli takie istnieją), dysponowały odpowiednią ilością miejsc i perso-nelu oraz wszystkimi potrzebnymi udogodnieniami;

10. Przeprowadzenie przeszkolenia i przekazanie odpowiednich infor-macji wszystkim członkom personelu pracującym z więźniami niebezpiecznymi.

129


Zbigniew Lasocik

Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania

z więźniami niebezpiecznymi

Komentarz

Autorzy prezentowanych tu rekomendacji podjęli próbę zbudowa-nia standardu wykonywania kary wobec tzw. więźniów niebezpiecznych (dalej także „N”). Jednak nacisk należy położyć na słowie „próba”, bo-wiem dokument ten trudno uznać za bogaty w treść, a budowany system gwarancji za skończony. Tym niemniej trzeba stwierdzić z satysfakcją, że już w roku 1982 Rada Europy dostrzegała problem tej grupy osób po-zbawionych wolności, a także odnotować kilka istotnych elementów reko-mendacji, które stanowią rodzaj fundamentu, na którym przyszły standard zostanie zbudowany.

System gwarancji praw więźniów zaliczanych do kategorii „N”, którego zręby buduje omawiany tu dokument wspiera się na pięciu filarach. Pierwszym jest prawo. W tym zakresie zaleca się rządom, aby wobec tzw. więźniów niebezpiecznych stosowały zwykłe przepisy regu-lujące wykonanie kary. To zaś oznacza, że tak dalece jak to jest możliwe, więzień kategorii „N” odbywa karę według zasad ogólnych, a tylko rygor odbywania kary ulega zaostrzeniu. A skoro tak, to podlega on proceso-wi resocjalizacji, pracuje, uczy się, uczestniczy w zajęciach i nawiązuje kontakty z rodziną, tylko jest intensywniej kontrolowany niż inni więźniowie.

Drugi filar to racjonalne podejście do bezpieczeństwa. W praktyce oznacza to zalecenie, aby miejsca w których wykonywana jest kara po-zbawienia wolności wobec tej kategorii więźniów były szczególnie chro-nione, ale nie w takim stopniu, aby to zagrażało bezpieczeństwu więźniów. Komitet Ministrów zwraca uwagę na istotną kwestię, jaką jest różnicowa-nie stosowanych środków bezpieczeństwa, które w praktyce wielu krajów nie istnieje. Zalecenie to wynika z przekonania, że więzień, który dwu-krotnie podejmował próbę ucieczki, zawsze połączoną z aktami agresji, jest „inaczej niebezpieczny” niż człowiek, który w przypływie szaleństwa

130

Zbigniew Lasocik

(rozpaczy) pozbawił życia całą swoją rodzinę. Każdy z nich musi być trak-towany inaczej.

Trzecim filarem budowanego systemu gwarancji jest dobrostan więź-nia. Warto jednak zwrócić uwagę, że obawy autorów rekomendacji o stan zdrowia tzw. więźniów niebezpiecznych biorą się z przekonania, że może ono ulegać pogorszeniu tylko na skutek zastosowania środków bezpie-czeństwa podejmowanych przez władze więzienne. Celem stosowania takich środków jest zawsze zagwarantowanie personelowi najpełniejszej kontroli nad skazanymi tej szczególnej kategorii, aż do ich zniewolenia. W świetle zaleceń administracja penitencjarna ma teraz obowiązek chro-nić więźniów przed własnymi skłonnościami do tworzenia hiper-izolacji.

Kolejna kwestia, to warunki fizyczne i personel oddziałów „N”. Kiedy Komitet Ministrów zaleca, aby dysponowały one odpowiednią ilością miejsc, personelem i udogodnieniami, to nie wiadomo czy chodzi o podwyższanie standardów ochrony praw człowieka, czy ochrony bez-pieczeństwa. Udogodnienie to równie dobrze bezpieczna świetlica służąca celom rekreacyjnym grupy więźniów, co system wewnętrznej wentylacji pozbawiający więźnia dostępu do świeżego powietrza. Zalecane szkolenie personelu może równie dobrze dotyczyć skutecznego obezwładniania, jak również rozumienia szczególnych potrzeb człowieka poddanego ścisłej izolacji.

I wreszcie ostatni element tworzonego systemu, to zasada stałego nad-zoru nad procesem wykonywania kary w warunkach oddziału specjalnego („N”). Sprowadza się ona do zalecenia, aby władze administracyjne stale kontrolowały zarówno czas trwania izolacji, jak i stopień zastosowanych ograniczeń i zabezpieczeń. Ta zasada wyraża przekonanie twórców reko-mendacji, że w praktyce bywa czasem tak, że władze państwowe decydują o nadaniu więźniowi statusu „N” i najchętniej zapomniałyby o tym. Jednak przepisy penitencjarne powinny być skonstruowane tak, żeby wymuszać konieczność weryfikowania podjętej decyzji czy to na skutek inicjatywy więźnia, czy też z urzędu.

Za rok Rekomendacja Nr R (82) 17 będzie liczyła sobie 30 lat. Dyna- mika zmian w prawie penitencjarnym i w praktyce życia więziennego wskazuje na potrzebę wydania nowego, nowocześniejszego dokumentu.

131




dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej

(przyjęta przez Komitet Ministrów 30 września 1999 r. podczas 681. spotkania zastępców ministrów)

Komitet Ministrów na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,

biorąc pod uwagę fakt, że zjawisko przeludnienia więzień i wzrostu po-pulacji więziennej stanowi poważne wyzwanie dla administracji więzien-nej i systemu wymiaru sprawiedliwości jako całości, zarówno w zakresie przestrzegania praw człowieka, jak i skutecznego zarządzania jednostkami penitencjarnymi;

biorąc pod uwagę fakt, że efektywne zarządzanie populacją więzienną uzależnione jest od takich okoliczności, jak: ogólny poziom przestęp-czości, priorytetów w zakresie zwalczania przestępczości, rodzajów kar przewidzianych przez prawo, surowości orzekanych kar, częstotliwości stosowania sankcji i środków alternatywnych, stosowania tymczasowego aresztowania, efektywności i skuteczności organów ścigania, a także sto-sunku społeczeństwa do kwestii przestępczości i jej karania;

potwierdzając, że środki mające na celu przeciwdziałanie przeludnieniu w więzieniach i zmniejszenie populacji więziennej muszą być zgodne ze spójną i racjonalną polityką kryminalną, ukierunkowaną na zapobieganie przestępczości i zachowaniom przestępczym, skuteczne egzekwowanie prawa, bezpieczeństwo publiczne, indywidualizację sankcji i środków karnych oraz reintegrację społeczną przestępców;

biorąc pod uwagę, że takie środki powinny być zgodne z podstawowymi zasadami demokratycznego państwa, rządami prawa i podlegać nadrzęd-nemu celowi jakim jest zagwarantowanie poszanowania praw człowieka, zgodnie z Europejską Konwencją Praw Człowieka i orzecznictwem orga-nów, którym powierzono jej stosowanie;

132

Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej

uznając ponadto, że środki te wymagają wsparcia ze strony przywódców politycznych i administracji, sędziów, prokuratorów i opinii publicznej, jak również dostarczania wyważonych informacji na temat funkcji kary, względnej skuteczności kary pozbawienia wolności i kar nieizolacyjnych oraz rzeczywistości więziennej;

mając na uwadze Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu;

uznając znaczenie Rekomendacji Nr R (80) 11 dotyczącej stosowania tym-czasowego aresztowania, Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne, Rekomendacji Nr R (87) 18 dotyczącej uproszczenia wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, Rekomendacji Nr R (92) 16 Euro-pejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych i Rekomen-dacji Nr R (92) 17 dotyczącej spójności orzekania w sprawach karnych.


– podjęły wszelkie właściwe środki, dokonując przeglądu ich usta-wodawstwa i praktyki w odniesieniu do przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej, w celu stosowania zasad określonych w załączniku do niniejszej rekomendacji;

– zachęcały do jak najszerszego upowszechniania rekomendacji i spra-wozdania dotyczącego przeludnienia w więzieniach i wzrostu popu-lacji więziennej opracowanego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości.

Załącznik do Rekomendacji Nr R (99) 22

I. Zasady podstawowe

1. Pozbawienie wolności powinno być uznawane za sankcję lub środek ostateczny i dlatego powinno być przewidziane jedynie wówczas, gdy ze względu na wagę przestępstwa wszelkie inne sankcje lub środki byłyby oczywiście niewystarczające.

2. Zwiększanie pojemności więzień, jako mało skuteczny sposób rozwiązy-wania problemu przeludnienia, powinno być stosowane wyjątkowo. Kraje, w których pojemność więzień jest wystarczająca w ujęciu ogólnym, ale jed-nostki są niewystarczająco dostosowane do lokalnych potrzeb, powinny dą-żyć do uzyskania bardziej racjonalnego wykorzystania pojemności więzień.

133


3. Należy zapewnić odpowiedni wachlarz sankcji i środków alternatyw-nych, o możliwie zróżnicowanej dolegliwości; prokuratorzy i sędziowie powinni być zachęcani do korzystania z nich w jak najszerszym zakresie.

4. Państwa członkowskie powinny rozważyć możliwość dekryminalizacji niektórych typów przestępstw lub przeklasyfikowania ich tak, aby kary za nie przewidziane nie wiązały się z pozbawieniem wolności.

5. W celu opracowania spójnej strategii wobec przeludnienia w więzie-niach i wzrostu populacji więziennej należy przeprowadzić szczegółową analizę głównych czynników, dotyczących w szczególności takich zagad-nień, jak: rodzaje przestępstw, za które przewidziane są długoterminowe kary pozbawienia wolności, priorytety w zakresie zwalczania przestępczo-ści, postawy i obawy społeczeństwa oraz praktyka orzekania kar.

II. Sposoby postępowania wobec problemu braku miejsc w więzieniach

6. W celu uniknięcia przeludnienia więzień powinna zostać ustanowiona maksymalna pojemność jednostek penitencjarnych.

7. W razie przeludnienia, szczególny nacisk należy położyć na nakaz po-szanowania godności ludzkiej i humanitarne traktowanie więźniów przez administrację więzienną, docenienie roli pracowników i stosowanie sku-tecznych, nowoczesnych metod zarządzania. Zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi, szczególną uwagę należy zwrócić na wielkość powierzchni przypadającej na każdego więźnia, warunki higieniczne i sa-nitarne, zapewnienie wystarczającej ilości żywności, przygotowanej w od-powiedni sposób, zapewnienie opieki medycznej i możliwości aktywności fizycznej na świeżym powietrzu.

8. W celu przeciwdziałania niektórym negatywnym skutkom przeludnie-nia więzień, należy w miarę możliwości ułatwiać kontakty więźniów z ich rodzinami. Należy maksymalnie wykorzystać wsparcie społeczne.

9. Szczególne sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności, takie jak systemy półotwarte i otwarte, możliwość opuszczenia jednostki lub umieszczanie poza murami więzienia, należy stosować w jak największym zakresie w celu przyczyniania się do resocjalizacji i społecznej readaptacji więźniów, ułatwiania im utrzymywania więzi rodzinnych i społecznych i zmniejszenia napięcia w stosunkach w więzieniu.

134


III. Środki stosowane przed skazaniem

Rezygnacja z prowadzenia niektórych postępowań karnych – ograniczenie stosowania tymczasowego aresztowania

10. W celu pełnego wdrożenia zasad określonych w Rekomendacji Nr R (87) 18 dotyczącej uproszczenia wymiaru sprawiedliwości w spra-wach karnych powinny zostać podjęte odpowiednie środki; w szczegól-ności, państwa członkowskie, biorąc pod uwagę swoje własne zasady konstytucyjne lub tradycję prawną, odnosząc się do zasady oportunizmu procesowego (lub innych środków prowadzących do tego samego celu), powinny korzystać z uproszczonych procedur i pozasądowych postępo-wań ugodowych jako środków alternatywnych w przypadkach, w których jest to możliwe, w celu uniknięcia prowadzenia pełnego postępowania karnego.

11. Stosowanie tymczasowego aresztowania i jego długość powinny być ograniczone do minimum zgodnego z interesem wymiaru sprawiedliwo-ści. W tym celu państwa członkowskie powinny zapewnić zgodność ich prawa i praktyki z odpowiednimi postanowieniami Europejskiej Konwen-cji Praw Człowieka i orzecznictwem jej organów, i kierować się zasadami określonymi w Rekomendacji Nr R (80) 11 dotyczącej pozbawienia wol-ności w oczekiwaniu na proces, w szczególności w odniesieniu do przesła-nek na podstawie których stosuje się tymczasowe aresztowanie.

12. W najszerszy możliwy sposób należy korzystać z alternatyw dla tym-czasowego aresztowania, takich jak zobowiązanie podejrzanego do prze-bywania pod wskazanym adresem, ograniczenie możliwości przebywania lub zakaz opuszczania określonego miejsca bez zezwolenia, stosowanie poręczenia majątkowego, dozoru bądź poręczenia instytucji określonych przez organ sądowy. W związku z tym, należy również wziąć pod uwagę możliwość stosowania dozoru elektronicznego.

13. W celu wykonywania tymczasowego aresztowania w sposób skutecz-ny i humanitarny, dostępne powinny być odpowiednie zasoby ludzkie i finansowe, środki proceduralne i techniki zarządzania, jeżeli istnieje taka potrzeba.

135


IV. Środki stosowane podczas procesu

System sankcji/środków – wymiar kary

14. Należy dołożyć starań, aby ograniczyć stosowanie długotermino-wych kar pozbawienia wolności, które są dużym obciążeniem dla systemu więziennictwa; krótkoterminowe kary pozbawienia wolności powinny być zastępowane sankcjami i środkami alternatywnymi.

15. Wśród sankcji i środków alternatywnych, które mogą być stosowane zamiast kary pozbawienia wolności, należy zwrócić uwagę na:

– warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności,

– nadzór kuratora, jako kara samoistna bez orzekania kary pozbawienia wolności,

– intensywny nadzór,

– prace społeczne (tj. nieodpłatną pracę na rzecz społeczeństwa),

– przymusowe leczenie/zobowiązanie do poddania się leczeniu dla po-szczególnych kategorii sprawców,

– mediacja pomiędzy sprawcą i ofiarą / odszkodowanie na rzecz ofiary,

– ograniczenie swobody poruszania się, przykładowo poprzez dozór policyjny lub monitoring elektroniczny.

16. Stosowanie sankcji i środków alternatywnych powinno odbywać się zawsze w zgodzie z warunkami i gwarancjami określonymi w Europej-skich Regułach dotyczących sankcji i środków alternatywnych.

17. Do ustawodawstwa i praktyki powinno być wprowadzone łączenie kar związanych z pozbawieniem wolności oraz kar i środków wolnościowych, takich jak kara pozbawienia wolności bez zawieszenia połączona z wyko-naniem prac społecznych, (intensywny) nadzór społeczny, elektronicznie monitorowany areszt domowy lub, w stosownych przypadkach, obowią-zek podjęcia leczenia.

Skazanie, rola prokuratorów i sędziów

18. Stosując prawo, prokuratorzy i sędziowie powinni mieć na uwadze dostępne zasoby, w szczególności pojemność więzień. W związku z tym,

136


należy stale badać wpływ jaki system kar i zasady ich orzekania mają na ewolucję populacji więziennej.

19. W celu uzyskania wsparcia prokuratorów i sędziów oraz uniknięcia wydawania wyroków przynoszących efekt odwrotny od zamierzonego, prokuratorzy i sędziowie powinni być zaangażowani w proces opraco-wywania polityki karnej oraz jej wpływu na przeludnienie w więzieniach i wzrost populacji więziennej.

20. Między innymi w celu ograniczenia stosowania kary pozbawienia wolności, upowszechnienia sankcji i środków alternatywnych oraz korzy-stania ze środków takich jak mediacja lub obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, ustawodawca lub inne właściwe organy powinni określić zasady wymierzania kar.

21. Przy określaniu wymiaru kary szczególną uwagę należy zwracać na okoliczności obciążające i łagodzące, jak również uprzednią karalność.

V. Środki stosowane na etapie wykonania kary

Zastosowanie sankcji i środków alternatywnych – wykonywanie kar po-zbawienia wolności

22. W celu uczynienia sankcji i środków alternatywnych rzeczywistą alter-natywą dla krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, należy zapew-nić ich skuteczną realizację, w szczególności poprzez:

– zapewnienie infrastruktury dla wykonywania i monitorowania takich sankcji i środków, również w celu wzmocnienia zaufania sędziów i prokuratorów do ich skuteczności; oraz

– rozwój i wykorzystanie rzetelnych technik oceny, jak również strategii nadzoru, w celu identyfikacji ryzyka powrotu sprawcy do przestępstwa oraz zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa publicznego.

23. Należy promować rozwój środków, które obniżają rzeczywistą dłu-gość kary, dając pierwszeństwo rozwiązaniom indywidualnym takim jak warunkowe przedterminowe zwolnienie, przed środkami o charakterze ogólnym (amnestia, zbiorowe ułaskawienie).

24. Warunkowe przedterminowe zwolnienie powinno być uznane za jeden z najbardziej skutecznych i konstruktywnych środków, który nie tylko re-dukuje długość kary pozbawienia wolności, ale także znacząco przyczynia się do ułatwienia powrotu skazanego do społeczeństwa.

137


25. W celu promowania i rozszerzania stosowania warunkowego przedter-minowego zwolnienia, należy stworzyć jak najlepsze systemy wspierania sprawców, pomoc i nadzór ze strony społeczeństwa; w szczególności na-leży zachęcać właściwe organy sądowe i administracyjne do stosowania tego środka jako wartościowej i rzetelnej alternatywy dla kary pozbawie-nia wolności.

26. Należy opracować i wdrożyć skuteczne programy postępowania w trakcie odbywania kary, nadzoru po zwolnieniu, w celu ułatwienia przestępcom powrotu do społeczeństwa, zredukowania liczby przypad-ków recydywy, zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa publicznego oraz w celu przekonania sędziów i prokuratorów, że działania zmierzające do skrócenia rzeczywistej długości kary oraz sankcje i środki alternatywne stanowią rzeczywiste i konstruktywne rozwiązanie.

139


Maria Ejchart

Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach

i wzrostu populacji więziennej

Komentarz

1. Rekomendacja o przeludnieniu w więzieniach i wzroście populacji więziennej została uchwalona 30 września 1999 r. i stanowi wyraz za-niepokojenia organów Rady Europy wzrostem populacji więziennej w europejskich więzieniach i negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska.

Podkreślić należy, że te negatywne konsekwencje Komitet Ministrów odnosi zarówno do więźniów, których prawa w sytuacji przebywania w jednostce przeludnionej mogą być ograniczone bądź wręcz łamane, jak i pracowników służby więziennej, dla których rodzi to poważne wyzwanie w zarządzaniu przeludnionymi jednostkami.

2. W preambule do omawianej rekomendacji Komitet Ministrów wskazuje również na czynniki przyczyniające się do efektywnego zarządzania populacją więzienną, wskazując przyczyny przeludnie-nia więzień, czy też okoliczności mogące mieć wpływ na wzrost populacji więziennej. Wśród nich wymienia ogólny poziom przestępczości w państwie, priorytety państwa w zakresie zwalcza-nia przestępczości, system i rodzaje kar przewidzianych przez prawo, surowość orzekanych kar – czyli sposób w jaki kary są wymierzane, częstotliwość stosowania sankcji i środków alternatywnych dla poz-bawienia wolności, politykę stosowania tymczasowego aresztowania, efektywność organów ścigania, a także stosunek społeczeństwa do przestępczości. Tym samym przyjąć należy, co zresztą wprost jest wyrażone w tekście dokumentu, że poradzenie sobie z problemem przeludnienia i wzrostu populacji więźniów wymaga ścisłej współ-pracy przywódców politycznych danego państwa z sądami i sędziami – w zakresie tworzenia odpowiedniego prawa i jego implementacji, administracji więziennictwa, jak i sądów i sędziów – w zakresie polityki

140

Maria Ejchart

karnej, orzekania i korzystania z kar środków związanych z pozba-wieniem wolności, prokuratorów – w odniesieniu do efektywności i szybkości prowadzonych postępowań karnych i stosowania środków zapobiegawczych, oraz opinii publicznej.

3. Niniejsza rekomendacja stanowi wezwanie rządów państw członkowskich do podjęcia wszelkich możliwych środków w celu zastosowania zasad w niej określonych, poprzez przegląd swojego ustawodawstwa i praktyki we wszystkich obszarach działania or-ganów państwa, mogących mieć wpływ na przeludnienie i wielkość populacji więźniów. Innymi słowy, Komitet Ministrów oczekuje od państw implementacji tych zasad, mając na uwadze, że wszystkie podjęte środki muszą być zgodne z nadrzędnym celem jakim jest poszanowanie i zagwarantowanie praw człowieka.

4. Wśród zasad podstawowych wymienionych w rekomendacji szczególną uwagę należy zwrócić na trzy (pkt 1-5). Po pierwsze, na wprost sformułowaną zasadę, zgodnie z którą każde pozbawie-nie wolności powinno być stosowane w ostateczności, wtedy kiedy inne środki są oczywiście niewystarczające i powinno być za-rezerwowane jedynie dla najpoważniejszych przestępstw. Jest to wyraz wagi przykładanej do wartości jaką jest wolność człowieka. Z drugiej strony, do przekonania o niskiej skuteczności kary poz-bawienia wolności, zwłaszcza w kontekście zadania jakie ma spełniać, którym w pierwszej kolejności ma być przygotowanie człowieka do życia na wolności.

Po drugie, wskazać należy na zasadę wyrażoną w punkcie 2, podkreślającą, że zwiększanie pojemności więzień nie jest skutecz-nym środkiem rozwiązania problemu przeludnienia i również może być stosowane jedynie wyjątkowo. Należy pamiętać bowiem, że takie działanie zazwyczaj wiąże się z pogorszeniem warunków w jakich przebywają więźniowie, a co za tym idzie z ograniczeniem ich praw. W sposób istotny utrudnia również warunki pracy funkcjonariuszy i zarządzanie przeludnioną jednostką.

Trzecim istotnym zaleceniem, na które warto zwrócić uwagę jest rozważenie możliwości dekryminalizacji niektórych typów prze-stępstw, bądź rozszerzenia wachlarza przewidzianych kar o kary niezwiązane z pozbawieniem wolności, jak również zachęcanie sędziów do korzystania z nich w jak najszerszym zakresie.

141

Komentarz do Rekomendacji Nr (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej

5. Wśród rekomendowanych sposobów postępowania w sytuacji wy-stąpienia problemu braku miejsc (pkt 6-9) Komitet Ministrów za-leca określenie maksymalnej pojemności jednostek penitencjarnych w państwie. Ma to zapobiegać zwiększaniu pojemności poszczegól-nych jednostek poprzez adaptację pomieszczeń socjalnych na cele mieszkalne, dostawianiu dodatkowych łóżek w celach i podobnym działaniom pozwalającym na umieszczanie większej ilości więźniów w razie zaistnienia takiej potrzeby. Wśród kolejnych zaleceń znalazła się konieczność wspierania i ułatwiania kontaktów więźniów z ich rodzinami oraz jak najszersze korzystanie ze szczególnych sposobów wykonywania kary (system półotwarty, otwarty) lub możliwości opuszczania jednostki w trakcie odbywania kary.

6. Kolejno przedstawione zasady odnoszą się do etapów pozbawienia wolności, zależnych od statusu więźnia. I tak, wśród środków stosowanych przed skazaniem (pkt 10-13) rekomendacja wzywa do ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania, korzystania, w miarę możliwości, z uproszczonych procedur sądowych i postę-powań ugodowych, w celu uniknięcia prowadzenia pełnego postępo-wania karnego i negatywnych skutków w postaci m.in. długotrwałego pozbawienia wolności osób oczekujących na proces. W odniesieniu do etapu procesowego (pkt 14-17), na uwagę zasługuje zalecenie ograniczania stosowania kar długoterminowych i jak najszerszego stosowania sankcji i środków nie wiążących się z pozbawieniem wolności. Szczególne zalecenia zostały skierowane do sędziów i prokuratorów (pkt 18-21), jako odpowiedzialnych za wymierzanie kar i stosowanie środków, co istotne podkreślona została konieczność ich współpracy i wsparcia w eliminowaniu problemu przeludnienia. W odniesieniu do etapu wykonywania kary (pkt 22-26), za najbardziej skuteczny środek mający wpływ na przeludnienie zostało uznane wa-runkowe przedterminowe zwolnienie, stąd też Komitet Ministrów RE zaleca jego promowanie poprzez tworzenie skutecznych programów wspierania więźniów przygotowywanych do przedterminowego zwolnienia, pomocy po zwolnieniu, jak i nadzoru.

7. Podkreślić należy, że powyższe zalecenia stanowią niejako podsu-mowanie zasad, które w sposób bardziej szczególny zostały omówione w innych dokumentach Rady Europy (Rekomendacje: Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunków jego odby-wania i zabezpieczeniem przed jego nadużywaniem; Rec (2003) 23

142

Maria Ejchart

o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawie-nia wolności; Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu; Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia; Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych). W niniejszej rekomen-dacji zebrane zostały czynniki mające wpływ na wielkość populacji więziennej i zasady, które należy stosować.

8. Osobnego komentarza wymaga sytuacja w polskich więzieniach w odniesieniu do problemu przeludnienia. Niezależnie bowiem od zdecydowanego zmniejszenia się populacji więziennej w ostatnich latach Polska cały czas boryka się z tym problemem oraz konsekwen-cjami z niego wynikającymi. Zgodnie z informacjami opublikowany-mi na stronie Centralnego Zarządu Służby Więziennej zaludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych w Polsce wynosi 97,8% w skali kraju. Jednak ze szczegółowych danych statystycznych (z października 2011 r.) wynika, że w wielu jednostkach zaludnienie przekracza 100%, a w niektórych nawet 120%16. Co więcej, podstawą niniejszych staty-styk jest określona w kkw norma 3 m² na jednego więźnia, która jest jedną z najniższych norm w Europie. Według rekomendacji Europej-skiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkie- mu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (CPT) powierzchnia przypadająca na jednego więźnia w celi wieloosobowej powinna bowiem wynosić minimum 4 m². Problem pogłębia ponadto fakt, że wciąż na wysokim poziomie utrzymuje się liczba osób oczekujących na wyko-nanie kary. Zgodnie z informacją Ministerstwa Sprawiedliwości, na dzień 7 września 2011 r. 44.300 orzeczeń dotyczących 37.113 osób oczekiwało na wykonanie, z czego 33.399 osób nie stawiło się do od-bycia kary pomimo upływu terminu. Natomiast ogólna liczba skaza-nych (sądy okręgowe i rejonowe) w I półroczu 2011 r. nieosadzonych wyniosła 68.126 osób17. Na problem przeludnienia w polskich jed-nostkach penitencjarnych uwagę zwracał również Komitet do spraw Zapobiegania Torturom (CPT) podkreślając (ostatnio w raporcie z lipca 2011 r.), że władze polskie muszą zmierzać do wyeliminowania tego zjawiska i podniesienia kodeksowo określonej normy powierzchni

16 http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2011-10-28_szczegolowa-informacja-o-zaludnieniu-oddzialow-mieszkalnych.pdf17 http://www.hfhrpol.waw.pl/zdrowiewwiezieniu/index.php?option=com_content&view=article&id=192:44-300-orzecze-oczekuje-na-wykonanie-w-dalszym-cigu-o-przeludnieniu-jednostek-penitencjarnych

143

Komentarz do Rekomendacji Nr (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej

przypadającej na każdego więźnia. Wielokrotnie również istnienie problemu podkreślał Europejski Trybunał Praw Człowieka, orzekając naruszenie przez Polskę art. 3 EKPCz, na uwagę zasługuje zwłaszcza wyrok w sprawie Orchowski przeciwko Polce (nr 17885/04), w której Trybunał stwierdził, że przeludnienie w polskich więzieniach stanowi problem systemowy.

9. Podsumowując, analiza obecnej sytuacji polskich więzień w świetle zaleceń Rady Europy wskazuje na konieczność podjęcia dalszych re-form mających na celu całkowite zlikwidowanie przeludnienia. Kom-pleksowe zmiany jakie mają być dokonane wymagają, aby dokładnie przyjrzeć się przepisom i polityce orzekania kar i środków związanych z pozbawieniem wolności. Z kolei z punktu widzenia wymogów humanitarnego traktowania więźniów i szanowania ich praw podsta-wowych konieczne jest (choć wymóg ten nie został wprost wyrażony w komentowanej rekomendacji) podniesienie standardu powierzchni celi przypadającej na więźnia. W przeciwnym razie Polska cały czas będzie mogła, w konkretnych przypadkach, być uznawana winną poniżającego traktowania więźniów.

145


Rekomendacja 1257 (1995)o warunkach pozbawienia wolności w państwach

członkowskich Rady Europy1. W ostatnich latach w Europie i w Ameryce Północnej znacząco

wzrosła liczba osób osadzonych w więzieniach. Zjawisko to, które można tłumaczyć przyczynami socjologicznymi, ekonomicznymi, prawnymi i innymi, zasługuje na szczególną uwagę.

2. Wzrost liczby skazań jest wynikiem nie tylko wzrostu przestępczości – szczególnie przestępstw związanych z użyciem przemocy i z nar-kotykami – ale także zaostrzania kar i orzekania przez sądy surow-szych kar pozbawienia wolności.

3. W konsekwencji wiele więzień w Europie jest obecnie znacznie prze-ludnionych. W niektórych krajach postkomunistycznych sytuacja jest dramatyczna, ale powody do niepokoju istnieją również w większości państw Europy Zachodniej.

4. Przeludnienie jest jedną z głównych przyczyn pogarszania się warunków więziennych.

5. Z powodu przeludnienia więzień coraz trudniejsze lub wręcz niemożliwe staje się zwracanie szczególnej uwagi na więźniów należących do specjalnych kategorii, np. cudzoziemców, więźniów małoletnich lub dotkniętych zaburzeniami psychicznymi. Przelud-nienie powoduje również, że więźniom poświęca się mniej uwagi indywidualnie, co może być przyczyną ich powrotu do przestępczości po opuszczeniu więzienia.

6. Istnieją przekonywające argumenty przemawiające za ograniczeniem stosowania kary pozbawienia wolności, na przykład przez świadome częstsze stosowanie kar alternatywnych dla pozbawienia wolności i orzekanie łagodniejszych wyroków.

7. Zarówno Komitet Ministrów w Rekomendacji Nr R (80) 11, jak i Zgromadzenie Parlamentarne w Rekomendacji 1245 (1994) zajęły się zagadnieniem pozbawienia wolności [tymczasowego areszto-wania] w czasie trwania postępowania. Niemniej jednak dokumenty te określają, czy i kiedy areszt powinien być stosowany, a nie w jaki sposób powinien być odbywany.

146

Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy

8. Zgromadzenie jest zdania, że Europejskie Reguły Więzienne powin-ny w całości stosować się do osób tymczasowo aresztowanych.

9. Zgromadzenie wyraża uznanie dla Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Trak-towaniu lub Karaniu (CPT) za jego wysokiej jakości pracę oraz cenne doświadczenie w sprawach warunków więziennych.

10. Zgromadzenie Parlamentarne powinno czuwać nad odpowiednim wdrażaniem Europejskich Reguł Więziennych. Rada Europy powin-na zwiększyć pomoc dla państw kandydujących oraz dla nowych państw członkowskich, a także stymulować i koordynować działania podjęte już przez te państwa w ramach reformy więziennictwa.

11. W związku z powyższym Zgromadzenie Parlamentarne zaleca, aby Komitet Ministrów:

1) zlecił Europejskiemu Komitetowi do spraw Problemów Krymi-nalnych (CDPC):

a) przeanalizowanie możliwości częstszego stosowania kar alter-natywnych dla kary pozbawienia wolności i zredukowania – na ile to możliwe – długości kar pozbawienia wolności,

b) przeprowadzenie ponownych badań w celu ustalenia, w przy-padku jakich przestępstw kara pozbawienia wolności mogłaby być zastąpiona sankcjami i środkami o charakterze administra-cyjnym i ekonomicznym,

c) przeprowadzenie dalszych badań nad karami alternatywnymi dla kary pozbawienia wolności, takimi jak dozór elektroniczny i dozór o zaostrzonym reżimie,

d) przeprowadzenie szczegółowych badań warunków, w jakich odbywane jest tymczasowe aresztowanie,

e) uzupełnienie Europejskich Reguł Więziennych o katalog praw więźnia,

f) przeprowadzenie dalszych badań nad konsekwencjami kary pozbawienia wolności więźniów, które dotykają rodziny więźniów, w szczególności dzieci,

147

Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy

2) zachęcił rządy państw członkowskich, aby:

a) wdrożyły Rekomendację Komitetu Ministrów R (92) 17 o jed-nolitym skazywaniu oraz Rekomendację R (92) 16 Europej-skie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych,

b) działały zgodnie z wytycznymi dotyczącymi zatrzymania, za-wartymi w drugim ogólnym raporcie Europejskiego Komite-tu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (ust. 36-43),

3) zachęciły te państwa członkowskie, które jeszcze tego nie zrobiły, do ratyfikowania Europejskiej Konwencji o Przekazywaniu Po-stępowania w Sprawach Karnych oraz Konwencji o Przekazywa-niu Osób Skazanych,

4) przyspieszyły i sprawnie zakończyły bieżące prace nad pro-jektem protokołu do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dotyczącym praw więźniów,

5) zwróciły się do Zgromadzenia o zaopiniowanie projektu protokołu, kiedy będzie on gotowy,

6) wzmocniły struktury i zwiększyły środki na rzecz działalności Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu.

______________________________

[1] Obrady Zgromadzenia z dn. 1 lutego 1995 r. (5. posiedzenie) (zob. dok. nr 7215, raport Komitetu do Spraw Prawnych i Praw Człowieka, sprawoz-dawca Mr. Franck; oraz Dok. 7216, opinia Komitetu do spraw Społecz-nych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Earl of Dundee).

Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 1 lutego 1995 r. (5. posiedzenie).

149


Barbara Stańdo-Kawecka

Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach

członkowskich Rady Europy

Komentarz

W rekomendacji dotyczącej warunków pozbawienia wolności w pań-stwach członkowskich Rady Europy przyjętej w 1995 r. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zwraca uwagę na wzrost populacji więziennej w krajach Europy i Ameryki Północnej oraz ujemne konsekwencje tego zjawiska: przeludnienie więzień, pogarszanie się warunków uwięzienia, trudności w realizacji zasady zindywidualizowanego traktowania więź-niów i znaczenie tych trudności dla poziomu powrotu do przestępstwa po opuszczeniu zakładu karnego. Jednocześnie Zgromadzenie Parlamentarne wskazuje na złożoność czynników wpływających na wzrost liczby uwię-zionych w poszczególnych krajach, do których należy m.in. zaostrzanie polityki karnej i wydłużanie długości kar pozbawienia wolności orzeka-nych przez sądy.

W rekomendacji zawartych jest wiele zaleceń adresowanych do Ko-mitetu Ministrów Rady Europy. Większość z tych zaleceń koncentruje się wokół dwóch kwestii:

a) ograniczenia zakresu stosowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności na rzecz kar i środków alternatywnych,

b) poprawy warunków uwięzienia i umocnienia statusu prawnego osób pozbawionych wolności.

I tak w odniesieniu do pierwszej z wymienionych kwestii Zgromadze-nie Parlamentarne zaleca Komitetowi Ministrów m.in. podjęcie działań zmierzających do zbadania możliwości szerszego stosowania sankcji alternatywnych do bezwzględnej kary pozbawienia wolności i skrócenia długości orzekanych kar pozbawienia wolności. Pod adresem Komitetu Ministrów Zgromadzenie Parlamentarne kieruje także wezwanie do tego, by zachęcił on rządy krajów członkowskich Rady Europy do implementa-cji dwóch rekomendacji, wydanych przez ten Komitet w 1992 r.:

150


a) rekomendacji na temat spójności orzekania (Recommendation No. R /92/ 17 concerning consistency in sentencing),

b) rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych (Recommendation No. R /92/ 16 on the European rules on community sanctions and measures).

Odnośnie poprawy warunków uwięzienia i umocnienia statusu prawne-go więźniów Zgromadzenie Parlamentarne zaleca Komitetowi Ministrów m.in. podjęcie działań w celu uzupełnienia Europejskich Reguł Więzien-nych z 1987 r. o katalog praw osób pozbawionych wolności. Ponadto zaleca Komitetowi Ministrów:

a) zlecenie Europejskiemu Komitetowi ds. Problemów Przestępczości (European Committee on Crime Problems) szczegółowego zbada-nia warunków wykonywania tymczasowego aresztowania,

b) zachęcenie rządów państw członkowskich Rady Europy do przestrzegania standardów Europejskiego Komitetu ds. Zapobiega-nia Torturom dotyczących traktowania osób zatrzymanych w insty-tucjach policyjnych,

c) przyspieszenie i ukończenie prac nad projektem protokołu dodat-kowego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dotyczącego praw więźniów,

d) zwrócenie się do Zgromadzenia Parlamentarnego o zaopiniowanie projektu tego protokołu dodatkowego po jego przygotowaniu.

Należałoby zaznaczyć, że w odpowiedzi na tę rekomendację Zgro-madzenia Parlamentarnego (Reply to Recommendation 1257 /1995/ on the conditions of detention in Council of Europe member states, adopted by the Committee of Ministers on 16 January 1996) Komitet Ministrów podzielił obawy Zgromadzenia odnośnie warunków uwięzienia w krajach europejskich i zgodził się ze stanowiskiem, iż przeludnienie było podsta-wowym powodem pogorszenia warunków w ówczesnych więzieniach. Poinformował ponadto Zgromadzenie Parlamentarne o kontynuowaniu wysiłków zmierzających do promowania sankcji i środków wykonywa-nych w społeczeństwie jako humanitarnej i konstruktywnej alternatywy do kar izolacyjnych. W odniesieniu do zalecanego przyspieszenia i ukoń-czenia prac nad projektem protokołu dodatkowego do Europejskiej Kon-wencji Praw Człowieka dotyczącego praw więźniów, Komitet Ministrów poinformował Zgromadzenie Parlamentarne, że projekt takiego protokołu został przekazany do zaopiniowania Komitetowi Sterującemu ds. Praw Człowieka (Steering Committee for Human Rights).

151

Komentarz do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności (...)

Biorąc pod uwagę późniejszy rozwój wypadków można dodać, że w 2001 r. Komitet Sterujący ds. Praw Człowieka zaopiniował nega-tywnie projekt protokołu dodatkowego dotyczącego praw więźniów, re-komendując Komitetowi Ministrów skoncentrowanie się na nowelizacji Europejskich Reguł Więziennych z 1987 r. i uwzględnienie w pracach nowelizacyjnych orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach więźniów oraz standardów wypracowanych przez Europej-ski Komitet ds. Zapobiegania Torturom. Europejskie Reguły Więzienne zostały znowelizowane w roku 2006. W tym samym roku Komitet Mini-strów Rady Europy odrzucił popieraną przez Zgromadzenie Parlamentar-ne ideę wprowadzenia wiążącego aktu międzynarodowego obejmującego prawa więźniów (European Prison Charter). Nie spowodowało to jednak zaprzestania dyskusji na temat opracowania i przyjęcia wiążącego aktu międzynarodowego dotyczącego praw więźniów. W ostatnich latach takie dyskusje toczą się nie tylko w ramach Rady Europy, ale także w Unii Eu-ropejskiej i Organizacji Narodów Zjednoczonych. Europejska strategia umacniania ochrony praw więźniów i poprawy warunków uwięzienia (Strategies for improving prisoners’ rights and prison conditions in Eu-rope) była przedmiotem referatu wygłoszonego przez D. van Zyl Smita podczas konferencji poświęconej poprawie warunków uwięzienia przez skuteczne monitorowanie i ustalanie standardów (Improving Detention Conditions through Effective Monitoring and Standard-Setting), zorga-nizowanej przez Radę Europy w Turcji w dniach 17-18 marca 2011 r. W świetle tego referatu aktualne stanowisko ekspertów Rady Europy w kwestii umocnienia ochrony praw więźniów wydaje się popierać ideę przyjęcia protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Praw Czło-wieka o prawach osób pozbawionych wolności. W przeciwieństwie do konwencji o prawach więźniów, protokół dodatkowy do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie wymagałby powołania kolejnego mecha-nizmu kontrolnego, ponieważ przestrzeganie przez państwa-strony gwa-rantowanych w nim praw podlegałoby kontroli Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Tym samym przyjęcie protokołu dodatkowego, inaczej niż w przypadku przyjęcia konwencji, pozwoliłoby na uniknięcie mnoże-nia mechanizmów kontrolnych i powielania pracy powołanych wcześniej na podstawie aktów prawa międzynarodowego organów kontrolnych, takich jak Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom czy Krajowe Mechanizmy Prewencyjne.

153


Rezolucja 1663 (2009)

Kobiety w więzieniu

1. Liczba kobiet osadzonych w europejskich więzieniach wzrasta. Po-mimo tego, kobiety w dalszym ciągu stanowią mniejszość populacji więziennej. Więzienia zostały zaprojektowane z myślą o mężczyznach. W związku z powyższym oraz z uwagi na fakt, że więźniarki wywodzą się często z niższych warstw społecznych i są słabiej wykształcone niż mężczyźni odbywający kary pozbawienia wolności, więzienia, reżim więzienny, jak również programy resocjalizacyjne i edukacyjne nie odpowiadają ich specyficznym potrzebom.

2. Ze względu na stosunkowo niski odsetek więźniarek oraz kobiet tym-czasowo aresztowanych istnieje niewiele więzień kobiecych. Jeszcze mniejsza liczba jednostek penitencjarnych przeznaczonych jest dla tymczasowo aresztowanych kobiet. Oznacza to, że kobiety są umie-szczane w placówkach oddalonych od ich miejsca zamieszkania, co osłabia więzy rodzinne. W praktyce, niektóre kraje europejskie mają zaledwie jedno więzienie dla kobiet, wskutek czego więźniarki mogą zostać skierowane do zakładu zlokalizowanego w dużej odległości od ich domów i rodzin. W kontekście powyższego, niezwykle istotne jest podjęcie przez władze działań zmierzających do zredukowania negatywnych skutków, jakie pozbawienie wolności wywiera na życie rodzinne więźniarek.

3. W świetle powyższego, Zgromadzenie Parlamentarne przywołuje Rekomendację 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu oraz zachęca kraje członkowskie do pełnej implementacji jej postanowień.

4. Zgromadzenie uważa również, że przy okazji każdej kolejnej wery-fikacji Europejskich Reguł Więziennych, organ ekspercki Rady Europy, Rada ds. Współpracy w zakresie Penologii, powinien dążyć do wzmocnienia istniejących przepisów i uzupełnienia dotychczaso-wych regulacji o nowe przepisy, które zmobilizują kraje członkowskie do poprawienia sytuacji kobiet w więzieniach.

5. Analogicznie, Zgromadzenie uznaje, że Europejski Komitet ds. Zapo-biegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) oraz Komisarz Praw Człowieka Rady Europy

154

Rezolucja 1663 (2009) Kobiety w więzieniu

powinni podczas kolejnych wizyt i w ramach zwykłej działalności więcej uwagi poświęcać sytuacji kobiet pozbawionych wolności.

6. Ogólnie rzecz biorąc, w opinii Zgromadzenia, kara pozbawienia wolności stosowana wobec kobiety, w szczególności gdy jest ona je-dynym lub głównym opiekunem jednego lub kilkorga dzieci, powinna być stosowana tylko pod warunkiem, że żadna inna kara nie byłaby sprawiedliwa z uwagi na ciężar przestępstwa, nawet w obliczu poten-cjalnych kosztów emocjonalnych ponoszonych przez matkę i dziecko (dzieci) oraz faktu zaburzenia funkcjonowania rodziny. W każdym przypadku, karę pozbawienia wolności należy traktować jako środek ostateczny, stosowany wyłącznie wobec braku możliwości zastoso-wania innych środków; w pierwszej kolejności, zwłaszcza w odnie-sieniu do przestępstw popełnianych bez użycia przemocy, należy brać pod uwagę alternatywne formy karania, takie jak np. nakaz wykonywania prac społecznie użytecznych bądź innych kar stanowiących wyraz idei sprawiedliwości naprawczej.

7. Zgromadzenie stoi na stanowisku, iż dla zapewnienia bardziej ludz-kiego i skutecznego działania wymiaru sprawiedliwości wobec ko-biet niezbędna jest reforma więziennictwa i wymiaru sprawiedliwości karnej. W szczególności należy, w miarę możliwości, unikać stoso-wania kar izolacyjnych w stosunku do kobiet, które nie ukończyły 18. roku życia.

8. Dążąc do poprawy warunków odbywania kary pozbawienia wolności przez kobiety, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:

8.1. niezwłocznego implementowania postanowień Europejskich Reguł Więziennych, z uwzględnieniem reguły 4, która stanowi, że „brak środków nie uzasadnia warunków więziennych naru-szających prawa człowieka”;

8.2. gromadzenia informacji dotyczących wszelkich aspektów poz-bawienia wolności, danych rozróżnieniem ze względu na płeć oraz publicznego udostępniania statystyk;

8.3. rejestrowania liczby, wieku i miejsca pobytu dzieci osoby poz-bawionej wolności oraz opiekuna dzieci, niezwłocznie po przy-byciu osoby osadzonej do więzienia (bez względu na jej płeć) oraz udostępniania takich informacji;

155


8.4. zapewnienia, aby kobiety, które są jedynymi opiekunami dzie-ci nie były tymczasowo aresztowane, z wyjątkiem sytuacji zwiększonego ryzyka ponownego popełnienia przestępstwa, ucieczki lub wpływania na świadków. Należałoby również rozważyć możliwość zawieszenia odbywania kary pozbawienia wolności w trakcie ciąży;

8.5. zapewnienia corocznej kontroli w każdym więzieniu dla kobiet, raport z której przygotowany zostanie przez niezależnego inspektora i będzie przedmiotem debaty w parlamencie;

8.6. rozważenia utworzenia weekendowych zakładów karnych przeznaczonych specjalnie dla kobiet;

8.7. dążenia do obniżenia liczby kobiet skazywanych na karę poz-bawienia wolności z uwagi na fakt, że wśród kobiet obecnie przebywających w więzieniach wiele jest uzależnionych od narkotyków bądź cierpi na zaburzenia psychiczne;

8.8. zapewnienia kobietom upośledzonym lub dotkniętym choro-bami przewlekłymi odpowiedniej pomocy i wsparcia (dostępu do tłumaczy języka migowego, dokumentów w języku Braille’a, opieki medycznej itd.), które, ze względu na ich upośledzenie, może być im potrzebne na etapie postępowania przygotowaw-czego, sądowego i podczas odbywania kary; należy też zadbać o to, aby kobiety takie nie były odseparowywane od innych więźniarek i, poprzez odpowiednio dobrane programy i udo-godnienia, mogły uczestniczyć w aktywnościach społecznych i edukacyjnych organizowanych w więzieniu.

9. W przedmiocie odbywania kary pozbawienia wolności przez matki lub kobiety ciężarne, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:

9.1. zapewnienia kobietom, wobec których w sytuacji braku roz-wiązań alternatywnych orzeczono tymczasowe aresztowanie, możliwie najkorzystniejszych warunków tymczasowego aresz-towania. W przypadku nałożenia ograniczeń, które negatywnie wpływają na życie rodzinne więźniarek, takich jak ogranicze-nie widzeń czy restrykcje dotyczące miejsca odbywania kary, areszt śledczy ma obowiązek stosować takie ograniczenia w sposób jak najmniej dolegliwy dla osadzonych;

156


9.2. zagwarantowania przestrzegania obowiązku informowania uwię-zionych kobiet o miejscu przebywania ich dzieci oraz zapew- niania ich, że dzieci znajdują się pod właściwą opieką i że ko-biety po zakończeniu odbywania kary będą mogły powrócić do rodziny. Mogłoby to zachęcić kobiety do zgłaszania faktu posiadania potomstwa;

9.3. zagwarantowania dostosowania reżimu więziennego i placówek więziennych do potrzeb kobiet ciężarnych, karmiących i opie-kujących się swoimi dziećmi;

9.4. jeżeli niemowlęta i małe dzieci przebywające z matką w wię-zieniu muszą zostać od niej oddzielone, zapewnienia stopnio-wego rozdzielania matek i dzieci, tak aby proces ten był jak najmniej bolesny i dolegliwy;

9.5. zagwarantowania dzieciom przebywającym w więzieniach razem z matkami dostępu do żłobków znajdujących się poza więzieniam, umożliwiając tym samym dzieciom nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, co ma na celu osłabienie negaty-wnych skutków społecznych izolacji na ich rozwój osobniczy;

9.6. upewnienia się, że władze więzienne uwzględniają specyficzne potrzeby więźniarek niebędących obywatelkami danego kraju wynikające z różnic językowych i kulturowych. Władze wię-zienne powinny zapewnić cudzoziemcom odbywającym karę więzienia kontakt z władzami konsularnymi kraju ich pocho-dzenia. W szczególności należy, w miarę możliwości, w pełni uwzględniać i spełniać potrzeby więźniarek będących obywa-telkami innych państw, których dzieci przebywają za granicą;

9.7. zadbania o to, aby kobiety odbywały karę w takich jednostkach, które znajdują się w rozsądnej odległości od miejsca zamiesz-kania ich rodzin.

10. W zakresie potrzeb związanych z higieną i zdrowiem więźniarek, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:

10.1. zagwarantowania prowadzenia dostosowanej do specyficznych potrzeb kobiet polityki penitencjarnej i realizowania odpowiednich programów dotyczących higieny i opieki zdrowotnej, a w szczególności, zadbania o określenie i przestrzeganie

157


potrzeb higienicznych i zdrowotnych kobiet w ciąży, karmią- cych, w połogu oraz kobiet starszych;

10.2. zapewnienia, że badania lekarskie więźniarek (zarówno bez-pośrednio po przyjęciu do więzienia, jak i w późniejszym okre-sie) będą się odbywać w sposób uniemożliwiający strażnikom więziennym przysłuchiwanie się rozmowie pomiędzy lekarzem a pacjentką oraz, o ile lekarz nie zażąda ich obecności pod-czas badania, poza zasięgiem wzroku strażników. Co więcej, więźniarki powinny być badane osobno, a nie w grupach;

10.3. zadbania o to, aby w trakcie konsultacji z lekarzem swoboda ruchu więźniarek nie była ograniczona np. za pomocą kajdanek, ponieważ takie praktyki naruszają ich godność i uniemożliwiają nawiązanie odpowiedniej relacji lekarz-pacjent (co może wpłynąć niekorzystnie na możliwość postawienia przez lekarza obiektywnej diagnozy);

10.4. zadbania o to, aby więźniarki w ciąży były w odpowiednim czasie przewożone do zewnętrznych szpitali, tak aby ich dzieci nie rodziły się w więzieniach. W szczególności kobiety w ciąży nie powinny być przykuwane lub w inny sposób przywiązywane do łóżek lub innych mebli w trakcie badania ginekologicznego lub w trakcie porodu, bądź bezpośrednio po nim. Możliwe jest opracowanie innych sposobów zapewnienia bezpieczeństwa, co też władze więzienne powinny uczynić;

10.5. zagwarantowania specjalnej opieki, leczenia i wsparcia więź-niarkom zakażonym wirusem HIV lub chorym na AIDS;

10.6. zapewnienia obserwacji więźniarek pod kątem występowania objawów depresji i innych chorób psychicznych przez cały okres odbywania kary. Ze szczególną uwagą należy obserwować więźniarki najbardziej narażone na ryzyko wystąpienia tych chorób, np. kobiety bardziej skłonne do samookaleczania się;

10.7. zapewnienia, że prowadzone są dalsze badania dotyczące rodzajów i powszechności występowania schorzeń psychicz-nych dotykających więźniarki, oraz dostępności środków potrzebnych do ich leczenia w każdym więzieniu dla kobiet;

10.8. zapewnienia, że inspektorzy więzienni prowadzą monitoring działań podejmowanych na rzecz kobiet uzależnionych od

158


narkotyków i alkoholu, oraz że w każdym zakładzie karnym realizowane są odpowiednie, adresowane do nich programy.

11. W zakresie potrzeb edukacyjnych więźniarek, Zgromadzenie wzywa państwa członkowskie do:

11.1. dostrzeżenia problemu bardzo niskiego poziomu umiejętności czytania, pisania i liczenia wśród więźniów, w tym kobiet, oraz zapewnienia wszystkim kobietom minimum dwudziestu godzin zajęć edukacyjnych i szkoleniowych w tygodniu;

11.2. zapewnienia dostępności żłobków, zarówno w więzieniach jak i poza nimi, dla dzieci kobiet, które opiekują się małymi dziećmi, co umożliwi im podjęcie pracy lub uczestniczenie w zajęciach edukacyjnych, o ile wyrażą taką chęć;

11.3. zagwarantowania, że młodociane więźniarki są odseparowane od dorosłych kobiet odbywających karę. Jednakże, jeżeli miało- by to prowadzić do ograniczenia możliwości edukacyjnych, należy wprowadzić środki zapobiegające nawiązywaniu kon-taktów pomiędzy więźniarkami młodocianymi i z długoletnimi wyrokami, które dopuściły się poważnych przestępstw.

12. W zakresie organizowania widzeń z kobietami przebywającymi w więzieniach, Zgromadzenie zachęca kraje członkowskie do:

12.1. upewnienia się, że wszystkie jednostki mają pomieszczenia dla odwiedzających, z których w szczególności mogłyby skorzystać małe dzieci;

12.2. upewnienia się, że podjęto specjalne starania w celu umożliwie-nia dzieciom więźniarek odwiedzanie swoich matek oraz przeszkolono pracowników więzień w zakresie postępowania z odwiedzającymi dziećmi. Wszelkie nowe działania wymagają przeanalizowania pod kątem ich wpływu na uczestniczące w widzeniach dzieci oraz powinny być opracowywane i wpro-wadzane z uwzględnieniem praw dziecka. Środki bezpieczeństwa stosowane w trakcie wizyt nie mogą wywoływać u dzieci poczucia zagrożenia;

12.3. upewnienia się, że więzienia dysponują nadzorowanymi placami zabaw, na których dzieci mogą bawić się pod opieką dorosłych,

159


podczas gdy ich matki spotykają się na osobności z osobą odwiedzającą;

12.4. zapewnienia wszystkim więźniarkom możliwości odbywania widzeń intymnych oraz dostępu do środków antykoncepcyj-nych;

12.5. zezwalania więźniarkom, o ile jest to możliwe, na spotkania z dziećmi poniżej 18. roku życia poza murami więzienia z wyjątkowych okazji, takich jak urodziny czy ważne uroczystości religijne.

13. W zakresie poszanowania godności więźniarek, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:

13.1. zagwarantowania, że strażnicy więzienni płci męskiej nie pełnią funkcji wymagających bezpośredniego kontaktu fizycznego z więźniarkami i nie nadzorują ich w sytuacjach, w których kobiety mogą być rozebrane;

13.2. wprowadzenia zabezpieczeń chroniących kobiety przed wszel-kimi formami nadużyć, w tym związanych z płcią, takich na które szczególnie narażone są kobiety, zabezpieczających je przed przemocą lub wykorzystywaniem przez inne oso-by osadzone lub personel na terenie więzień lub w trakcie transportu;

13.3. zagwarantowania więźniarkom możliwości wnoszenia skarg, w sytuacji gdy padną ofiarą wykorzystywania seksualnego lub znęcania się ze strony innych osób osadzonych, odwiedzających lub personelu więzienia, na jego terenie lub w trakcie transportu.

14. W zakresie społecznej integracji więźniarek Zgromadzenie wzy-wa kraje członkowskie do zagwarantowania, że będą uwzględniać i zaspokajać potrzeby wychodzących na wolność kobiet, w tym potrzeby mieszkaniowe, dotyczące zatrudnienia, potrzebę ochrony przed dyskryminacją na rynku pracy oraz sprawowania opieki nad dziećmi, tym samym zmniejszając prawdopodobieństwo powrotu do przestępstwa. Jeżeli przed osadzeniem więźniarka korzystała z opieki pomocy społecznej, należy powiadomić odpowiednie organy o fakcie jej wyjścia na wolność, aby organy te mogły wspierać jej reintegrację społeczną. Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do opracowania

160


programów wspierania zatrudniania więźniarek, w celu zwiększenia ich szans na znalezienie legalnej pracy i tym samym umożliwienia im odprowadzania składek do systemu powszechnych ubezpieczeń społecznych.

_____________________________

1. Obrady Zgromadzenia z dnia 28 kwietnia 2009 r. (13. posiedzenie) (zob. Dok. nr 11619, raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Cliveti; Dok. nr 11838, opinia Komitetu ds. Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca: Hajibayli; i Dok. 11665, opinia Komitetu ds. Równości Szans dla Kobiet i Mężczyzn, sprawozdawca: Hägg). Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 28 kwietnia 2009 r. (na 13. posiedzeniu).

161



Rezolucja 1663 (2009)

Kobiety w więzieniu

Komentarz

W ostatnich latach na płaszczyźnie międzynarodowej można zauwa-żyć rosnące zainteresowanie problematyką wykonywania kar i środków pozbawiających wolności kobiety. Biuro ds. Narkotyków i Przestępczo-ści (Office on Drugs and Crime) Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2008 r. opublikowało obszerny zestaw zaleceń adresowanych do dyrekto-rów więzień oraz osób odpowiedzialnych za reformowanie polityki karnej, które dotyczą traktowania kobiet pozbawionych wolności przy uwzględnie-niu ich cech socjodemograficznych i specyficznych potrzeb (United Nations Office on Drugs and Crime. Handbook for prison managers and policyma-kers on women and imprisonment, New York 2008, tekst dostępny w inter-necie:www.unodc.org). Komentowana rezolucja Zgromadzenia Parlamen-tarnego Rady Europy z 2009 r. na temat kobiet w więzieniach także zwraca uwagę na charakterystykę socjodemograficzną kobiet pozbawionych wol-ności w europejskich więzieniach i ich specyficzne potrzeby.

Memorandum wyjaśniające do tej rezolucji (Explanatory memorandum by Mrs Minodora Cliveti, dostępne w internecie na stronie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy: http://assembly.coe.int) wskazuje na to, że sformułowane w niej zalecenia opierają się na wynikach badań empi-rycznych na temat sytuacji kobiet-więźniarek w poszczególnych krajach europejskich. W szczególności memorandum wyjaśniające odwołuje się do wyników dwóch międzynarodowych projektów badawczych realizo-wanych przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Pierwszy z nich obejmował m.in. wywiady z kobietami pozbawionymi wolności w sześciu krajach: Anglii i Walii, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Włoszech i na Wę-grzech, a wyniki przeprowadzonych badań zostały opublikowane w tomie „Women Integration & Prison” (M. Cruells, N. Igareda /red./ Women In-tegration & Prison. Barcelona 2005). Drugi projekt badawczy dotyczący wykonywania kary pozbawienia wolności wobec kobiet realizowany był

162


w Chorwacji, Danii, Grecji, Hiszpanii, na Litwie, w Niemczech, Polsce, Rosji i Słowenii, a jego efektem jest studium opublikowane w internecie (International Study on Women’s Imprisonment, tekst dostępny na stro-nie Uniwersytetu w Greifswaldzie: http://www.rsf.uni-greifswald.de). W ramach tego projektu w Polsce w latach 2003-2004 przeprowadzono badania wśród kobiet pozbawionych wolności w dwóch zakładach kar-nych: w Krakowie-Nowej Hucie i w Grudziądzu. Wyniki badań uzyskane w obydwu projektach prowadzą do wniosku, że w porównaniu z mężczy-znami-więźniami kobiety pozbawione wolności były częściej ofiarami przemocy i doświadczały różnych form wykluczenia społecznego przed uwięzieniem, mają niższy poziom wykształcenia i częściej są bezrobot-ne, częściej występują u nich zaburzenia psychiczne i inne problemy zdrowotne, a ponadto częściej samotnie wychowują małoletnie dzieci. W świetle tych badań nie ulega wątpliwości, że specyficzne potrzeby ko-biet pozbawionych wolności nie ograniczają się do potrzeb higienicznych, i tych związanych z ciążą i karmieniem, natomiast mają znacznie szer-szy wymiar psychologiczny i społeczny. Na konieczność uwzględniania tych potrzeb zwraca uwagę rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2008 r. w sprawie szczególnej sytuacji kobiet w więzieniach oraz wpływu poby-tu rodziców w więzieniu na życie społeczne i rodzinne (tekst dostępny w internecie: http://eur-lex.europa.eu), a także komentowana rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.

Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2009 r. doty-cząca kobiet w więzieniach rozpoczyna się od stwierdzenia, że liczba ko-biet pozbawionych wolności w krajach europejskich wzrasta. Przekonanie o wzroście liczby uwięzionych kobiet znajduje potwierdzenie w danych statystycznych gromadzonych przez Radę Europy. Analiza statystyk wię-ziennych z roku 2000 i 2009 prowadzi do wniosku, że w ostatnich latach populacja kobiet pozbawionych wolności zmniejszyła się jedynie w kilku krajach: Estonii, Łotwie, Rumunii i Szwajcarii (Tabela 1). W pozosta-łych państwach Europy objętych analizą liczba kobiet pozbawionych wol-ności wzrosła, przy czym w niektórych krajach ten wzrost był znaczący; w Hiszpanii populacja uwięzionych kobiet zwiększyła się w tym czasie z 3.668 do 5.391, w Polsce z 1.586 do 2.697, na Słowacji z 259 do 474, w Turcji z 2.591 do 4.150, w Szkocji z 200 do 438, a w Islandii z 3 do 598 osób. Jednocześnie w niektórych krajach liczba kobiet pozbawionych wolności rosła szybciej niż liczba uwięzionych mężczyzn, o czym świadczy zwiększający się odsetek kobiet w populacji więziennej (np. w Chorwacji, Czechach, Finlandii, Mołdawii, Polsce i Słowacji).

163

Komentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu

Zgromadzenie Parlamentarne zwraca uwagę, że pomimo obserwowa-nego w ostatnich latach wzrostu liczby kobiet pozbawionych wolności na-dal stanowią one relatywnie niewielki odsetek wszystkich uwięzionych, a ich specyficzne potrzeby nie są uwzględniane w dostatecznym stopniu w więzieniach, które od wieków urządzane były przede wszystkim dla mężczyzn-więźniów. Niewielki udział kobiet w populacji więziennej po-woduje, że ograniczona jest liczba zakładów karnych przeznaczonych dla kobiet, a to z kolei sprawia, że wiele spośród tymczasowo aresztowanych i skazanych kobiet przebywa w więzieniach znacznie oddalonych od ich miejsca zamieszkania i doświadczają one dużych trudności w utrzymy-waniu kontaktów z rodziną w formie widzeń czy przepustek. Więzienia zorientowane są na wykonywanie kar i środków izolacyjnych wobec męż-czyzn, dlatego nie zapewniają kobietom zindywidualizowanego traktowa-nia w zakresie dostosowania stopnia zabezpieczenia zakładu oraz oferty zajęć edukacyjnych i innych zajęć resocjalizacyjnych do ich właściwości i potrzeb.

Tabela 1. Liczba i odsetek kobiet pozbawionych wolności w krajach europejskich w roku 2000 i 2009

Kraj*

Rok 2000 Rok 2009

Liczba kobiet pozbawionych

wolności

Odsetek kobiet w populacji więziennej


wolności


Albania 54 3,7 123 2,7

Belgia 359 4,1 440 4,0

Bułgaria 274 2,9 298 3,0

Chorwacja 74 3,7 225 4,6

Czechy 970 4,3 1189 5,4

Dania 164 5,0 178 4,8

Estonia 285 6,0 195 5,5

Finlandia 142 5,3 241 6,7

Francja 1 828 3,7 2 321 3,5

Hiszpania 3 668 8,1 5 391 7,9

Holandia 644 4,7 725 6,2

Irlandia 84 2,9 129 3,3

Islandia 3 3,7 598 5,1

Litwa 263 3,0 353 4,3

164


Kraj*

Rok 2000 Rok 2009


wolności



wolności


Luksemburg 20 5,1 32 4,7

Łotwa 421 4,9 415 5,9

Macedonia 32 2,3 63 2,6

Mołdawia 387 4,0 418 6,2

Norwegia 147 5,6 208 6,3

Polska 1 586 2,4 2 697 3,2

Rumunia 1 932 3,9 1 268 4,7

Słowacja 259 3,6 474 5,2

Słowenia 40 3,5 64 4,7

Szwajcaria 383 6,0 374 6,1

Szwecja 288 5,1 374 5,2

Turcja 2591 3,6 4150 3,6

Węgry 1041 6,6 1065 6,5

Włochy 2235 4,2 2740 4,3

Anglia i Walia 3443 5,2 4296 5,1

Irlandia Płn. 30 3,1 52 3,6

Szkocja 200 3,4 438 5,4

* W tabeli uwzględniono jedynie te kraje, w przypadku których dostępne były dane dotyczące liczby kobiet pozbawionych wolności w obydwu porównywanych latach, tj. w roku 2000 i 2009.

Źródło: Council of Europe Annual Penal Statistics (SPACE 1), Survey 2000 oraz Survey 2009 (dane statystyczne dostępne są na stronach internetowych Rady Europy: www.coe.int).

W komentowanej rezolucji Zgromadzenie Parlamentarne podkreśla potrzebę dążenia do poprawy sytuacji uwięzionych kobiet przy kolejnej nowelizacji Europejskich Reguł Więziennych. Zaznacza także, że sytu-acja kobiet pozbawionych wolności powinna być w większym stopniu uwzględniania w pracy Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Tortu-rom oraz Komisarza Rady Europy ds. Praw Człowieka.

Generalnie Zgromadzenie Parlamentarne opowiada się w tej rezolucji za ograniczeniem stosowania tymczasowego aresztowania i bezwzględ-nej kary pozbawienia wolności wobec kobiet, a w szczególności wobec kobiet samotnie wychowujących małoletnie dzieci. Bardziej szczegółowe

165

Komentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu

wskazania dotyczą unikania kary pozbawienia wolności – na ile jest to możliwe – wobec kobiet, które nie ukończyły 18 lat, oraz rozważenia moż-liwości zawieszania wykonywania kary pozbawienia wolności w przypad-ku kobiet ciężarnych. W odniesieniu do kobiet pozbawionych wolności Zgromadzenie Parlamentarne wzywa kraje członkowskie Rady Europy do zapewnienia im w więzieniu odpowiedniej opieki medycznej z uwzględ-nieniem specjalnej opieki, której wymagają kobiety ciężarne, karmiące, w podeszłym wieku, zakażone wirusem HIV lub chore na AIDS, cierpiące na depresję lub inne zaburzenia psychiczne. Sporo uwagi Zgromadzenie Parlamentarne poświęca potrzebie zapewnienia uwięzionym kobietom prywatności i poszanowania godności w trakcie przeprowadzania badań lekarskich.

Inne wskazania dotyczące kobiet pozbawionych wolności koncentrują się wokół zapewnienia im odpowiednich zajęć edukacyjnych i szkolenio-wych w wymiarze co najmniej 20 godzin tygodniowo przy uwzględnieniu ich relatywnie niskiego poziomu wiedzy i umiejętności oraz oddzielenia nieletnich dziewcząt od dorosłych kobiet. Zgromadzenie Parlamentarne wzięło jednak pod uwagę fakt, że w niektórych krajach liczba nieletnich dziewcząt umieszczonych w zakładach karnych lub oddziałach dla kobiet jest tak niewielka, że rygorystyczne przestrzeganie zasady oddzielenia ich od dorosłych kobiet w praktyce ograniczyłoby lub nawet uniemożliwiło im udział w zajęciach edukacyjnych i innych konstruktywnych formach aktywności; w takim wypadku zgodnie ze stanowiskiem Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy niezbędne jest przynajmniej oddzielenie nieletnich dziewcząt od dorosłych kobiet skazanych za poważne przestęp-stwa.

Zgromadzenie Parlamentarne zachęca kraje członkowskie Rady Euro-py do takiej organizacji widzeń, które sprzyjają zachowaniu przez areszto-wane i skazane kobiety więzi rodzinnych. W myśl szczegółowych zaleceń w zakładach karnych powinny być pomieszczenia dla odwiedzających, w których mogą przebywać dzieci; personel zakładu powinien być przeszkolony w zakresie takiej organizacji widzeń, która pozwala na przestrzeganie praw dzieci, w zakładach karnych powinny być miejsca przeznaczone do zabawy dla dzieci w trakcie widzeń, uwięzionym kobie-tom należy zapewnić możliwość widzeń intymnych i dostęp do środków antykoncepcyjnych oraz – jeśli to możliwe – zezwalać na spotkania z małoletnimi dziećmi poza zakładem karnym. Rezolucja zawiera ponad-to wskazania dotyczące ochrony kobiet pozbawionych wolności przed wszelkimi formami nadużyć, w tym przed wykorzystywaniem seksualnym.

166


W ostatnim ustępie rezolucji Zgromadzenie Parlamentarne podkreśla zadania państwa w zakresie przygotowania skazanych kobiet do zwolnie-nia i opieki postpenitencjarnej. Kraje członkowskie Rady Europy zostały wezwane do udzielania kobietom przed zwolnieniem pomocy w rozwią-zaniu takich problemów, jak: bezdomność, bezrobocie, dyskryminacja na rynku pracy czy odzyskanie prawa do opieki nad dziećmi. Pomoc w integracji społecznej, która traktowana jest przez Zgromadzenie Par-lamentarne jako istotny sposób redukcji recydywy, powinna być udzie-lana kobietom opuszczającym zakłady karne przez personel więzienny we współpracy z ośrodkami pomocy społecznej.

Poza wskazaniami o charakterze ogólnym, które odnoszą się do trakto-wania wszystkich kobiet pozbawionych wolności, rezolucja Zgromadze-nia Parlamentarnego zawiera także wiele zaleceń dotyczących szczegól-nych kategorii uwięzionych kobiet, takich jak: kobiety ciężarne, karmiące, matki przebywające w zakładzie karnym razem z małymi dziećmi, matki mające małoletnie dzieci poza zakładem karnym, cudzoziemki pozbawio-ne wolności, kobiety niepełnosprawne czy cierpiące na przewlekłe cho-roby. Postulaty Zgromadzenia Parlamentarnego adresowane do państw członkowskich Rady Europy w większości skoncentrowane są wokół ograniczania stosowania kar i środków izolacyjnych wobec kobiet, możli-wie daleko idącego ograniczania ujemnych skutków uwięzienia dla kobiet pozbawionych wolności i ich rodzin, dostosowania sposobu wykonywania kary lub środka do specyficznych potrzeb poszczególnych kategorii kobiet oraz podejmowania odpowiednich działań zmierzających do ich integra-cji społecznej po opuszczeniu zakładu. W polskich zakładach karnych, w których umieszczone są tymczasowo aresztowane i skazane kobiety, w ostatnich latach prowadzi się coraz więcej programów edukacyjnych i terapeutycznych oraz innych zajęć zorientowanych na ułatwienie im w przyszłości integracji społecznej. Komentowana rezolucja Zgroma-dzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2009 r., podobnie jak rezolucja z 2008 r. Parlamentu Europejskiego w sprawie szczególnej sytuacji ko-biet w więzieniach oraz wpływu pobytu rodziców w więzieniu na życie społeczne i rodzinne, wskazuje na potrzebę kompleksowej analizy poli-tyki stosowania tymczasowego aresztowania i orzekania bezwzględnej kary pozbawienia wolności wobec kobiet oraz sposobu wykonywania kar i środków izolacyjnych wobec kobiet z punktu widzenia zaleceń sformułowanych w tych dokumentach.

167


167

Rekomendacja 1469 (2000)

Matki i dzieci w więzieniu

1. Rekomendacja Zgromadzenia 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy zaleca ograni-czenie stosowania kary pozbawienia wolności.

2. Pomimo tego, w wielu państwach członkowskich Rady Europy wzrasta liczba kobiet, wobec których sądy stosują karę pozbawienia wolności lub tymczasowe aresztowanie. Przeważającą większość ko-biet kierowanych do zakładów karnych stanowią kobiety oskarżone lub skazane za stosunkowo drobne przestępstwa, które nie stanowią zagrożenia dla społeczeństwa.

3. Nie ma danych na temat liczby niemowląt i małych dzieci odsepa-rowanych od swoich matek, przebywających w więzieniu. W krajach europejskich w więzieniach przebywa 100 tys. kobiet, co według sza-cunków Ligi Howarda na rzecz Reformy Karnej, brytyjskiej orga-nizacji pozarządowej oznacza, że problem ten dotyka blisko 10 tys. niemowląt i dzieci poniżej 2. roku życia.

4. Eksperci są zgodni, że rozdzielenie z matką na tak wczesnym etapie życia jest źródłem długotrwałych trudności takich jak zaburzenie zdolności przywiązywania się do innych ludzi, nieprzystosowanie emocjonalne i zaburzenia osobowości. Uznaje się również, że w wa-runkach więziennej izolacji rozwój niemowląt i małych dzieci ulega zaburzeniu na skutek ograniczonego dostępu do szerokiego wachla-rza bodźców.

5. Wobec negatywnych skutków jakie pozbawienie matki wolności wywiera na dziecko, Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zachęcił państwa członkowskie do:

1) opracowania i stosowania wobec matek małych dzieci kar opar-tych na wykonywaniu prac społecznie użytecznych, i tym samym unikania stosowania wobec nich kary pozbawienia wolności;[2]

2) opracowania, na bazie Konwencji Organizacji Narodów Zjedno-czonych o Prawach Dziecka oraz Europejskiej Konwencji Praw

168

Rekomendacja 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu

Człowieka, programów edukacyjnych, które dotyczą problemu matek i małych dzieci, przeznaczonych dla specjalistów pracu-jących w obszarze wymiaru sprawiedliwości;

3) uznania, że kara pozbawienia wolności w przypadku kobiet w ciąży oraz matek małych dzieci powinna być stosowana tylko w ostateczności, i to w stosunku do kobiet które zostały skazane za najbardziej poważne przestępstwa, i które stanowią zagrożenie dla społeczeństwa;

4) utworzenia zamkniętych i półotwartych placówek oferujących usługi pomocy społecznej przeznaczonych dla niewielkiej liczby matek, które wymagają takiego nadzoru; priorytetem funkcjo-nowania wspomnianych placówek ma być dobro dzieci, opieka nad którymi sprawowana powinna być w odpowiednim dla nich środowisku, przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa publicznego;

5) zapewnienia ojcom lepszych warunków odwiedzin tak, aby dzieci mogły spędzać czas z obojgiem rodziców;

6) zapewnienia odpowiedniego przeszkolenia personelu w zakresie opieki nad dziećmi;

7) opracowania odpowiednich wytycznych dla sądów, zgodnie z którymi sądy miałyby rozważać orzeczenie kary pozbawienia wolności w stosunku do kobiet w ciąży i matek małych dzieci je-dynie w przypadku popełnienia przez nie poważnych przestępstw z użyciem przemocy i pod warunkiem, że stanowią one ciągłe zagrożenie dla społeczeństwa;

8) informowania o postępach poczynionych do roku 2005.

___________________________[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 30 czerwca 2000 r. (24. posiedzenie) (zob. Dok. 8762, raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Vis).Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 30 czerwca 2000 r. (na 24. posiedzeniu).[2] Kary nieizolacyjne mogą obejmować probację, wykonywanie prac społecznie użytecznych, działania naprawcze, zadośćuczynienie poszkodowanym wyrządzonych szkód lub warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, która staje się wykonalna, jeżeli sprawczyni popełni kolejne przestępstwo.

169


Aleksandra Szymanowska


Matki i dzieci w więzieniu

Komentarz

Obrady Zgromadzenia Rady Europy, które odbyły się 30 czerwca 2000 r. nawiązują do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wol-ności w państwach członkowskich Rady Europy.

Odwołując się do szacunków Ligi Howarda Zgromadzenie zwraca uwagę na fakt, iż w krajach europejskich liczba niemowląt i małych dzieci odseparowanych od matek przebywających w więzieniu dotyczy blisko 10 tys. niemowląt i dzieci poniżej 2 roku życia. Jest to zjawisko bardzo niepokojące, bowiem z licznych badań prowadzonych od wielu lat wynika, że odseparowanie dziecka od matki lub osoby pełniącej jej rolę we wcze-snych fazach rozwoju zaburza prawidłowy rozwój dziecka. Niezaspoko-jenie podstawowych potrzeb niemowlęcia i małego dziecka, a zwłaszcza potrzeby bliskiego kontaktu i bezpieczeństwa hamuje i zaburza jego roz-wój poznawczy, emocjonalny i społeczny. Powstałe w tym wczesnym okresie zaburzenia rzutują znacząco na późniejszy rozwój dziecka, a czę-sto mają też negatywny wpływ na jego funkcjonowanie psychospołeczne w życiu dorosłym.

Zgromadzenie powołując się na negatywne skutki odseparowania dziecka od matki zaleca aby Komitet Ministrów zachęcił państwa człon-kowskie do unikania wobec kobiet w ciąży i posiadających małe dzieci kar pozbawienia wolności, stosowania ich tylko w ostateczności i tylko w stosunku do kobiet, które są sprawcami poważnych przestępstw, zwłasz-cza z użyciem przemocy, i pod warunkiem, że stanowią ciągłe zagrożenie dla społeczeństwa.

Jeżeli wobec kobiet w ciąży oraz tych, które są matkami małych dzie-ci nie mogą być zastosowane z racji powagi popełnionych przestępstw i zagrożenia dla społeczeństwa kary nieizolacyjne, Zgromadzenie zaleca utworzenie zamkniętych i półotwartych placówek, przy czym priorytetem ich funkcjonowania powinno być dobro dzieci.

170


Jednym z zaleceń Zgromadzenia adresowanych do członków Rady Europy jest również opracowanie na bazie konwencji Organizacji Na-rodów Zjednoczonych o prawach dziecka oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka programów edukacyjnych, dotyczących problemu matek i małych dzieci, przeznaczonych dla specjalistów pracujących w obsza-rze wymiaru sprawiedliwości i odpowiedniego przeszkolenia personelu w zakresie opieki nad dziećmi. Zgromadzenie zaleca również zapewnienie ojcom dzieci przebywających wraz z matką lepszych warunków odwie-dzin, tak, aby dzieci mogły spędzać czas z obojgiem rodziców.

Opierając się na analizie przepisów prawa obowiązujących w Polsce, dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności wobec kobiet w ciąży i matek posiadających małe dzieci, a także danych statystycz-nych i wynikach badań, można stwierdzić, że Polska w pełni respektuje wszystkie zalecenia Zgromadzenia zawarte w Rekomendacji 1257 (1995) i Rezolucji 1469 (2000).

Sądy polskie wobec kobiet w ciąży i matek posiadających małe dzieci orzekają karę pozbawienia wolności, zgodnie z zaleceniami rezolucji, tyl-ko wtedy, gdy są sprawcami groźnych przestępstw, zwłaszcza rozboju, po-ważnych przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu, czy handlu narkotykami.

Art. 87 § 4 kkw stanowi, że „w celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dziećmi organizu-je się przy wskazanych zakładach karnych domy matki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia 3 roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią leka-rza lub psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym zakresie wymagają zgody sądu opiekuńczego”.

Przy zakładach karnych w Polsce utworzono 2 domy matki i dziecka. Jeden znajduje się przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu, gdzie rów-nież usytuowana jest filia Szpitala Ginekologiczno – Położniczego w Byd-goszczy, drugi dom matki i dziecka znajduje się przy Zakładzie Karnym w Krzywańcu. Oddział szpitalny przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudzią-dzu posiada 13 miejsc, nie wszystkie jednak kobiety trafiające do domu matki i dziecka rodzą dzieci na tym oddziale (31 maja 2011 r. przebywały tam tylko 3 kobiety, oczekujące rozwiązania).

Zgodnie z pkt. 34.3 Europejskich Reguł Więziennych „Więźniarki mu-szą mieć zapewnione prawo do porodu poza więzieniem, a w przypadku narodzin dziecka w więzieniu władze muszą zapewnić wszelkie konieczne wsparcie i udogodnienia”.

171

Komentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu

Kobiety przed terminem porodu mogą wystąpić o przerwę w karze, aby poród mógł się odbyć w warunkach wolnościowych, bądź też mogą uzyskać na okres porodu przepustkę.

Dom matki i dziecka przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu przeznaczony jest dla 26 kobiet i ich dzieci, natomiast w Krzywańcu dla 19 kobiet (w tym 3 miejsca w izbie chorych).

Tryb przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów dla matki i dziecka w zakładach karnych reguluje rozporządzenie ministra sprawiedliwości nr 1709 z dn. 17 września 2003 r. w sprawie trybu przyj-mowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów matki i dziecka przy wskazanych zakładach karnych oraz szczegółowych zasad organizo-wania i działania tych placówek (Dz. U. Nr 175, poz. 1708 i 1709).

Ponieważ zgodnie z art. 87 § 4 kkw dziecko może przebywać z matką pozbawioną wolności w domu matki i dziecka na jej życzenie, § 3.1 roz-porządzenia ministra sprawiedliwości stanowi, iż przyjęcie wraz z matką dziecka następuje na pisemny wniosek matki złożony do dyrektora zakła-du karnego, przy którym znajduje się dom. Po rozpatrzeniu wniosku dy-rektor zakładu karnego zawiadamia właściwy sąd opiekuńczy i dopiero po uzyskaniu zgody sądu matka wraz z dzieckiem zostają przyjęci do domu.

Takie unormowanie zasad przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów matki i dziecka pozwala kobietom skazanym (lub tymczasowo aresztowanym, za zgodą organu do którego dyspozycji po-zostają) na sprawowanie bezpośredniej opieki nad dzieckiem do 3 roku życia, niezależnie od tego, czy urodziło się ono w więzieniu, czy na wol-ności.

Jak wynika z badań prowadzonych wśród skazanych sprawujących podczas odbywania kary bezpośrednią opiekę nad swymi małymi dziećmi, m.in badań prowadzonych przez pracowników Zakładu Socjologii Wy-chowania i Resocjalizacji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, w wielu wypadkach dzieci te nie są pierwszymi dziećmi skazanych kobiet. Wcze-śniej urodzone, na wolności, są oddawane do adopcji lub przebywają pod opieką babć pełniących rolę rodzin zastępczych. Analiza historii życia ba-danych kobiet wskazuje, iż w większości pochodzą one z rodzin dysfunk-cjonalnych, najczęściej rodzin z problemem alkoholowym. Przed aresz-towaniem zwykle nie pracowały zawodowo, pozostając na utrzymaniu często zmieniających się partnerów. Większość badanych kobiet naduży-wała alkoholu, znaczna część brała również narkotyki.

Pobyt dziecka wraz z matką w domu matki i dziecka w więzieniu ma swoje pozytywne i negatywne strony. Kobiety, które nie wyniosły z domów

172


rodzinnych wzorów opieki nad dzieckiem, przebywając wraz z dzieckiem przy dużym wsparciu i kontroli wysoko wykwalifikowanej kadry, mogą nabyć umiejętności opieki, bliski kontakt z dzieckiem służy też wytworze-niu się więzi emocjonalnej, dzięki której będą w stanie otoczyć swe dzieci miłością.

Dla dzieci bliskość matki, która jest z nimi nieprzerwanie w dzień i w nocy stwarza możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb, zwłaszcza potrzeby bliskiego kontaktu i bezpieczeństwa. Wystrój pokoi, w których przebywają matki z dziećmi, sale do zajęć pielęgnacyjnych i wychowawczych, pomieszczenia sanitarne i gospodarcze, świetlice z za-bawkami, plac zabaw są zbliżone do warunków domowych i nie przypo-minają normalnego oddziału więziennego, ale mimo to dopływ bodźców stymulujących rozwój dzieci jest ograniczony.

Kobieta przebywająca wraz z dzieckiem w więzieniu to z jednej strony skazana, wobec której konieczne jest podjęcie działań służących jej póź-niejszej readaptacji społecznej, a z drugiej matka, którą trzeba nauczyć opieki nad dzieckiem.

Domem kieruje kierownik, natomiast w skład personelu wchodzą: lekarz pediatra, psycholog, pielęgniarka, wychowawca i dietetyk. Jeżeli w domu przebywa komplet kobiet wraz z dziećmi (26 w Grudziądzu i 16 w Krzywańcu), to każda z nich, podobnie jak ich dzieci, może być otoczo-na właściwą, indywidualną opieką. Praca wychowawcza z tymi kobietami nie jest jednak łatwa. Część z nich wymaga intensywnej terapii z powodu uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, część wykazuje poważne za-burzenia osobowości, większość natomiast nie może liczyć na wsparcie (ojca swego dziecka czy swojej rodziny) po opuszczeniu zakładu karnego. Poważnym problemem jest zatem przygotowanie matki, aby po odbyciu kary mogła prawidłowo opiekować się dzieckiem i prowadzić ustabilizo-wany tryb życia, nie wchodząc w kolizję z prawem. Ponieważ większość kobiet trafiających wraz z dziećmi do domów matki i dziecka podczas odbywania kary wykazuje znaczny stopień demoralizacji, konieczne jest prowadzenie wobec nich bardzo intensywnych oddziaływań wychowaw-czych. Sama bowiem umiejętność prawidłowej opieki nad dzieckiem nie wystarczy, aby na wolności były w stanie stworzyć dzieciom dom, w któ-rym dzieci będą mogły prawidłowo rozwijać się.

Jeżeli dziecko wkrótce ukończy 3 lata i jego pobyt wraz z matką w wię-zieniu dobiega końca, skazana matka, o ile pozwalają na to przepisy, uzy-skuje warunkowe przedterminowe zwolnienie lub przerwę w karze, aby mogła zorganizować dziecku opiekę na wolności. Natomiast w przypadku

173

Komentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu

gdy zachodzi konieczność opuszczenia przez dziecko domu przed zwol-nieniem matki z zakładu karnego, zakład karny umożliwia matce podjęcie starań o oddanie dziecka pod opiekę rodzinie, bądź o umieszczenie go w placówce opiekuńczo – wychowawczej położonej w pobliżu zakładu karnego, w którym przebywa matka.

Mimo starań, aby warunki w domach matki i dziecka, w których prze-bywają skazane kobiety wraz z dziećmi jak najbardziej przypominały wa-runki domowe, i mimo starań, aby rozwój fizyczny i psychiczny dzieci przebiegał prawidłowo, a matki w trakcie opieki nad dziećmi nabywały prawidłowe postawy wychowawcze, należy pamiętać, że więzienie nie jest miejscem gdzie powinny wychowywać się dzieci. Słuszne są zatem zalecenia Zgromadzenia, aby przypadki skazywania matek mających małe dzieci na karę pozbawienia wolności zdarzały się tylko w wyjątkowych sytuacjach.

175



Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotycząca więźniów cudzoziemców

(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 21 czerwca 1984 r. podczas 374. spotkania zastępców ministrów)


biorąc pod uwagę wysoki odsetek więźniów cudzoziemców przebywają-cych w instytucjach penitencjarnych w państwach członkowskich;

uznając trudności, z jakimi zetknąć się mogą wspomniani więźniowie z uwagi na takie czynniki jak różnice językowe, kulturowe, religijne oraz odmienne zwyczaje;

pragnąc złagodzić potencjalne negatywne skutki izolacji więźniów oraz ułatwić postępowanie z więźniami w celu zapewnienia im powrotu do życia w społeczeństwie;

biorąc pod uwagę, że w postępowaniu z więźniami cudzoziemcami należy uwzględnić ich szczególne potrzeby i upewnić się, że są traktowani tak samo jak pozostali więźniowie;

uznając potrzebę opracowania określonych standardów na szczeblu euro-pejskim;

mając na uwadze Rezolucję Nr (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł minimum postępowania z więźniami oraz Rezolucję Nr (75) 3 w sprawie prawnych i administracyjnych aspektów przestępczości wśród pracowni-ków migrujących,

zaleca rządom państw członkowskich, aby w sprawach dotyczących prawa i praktyki kierowały się zasadami wymienionymi w załączniku do niniejszej rekomendacji.

176

Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców

ZAŁĄCZNIK

Poniższe zasady zostały opracowane z myślą o więźniach cudzoziem-cach, czyli więźniach różnych narodowości, którzy z uwagi na różnice językowe, kulturowe, religijne lub odmienne zwyczaje mogą zetknąć się z konkretnymi problemami. W przypadku więźniów oczekujących na pro-ces lub ekstradycję, wspomniane zasady powinny być stosowane wyłącz-nie w takim zakresie, w jakim ich stosowanie nie sprzeciwia się celom pozbawienia wolności.

Implementując wspomniane zasady należy uwzględnić wymogi organiza-cyjne placówek penitencjarnych, w tym wymóg zapewnienia bezpieczeń-stwa oraz dostępność środków.

Zasady te mają służyć zapewnieniu takiego sposobu postępowania z więźniami cudzoziemcami, który sprzyja procesowi ich powrotu do życia w społeczeństwie. Może to oznaczać konieczność przyjęcia w odniesie-niu do konkretnych więźniów cudzoziemców określonych metod działania uwzględniających takie czynniki, jak: narodowość, język, nakazy religij-ne oraz zwyczaje, tło kulturowe, wymiar kary oraz prawdopodobieństwo wydalenia. Należy dołożyć wszelkich starań, aby upewnić się, że sposób postępowania z więźniami cudzoziemcami nie szkodzi ich interesom.

I. Skierowanie do instytucji penitencjarnych1. Narodowość nie powinna być wyłącznym kryterium skierowania

więźnia cudzoziemca do danego zakładu karnego. Jeżeli takie skierowanie ma złagodzić poczucie izolacji więźnia i ułatwić postępowanie z nim, można go dokonać z uwzględnieniem szczegól-nych potrzeb więźnia, w szczególności związanych z porozumie-waniem się z osobami tej samej narodowości, mówiących tym samym językiem, wyznających tę samą religię oraz wywodzących się z tego samego obszaru kulturowego. Przedstawioną powyżej możliwość powinny przewidywać przede wszystkim te krajowe systemy peni-tencjarne, które uwzględniają życzenia więźniów w przedmiocie ich skierowania do zakładu karnego.

II. Postępowanie z więźniami w zakładach karnychA. Metody ograniczania izolacji i promowania powrotu do życia

w społeczeństwie

177


2. Aby ograniczyć u więźnia cudzoziemca poczucie izolacji, należy ułatwić mu komunikację z innymi osobami tej samej narodowości, mówiącymi tym samym językiem, wyznającymi tę samą religię oraz wywodzącymi się z tego samego obszaru kulturowego, np. poprzez zezwalanie na ich wspólną pracę, wspólne spędzanie czasu wolnego oraz ćwiczenia fizyczne.

3. Należy dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić więźniom cudzo-cudzo-ziemcom dostęp do tekstów pisanych w ich języku. W tym celu, zakłady karne mogą ubiegać się o pomoc ze strony służb konsularnych oraz odpowiednich organizacji prywatnych.

4. Jeżeli istnieje duże prawdopodobieństwo, że więzień pozostanie w kraju osadzenia i wykazuje on chęć asymilacji i przyjęcia wzorców kulturowych tego kraju, władze więzienne powinny mu w tym pomóc.

5. Więźniowie cudzoziemcy powinni mieć taki sam dostęp do edukacji i szkoleń zawodowych jak pozostali więźniowie.

Aby zapewnić więźniom cudzoziemcom dostęp do kursów mających na celu podwyższenie ich poziomu edukacji i kwalifikacji zawodo-wych, należy rozważyć możliwość udostępnienia im niezbędnych specjalnych środków i udogodnień.

6. Odwiedziny i inne formy kontaktu ze światem zewnętrznym powinny zostać zorganizowane w taki sposób, aby sprostać szczególnym po-trzebom więźniów cudzoziemców.

7. Co do zasady, więźniowie cudzoziemcy powinni podlegać takim sa-cudzoziemcy powinni podlegać takim sa- powinni podlegać takim sa-mym zasadom dotyczącym udzielania przerwy w odbywaniu kary oraz prawa do opuszczania więzienia za zgodą władz jak pozostali więźniowie. Ocenę ryzyka opuszczenia przez więźnia cudzoziemca kraju lub próby uniknięcia kary należy przeprowadzać każdorazowo w oparciu o istotne okoliczności konkretnej sprawy.

B. Środki służące zniwelowaniu bariery językowej

8. Więźniowie cudzoziemcy powinni, niezwłocznie po przyjęciu do zakładu karnego, zostać poinformowani w języku który rozumieją, o najważniejszych kwestiach dotyczących rutyny obowiązującego porządku, o dostępnych szkoleniach oraz możliwości podjęcia nauki oraz skorzystania z pomocy tłumacza, jeżeli taka istnieje.

178


Przedmiotowe informacje należy przekazywać w formie pisemnej, albo też, jeżeli nie ma takiej możliwości, ustnej.

9. Więzień cudzoziemiec, który nie zna języka kraju, w którym odbywa karę, powinien mieć zapewniony dostęp do tłumaczonych w formie ustnej lub pisemnej informacji na temat wyroku, prawa do odwołania się od wyroku, jeżeli mu ono przysługuje, oraz wszelkich orzeczeń sądowych wydanych w trakcie odbywania przez więźnia kary poz-bawienia wolności.

10. Aby umożliwić więźniom cudzoziemcom naukę języka używanego w zakładzie karnym, należy zapewnić im odpowiednie możliwości uczestniczenia w szkoleniach językowych.

C. Środki realizacji wymogów specjalnych

11. Należy szanować nakazy religijne oraz zwyczaje więźniów cudzo-cudzo-ziemców. W dopuszczalnym zakresie, więźniowie cudzoziemcy po-winni mieć możliwość przestrzegania takich nakazów i zwyczajów.

12. Należy również uwzględnić problemy, które mogą powstać na tle różnic kulturowych.

D. Środki służące złagodzeniu rygorów odbywania kary pozbawienia wolności

13. Więźniowie cudzoziemcy, którzy w praktyce nie mają dostępu do wszystkich udogodnień oferowanych pozostałym więźniom i dla których warunki odbywania kary pozbawienia wolności są zwykle cięższe, powinni być traktowani w sposób pozwalający na zrekom-pensowanie tych nierówności.

III. Pomoc władz konsularnych

14. Należy niezwłocznie powiadomić więźniów cudzoziemców o przy- sługującym im prawie do skontaktowania się z władzami kon-sularnymi, możliwości uzyskania pomocy ze strony tych władz oraz o wszelkich działaniach, które właściwe organy mają podjąć w ich sprawie, zgodnie z obowiązującymi umowami międzynarodowymi dotyczącymi pomocy konsularnej. Jeżeli więzień cudzoziemiec wyraża życzenie otrzymania pomocy od władz dyplomatycznych lub konsularnych, w tym w formie działań związanych z powrotem

179


do życia w społeczeństwie w przypadku wydalenia, rzeczone władze powinny być jak najszybciej powiadomione o tym fakcie.

15. Władze konsularne powinny, na jak najwcześniejszym etapie [po-stępowania karnego], udzielić pomocy pozbawionym wolności oby-watelom [państwa obcego], szczególnie poprzez regularne odwiedziny.

16. W trakcie wykonywania swoich obowiązków władze konsularne po-winny oferować wszelką możliwą pomoc zmierzającą do przyspiesze-nia powrotu więźniów cudzoziemców do życia w społeczeństwie, zgodnie z odpowiednimi regulacjami i rozwiązaniami stosowanymi w kraju pozbawienia wolności. Ich pomoc powinna w szczególności dotyczyć podtrzymywania więzów rodzinnych poprzez ułatwianie odwiedzin i kontaktów z członkami rodziny więźnia cudzoziemca.

17. Władze konsularne powinny podjąć wszelkie możliwe działania w celu zapewnienia więźniom cudzoziemcom, w ramach obowiązującego w zakładzie karnym regulaminu, dostępu do literatury i innych teks-tów pisanych, pomagając tym samym więźniom cudzoziemcom utrzymać związki z krajem rodzinnym.

18. Władze konsularne powinny rozważyć opracowanie ulotek informa-cyjnych dla przebywających w placówkach penitencjarnych rodaków. Wspomniane ulotki powinny zawierać takie informacje, jak: adres i numer telefonu najbliższego konsulatu, opis dostępnej pomocy, której mogą udzielić konsulaty, np. w formie odwiedzin więźniów, udzielania informacji na temat możliwości obrony osoby pozbawionej wolności, dostarczania literatury i innych tekstów pisanych oraz sugerowania możliwości powrotu do kraju, w szczególności trans-feru więźnia, zgodnie z istniejącymi umowami międzynarodowymi. Rzeczone ulotki należy udostępniać więźniom na jak najwcześniej-szym etapie pozbawienia wolności.

IV. Pomoc instytucji społecznych

19. Władze więzienne oraz instytucje społeczne zajmujące się świadczeniem pomocy więźniom i organizowaniem ich powrotu do życia w społeczeństwie powinny wspólnie zwrócić szczególną uwagę na więźniów cudzoziemców i ich specyficzne problemy. Instytucje społeczne w kraju pochodzenia więźnia powinny działać we współpracy z władzami konsularnymi tego kraju.

180


20. Należy zachęcać instytucje społeczne do rozpowszechniania informacji przeznaczonych dla więźniów cudzoziemców na temat do-stępnej dla nich pomocy. Władze więzienne powinny upewnić się, że informacje te są łatwo dostępne dla więźniów cudzoziemców.

21. Należy ułatwiać więźniom cudzoziemcom nawiązywanie kontaktów z instytucjami społecznymi.

22. Władze więzienne powinny, w trosce o udzielenie odpowiedniej po-mocy więźniom cudzoziemcom, umożliwić instytucjom społecznym w najszerszym możliwym zakresie, odwiedzanie i prowadzenie ko-respondencji z więźniami, pod warunkiem że więźniowie ci wyrażą na to zgodę. W sytuacji, gdy dopuszczalna jest jedynie ograniczona liczba odwiedzin, należy, w odpowiednich przypadkach, rozważyć możliwość wydłużenia czasu odwiedzin oraz przyjęcia mniej restryk-cyjnego podejścia do wysyłania i otrzymywania listów przez więźnia.

23. W celu usprawnienia kontaktów pomiędzy instytucjami społecznymi i więźniami cudzoziemcami, właściwe organy każdego państwa powinny ustanowić krajowe biuro kontaktowe dla instytucji społecznych, które odpowiadają za powrót więźniów do życia w spo- łeczeństwie i działają na jego terytorium. W momencie przyjęcia więźniów cudzoziemców do więzienia władze więzienne powinny podać im adres krajowego biura kontaktowego, jak również adres placówek dyplomatycznych lub konsularnych.

24. Należy promować i wspierać racjonalne działania pomocowe przeznaczone dla więźniów cudzoziemców organizowane przez wolon-cudzoziemców organizowane przez wolon- organizowane przez wolon-tariuszy. Wspomniani wolontariusze powinni działać pod nadzorem władz więziennych, władz konsularnych bądź instytucji społecznych. W najszerszym dopuszczalnym zakresie, wolontariusze powinni mieć możliwość podejmowania działań, o których mowa w ustępie 22.

V. Szkolenia i działania personelu więziennego

25. Do normalnego programu szkoleń funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz pracowników więziennictwa należy włączyć szkolenia dotyczące postępowania z więźniami cudzoziemcami. Ogólnie rzecz biorąc, szkolenia takie powinny prowadzić do lepszego zrozumienia trudności, jakich doświadczają więźniowie cudzoziemcy oraz

181


znajomości uwarunkowań kulturowych kraju, z którego pochodzą, co pozwoli na zapobieżenie powstawaniu postaw dyskryminacyjnych.

26. Należy rozważyć możliwość oddelegowania części personelu do intensywniejszej pracy z więźniami cudzoziemcami i poddania go bardziej specjalistycznym szkoleniom, obejmującym np. naukę języka lub rozpoznawanie specyficznych trudności występujących u konkretnych grup więźniów cudzoziemców.

VI. Gromadzenie danych statystycznych

27. Należy zastanowić się nad rutynowym gromadzeniem danych staty-stycznych, które pozwolą na przeprowadzenie klasyfikacji więźniów cudzoziemców pod względem czynników istotnych z punktu widze- pod względem czynników istotnych z punktu widze-nia praktycznego zarządzania placówkami penitencjarnymi. W tym kontekście należy pamiętać, że wskazane jest podzielenie populacji więźniów cudzoziemców z uwagi na ich narodowość, wymiar kary, główne przestępstwo, kraj zamieszkania oraz prawdopodobieństwo wydalenia. Informacje statystyczne powinny w miarę możliwości uwzględniać dane liczbowe uzyskane w danym roku oraz średnią dzienną.

28. Należy również rozważyć możliwość przeprowadzania okresowych badań ankietowych dotyczących kwestii, które trudno zanalizować opierając się [wyłącznie] na rutynowych danych statystycznych.

VII. Wydalenie i powrót do kraju

29. Aby zapewnić więźniom jak najbardziej odpowiednie warunki po-bytu w więzieniu, decyzje dotyczące wydalenia należy podejmować w najkrótszym możliwym terminie, bez uszczerbku dla prawa więźnia do skorzystania ze środków odwoławczych, z uwzględnieniem sytuacji osobistej więźnia i skutków powrotu więźnia do życia w społeczeństwie.

30. Z uwagi na korzyści wynikające z powrotu więźnia do życia w społeczeństwie, właściwe władze kraju wykonywania kary poz-bawienia wolności powinny, niezależnie od decyzji dotyczącej wy-dalenia, rozważyć zasadność powrotu więźnia do kraju ojczystego, na podstawie obowiązujących umów międzynarodowych.

183


Grażyna Szczygieł


Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotycząca więźniów cudzoziemców

Komentarz

Postępująca liberalizacja warunków przemieszczania się obywateli poszczególnych państw to nie tylko korzyści, to również problemy. Jed-nym z nich jest wzrost liczby przestępstw popełnianych przez cudzo-ziemców. Każde państwo ma obowiązek ścigania i karania sprawców przestępstw. Ukaranie pociąga za sobą wykonanie kary. Optymalne roz-wiązanie, zwłaszcza gdy orzeczono karę pozbawienia wolności, to wy-konywanie kary w ojczyźnie skazanego. Wprawdzie jest sporządzona w Strasburgu (21 marca 1983 r.) Konwencja o przekazaniu osób skaza-nych (Dz. U. z 1995 r., Nr 51, poz. 279), ale nie wszystkie państwa ją ratyfikowały. Ponadto wśród warunków przekazania jest wymóg zgody skazanego, a jak dowodzi praktyka, nie wszyscy skazani taką zgodę wyra-żają. Tak więc w zakładach karnych wielu państw coraz częściej pojawiają się cudzoziemcy. W polskich jednostkach penitencjarnych w kwietniu 2011 r. przebywało 593 cudzoziemców. Nie jest to zbyt liczna grupa, zwa-żywszy chociażby na niektóre państwa Europy Zachodniej (np. Niemcy). Należy jednak zauważyć, że są to obywatele 63 państw naszego globu. Rodzi to wiele problemów, które warunkują: język, zwyczaje, religia, od-dalenie od rodziny. Te czynniki nie tylko utrudniają wykonywanie kary, ale potęgują jej dolegliwość.

Komitet Ministrów w rekomendacji w sprawie więźniów cudzoziem-ców zaleca kompensowanie „nadprogramowych” dolegliwości więźnia w obcym środowisku. Powinno to następować poprzez stosowanie róż-nych metod i środków, które mają wyjść naprzeciw potrzebom cudzo-ziemców pozbawionych wolności, a których celem będzie:

• ograniczanie poczucia izolacji i pomoc w powrocie do spo-łeczeństwa,

• minimalizacja bariery językowej,

184

Grażyna Szczygieł

• uwzględnienie szczególnych potrzeb tej kategorii skazanych,• złagodzenie rygorów odbywania kary.Zdaniem twórców rekomendacji osiągnięcie postawionych celów nie

jest możliwe bez współpracy administracji zakładu karnego z władzami konsularnymi i pomocy ze strony tychże, a także współpracy z instytucja-mi społecznymi.

Na sugerowane przez Komitet Ministrów metody i środki należy spoj-rzeć z perspektywy naszych regulacji prawnych dotyczących wykonywa-nia kary pozbawienia wolności. Na wstępie należy zauważyć, iż w Kodek-sie karnym wykonawczym przyjęto zasadę niedyskryminacji skazanych ze względu na narodowość. Do cudzoziemców przebywających w polskich jednostkach penitencjarnych stosuje się te same przepisy co do obywateli polskich i nie są oni izolowani od skazanych obywateli naszego kraju. Trzeba też podkreślić, iż w Kodeksie karnym wykonawczym są przepisy odnoszące się wyłącznie do cudzoziemców. Należy tu wskazać na prawo skazanego cudzoziemca do prowadzenia korespondencji z właściwym urzędem konsularnym czy widzeń z urzędnikiem konsularnym (art. 105 § 2 kkw). Nie można także pominąć regulacji, które wprawdzie nie od-noszą się bezpośrednio do skazanych cudzoziemców, jednak w przypad-ku tej grupy skazanych mają szczególnie istotne znaczenie, a więc prawo do wolności religijnej (art. 106 kkw), czy posiłków przygotowywanych z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych (art. 109 kkw).

Przejdźmy więc do metod ograniczania izolacji i promowania powrotu do życia w społeczeństwie. Twórcy rekomendacji w celu złagodzenia po-czucia izolacji zalecają umożliwienie kontaktów pomiędzy skazanymi tej samej narodowości, mówiącymi tym samym językiem, szczególnie suge-rując wspólny udział tych skazanych w różnych formach aktywizacji, jak: praca, zajęcia sportowe, czy spędzanie wolnego czasu. Należy zauważyć, iż wymaga to umieszczania skazanych w tej samej jednostce penitencjarnej.

W polskich jednostkach penitencjarnych od dawna praktykuje się umieszczanie skazanych mówiących tym samym językiem w jednej celi, jeżeli nie są to skazani z grup antagonistycznych.

Również ważne w łagodzeniu poczucia izolacji, w ocenie twórców rekomendacji, jest udostępnianie prasy i książek w ojczystym języku skazanego. W przypadku tych działań niezbędna jest współpraca z wła-dzami konsularnymi państw, których obywatele przebywają w zakładach karnych. To właśnie konsulaty powinny przejąć na siebie obowiązek dostarczania swoim obywatelom bieżącej prasy a także książek, kaset z filmami, czy materiałów do samokształcenia.

185

Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców

Bariera językowa w istotnym stopniu utrudnia dostęp do edukacji czy szkoleń zawodowych, a właśnie w rekomendacji te formy aktywności uznano za znaczące w ograniczeniu izolacji i promowaniu powrotu do ży-cia w społeczeństwie. Oczywiście można organizować, jak zalecają twór-cy rekomendacji, dla skazanych cudzoziemców, zwłaszcza tych, którzy po opuszczeniu zakładu karnego zamierzają pozostać w naszym kraju, kursy języka polskiego. Takie kursy generują koszty wykonywania kary pozba-wienia wolności, zwłaszcza przy bardzo zróżnicowanej, ze względu na narodowość, populacji skazanych. Należy zwrócić więc uwagę na samo-kształcenie tych skazanych, oczywiście przy zaopatrzeniu ich w pomoce i podręczniki przetłumaczone na język którym posługują się i które są niezbędne przy kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe.

Ograniczaniu negatywnych skutków izolacji służą kontakty skazanego ze światem poza murami więzienia, w prawnie przewidzianych formach, a więc korespondencja, kontakty telefoniczne czy widzenia, a także ze-zwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego. Nawet gdy skazany utrzymuje kontakt z bliskimi, to najczęściej jest to korespondencja. Kon-takt telefoniczny czy odwiedziny przez rodzinę to koszty, często znaczne, zważywszy iż cudzoziemcy w naszych zakładach karnych to nie tylko sąsiedzi zza miedzy, ale obywatele tak odległych państw, jak np. Pakistan, Brazylia, Liban czy Wietnam. Oczywiście, jeżeli ktoś z rodziny odwie-dzi skazanego można przedłużyć czas widzenia. Skazany cudzoziemiec, jak już wspomniano, ma prawo do widzeń z urzędnikiem konsularnym. Administracja zakładu karnego powinna zaś poinformować skazanego o możliwości kontaktów z władzami konsularnymi i formach pomocy, jakiej może oczekiwać.

Trudna w praktyce może okazać się kwestia przepustek czy przerwy w odbywaniu kary. Podejmowanie prób uniknięcia odbywania kary można w pewnym stopniu wyeliminować poprzez wnikliwą ocenę takiego ryzyka przy udzielaniu zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Natomiast gdy skazany otrzyma przepustkę istotne jest zagwarantowanie skazane-mu środków na utrzymanie poza zakładem karnym, zwłaszcza gdy nie ma rodziny w kraju w którym odbywa karę, czy znajomych, którzy udzielili-by mu niezbędnej pomocy. Tutaj istotna może być pomoc organizacji czy stowarzyszeń, np. Patronatu.

Druga grupa środków, na które zwrócono uwagę w rekomendacji, to środki służące minimalizowaniu barier językowych. W tym celu zaleca się by więzień, w jak najkrótszym czasie po przekroczeniu murów zakładu karnego, uzyskał informacje o najistotniejszych kwestiach dotyczących

186

Grażyna Szczygieł

wykonywania kary, w języku, który rozumie. Oczywiście najlepiej gdyby te informacje zostały przekazane w formie pisemnej. Przetłumaczenie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności, regulaminu wew-nętrznego zakładu karnego czy Kodeksu karnego wykonawczego, szcze-gólnie w części dotyczącej praw skazanego oraz obowiązków i konse-kwencji ich niewypełnienia, na język rosyjski, angielski, francuski czy niemiecki nie jest problemem. Zważywszy jednak, iż w jednostkach pe-nitencjarnych przebywają skazani aż z 63 państw naszego globu, z całą pewnością pewna grupa nie włada żadnym z wymienionych języków. Tak więc pomoc konsulatów jest niezbędna.

Twórcy rekomendacji zwracają także uwagę na udostępnienie skaza-nym w ich języku informacji dotyczących wyroku, możliwości odwołania się (o ile taka istnieje), czy innych orzeczeń wydanych w trakcie wyko-nywania kary. Należy zwrócić uwagę na art. 8 § 2 kkw. Z przywołane-go przepisu wynika, że skazany w postępowaniu przed sądem musi mieć obrońcę, gdy nie włada językiem polskim. Godzi się wskazać na stano-wisko reprezentowane w doktrynie18, a mianowicie iż art. 72 kpk, który przyznaje oskarżonemu prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłu-macza, jeżeli nie włada on w wystarczającym stopniu językiem polskim, ma zastosowanie w postępowaniu wykonawczym.

W przypadku środków realizacji wymogów specjalnych w rekomen-dacji zwrócono uwagę na poszanowanie nakazów religijnych poprzez stworzenie warunków do ich przestrzegania. Oczywiście stworzenie ta-kich warunków, zdaniem twórców rekomendacji, powinno następować w dopuszczalnym zakresie. Dopuszczalny zakres to z całą pewnością nie kolidowanie z działaniami służby więziennej podejmowanymi w celu za-pewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego, nie zakłócanie ustalone-go w zakładzie karnym porządku i nie naruszanie praw innych więźniów.

Wracając do Kodeksu karnego wykonawczego należy wskazać na pra-wo skazanego do wykonywania praktyk religijnych, korzystania z posług religijnych, bezpośredniego uczestniczenia w nabożeństwach odprawia-nych w zakładzie karnym w dni świąteczne, słuchania nabożeństw trans-mitowanych przez środki masowego przekazu, posiadania niezbędnych książek, pism i czasopism, uczestniczenia w prowadzonym w zakładzie karnym nauczaniu religii, brania udziału w działalności charytatywnej i społecznej kościoła lub związku wyznaniowego, spotkań indywidualnych

18 Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 93.

187

Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców

z duchownymi kościoła lub związku wyznaniowego do którego należy skazany. Duchowni mogą odwiedzać skazanych w pomieszczeniach w których przebywają, a więc celach, oddziałach szpitalnych. W zakładach karnych sprawują posługi religijne kapelani m.in.: Kościoła Rzymsko- katolickiego, Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewan-gelicko-Augsburskiego, Kościoła Zielonoświątkowego, Kościoła Adwen-tystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Baptystów – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Związek Wyznawców Świadków Jehowy19.

Należy zwrócić uwagę, że Komisja Praw Człowieka20 uznała, iż w przy-padku braku duchownego danego wyznania ograniczenie prawa do za-pewnienia opieki religijnej nie jest naruszeniem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (art. 9).

Skazani mają prawo do posiadania w celi przedmiotów kultu religijne-go, w takiej ilości i wielkości, by nie naruszały obowiązującego porząd-ku. Mogą również otrzymywać posiłki zgodne z wymogami religijnymi i kulturowymi (np. potrawy postne, czy potrawy z wyeliminowaniem pew-nych gatunków mięsa). Zważywszy, iż ustawodawca użył sformułowania w miarę możliwości (art. 109 § 1 kkw) w ocenie doktryny21 administracja jest zobowiązana do dołożenia starań w celu zapewnienia takich posiłków. Kwestię zagwarantowania posiłków zgodnych z wymogami religijnymi rygorystycznie potraktowała Komisja Praw Człowieka. Uznała bowiem, iż wprawdzie prawo zapewnienia opieki religijnej zgodnie z art. 9 Euro- pejskiej Konwencji Praw Człowieka nie jest nieograniczone, jednak ograniczenie opieki religijnej nie znajduje uzasadnienia w przypadku odpowiedniego wyżywienia22.

Ostatnia grupa to środki, celem których jest złagodzenie rygorów odbywania kary pozbawienia wolności. Należy zauważyć, iż twórcy re-komendacji mieli problemy ze wskazaniem tych środków. Ograniczyli się bowiem tylko do zalecenia, że mają one rekompensować nierówności wynikające z faktu, iż ci skazani nie mają dostępu do wszystkich udogod-nień oferowanych więźniom, nie wskazując tychże środków czy metod postępowania.

19 Zob. T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Podsta-wowe problemy w świetle badań empirycznych, Warszawa 2004, s. 226.20 Zob. A. Reynaud, Human rights in prisons, Strasbourg 1986, s. 92 i n.; P. Hofmański, Europejska Konwen-cja Praw Człowieka jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok, 1994, s. 345.21 Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 413.22 Zob. A. Reynaud, Human rights in prisons, Strasbourg 1986, s. 92 i n. P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Człowieka jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok 1994, s. 345.

188

Grażyna Szczygieł

Z katalogu środków aktywizacji skazanych właściwie tylko zajęcia sportowe i formy aktywności rozwijające zdolności skazanego (np. arty-styczne) mogą być bez przeszkód realizowane, bowiem w ich przypad-ku bariera językowa nie jest istotna. Można więc tym skazanym częściej organizować takie zajęcie, bądź wydłużać czas ich trwania.

Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na szczególną rolę władz kon-sularnych przy realizacji tych zaleceń. Z całą pewnością bez pomocy tych władz trudno jest wprowadzić w życie niektóre z zaleceń. Szczególnie istotna będzie pomoc w dostarczaniu prasy, książek, kaset a także pomoc w tłumaczeniu niezbędnych dla skazanego informacji dotyczących za-sad wykonywania kary. Nie mniej istotna wydaje się rola przedstawicieli konsulatów przy ułatwieniu skazanemu kontaktu z rodziną, zwłaszcza gdy rodzina zdecyduje się na widzenie ze skazanym (np. wiza, pomoc w za-kwaterowaniu) a także pomoc skazanemu, gdy uzyska przepustkę.

Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na organizacje społeczne, które zajmują się świadczeniem pomocy więźniom. Ich przedstawiciele powin-ni odwiedzać skazanych, oczywiście po wyrażeniu przez skazanego zgo-dy, udzielać niezbędnej pomocy. Przedstawiciele tych organizacji powinni aktywizować rodaków skazanych, jeżeli takowi przebywają w naszym kraju, do udzielania skazanym pomocy, zwłaszcza jeżeli są to osoby, które znają język polski.

W rekomendacji zaleca się prowadzenie szkoleń dla funkcjonariuszy pracujących w bezpośrednim kontakcie ze skazanymi cudzoziemcami. Z całą pewnością pewien zasób wiedzy o uwarunkowaniach kulturowych kraju, z którego pochodzi skazany, obyczajach, religii może być istotny w pracy z tymi skazanymi a także może pomóc w uniknięciu sytuacji konfliktowych.

189


Rekomendacja Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich

o edukacji w więzieniu

(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 13 października 1989 r. podczas 429. spotkania zastępców ministrów)


uznając, że prawo do edukacji ma znaczenie fundamentalne;

uznając wagę edukacji dla rozwoju jednostki i społeczeństwa;

biorąc pod uwagę, że duży odsetek więźniów nie odebrało satysfakcjonu-jącego wykształcenia i dlatego mają liczne potrzeby związane z edukacją;

biorąc pod uwagę, że edukacja w więzieniach przyczynia się do poprawy warunków odbywania kary;

biorąc pod uwagę fakt, że edukacja więźniów ułatwia ich powrót do spo-łeczeństwa;

uznając, że stosowanie praw i środków zgodnie z niniejszymi rekomenda-cjami może być odmienne w stosunku do osób skazanych i tymczasowo aresztowanych;

mając na uwadze Rekomendację Nr (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne i Rekomendację Nr (81) 17 o edukacji osób dorosłych;

zaleca, rządom państw członkowskich implementację następujących zasad:

1. Wszyscy więźniowie powinni mieć możliwość edukacji, która prze-widuje dostęp do przyborów szkolnych, przygotowanie zawodowe, zajęcia kulturalne i twórcze, zajęcia wychowania fizycznego i sportu, edukację społeczną i dostęp do biblioteki;

2. Edukacja więźniów powinna być prowadzona na tym samym pozio-mie co edukacja osób z podobnej grupy wieku przebywających poza więzieniem, zakres możliwości edukacyjnych powinien być tak szeroki, jak to możliwe;

3. Celem edukacji więźnia powinien być jego rozwój, mając na uwadze społeczny, ekonomiczny i kulturalny kontekst;

190

Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu

4. Wszyscy pracownicy administracji więziennej powinni wspierać i ułatwiać edukację więźniom, jak tylko jest to możliwe;

5. Edukacja więźniów powinna mieć taki sam status jak ich praca, więźniowie nie powinni ponosić strat finansowych w związku z tym, że się uczą;

6. Wszelki wysiłek powinien być podjęty, żeby zachęcić więźniów do aktywnego udziału we wszelkich formach edukacji;

7. Nauczycielom powinny być zapewnione programy rozwojowe w trosce o poziom ich nauczania i znajomość metod odpowiednich w edukacji osób dorosłych;

8. Szczególną uwagę należy poświęcić tym więźniom, którzy mają problemy w nauce zwłaszcza z czytaniem i pisaniem;

9. Celem przygotowania zawodowego powinien być rozwój indywidu-alny więźnia, uwzględniający trendy na rynku pracy;

10. Więźniowie powinni mieć, przynajmniej raz w tygodniu, bezpośredni dostęp do dobrze wyposażonej biblioteki;

11. Szczególny nacisk powinien być nałożony na wychowanie fizyczne i sport;

12. Znaczącą rolę powinny odgrywać zajęcia kulturalne i twórcze, ponieważ mają szczególny potencjał w rozwoju osobistym więźnia i jego umiejętności wyrażania siebie;

13. Edukacja społeczna powinna kłaść nacisk na umiejętności prak-tyczne, które pozwolą więźniom radzić sobie w życiu codziennym i ułatwią powrót do społeczeństwa;

14. Jeżeli jest to możliwie, więźniowie powinni uczestniczyć w zajęciach edukacyjnych poza więzieniem;

15. Przedstawiciele społeczeństwa powinni być zaangażowani w edukację wewnątrz więzienia;

16. Wszelkie środki powinny zostać podjęte, aby umożliwić więźniom kontynuację nauki po opuszczeniu więzienia;

17. Dostępne powinny być fundusze i wyposażenie konieczne do nauczania więźniów na odpowiednim poziomie oraz zatrudnieni wykwalifikowani nauczyciele.

191


Grażyna Szczygieł


o edukacji w więzieniu

Komentarz

Populacja skazanych charakteryzuje się znacznie niższym poziomem wykształcenia niż ogół społeczeństwa. Z badań wynika23, że większość skazanych ma zaledwie wykształcenie podstawowe. Najmniej korzystnie reprezentują się skazani młodociani. Także odsetek osób posiadających zawód jest niewielki, a przecież to właśnie posiadanie zawodu daje szansę na zdobycie pracy, a więc środków na utrzymanie.

Twórcy rekomendacji, dostrzegając zależności między wykształceniem i posiadaniem zawodu a późniejszą pomyślną społeczną readaptacją skazanych, zwracają szczególną uwagę na edukację więźniów. Należy zauważyć, iż w rekomendacji o edukacji więźniów pojęcie edukacja zy-skuje szeroki zakres. Tak więc dostęp do edukacji, to dostęp do przybo-rów szkolnych, przygotowanie zawodowe, zajęcia kulturalne i twórcze, zajęcia wychowania fizycznego i sportu, edukacja społeczna i dostęp do biblioteki. Tak szerokie spojrzenie na edukację wydaje się w pełni zasadne w przypadku skazanych. Zdobycie przez skazanego zawodu czy uzupeł-nienie wykształcenia jest bardzo ważne, ale nie mniej istotne jest rozwi-janie zdolności, zamiłowań. Tak więc należy zwrócić uwagę na zajęcia twórcze, które są pomocne w rozwoju osobistym więźnia a także pozwolą na zagospodarowanie wolnego czasu w zakładzie karnym, zwłaszcza gdy skazany nie pracuje. Edukacja społeczna zaś powinna kłaść nacisk na umiejętności praktyczne, które ułatwiają więźniom radzenie sobie w codziennym życiu więziennym, jak również po opuszczeniu więzienia.

W analizowanym dokumencie zaleca się zapewnienie takiego poziomu nauczania więźniów jak w przypadku osób przebywających poza murami, a więc niezbędna jest integracja nauczania w zakładach karnych z ogólnym

23 Zob. A. Szymanowska, Więzienie i co dalej, Warszawa 2003.

192

Grażyna Szczygieł

systemem nauczania. Umożliwi to skazanemu kontynuację nauczania po opuszczeniu zakładu karnego. Nauka powinna mieć taki sam status jak praca, zatem twórcy rekomendacji zalecają podjęcie działań, by więzień uczący się nie ponosił strat finansowych lub jakichkolwiek innych. Na-leży zauważyć, iż Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom wielokrotnie zalecał, iż w przypadku skazanych młodocianych pierwszeń-stwo przed pracą powinna mieć edukacja uwzględniająca trendy na rynku pracy i zawodowy trening. W ocenie twórców rekomendacji istotne jest zwrócenie uwagi na indywidualny rozwój więźnia. Także istotne znacze-nie przypisują wychowaniu fizycznemu i zajęciom sportowym. Nie mniej ważne jest umożliwienie uczestniczenia w zajęciach edukacyjnych poza więzieniem.

Patrząc na powyższe zalecenia, z perspektywy obowiązujących regula-cji prawnych, należy podkreślić, iż ustawodawca dużą wagę przywiązuje do edukacji. Z katalogu praw skazanego wynika, że ma on prawo do:

• kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości własnej,

• korzystania z zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia, telewizji, książek i prasy.

System nauczania w jednostkach penitencjarnych funkcjonuje na zasa-dach określonych w ustawie o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.). Tak więc skazani, którzy nie ukończyli 18 lat zobowią-zani są do realizacji obowiązku szkolnego. Ponadto umożliwia się naucza-nie w zakresie ponadpodstawowym (ponadgimnazjalnym) i na kursach zawodowych. W tym przypadku pierwszeństwo mają skazani, którzy nie mają wyuczonego zawodu bądź po opuszczeniu zakładu nie będą mogli wykonywać zawodu oraz skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na rozporządzenie ministra spra-wiedliwości z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i try-bu prowadzenia nauczania w zakładach karnych (Dz. U. Nr 37, poz. 337), w którym określono minimalną liczbę słuchaczy w każdym typie szkoły, co, jak podkreśla się w doktrynie24 – nie tylko rzutuje na zakres nauczania, ale uniemożliwia realizację art. 67 kkw.

Nauczanie odbywa się nie tylko w jednostkach penitencjarnych, ale może również przebiegać w szkołach poza obrębem zakładu karnego.

24 Zob. M. Płatek, Wybrane zasady i instytucje Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r. w świetle Euro-pejskich Reguł Więziennych z 11 stycznia 2006 r. [w:] X lat obowiązywania Kodeksu karnego wykonawczego, pr. zb. pod red. S. Lelentala i G. B. Szczygieł, Białystok 2009, s. 122 -123.

193

Komentarz do Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu

Dyrektor może wyrazić zgodę na naukę poza zakładem karnym bądź udział w konsultacjach, jeżeli skazany spełnia ogólnie obowiązujące wy-magania w oświacie. Oczywiście istotne będzie zachowanie skazanego i niezagrażanie porządkowi prawnemu.

Należy zwrócić uwagę na regulacje, które umożliwiają pewną aktyw-ność i samodzielność skazanego. Skazani młodociani a także skazani dorośli, którzy odbywają karę w systemie programowanego oddziaływa-nia, mogą przedstawić swój plan co do działań edukacyjnych, plan, który będzie częścią indywidualnego programu oddziaływania. Również przy opracowywaniu tego programu skazany może wypowiedzieć się co do udziału w różnych formach aktywności o charakterze edukacyjnym. Takie zajęcia są szczególnie istotne, jeżeli odbywają się poza terenem zakładu karnego. Skazanym odbywającym karę w zakładzie karnym typu otwarte-go można zezwolić na udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświato-wych i sportowych poza terenem zakładu karnego oraz na udział, tak jak skazani z zakładu karnego typu półotwartego, w organizowanych przez administrację zakładu grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych organizowanych poza terenem zakładu.

W Kodeksie karnym wykonawczym nie zrównano statusu edukacji ze statusem pracy, jak zalecają twórcy rekomendacji, ale wprowadzono pew-ne ulgi dla skazanych uczących się. Przewidziano możliwość zwolnienia z obowiązku pracy skazanego, który podjął naukę. Skazanemu uczącemu się, po roku nauki, jeżeli nie ma prawa do urlopu z tytułu wykonywa-nej pracy, można udzielić 14-dniowego urlopu, podczas którego korzysta z uprawnień i ulg, jakie przysługują skazanemu pracującemu. Skazanym, jeżeli nie dysponują środkami na zakup podręczników i pomocy nauko-wych udostępnia się je nieodpłatnie.

W celu zachęcania skazanych do udziału w zajęciach, nie tylko w for-mie biernej, są oferowane programy aktywizujące. W praktyce, mimo iż w jednostkach penitencjarnych systematycznie wzrasta liczba progra-mów mających na celu aktywizację skazanych, nie jest jednak najlepiej, o czym świadczy chociażby raport z ostatniej wizyty przedstawicieli Europejskiego Komitetu Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu. Z całą pewnością przyczyn należy szukać w nadmiernie licznej populacji skazanych a także braku środków finansowych.

195


Rezolucja (62) 2

Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych

(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 1 lutego 1962 r.)

Komitet Ministrów

mając na uwadze Rekomendację 195 (1959) Zgromadzenia Konsultacyj-nego Rady Europy w sprawie reformy prawa karnego;

mając na uwadze rezolucję przyjętą w Paryżu w dniu 6 czerwca 1961 r. przez ministrów uczestniczących w Konferencji Europejskich Ministrów Sprawiedliwości;

mając na uwadze konieczność promowania w państwach członkowskich Rady Europy takiego systemu więziennictwa, który, chroniąc społeczeń-stwo jednocześnie stoi na straży zasad poszanowania godności ludzkiej;

uwzględniając potrzebę stosownego uzupełnienia „Wzorcowych reguł minimum postępowania z więźniami” przyjętych w sierpniu 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych do spraw Zapobiegania Prze-stępczości i Postępowania ze Sprawcami Przestępstw poprzez określenie – w ramach wspólnego porozumienia – granic wykonywania przez więźnia przysługujących mu praw indywidualnych, które system odbywania kary może zgodnie z prawem wyznaczyć;

zaleca, aby rządy państw członkowskich Rady Europy stosowały następu-jące postanowienia w takim zakresie, w jakim są one zgodne z ich zasada-mi konstytucyjnymi i zobowiązaniami międzynarodowymi.

A. Zasady ogólne

1. Zasady wymienione w niniejszym dokumencie określają wpływ poz-bawienia wolności na prawa wyborcze, obywatelskie lub socjalne, które przysługiwałyby więźniom, zarówno skazanym, jak i tymcza-sowo aresztowanym, gdyby przebywali na wolności. Stanowią one przykłady stosowania wzorcowych reguł minimum.

196

Rezolucja (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych

2. Jeżeli prawo danego państwa dopuszcza możliwość pozbawienia jed-nostki praw wymienionych w pkt. 1, pożądanym jest uwzględnienie niniejszych reguł przy nowelizacji odpowiednich aktów prawnych. Jeżeli właściwe przepisy krajowe nie regulują jakiejś kwestii, niniejsze reguły należy postrzegać jako wyraz europejskiego sumie-nia prawnego w takiej kwestii.

3. Niniejsze postanowienia oparte zostały na zasadzie, zgodnie z którą sam fakt pozbawienia wolności nie wpływa na możliwość korzysta-nia ze wspomnianych praw; zasada ta jednak dopuszcza ogranicze-nie wykonywania takich praw w sytuacji, gdy byłoby ono niezgodne z celem pozbawienia wolności lub utrudniałoby utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w zakładzie karnym.

4. W żadnym wypadku reguły wymienione w niniejszej rezolucji nie mogą być interpretowane jako ograniczające czy unieważniające prawa i wolności, o których mowa w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz załączonym do niej Proto-kole.

B. Prawa wyborcze

5. Jeżeli prawo przewiduje możliwość głosowania w wyborach bez konieczności osobistej obecności w miejscu głosowania, osoba poz-bawiona wolności powinna mieć możliwość skorzystania z takiej formy, chyba że została ona pozbawiona prawa do głosowania na mocy przepisów prawa lub orzeczenia sądu.

6. Przed wykonaniem czynnego prawa wyborczego dopuszczony do głosowania więzień powinien mieć możliwość uzyskania informacji pozwalających mu na świadome podjęcie decyzji wyborczej.

C. Prawa obywatelskie

7. (a) Z wyjątkiem sytuacji przewidzianej poniżej (w pkt. 8), sam fakt pozbawienia wolności nie powinien utrudniać więźniowi korzysta-nia z przysługujących mu praw obywatelskich, osobiście lub przez działającego w jego imieniu przedstawiciela;

197


(b) jeżeli okaże się, że więzień nie może skorzystać z przysługujących mu praw osobiście, należy umożliwić mu udzielenie pełnomocnictwa.

8. Administracja więzienia może zakazać więźniowi korzystania z praw obywatelskich:

(a) jeżeli wykonywanie takich praw stoi w sprzeczności z celami kary pozbawienia wolności lub ze sposobem postępowania ze skazanym;

(b) jeżeli, w przypadku osoby skazanej, wykonywanie przez tę osobę praw obywatelskich może zostać odroczone, do momentu zwolnie-nia, bez uszczerbku dla dobra skazanego.

D. Prawa socjalne

9. Jeżeli więzień uzyskał prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed pozbawieniem wolności, sam fakt pozbawienia wolności nie może skutkować odebraniem takich świadczeń.

10. Więzień powinien, w miarę możliwości, zachować prawo do świad-czeń z zabezpieczenia społecznego w trakcie odbywania kary; należy podjąć wszystkie niezbędne w tym celu działania.

11. Z wyjątkiem świadczeń emerytalnych, do otrzymywania których więzień jest uprawniony z tytułu opłacanych przez siebie składek, wypłata przysługujących więźniowi świadczeń może zostać zawie-szona, albo ich wysokość obniżona na czas odbywania kary poz-bawienia wolności; jednakże zasiłek rodzinny, przeznaczony dla pozostających na utrzymaniu osoby pozbawionej wolności, powinien być, niezależnie od jej zgody, nieprzerwanie wypłacany bezpośrednio na rzecz uprawnionych.

E. Ochrona praw

12. Więzień może w każdym czasie dochodzić swoich praw w po- stępowaniu sądowym. Jeżeli działa on w charakterze powoda, może kontynuować postępowanie toczące się w chwili pozbawienia wolności, jeżeli wymagane czynności nie mogą zostać zawieszone do czasu jego zwolnienia.

198


13. Analogicznie, więzień może wszcząć nowe postępowanie sądowe, jeżeli nie jest możliwe odroczenie czynności do momentu jego zwolnienia, a nie stoi to w sprzeczności z celami kary pozbawienia wolności lub postępowania ze skazanym.

14. Więźniowi nie przysługuje prawo do osobistego stawiennictwa przed właściwym sądem, chyba że jego obecność jest wymagana na mocy przepisów prawa lub decyzji sądu.

15. W postępowaniach cywilnym i administracyjnym stroną może być więzień zgodnie z określonymi w niniejszym dokumencie regułami, przysługuje mu prawo do kontaktowania się ustnie i pisemnie z osobą uprawnioną do reprezentowania jego interesów.

16. Z zastrzeżeniem przepisów szczególnych dotyczących kontaktów z prawnikami, widzenia i korespondencja otrzymywana przez więźnia mogą podlegać nadzorowi uprawnionych organów.

17. W celu zabezpieczenia swoich interesów więzień ma prawo do niezwłocznego złożenia pisemnego wniosku do władz ministerial-nych lub podobnych organów. Wszelką korespondencję z władzami i organami należy przekazać adresatowi bez zbędnej zwłoki.

199


Krzysztof Kosowicz

Rezolucja (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne

prawa skazanych

Komentarz

Rezolucja Komitetu Ministrów z 1 lutego 1962 r. składa się z pięciu krótkich części. W pierwszej zawarte zostały ogólne zasady, jakimi po-winny kierować się państwa członkowskie uchwalając lub nowelizując przepisy dotyczące publicznych i socjalnych praw więźniów. Część dru-ga dotyczy praw wyborczych. Część trzecia – praw obywatelskich. Część czwarta określa zasady, jakimi powinny kierować się państwa członkow-skie ustalając przysługujące więźniom prawa socjalne. W części piątej mowa jest natomiast o konieczności zagwarantowania osobom pozbawio-nym wolności możliwości ochrony ich praw w postępowaniu sądowym.

Pozbawienie praw publicznych jest jednym ze środków karnych prze-widzianych w art. 39 Kodeksu karnego. Obejmuje ono m.in. utratę czyn-nego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej.

Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

Oznacza to, że jeżeli sąd nie orzeknie tego środka, skazanemu na karę pozbawienia wolności przysługują wszystkie prawa publiczne, w tym prawa wyborcze. Zasada przyjęta w naszym ustawodawstwie jest zatem zgodna z założeniem, na którym opiera się komentowana rezolucja, wy-rażonym w pkt. 3, polegającym na tym, że samo pozbawienie wolności nie oznacza automatycznego pozbawienia praw publicznych, w tym praw wyborczych. Zasada ta jest także wyrażona w art. 4 Kodeksu karnego wykonawczego, zgodnie z którym skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie, a ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia.

Na podobnym stanowisku stoi także Europejski Trybunał Praw Czło-wieka, który w wyroku z dnia 6 października 2005 r. wydanym przez Wielką Izbę stwierdził naruszenie art. 1 protokołu nr 3 do Europejskiej

200

Krzysztof Kosowicz

Konwencji Praw Człowieka w sprawie, w której skazany na karę doży-wotniego pozbawienia wolności był automatycznie pozbawiony praw wy-borczych (Hirst przeciwko Wielkiej Brytanii (Nr 2), skarga nr 74025/01). Trybunał doszedł do wniosku, że prawo obowiązujące w Wielkiej Bryta-nii, pozbawiające wszystkich skazanych prawa wyborczego, niezależnie od popełnionego przestępstwa, orzeczonej kary i sytuacji osobistej skazanego, stanowiło nadmierną i nieproporcjonalną ingerencję w ich prawa oby-watelskie. Trzeba jednak zaznaczyć, że wyrok nie zapadł jednomyślnie. Za naruszeniem art.1 protokołu nr 3 głosowało 12 sędziów, a 5 było przeciw.

Przepisy dotyczące wykonywania czynnego prawa wyborczego przez osoby pozbawione wolności, w tym w zakładach karnych i aresztach śled-czych, znajdują się w ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 ze zm.). Kodeks ten określa zasady i tryb zgłasza-nia kandydatów, przeprowadzania oraz warunki ważności wyborów:

1) do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej;

2) prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;3) do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej;4) do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego;5) wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.

Zgodnie z art. 12 § 4 Kodeksu wyborczego, w wyborach (a więc w wyborach do Sejmu i do Senatu, wyborach prezydenta Rzeczypospoli-tej, wyborach do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz w wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) rada gminy, w drodze uchwały, na wniosek wójta, tworzy odrębny obwód głosowania w zakładzie opieki zdrowotnej, domu pomocy społecznej, zakładzie kar-nym i areszcie śledczym oraz w oddziale zewnętrznym takiego zakładu i aresztu, jeżeli w dniu wyborów będzie w nim przebywać co najmniej 15 wyborców. Nieutworzenie obwodu jest możliwe wyłącznie w uzasad-nionych przypadkach na wniosek osoby kierującej daną jednostką.

Natomiast według § 5 wyżej powołanego artykułu w wyborach do or-ganów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz w wybo-rach wójta odrębny obwód głosowania w jednostce, o której mowa w § 4 tworzy się, jeżeli w dniu wyborów będzie w niej przebywać co najmniej 15 wyborców ujętych w rejestrze wyborców prowadzonym w gminie, na terenie której położona jest dana jednostka.

201

Komentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych

Jeżeli w dniu wyborów w jednostce, o której mowa w § 4, będzie prze-bywać mniej niż 15 wyborców, można w niej utworzyć odrębny obwód głosowania po zasięgnięciu opinii osoby kierującej daną jednostką.

W komentowanej rezolucji zaleca się ponadto, aby dopuszczony do gło-sowania więzień miał dostęp do informacji pozwalających mu na świado-me podjęcie decyzji wyborczej. Zalecenie to zasługuje na pełną aprobatę; w przeciwnym razie czynne prawo wyborcze miałoby charakter jedynie iluzoryczny. Wydaje się, że w praktyce dostęp do informacji potrzebnej do świadomego podjęcia decyzji wyborczej powinien być zrealizowany po-przez umożliwienie skazanemu bądź tymczasowo aresztowanemu korzy-stania z radia, telewizji, książek, prasy i materiałów wyborczych (art. 102 pkt 6 w zw. z art. 209 Kodeksu karnego wykonawczego).

Prawa socjalne osób pozbawionych wolności w zakładach karnych i aresztach śledczych uregulowane są w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Zgodnie z art. 13 pkt 8 tej ustawy osoby wy-konujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania – podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu od dnia rozpoczęcia wykonywania pracy do dnia zakończenia wykonywania tej pracy.

Zgodnie natomiast z art. 130 ust 3. ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń społecznych (tekst jedno-lity Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) osobie odbywającej karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego albo karę aresztu za wy-kroczenie oraz osobie tymczasowo aresztowanej świadczenia wypłaca się za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń:

1) pod adresem zakładu karnego lub aresztu śledczego;2) na wniosek tej osoby – na jej rachunek w banku, albo osobie wska-

zanej przez tę osobę.Ze wspomnianych powyżej przepisów wynika, że samo pozbawienie

wolności osoby, która wcześniej nabyła prawo do świadczenia emerytal-nego lub rentowego z ubezpieczenia społecznego nie skutkuje pozbawie-niem prawa do takich świadczeń. Powyższa zasada pozostaje w zgodzie z założeniem wyrażonym w pkt. 9 komentowanej rezolucji.

202

Krzysztof Kosowicz

Inaczej rzecz przedstawia się w przypadku świadczeń z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa. Zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubez-pieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.) zasiłek chorobowy nie przysłu-guje za okresy niezdolności do pracy przypadającej w czasie tymczasowe-go aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia cho-robowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczaso-wego aresztowania. Okresu, za który zasiłek chorobowy nie przysługuje, nie wlicza się do okresu zasiłkowego. Z mocy art. 31 wyżej powołanej ustawy, zasadę tę stosuje się odpowiednio do zasiłku macierzyńskiego, co oznacza, że zasiłek ten nie przysługuje kobiecie w czasie tymczasowego aresztowania lub odbywania przez nią kary pozbawienia wolności, chyba że prawo to wynika z wykonywania przez nią odpłatnej pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.

Z przepisów dotyczących świadczeń rodzinnych zdaje się natomiast wynikać, że pozbawienie wolności członka rodziny, której ze względu na wysokość dochodów przysługuje zasiłek rodzinny co do zasady nie ma wpływu na prawo do zasiłku. Regulacja taka jest zgodna z zasadą wyra-żoną w drugiej części, pkt 10 rezolucji. Skazanie członka rodziny, której przysługuje zasiłek rodzinny, na karę pozbawienia wolności lub zastoso-wanie w stosunku do niego tymczasowego aresztowania może mieć jed-nak pośredni wpływ na prawo do zasiłku rodzinnego. Zgodnie bowiem z art. 5 ust. 7 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzin-nych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.), w przypadku gdy czło-nek rodziny przebywa w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie (a więc także – zgodnie z definicją zawartą w art. 3 pkt 7 ustawy – w za-kładzie karnym albo areszcie śledczym), ustalając dochód rodziny w prze-liczeniu na osobę, nie uwzględnia się osoby przebywającej w tej instytucji.

Odnosząc się do ostatniej części rezolucji, poświęconej ochronie praw więźniów i osób tymczasowo aresztowanych, podkreślić należy, że obo-wiązujące obecnie przepisy pozostają w zgodzie z zaleceniami Komite-tu Ministrów Rady Europy. Pozbawienie wolności nie stanowi bowiem przeszkody w kontynuowaniu już wszczętych lub we wszczęciu nowych postępowań sądowych.

203

Komentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych

Również przepisy dotyczące odwiedzin osób pozbawionych wolności, tj. art. 217 Kodeksu karnego wykonawczego, znowelizowany po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 lipca 2009 r.25, wydają się spełniać zalecenia Komitetu Ministrów.

Zasada wyrażona w pkt. 16 rezolucji, a dotycząca zakazu cenzury ko-respondencji z adwokatami, także znalazła się w przepisach Kodeksu kar-nego wykonawczego. Według brzmienia art. 8 § 3 tego kodeksu skazany pozbawiony wolności może porozumiewać się ze swoim obrońcą lub peł-nomocnikiem będącym adwokatem lub radcą prawnym podczas nieobec-ności innych osób. Korespondencja z tymi osobami nie podlega cenzurze i zatrzymaniu, a rozmowy w trakcie widzeń i telefoniczne nie podlegają kontroli. Przepis ten zawiera wyjątki uzasadnione podejrzeniem, że list zawiera przedmioty, których dotyczy zakaz posiadania, przechowywania, przekazywania, przesyłania lub obrotu. Z mocy art. 209 Kodeksu karnego wykonawczego przepis ten stosuje się odpowiednio do osób tymczasowo aresztowanych, należy jednak pamiętać o pewnych możliwych odstęp-stwach przewidzianych w przepisach kodeksu dotyczących wykonywania tymczasowego aresztowania.

25 Wyrok TK z 2 lipca 2009 r., sygn. akt K 1/07, którym Trybunał orzekł o niezgodności art. 217 § 1 kkw z art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 8 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Brak precyzji art. 217 § 1 w brzmieniu sprzed nowelizacji wytknął naszemu usta-wodawcy także Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 19 stycznia 2010 r. Wegera przeciwko Polsce (skarga nr 141/07).

205



w sprawie społecznej sytuacji więźniów

Zgromadzenie

przekonane, że zasady dotyczące postępowania z więźniami muszą uwzględniać tempo zmian społecznych, a co za tym idzie, odzwierciedlać nowe trendy społeczno-kulturowe oraz zmiany w polityce karnej;

pamiętając, że opinia publiczna jest poważnie zaniepokojona wzrostem przestępczości, a w szczególności nowymi zagrożeniami terrorystycz-nymi, oraz odczuwa silne współczucie w stosunku do ofiar przestępstw, rozumie, jak ważna jest rola rządów i parlamentarzystów w wyjaśnianiu celów reformy więziennictwa;

przekonane, że celem polityki penitencjarnej powinno być umożliwie-nie więźniom prowadzenia społecznie odpowiedzialnego życia po od-byciu kary, do którego muszą zostać przygotowani w okresie pobytu w zakładzie karnym;

uznając, że niedopuszczalne jest dodatkowe karanie więźniów;

uznając, że ważne jest, aby rodzinie zaoszczędzić niepotrzebnych cierpień spowodowanych faktem odbywania przez niego kary;

uwzględniając uchwalane w różnorodnych obszarach tematycznych rezolucje Komitetu Ministrów wpływające na sytuację więźniów, w szczególności Rezolucję (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł minimum postępowania z więźniami;

będąc zdania, że wspomniana wyżej rezolucja powinna zostać znowelizowana w celu dostosowania jej założeń do aktualnych trendów i rozszerzenia jej zakresu;

rekomenduje, aby Komitet Ministrów uwzględnił poniższe zasady przy przygotowywaniu polityk oraz dalszych tekstów i dokumentów prawnych dotyczących sytuacji więźniów w państwach członkowskich:

206

Rekomendacja 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów

I. Zasady główne

1. Pożądane jest wspomaganie występującej obecnie wśród państw członkowskich Rady Europy tendencji jak najszerszego zastępowania krótkoterminowych kar pozbawienia wolności innymi środkami, które są równie efektywne, a pozbawione wad [kar izolacyjnych].

2. W takim zakresie, w jakim jest to możliwe, osoby tymczasowo aresz-towane, po raz pierwszy skazane oraz młodociane powinny przebywać w specjalnych placówkach, co uniemożliwi im zetknięcie się z recydy-wistami i niebezpiecznymi przestępcami. Najważniejsze jest izolowanie osób uzależnionych od narkotyków od reszty skazanych.

3. Powinno się poprawić warunki panujące w więzieniach poprzez zre-dukowanie ilości przebywających w nich osób oraz tworzenie placówek na szczeblu lokalnym.

4. Skutki pozbawienia wolności powinny zostać zminimalizowane; zawsze należy szanować poczucie godności ludzkiej więźniów, pomaga-jąc im tym samym w powrocie do normalnego życia.

II. Stosunki ze światem zewnętrznym

1. Regulacje dotyczące odwiedzin, w tym „widzeń intymnych”, po-winny być jak najmniej restrykcyjne i jak najbardziej korzystne dla więź-niów, co pozwoli im na utrzymanie kontaktu z rodzinami i ze światem zewnętrznym, i pozytywnie wpłynie na stabilność emocjonalną i poczucie obowiązku więźniów.

2. Strażnicy więzienni, którzy są głównymi pośrednikami w kontaktach więźniów ze światem zewnętrznym, powinni poznać podczas szkolenia cele progresywnej polityki penitencjarnej.

3. Przerwa w wykonywaniu kary powinna być traktowana jako meto-da umożliwiająca więźniom utrzymywanie kontaktu ze społeczeństwem; należy zachęcać do jej stosowania w przypadku, gdy zachowanie więźnia sugeruje, że powrót do życia na wolności odbędzie się bez przeszkód, a jej zastosowanie będzie odpowiednie z punktu widzenia charakteru i surowości nałożonej kary oraz sytuacji rodzinnej więźnia. Przerwa w wykonywaniu kary powinna być udzielana przez komisję, w skład której wchodzić powinni m.in. pracownicy opieki społecznej i dyrektor jednostki penitencjarnej.

207


III. Praca i szkolenia zawodowe

1. Praca w więzieniu musi być uznawana za istotny czynnik resocja-lizacji, a nie tylko sposób na zapewnienie więźniom zajęcia. Warunki i godziny pracy, stawki wynagrodzenia oraz działalność związków zawo-dowych powinny być w najwyższym możliwym stopniu dostosowane do warunków otwartego rynku pracy. Należy zbadać kwestię czy osadzeni, otrzymujący stawki wynagrodzenia porównywalne do stosowanych na otwartym rynku pracy, powinni partycypować w kosztach pobytu w za-kładzie karnym.

2. Edukacja i szkolenia zawodowe są podstawowym elementem przy-gotowywania więźniów do ponownego podjęcia normalnego życia. Co za tym idzie, większy nacisk należy kłaść na programy bezpłatnych szko-leń edukacyjnych i zawodowych, które powinny uwzględniać uzdolnienia więźniów oraz perspektywy zatrudnienia, jakie powstają po ukończeniu rożnych rodzajów szkoleń.

3. Aby ułatwić osadzonemu w lokalnej jednostce penitencjarnej do-stosowanie się do społeczeństwa, można pozwolić mu na podjęcie pracy, nauki lub udział w szkoleniach zawodowych albo innych specjalnie przy-gotowanych działaniach prowadzonych poza taką instytucją w zwykłych godzinach pracy. Wymienione instytucje muszą dołożyć szczególnych sta-rań w celu promowania tego typu działań na swoim terenie.

4. W ramach przygotowywania osadzonego do zwolnienia, szczególną uwagę należy zwrócić na znalezienie dla niego odpowiedniego zatrudnie-nia lub innych źródeł utrzymania oraz właściwego miejsca zamieszkania. Jeżeli potrzeby zwalnianego dotyczą edukacji, udziału w szkoleniach zawodowych, albo gdy trzeba mu udzielić pomocy finansowej, socjalnej lub medycznej, należy podjąć wszelkie możliwe działania w celu zaspoko-jenia takich potrzeb i udzielenia takiej pomocy.

IV. Zdrowie fizyczne i psychiczne

1. Więźniowie muszą mieć możliwość wykonywania ćwiczeń fizycz-nych dostosowanych do ich wieku i stanu zdrowia. Powinni spędzać co najmniej godzinę dziennie na świeżym powietrzu, chyba że istnieją szcze-gólne okoliczności to uniemożliwiające.

2. Więźniowie powinni mieć możliwość uczestniczenia w odpowied-nich zajęciach organizowanych w wolnym czasie. Należy zachęcać ich do rozwijania osobistych zainteresowań. Na tyle, na ile można to odpowiednio

208


zorganizować, osadzonym powinno się umożliwić śledzenie wydarzeń ze świata zewnętrznego za pomocą prasy, radia i telewizji. W rozsądnych granicach należy zaspokajać ich potrzebę rozrywki.

3. Więźniowie powinni mieć możliwość praktyk religijnych wewnątrz więzienia w takim zakresie, w jakim można je odpowiednio zorganizo-wać.

V. Opieka postpenitencjarna

1. Byli więźniowie i więźniowie zwolnieni warunkowo powinni otrzy-mać pomoc podczas powrotu do życia na wolności. Jednak aby uniknąć stygmatyzacji, byli więźniowie powinni, na tyle na ile jest to możliwe, uzyskiwać taką pomoc za pośrednictwem zwykłych placówek pomocy społecznej.

2. Dodatkowego wyjaśnienia wymaga rola państwa w znajdowaniu zatrudnienia oraz koncepcja pracy chronionej.

3. Należy sprecyzować status organizacji pozarządowych oraz kryteria wyboru i szkolenia wolontariuszy.

4. Do udzielania byłym więźniom pomocy przy powrocie do życia na wolności należy zachęcać związki zawodowe, które mogą w szczególno-ści wspierać tworzenie sprzyjającego klimatu w miejscu pracy.

VI. Zabezpieczenie socjalne

1. Jako że zatrzymanie nabytych albo nabywanych uprawnień z tytułu zabezpieczenia socjalnego jest podstawowym czynnikiem resocjalizacji więźnia, należy znowelizować przepisy w celu zbliżenia pozycji [prawnej] więźniów do statusu wolnych obywateli.

2. Ochronie podlegać powinny przede wszystkim zasiłki chorobowe i zasiłki dla bezrobotnych; docelowo więźniowie powinni zostać objęci ubezpieczeniem emerytalnym i na wypadek niezdolności do pracy. Więź-niowie potrzebują też ochrony przed wypadkami przy pracy w placów-kach penitencjarnych.

3. Odpowiednie regulacje powinny przyznać członkom rodziny oso-by osadzonej prawo do zachowania przysługującego jej uprawnienia do zasiłku chorobowego i macierzyńskiego oraz świadczeń rodzinnych, nie-zależnie od przepisów zabezpieczenia społecznego odnoszących się do więźniów, a obowiązujących w kraju odbywania kary.

209


4. W świetle powyższych zasad, należy znowelizować art. 68 b Europejskiego kodeksu zabezpieczenia społecznego, który umożli-wia umawiającym się stronom zawieszenie świadczeń zabezpieczenia społecznego [m.in. przysługujących więźniom].

VII. Więźniarki z dziećmi

Realizując zasadę, zgodnie z którą dzieci nie mogą ponosić konsekwen-cji przestępstw popełnionych przez rodziców, należy podjąć specjalne działania zmierzające do zaspokojenia potrzeb więźniarek przebywają-cych z nowonarodzonymi dziećmi. Trzeba określić limit wieku dla dzieci, które mogą przebywać w placówkach penitencjarnych [razem z matka-mi]; dzieci powinny mieć możliwość korzystania z usług socjalnych poza więzieniem (np. żłobków, przedszkoli itp.).

VIII. Więźniowie cudzoziemcy

1. Za pożądane działanie powinno zostać uznane zmniejszenie liczby więźniów odbywających karę za granicą. Bez względu na po-wyższe, międzynarodowe umowy dotyczące przekazywania więźniów pomiędzy państwami muszą uwzględniać wolę więźnia wyrażoną w tej kwestii.

2. Co do zasady, należy porzucić praktykę koncentrowania więźniów cudzoziemców w wydzielonych placówkach penitencjarnych; jeżeli jednak praktyka taka już występuje, powinna być stosowana ostrożnie i z uwzględnieniem konkretnych okoliczności, a co najważniejsze, z nale-żytym uwzględnieniem miejsca zamieszkania rodziny więźnia.

3. Aby upewnić się, że życie więzienne nie będzie miało szczególnie negatywnego wpływu na więźniów cudzoziemców, należy popierać wprowadzenie szeregu specjalnych udogodnień dla nich przeznaczonych, np. prawa do kontaktu z władzami konsularnymi, wolności praktykowania wyznania i stosowania diety oraz darmowej pomocy tłumaczy pisemnych i ustnych, zwłaszcza w sytuacji konieczności dokonania formalności praw-nych i administracyjnych;

rekomenduje Komitetowi Ministrów wezwanie tych rządów państw członkowskich, które jeszcze tego nie uczyniły, do ratyfikowania:

210


– Konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych (z 1970 r.),

– Europejskiej Konwencji o przekazywaniu ścigania w sprawach karnych (1972 r.).

_________________________________

[1]. Obrady Zgromadzenia z 29 stycznia 1981 r. (25. posiedzenie) (zob. Dok. 4573, raport Komitetu ds. Społecznych i Zdrowia).Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 29 stycznia 1981 r. (na 25. posiedzeniu).

211




Komentarz

Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w spra-wie społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. została przyjęta w okresie cha-rakteryzującym się w Europie Zachodniej nasilonym krytycyzmem wobec więzień i innych instytucji totalnych oraz intensywnym poszukiwaniem kar i środków alternatywnych do bezwzględnej kary pozbawienia wolno-ści. W pracach Rady Europy poparcie dla sankcji alternatywnych znalazło wyraz także we wcześniejszych dokumentach, np. w rezolucji Komitetu Ministrów Rady Europy z 1976 r. w sprawie środków karnych alterna-tywnych do uwięzienia (Resolution /76/ 10 on certain alternative penal measures to imprisonment).

Rekomendacja w sprawie społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. w du-żym stopniu ma charakter historyczny i w zasadzie adresowana jest do Ko-mitetu Ministrów Rady Europy. Zgromadzenie Parlamentarne odwołuje się w tej rekomendacji do rezolucji Komitetu Ministrów z 1973 r. w spra-wie wzorcowych reguł postępowania z więźniami (Resolution /73/ 5 on standard minimum rules for the treatment of prisoners) i zaleca mu m.in. znowelizowanie wymienionej rezolucji. Jednocześnie Zgromadzenie Par-lamentarne zaleca Komitetowi Ministrów, aby przy nowelizacji rezolucji z 1973 r. i przygotowywaniu innych dokumentów dotyczących sytuacji więźniów w krajach członkowskich Rady Europy uwzględnił zasady sfor-mułowane w komentowanej rekomendacji.

W rekomendacji o społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. Zgromadze-nie Parlamentarne zwraca uwagę na to, że zmianom polityki karnej muszą towarzyszyć reformy więziennictwa. Podkreśla ono rolę rządów państw członkowskich Rady Europy w informowaniu społeczeństwa o celach re-formy więziennictwa. Polityka penitencjarna w świetle tej rekomendacji powinna być zorientowana na przygotowanie skazanych odbywających karę pozbawienia wolności do prowadzenia odpowiedzialnego życia po

212


opuszczeniu zakładu karnego. Zgromadzenie Parlamentarne zaznacza, że niedopuszczalne jest dodatkowe karanie więźniów przez zwiększanie dolegliwości odbywanej przez nich kary pozbawienia wolności i wskazu-je na potrzebę oszczędzania rodzinie skazanego niepotrzebnych cierpień spowodowanych odbywaniem przez niego kary.

Wśród zasad, które w świetle tej rekomendacji powinny zostać uwzględnione przez Komitet Ministrów Rady Europy w toku prac nad no-welizacją rezolucji z 1973 r. w sprawie wzorcowych reguł postępowania z więźniami a także w toku prac nad innymi dokumentami dotyczącymi sytuacji więźniów, Zgromadzenie Parlamentarne wyodrębniło kilka zasad podstawowych:

a) zasadę zastępowania – tak dalece jak jest to możliwe – krótko-terminowych kar pozbawienia wolności innymi sankcjami, które pozwalają na uniknięcie ujemnych skutków uwięzienia, a przy tym są równie skuteczne,

b) zasadę umieszczania tymczasowo aresztowanych, skazanych odbywających karę po raz pierwszy i skazanych młodocianych w oddzielnych zakładach, w których nie mają oni możliwości kontaktów z recydywistami i „kryminalistami” (recidivists and criminals); uzależnieni od narkotyków powinni być oddzieleni od pozostałych skazanych,

c) zasadę poprawy warunków uwięzienia przez obniżanie rozmia-rów populacji więziennej i decentralizację więzień, tj. tworzenie zakładów na szczeblu lokalnym,

d) zasadę minimalizowania ujemnych skutków uwięzienia i podtrzy-mywania szacunku więźniów do siebie samych, by ułatwić im tym samym powrót do normalnego życia.

W dalszej części tej rekomendacji Zgromadzenie Parlamentarne formu-łuje zalecenia dotyczące:

a) kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym,b) pracy i szkolenia zawodowego,c) fizycznego i psychicznego zdrowia więźniów,d) pomocy po opuszczeniu zakładu karnego,e) ubezpieczenia społecznego więźniów,f) szczególnych warunków uwięzienia matek z małymi dziećmi,g) cudzoziemców pozbawionych wolności. Sformułowane w tej rekomendacji zasady podstawowe, podobnie jak

pozostałe zalecenia dotyczące postępowania z więźniami, znalazły wyraz w późniejszych dokumentach Komitetu Ministrów Rady Europy,

213

Komentarz do Rekomendacji 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów

a w szczególności w Europejskich Regułach Więziennych z 1987 r. (Re-commendation No. R /87/ 3 of the Committee of Ministers on the Euro-pean Prison Rules) oraz w znowelizowanej wersji Europejskich Reguł Więziennych z 2006 r. (Recommendation Rec/2006/2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules), która zastąpiła wcześniejszą wersję reguł. Szczegółowe prezentowanie zaleceń Zgroma-dzenia Parlamentarnego Rady Europy zawartych w rekomendacji na temat społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. nie wydaje się zatem potrzebne. Należy jednak podkreślić rolę, jaką w procesie tworzenia europejskich standardów postępowania z więźniami odegrało Zgromadzenie Parlamen-tarne Rady Europy poprzez inspirowanie działań Komitetu Ministrów. Na uwagę zasługuje także fakt, że Zgromadzenie Parlamentarne od wielu lat w swoich pracach poświęca dużo uwagi problemom polityki karnej i penitencjarnej, konsekwentnie opowiada się za polityką redukcjonizmu w odniesieniu do populacji więziennej, humanizacją wykonywania kary pozbawienia wolności i podporządkowaniem sposobu wykonywania tej kary celowi, jakim jest ułatwienie integracji społecznej skazanych.

215


Rekomendacja 1340 (1997) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy o społecznych skutkach pozbawienia wolności

i jego skutkach dla rodziny

1. Zgromadzenie Parlamentarne powołuje się na swoją Rekomendację 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy i na swój wniosek nr 503 (1995) dotyczący tego samego zagadnienia, zgodnie z którymi Komitetowi do spraw Społecznych, Zdrowia i Rodziny zlecono przygotowanie sprawozdania na temat społecznych problemów związanych z poz-bawieniem wolności.

2. Zgromadzenie zauważa, że pozbawienie wolności powoduje wiele problemów społecznych, w szczególności w odniesieniu do życia rodzinnego, w tym relacji z dziećmi, jak również w odniesieniu do życia zawodowego. Zagadnieniom tym dotychczas nie poświęcano wiele uwagi. Zgromadzenie zauważa również, że kara pozbawie-nia wolności, ze względu na jej skutki, nie jest całkowicie zgodna z zasadą, że kara powinna dosięgać jedynie sprawcy przestępstwa; w praktyce skutkami kary dotknięte są pośrednio rodziny osób poz-bawionych wolności, chociażby tylko polegającymi na pogorszeniu ich sytuacji finansowej.

3. Zgromadzenie zwraca również uwagę na szczególne problemy o cha-rakterze społecznym, z jakimi mają do czynienia kobiety pozbawione wolności, spowodowane funkcjonującymi na ich temat stereotypami, mniejszymi szansami – w porównaniu z więźniami płci męskiej – na powrót do ich małżonków i na znalezienie pracy po opuszczeniu więzienia, a także na szkodliwe skutki utraty ich praw rodzicielskich, zważywszy na to, że wiele z nich ma małoletnie dzieci, nad którymi sprawowały opiekę przed pozbawieniem wolności.

4. Również zasada, zgodnie z którą kara powinna być ograniczona w czasie tylko do okresu pozbawienia wolności, wydaje się nie być w pełni re-spektowana; skutki pozbawienia wolności trwają po zakończeniu jego faktycznego okresu; widać to szczególnie wyraźnie po trudnościach, jakie byli więźniowie napotykają w znalezieniu pracy.

216

Rekomendacja 1340 (1997) o społecznych skutkach pozbawienia wolności i jego skutkach dla rodziny

5. W związku z niekorzystnymi konsekwencjami pozbawienia wolności w sferze życia społecznego i rodzinnego, które sprzeciwiają się celom resocjalizacji i reintegracji, Zgromadzenie potwierdza spostrzeżenia poczynione w wyżej wspomnianej rekomendacji.

6. Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zachęcił państwa członkowskie do:

1) skrócenia okresów, w przypadku krótkoterminowych wyroków pozbawienia wolności, po upływie których skazany mógłby starać się o przedterminowe zwolnienie, w celu przeciwdziałania rozpadowi więzi rodzinnych;

2) częstszego wykorzystywania kar nie związanych z pozbawie-niem wolności, szczególnie kar zastępczych wykonywania prac społecznie użytecznych, które umożliwiają więźniom zarówno zachowanie pracy, jak i utrzymanie kontaktu z ich rodzinami;

3) dalszego płatnego zatrudniania jak największej ilości więźniów w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności;

4) zabezpieczenia świadczeń społecznych rodzinom więźniów i zapewnienia im w razie potrzeby pomocy w pokonaniu trudności finansowych bezpośrednio spowodowanych utratą dochodów;

5) rozszerzenia opieki społecznej dla rodzin więźniów, w szcze-gólności dla dzieci żyjących w więzieniach albo dla dzieci, których rodzice są więźniami oraz do zapewnienia niezbędnej informacji o istnieniu takiej opieki dla rodzin najbiedniej- szych;

6) poprawy warunków odwiedzin członków rodzin u więźniów, w szczególności poprzez udostępnienie miejsc, w których więźniowie mogliby przebywać sami z członkami ich rodzin;

7) zapewnienia w razie potrzeby opieki medycznej, psychologicz-nej i psychiatrycznej w więzieniach;

8) przystosowania warunków w więzieniach do stanu zdrowia więźniów, w szczególności do potrzeb kobiet w ciąży i w okre-sie porodu, a także więźniów cierpiących na szczególnie ciężkie choroby;

217


9) zorganizowania w więzieniach kursów dokształcających i szkoleń przygotowujących do zawodu, odpowiadających potrzebom rynku pracy;

10) zorganizowania w okresie pozbawienia wolności i po jego zakończeniu zajęć resocjalizacyjnych w celu zapewnienia trwałego powrotu do społeczeństwa i eliminacji uzależnień od narkotyków i alkoholu;

11) zminimalizowania negatywnych konsekwencji skazania, które dla byłych więźniów stanowią przeszkodę w znalezieniu za-trudnienia;

12) wprowadzenia szczególnych środków dla więźniów cudzoziem-ców, takich jak: tłumaczenia ustne i pisemne, zapewnienie wolności praktyk religijnych, odpowiednio przystosowanej diety oraz możliwości skontaktowania się z ich władzami konsular-nymi;

13) wprowadzenia mechanizmów zachęcających byłych więźniów do podjęcia zatrudnienia.

7. Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do:

1) udoskonalenia i rozszerzenia współpracy i badań na poziomie europejskim, dotyczących społecznych skutków pozbawienia wolności takich, jak: wpływ pozbawienia wolności na psychi-czne i fizyczne zdrowie więźniów, ubóstwo w więzieniach, problemy dzieci żyjących w więzieniach lub dzieci których rodzice są więźniami, szczególne problemy związane ze wzrostem ilości kobiet w więźniach itd.;

2) szczegółowego zbadania wyników niektórych eksperymentów dotyczących instytucji, w których znajdują się osoby poz-bawione wolności, z uwzględnieniem niepowodzenia obecnych systemów pozbawienia wolności oraz w celu ich polepszenia, w zależności od różnych doświadczeń państw członkowskich Rady Europy i na podstawie informacji pochodzących od:

a) dyrektorów największych więzień w Europie;

b) więźniów, uzyskane za pośrednictwem władz zakładów karnych;

218


c) odpowiednich organizacji, na zasadzie dobrowolności;

3) zalecenia podjęcia koniecznych czynności w celu zmniejszenia zjawiska recydywy oraz wsparcia roli rodzin więźniów w pro-cesie resocjalizacji w trakcie pozbawienia wolności i po jego zakończeniu.

[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 22 września 1997 r. (25. posiedzenie) (zob. Dok. 7816, raport Komitetu ds. Społecznych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Earl of Dundee).

Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 22 września 1997 r. (na 25. posiedzeniu).

219


Grażyna Szczygieł

Rekomendacja 1340 (1997) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy o społecznych skutkach pozbawienia wolności

i jego skutkach dla rodziny

Komentarz

Kara pozbawienia wolności to nie tylko dolegliwość dla skazanego. Pobyt skazanego w zakładzie karnym to wiele problemów dotykających także jego najbliższych. Dolegliwość tej kary nie zawsze kończy się z mo-mentem opuszczenia przez skazanego zakładu karnego, często dotyczy okresu po opuszczeniu więzienia (np. trudności z podjęciem pracy). Zwa-żywszy, że niekorzystne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolno-ści rzutują na losy skazanych Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy uznaje za celowe podejmowanie działań je minimalizujących. Zgromadze-nie zaleca, aby Komitet Ministrów zachęcał państwa do korzystania z kar wolnościowych, oczywiście w przypadku przestępstw mniejszej wagi. Zaś gdy celowe jest orzeczenie kary pozbawienia wolności należy w trakcie jej wykonywania, szczególnie w przypadku kar krótkoterminowych, ogra-niczać pobyt skazanego w więzieniu do minimum, np. poprzez skracanie okresów ubiegania się o warunkowe zwolnienie.

W rekomendacji wskazano dwa kierunki działań minimalizujących społeczne skutki pozbawienia wolności:

• działania obejmujące rodziny skazanych,• działania obejmujące skazanych.W działaniach dotyczących rodzin skazanych szczególną uwagę zwró-

cono na pomoc materialną rodzinom będącym w trudnej sytuacji finan-sowej. Nie mniej istotne jest podtrzymywanie więzi rodzinnych m.in. poprzez tworzenie właściwych warunków do odbywania widzeń w zakła-dach karnych.

W przypadku działań dotyczących skazanych szczególną uwagę zwraca się na działania, które mogą pomóc skazanemu w powrocie do społeczeństwa i funkcjonowaniu bez wchodzenia w konflikt z prawem.

220

Grażyna Szczygieł

Istotne jest również zapewnienie skazanym pracy w więzieniu, a przede wszystkim organizowanie kursów przygotowujących do zawodów poszu-kiwanych na rynku pracy. Równie ważne dla funkcjonowania skazanego po opuszczeniu zakładu karnego jest podjęcie w więzieniu leczenia czy terapii, w przypadku uzależnienia od narkotyków lub alkoholu. Zwróco-no także uwagę na wprowadzanie szczególnych rozwiązań w przypadku więźniów cudzoziemców.

Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zaleca szeroką wymia-nę doświadczeń pomiędzy państwami członkami Rady Europy a także prowadzenie badań nad społecznymi skutkami pozbawienia wolności. Taka wymiana doświadczeń z całą pewnością powinna przyczynić się do wypracowania bardziej skutecznych metod postępowania ze skazanymi będącymi w izolacji penitencjarnej.

Patrząc na powyższe zalecenie nie trudno wskazać przykłady wprowa-dzania ich w życie w naszej praktyce penitencjarnej. Należy chociażby wskazać na system terapeutyczny, który umożliwia skazanym uzależ-nionym od alkoholu czy narkotyków leczenie i terapię. Coraz liczniejsze grono skazanych uczestniczy w kursach, na których mogą zdobyć umiejęt-ności przydatne przy poszukiwaniu pracy po opuszczeniu więzienia.

221


221

Rekomendacja 1741 (2006) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy

o społecznej reintegracji skazanych

1. Polityka penitencjarna zmierzająca do readaptacji społecznej więźniów stanowi istotny czynnik w procesie oceny funkcjonowania systemu de-mokratycznego w państwach członkowskich Rady Europy.

2. W związku z powyższym Zgromadzenie Parlamentarne przypo-mina Rekomendację Komitetu Ministrów Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej oraz swoje Rekomendacje 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach człon-kowskich Rady Europy i 1656 (2004) o sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach śledczych.

3. Pomimo, że celem kary pozbawienia wolności jest ukaranie przestępcy i umieszczenie go w miejscu, w którym w procesie przygotowania do ostatecznego zwolnienia z więzienia i społecznej readaptacji nie będzie mógł wyrządzić szkody innym, Zgromadzenie zauważa, że we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy kara pozbawie-nia wolności nie spełnia drugiego z wyżej wymienionych celów, ponieważ duża grupa byłych więźniów powraca do przestępstwa w ciągu pięciu lat od zwolnienia.

4. Powyższa sytuacja spowodowana jest wieloma przyczynami: brak znaczącej pomocy dla więźniów ze strony władz penitencjarnych w poszukiwaniu zatrudnienia i mieszkania w końcowym okresie od-bywania kary pozbawienia wolności, wrośnięcie w kulturę więzienną, brak wsparcia rodziny, brak nauczania i szkoleń zawodowych, a także uprzedzenia społeczne.

5. Spędzenie wielu lat w więzieniu może być czynnikiem prowadzącym do wyobcowania ze społeczeństwa, ponieważ niszczy ono więzi pomiędzy więźniami i ich rodzinami, przyjaciółmi i pozostałą częścią społeczeństwa.

6. Szansa na udaną readaptację społeczną zależy także od rodzaju popełnionego przestępstwa oraz odbytej kary. W związku z po-wyższym Zgromadzenie zwraca uwagę na możliwości wymierzania

222

Rekomendacja 1741 (2006) o społecznej reintegracji skazanych

kar alternatywnych dla pozbawienia wolności za przestępstwa mniejszej wagi.

7. Zgromadzenie, zauważając wysoki poziom analfabetyzmu wśród więźniów, podkreśla, że edukacja stanowi podstawowe prawo człowieka, i że władze więzienne powinny zapewnić odpowiednie zajęcia edukacyjne dla więźniów w wymiarze do dwudziestu pięciu godzin tygodniowo. Ponadto, uznając że sport (w szczególności sporty drużynowe) może pomóc w odciągnięciu młodych ludzi od przestępczości, Zgromadzenie uważa, że zajęcia sportowe powinny być bardziej dostępne w więzieniach.

8. Więźniowie powinni mieć zapewniony dostęp do informacji, ponieważ wiedza o wydarzeniach na świecie również stanowi istotny czynnik readaptacji społecznej.

9. W związku z faktem, że dostosowanie się do warunków życia na wolności może być trudne dla osób, które odbyły długoterminowe kary pozbawienia wolności, Zgromadzenie uważa, że instytucje wa-runkowego przedterminowego zwolnienia, przerwy w wykonywa-niu kary i przepustki z więzienia mogą być pomocne w zapewnieniu udanej readaptacji społecznej.

10. Zgromadzenie podkreśla znaczenie właściwego zorganizowania więzień oraz rolę jaką spełnia zarówno personel, jak i służby społeczne, medyczne i prawne.

11. Polityka penitencjarna musi być ukierunkowana na umożliwienie więźniom prowadzenia odpowiedzialnego społecznie życia po zwolnieniu z więzienia i na przygotowanie więźniów do tej roli jeszcze w czasie odbywania przez nich kary pobawienia wolności.

12. Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zlecił właściwym komitetom ekspertów:

12.1. przygotowanie dla państw członkowskich rekomendacji o spo-łecznej readaptacji więźniów, wzywającej państwa do:

12.1.1. zapewnienia doradztwa w zakresie readaptacji społecznej;

12.1.2. szkolenia personelu więzień poprzez utworzenie spec-jalnych ośrodków szkoleniowych, o ile takie dotych-czas nie powstały;

223


12.1.3. podjęcia działań w celu umieszczania więźniów, którzy odbywają karę pozbawienia wolności po raz pierwszy oraz więźniów młodocianych, oddzielnie od recydy-wistów i pozostałych więźniów;

12.1.4. zapewnienia informacji dla rodzin więźniów;

12.1.5. stosowania, w odpowiednich przypadkach, kar alter-natywnych dla pozbawienia wolności (warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary, dozór elektroniczny);

12.1.6. stosowania elastycznych i łagodnych zasad doty-czących odwiedzin w więzieniach, także wizyt „małżeńskich”;

12.1.7. podjęcia koniecznych działań w celu umożliwienia i zachęcenia więźniów do uczestnictwa w kursach zawodowych;

12.1.8. zezwolenia więźniom na korzystanie z gazet, radia i/lub z telewizji w celu umożliwienia im bieżącego śledzenia wydarzeń na świecie;

12.1.9. przeprowadzenia akcji informacyjnych w celu przeciwdziałania dyskryminacji opartej na uprzednich skazaniach;

12.2. zapewnienia wymiany informacji pomiędzy dyrektorami europejskich więzień tak, aby mogli oni dzielić się swoimi doświadczeniami w celu lepszego zorganizowania systemów odbywania kary pozbawienia wolności;

12.3. szczególne rozważenie:

12.3.1. sytuacji kobiet i młodocianych w więzieniu;

12.3.2. kwestii zdrowia, higieny i dostępności leków w wię-zieniach;

12.3.3. szczególnych potrzeb więźniów skazanych na dłu-goterminowe kary pozbawienia wolności;

13. Ponadto Zgromadzenie wzywa te państwa członkowskie Rady Eu-ropy, które dotychczas tego nie uczyniły, aby niezwłocznie podpisały

224


i ratyfikowały Protokół Fakultatywny do Konwencji Narodów Zjed-noczonych w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrut-nego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania oraz Konwencję Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka.

______________________________[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 11 kwietnia 2006 r. (11. posiedzenie) (zob. dok. 10838, raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Mr Gülçiçek). Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 11 kwietnia 2006 r. (na 11. posiedzeniu).

225


Grażyna Szczygieł


o społecznej reintegracji skazanych

Komentarz

Kara pozbawienia wolności nie spełniła nadziei, jakie z nią wiązano, gdy ponad dwieście lat temu pojawiła się w kodeksach karnych ówczesnej Europy. Znaczna część populacji skazanych odbywających tę karę, to oso-by powracające do przestępstwa. W Polsce w 2010 r. w jednostkach peni-tencjarnych26 przebywało 35.256 recydywistów, zważywszy iż w tym cza-sie populacja skazanych liczyła 73.309 osób, a więc stanowili oni prawie połowę (48,09%) skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. W grupie recydywistów 20.385 osób to skazani w warunkach określonych w art. 64 kk. O negatywnych aspektach pozbawienia wolności powsta-ło już tyle publikacji, że można stworzyć bibliotekę. Kara pozbawienia wolności mimo swoich negatywnych cech z całą pewnością długo jesz-cze pozostanie w katalogu kar kodeksów karnych państw naszego globu. Cóż więc można zrobić.

Z rekomendacji Zgromadzenia Parlamentu Europejskiego wynikają dwa kierunki działań:

• ograniczenie orzekania kary pozbawienia wolności poprzez wymierzanie kar alternatywnych do kary pozbawienia wolności za przestępstwa mniejszej wagi;

• wykonywanie kary pozbawienia wolności w taki sposób, by minimalizować rozpoznane negatywne elementy jej wykony-wania i koncentrować się na działaniach ułatwiających społeczną readaptację skazanych.

W ocenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy należy przede wszystkim zapewnić więźniom odpowiednie zajęcia edukacyjne, w tym uczestnictwo w kursach zawodowych a także udział w zajęciach sportowych,

26 Roczna informacja statystyczna za rok 2010, CZSW, http://www.sw.gov.pl/Data/Fils/-public/rok-2010.pdf

226

Grażyna Szczygieł

zwłaszcza zajęciach grupowych. Nie mniej istotny, szczególnie w przy-padku skazanych na kary długoterminowe, jest dostęp do informacji o wy-darzeniach w kraju i na świecie poprzez korzystanie z różnych środków masowego przekazu. Ważki problem, w ocenie twórców rekomendacji, dla readaptacji skazanych jest kontakt skazanych ze światem poza murami zakładu karnego. Zwrócono szczególną uwagę na kontakty bezpośrednie, zalecając stosowanie elastycznych zasad dotyczących odwiedzin w wię-zieniach. Nie mniej istotne, przede wszystkim w przypadku więźniów ska-zanych na kary długoterminowe, są kontakty z najbliższymi poza murami jednostek penitencjarnych. Tutaj pewnym rozwiązaniem są przepustki czy przerwa w odbywaniu kary.

Oczywiście w podejmowaniu tych działań znacząca jest rola nie tylko personelu więziennego, ale także służb społecznych. W przypadku służb społecznych duże znaczenie ma okres przygotowania skazanego do opusz-czenia zakładu karnego i bezpośrednio po jego opuszczeniu, zwłaszcza gdy skazany nie utrzymywał kontaktów z rodziną.

Przedstawiona rekomendacja zobowiązuje Komitet Ministrów do zle-cenia komitetowi ekspertów przygotowania odpowiedniej rekomendacji dla państw członkowskich. Należy zauważyć, że znaczna część zaleceń, które w ocenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy powinny znaleźć się w rekomendacji o społecznej readaptacji więźniów znalazła się w Kodeksie karnym wykonawczym. Tytułem tylko przykładu należy wskazać na: klasyfikację skazanych, regulacje dotyczące kobiet i młodo-cianych, zapewnienie skazanym odpowiednich świadczeń zdrowotnych. Oczywiście nie wszystkie zalecenia można wcielić w życie. Jedną z barier jest przeludnienie jednostek penitencjarnych. Nie można także zapominać o stosunku części społeczeństwa do osób opuszczających zakłady karne. Dostrzega to także Zgromadzenie Parlamentarne, zalecając przeprowa-dzanie akcji informacyjnych w celu przeciwdziałania dyskryminacji opar-tej na uprzednich skazaniach. Informacje o odbywaniu kary pozbawienia wolności, zwłaszcza jeżeli dotyczą pozytywnego przebiegu readaptacji, nie są tak medialne jak ucieczka skazanego z zakładu karnego. Niezbęd-ne są więc działania zmieniające stereotyp myślenia o zakładzie karnym, przekonanie społeczeństwa, iż inwestowanie w pomoc w społecznej readaptacji skazanych przyniesie społeczeństwu wymierną korzyść.

227


227

Rada Europy

Komitet Ministrów


Komitetu Ministrów dla państw członkowskich o udziale społeczeństwa w polityce karnej

(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 23 czerwca 1983 r. podczas 361. spotkania zastępców ministrów)


uznając, że państwa członkowskie Rady Europy powinny realizować i rozwijać politykę wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w celu zapobiegania przestępczości, promowania rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności, reintegracji społecznej skazanych i zapewnienia pomocy ofiarom przestępstw;

uznając, że wspomniana polityka stanowi właściwą odpowiedź na aktual-ne problemy państw członkowskich w obszarze przestępczości;

uznając, że wdrożenie polityki opiera się na założeniu, że polityka taka zo-stała przyjęta i jest aktywnie stosowana przez wszystkie osoby bezpośrednio związane z jej wdrażaniem, w szczególności sędziów, sędziów pokoju, personel więzienny oraz funkcjonariuszy policji;

uznając równocześnie, że powyższa polityka nie może być skutecznie realizowana bez przychylnej postawy a nawet aktywnego udziału społe-czeństwa;

uznając, że istotne jest przezwyciężenie obojętności, a tym bardziej wrogości wobec takiej polityki, którą wykazują pewne grupy społeczne oraz zapewnienie jak największego wsparcia [społecznego] dla celów polityki;

uznając, że istotne jest zaangażowanie społeczeństwa w opracowywanie i wdrażanie przedmiotowej polityki, w ramach odpowiednich struktur;

228

Rekomendacja Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej

mając na uwadze Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności;

mając na uwadze Rezolucję (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł minimum postępowania z więźniami;

mając na uwadze obrady 13. Konferencji o badaniach kryminologicz-nych (w sprawie opinii społeczeństwa na temat wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, 1978 r.);

zaleca, aby rządy państw członkowskich promowały udział społeczeństwa w opracowywaniu i wdrażaniu polityki wymiaru sprawiedliwości w spra-wach karnych w celu zapobiegania przestępczości, promowania rozwią-zań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności oraz zapewnienia pomocy ofiarom przestępstw, w szczególności poprzez:

I. Informacje i badania

1. Rozszerzanie zakresu i poprawienie jakości statystyk kryminalnych oraz rozwijanie badań naukowych nad przestępczością i wymiarem spra-wiedliwości w sprawach karnych, w tym studiów nad wiktymizacją.

2. Rozpowszechnianie informacji, o których mowa powyżej w społeczeń-stwie w celu przeciwdziałania powstawaniu uprzedzeń i przyjmowaniu z góry określonych założeń dotyczących wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

3. Wprowadzanie podstaw prawa karnego i kryminologii do programu nauczania w szkołach w celu opisanym powyżej oraz podnoszenie świa-domości w odniesieniu do rzeczywistych problemów wymiaru sprawie-dliwości w sprawach karnych poprzez stosowanie odpowiednich środków np. współpracę z mediami.

II. Udział społeczeństwa w polityce wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych

4. Zaangażowanie społeczeństwa w opracowywanie polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, zarówno na poziomie lokalnym jak i krajowym, poprzez tworzone ad hoc komisje doradcze, stałe organy oraz szeroko zakrojone konsultacje, prowadzone w szczególności w ramach debaty publicznej.

229


5. Wyjaśnianie kierunków rozwoju realizowanej przez władze polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz podejmowanie wysił-ków zmierzających do poznania opinii społeczeństwa na temat przedmio-towej polityki.

III. Rola społeczeństwa we wdrażaniu polityki wymiaru sprawiedli-wości w sprawach karnych

A. Rekomendacje ogólne

6. Uświadamianie społeczeństwu za pomocą odpowiednich informacji i struktur o fundamentalnej roli, jaką powinno ono odgrywać w proce-sie wdrażania polityki przeciwdziałania przestępczości oraz wspierania społecznej reintegracji przestępców, w szczególności poprzez angażowa-nie społeczeństwa w stosowanie rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności i wspieranie ofiar przestępstw.

B. Prewencja społeczna

7. Rozpowszechnianie, za pośrednictwem kursów i usług doradczych skierowanych do rodziców, wiarygodnych informacji na temat problemów przestępczości nieletnich, ze szczególnym naciskiem na jej przyczyny, symptomy oraz zapobieganie.

8. Zapewnianie nauczycielom bardziej kompleksowego szkolenia w tym zakresie tak, aby mogli sprostać przystosowawczym i behawioralnym pro-blemom uczniów.

9. Traktowanie priorytetowo kwestii zatrudnienia młodych ludzi oraz promowania szkoleń zawodowych dla osób wykazujących skłonności przestępcze, poprzez ułatwianie im znalezienia pracy i zachęcanie praco-dawców do ich zatrudniania.

10. Zachęcanie architektów i urbanistów, na szczeblu lokalnym i krajo-wym, do aranżowania przestrzeni miejskiej w sposób bardziej przyjazny człowiekowi i projektowanie miast według rozkładu, który będzie sprzyjał zapobieganiu przestępczości.

11. Uwzględnianie sugestii stowarzyszeń obywatelskich dotyczących rozwoju społeczności miejskich i grup sąsiedzkich oraz umożliwianie im uczestniczenia w planowaniu przestrzeni miejskiej w celu osiągnięcia po-prawy jakości życia i ograniczenia kryminogennych aspektów urbanizacji.

230


12. Zachęcanie władz lokalnych do promowania dialogu społecznego na wspomniane tematy zmierzającego do zwiększenia roli społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości.

13. Zestawienie w formie wykazu, we współpracy (w szczególności) z firmami ubezpieczeniowymi i specjalistami ds. bezpieczeństwa, podsta-wowych środków zaradczych i technicznych, które należy podjąć w celu ograniczenia możliwości popełniania przestępstw, ich publikowanie i za-chęcanie społeczeństwa do ich stosowania.

C. Ogólne i szczególne środki zapobiegania przestępczości – stoso-wanie rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności

14. Uświadamianie społeczeństwu, poprzez publikacje i konferencje oraz za pośrednictwem środków masowego przekazu, o karnych i społecznych konsekwencjach popełnienia rożnych rodzajów przestępstw, co ma pełnić rolę środka odstraszającego.

15. Zachęcanie społeczeństwa do uczestniczenia w procesie reintegracji więźniów poprzez pomaganie im, tak dalece jak to możliwe, w nawiązaniu kontaktu z osobami gotowymi do udzielenia im wsparcia.

16. Podnoszenie poziomu zaangażowania personelu więziennego w pro-ces reintegracji więźniów poprzez m.in. zapewnienie dostępu do odpo-wiednich kursów i seminariów.

17. Zadbanie o zachowanie więzów łączących więźniów z ich rodzinami, np. poprzez ułatwienie, tak dalece jak to możliwe, kontaktów członków rodzin więźniów z odpowiednimi pracownikami więziennictwa.

18. Uświadamianie społeczeństwu zalet stosowania wobec przestępców środków nieizolacyjnych z punktu widzenia ich resocjalizacji.

19. Zachęcanie społeczeństwa do aktywnego udziału w stosowaniu kar nieizolacyjnych wobec przestępców poprzez:

– zapewnienie odpowiednich struktur, takich jak komitety reintegracji społecznej, stowarzyszenia pomocy społecznej i komitety pomocowe dla przestępców poddanych próbie i przebywających na zwolnieniu warunkowym;

– zwiększenie udziału wolontariuszy w ramach wspomnianych struktur;

231


– optymalizację wykorzystania konkretnych kompetencji wolontariuszy poprzez próbę określenia ich roli w odniesieniu do zadań zawodowych pracowników opieki społecznej.

20. Wzywanie pracodawców i innych zaangażowanych osób do niedy-skryminowania przestępców poddanych próbie oraz przebywających na zwolnieniu warunkowym.

21. Promowanie wśród sędziów, sędziów pokoju i funkcjonariuszy policji zrozumienia i akceptacji dla rozwiązań alternatywnych wobec kary pozba-wienia wolności w szczególności:

– podczas wstępnych i dalszych szkoleń;

– poprzez udział wymienionych osób w lokalnych komitetach zapo-biegania przestępczości, konferencjach, seminariach lub debatach okrągłego stołu;

– poprzez publikacje przeznaczone dla konkretnych grup zawodowych.

22. Zachęcanie podczas spotkań i seminariów rodzin skazanych do przy-gotowania się do ich reintegracji.

23. Współpracę ze stowarzyszeniami zajmującymi się społeczną reinte-gracją przestępców, poprzez zapewnianie im wsparcia moralnego i mate-rialnego.

24. Nawiązywanie kontaktów ze stowarzyszeniami zajmującymi się ochroną interesów ofiar przestępstw w celu zapewnienia ich wsparcia dla polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, zmierzającej do promowania reintegracji przestępców, w szczególności poprzez stosowa-nie środków nieizolacyjnych oraz zapewnianie odpowiedniego wsparcia ofiarom.

D. Polityka wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych uwzględ-niająca interesy ofiary

25. Zachęcanie społeczeństwa, poprzez wystosowywanie apeli o solidar-ność oraz przekazywanie informacji o dostępnych udogodnieniach tech-nicznych oraz właściwych działaniach, które należy podjąć, do przeciw-działania popełnianiu przestępstw i pomagania ofiarom zarówno w czasie, jak i po popełnieniu przestępstwa.

232


26. Zwracanie uwagi policji na:

– potrzebę poszanowania uczuć ofiar przestępstw w każdych okolicznościach, w szczególności poprzez życzliwe przyjęcie;

– konieczność szybkiego zawiadomienia rodzin ofiar przestępstw lub skontaktowania poszkodowanych – jeśli wyrażą takie życzenie – z lokalnymi służbami lub stowarzyszeniami, które mogą je wesprzeć;

– konieczność informowania ofiar przestępstw o sposobach unikania podobnych wypadków.

27. Organizowanie odpowiedniej pomocy psychologicznej, moralnej i finansowej dla ofiar przestępstw.

28. Wydzielanie, w miarę możliwości, specjalnych pomieszczeń przyjęć lub poczekalni dla ofiar przestępstw na posterunkach policji lub w budyn-kach sądów.

29. Ustanowienie skutecznego systemu pomocy prawnej dla ofiar, tak aby w każdych okolicznościach miały one dostęp do wymiaru sprawiedliwości.

30. Ułatwianie wypłaty odszkodowań poszkodowanym przez sprawców, np. poprzez uczynienie wypłaty takiego odszkodowania alternatywną sankcją wobec kary pozbawienia wolności.

31. Zwiększenie dostępności odszkodowań wypłacanych przez państwo ofiarom przestępstw, które nie mogą otrzymać takiego odszkodowania od sprawcy.

32. Wspieranie stowarzyszeń zapewniających ofiarom pomoc psycholo-giczną, moralną i finansową oraz zachęcanie ich do zwiększenia udziału wolontariuszy w podejmowanych działaniach.

233


Michał Porowski


o udziale społeczeństwa w polityce karnej

Komentarz

Przedmiotem rekomendacji jest problem udziału społeczeństwa w kształtowaniu polityki kryminalnej oraz uczestnictwa wolontariuszy i różnie zorganizowanych sił społecznych w jej realizacji, a zwłaszcza w dziedzinie wspierania dążeń do zastępowania kary pozbawienia wolno-ści karami i środkami wykonywanymi w naturalnym środowisku społecz-nym, pomocy w reintegracji społecznej przestępców, a także wspomagania ofiar przestępstw. Aksjologiczną nadbudową tych zaleceń jest najpewniej dążenie do przeniesienia na grunt wymiaru sprawiedliwości idei solidaryz- mu społecznego; odpowiedzialności obywatelskiej, której nieodzownym warunkiem jest zapewnienie im realnego wpływu na treść stanowionego prawa oraz kontroli nad funkcjonowaniem wykonawczych organów pań-stwa, i wreszcie – na ile dojrzała ku temu pod względem kulturowym, in-telektualnym, mentalnym cywilizacja europejska – ludzkiego traktowania sprawców zachowań naruszających statuujące tę cywilizację wartości.

Zawarte w tym akcie dezyderaty nie wnoszą w zasadzie niczego no-wego ani do warsztatu naukowego penologów, ani do praktyki. Zarówno bowiem część diagnostyczna, wyodrębniona za pośrednictwem formuły uznając, że …, jak i ułożone przedmiotowo dyrektywy szczegółowe są raczej podsumowaniem postulatów od dawna zgłaszanych przez naukę i – przynajmniej w Polsce – w jakiejś części już realizowanych. Zatem dla nas ważna jest nie tyle ich wartość instruktywna, ile potwierdzenie autory-tetem gremiów międzynarodowych słuszności obranego w okresie trans-formacji ustrojowej kierunku reformowania polityki kryminalnej, który opiera się m.in. na zasadzie ekonomii represji i udziału samorzutnych sił społecznych we wszystkich stadiach postępowania karnego. Tej roli reko-mendacji nie da się przecenić. A to dlatego, że partie polityczne, które szu-kają poparcia w grupach społecznych podatnych na hasła populistyczne,

234

Michał Porowski

wprowadzają do gry o władzę przestępczość i politykę karną. Pociąga to zwykle za sobą poszerzanie pola kryminalizacji, obostrzanie kar oraz nachalne urabianie resentymentalnych postaw wobec przestępców. To z kolei skłania prędzej do naznaczenia ich piętnem groźnego dewianta, a w ślad za tym do społecznej izolacji i wyrzucenia na margines spisa-nych na straty degeneratów, niż wyzwalaniu tak delikatnych i trudnych uczuć jak przebaczenie, wspieranie ich w zadość uczynnym cierpieniu lub choćby litości. Jest to jedna z poważniejszych barier utrudniających wpro-wadzenie w życie postulatów zawartych w rekomendacji, z czego zresztą zdają sobie sprawę ich autorzy uznając, że istotne jest przezwyciężenie obojętności, a tym bardziej wrogości wobec tej polityki, którą wykazują pewne grupy społeczne oraz zapewnienie jak największego wsparcia [spo-łecznego] dla celów polityki. Wyjaśnijmy, bo tłumaczowi umknął sens zda-nia, że chodzi tu o cele, którym służyć mają wyspecyfikowane działania praktyczne (środki). A są nimi: zastępowanie kary pozbawienia wolności rozwiązaniami alternatywnymi, społeczna reintegracja skazanych, udział społeczeństwa w opracowywaniu i wdrażaniu tak ukierunkowanej poli-tyki wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnienie pomocy ofiarom prze-stępstw. Przyjmując jednocześnie, że oparta na tych założeniach polityka nie może być skutecznie realizowana bez przychylnej postawy, a nawet aktywnego udziału społeczeństwa, szczegółowe rekomendacje poprzedza zalecenie szeroko zakrojonej akcji edukacyjnej, zmierzającej do rozbicia stereotypów osadzonych na przesadnym poczuciu lęku przed przestęp-stwami i repulsywnych nastawieniach wobec ich sprawców.

Zastępowanie kary pozbawienia wolności rozwiązaniami alternatywnymi

Potrzeba ta jest już dość dobrze uświadomiona zarówno przez naukę, jak i praktykę. W warstwie teoretycznej jest uzasadniana wynikami badań nad niekorzystnymi skutkami zdrowotnymi i psychospołecznymi długo-trwałej izolacji, a czasem także, choć jeszcze nieśmiało, zakwestionowa-niem tożsamości kulturowej więzienia jako instytucji trudnej do pogodze-nia z współczesnym wyczuciem wartości (nawiązanie do ruchu na rzecz abolicji więzień). W porządku praktycznym przemawia za tym zwłasz-cza przeludnienie zakładów karnych, wydłużająca się kolejka skazanych oczekujących na wykonanie kary i coraz częstsze opuszczanie przez nich kraju, bezrobocie więzienne, wysokie koszty ekonomiczne utrzymania

235

Komentarz do Rekomendacji Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej

systemu penitencjarnego, procesy odszkodowawcze wytaczane z powodu naruszania minimalnych standardów zdrowotnych i higienicznych. Przygotowane są ku temu także odpowiednie rozwiązania normatywne. Kodeks karny nie tylko wprowadza do katalogu kar kary (grzywna, kara ograniczenia wolności), środki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu, prowadzenia określonej działalności, prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świad-czenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) wykonywane w naturalnym środowisku społecznym i inne instytucje, które pozwalają uniknąć orzekania bądź efektywnego wykonania kary pozbawienia wol-ności (warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary, mediacja, dobrowolne poddanie się karze, nadzwyczaj-ne złagodzenie, odstąpienie od wymierzenia kary), ale zastrzega ponadto, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. Dyrektywę tę umacnia dopuszczenie zastępowania kary pozbawienia wol-ności grzywną lub karą ograniczenia wolności, jeżeli jednocześnie z nią sąd orzeknie środek karny, a przestępstwo jest zagrożone karą nie prze-kraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Wolę tę wyraźnie akcentuje tak-że układ katalogu kar, który rozpoczyna kara najlżejsza oraz wydzielenie środków karnych w odrębną od kar kryminalnych kategorię. Nie ma więc wątpliwości, że polskie ustawodawstwo spełnia warunki nakreślone w rekomendacjach i nie odbiega w treści od rozwiązań przyjętych w in-nych krajach Unii Europejskiej. Inną sprawą jest faktycznie realizowa-na polityka karna, która opiera się na dominacji kar bezwzględnego po-zbawienia wolności, a w postępowaniu przygotowawczym na sankcjach długotrwałego aresztu tymczasowego. Nie wnikając w przyczyny tego stanu rzeczy, oprotestowanego w literaturze, trzeba podkreślić, że obecne władze podejmują działania zmierzające do przezwyciężenia tej tenden-cji. Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło wszak wraz z Zakładem Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Warszawskiego szeroko zakreślony program badawczo-edukacyjny, którego celem jest rozpoznanie czynni-ków wpływających na ograniczoną efektywność kar i środków wolnościo-wych, opracowanie skali ryzyka, która miałaby ułatwić sędziom trafniej-szy wybór kar bez pozbawienia wolności oraz przeprowadzenie w tym zakresie szkoleń dla kilkuset sędziów, sędziów penitencjarnych, kurato-rów i funkcjonariuszy więziennych.

236

Michał Porowski

Udział społeczeństwa w polityce wymiaru sprawiedliwości i zapobiegania przestępczości

Zalecenia odnoszące się do tej dziedziny zostały zakreślone niezwykle szeroko i bardzo ambitnie. Aczkolwiek z punktu widzenia formalno-praw-nego wszystkie one mogą być podjęte przez różnorakie organizacje spo-łeczne ukonstytuowane na podstawie ustawy „Prawo o stowarzyszeniach” (Dz. U. z 1989 r. Nr 20, poz. 140) albo ustawy o fundacjach (Dz. U. z 1984 r. Nr 21, poz. 97 ze zm., Dz. U. z 1991 r. Nr 19, poz. 82), to jednak trudno oczekiwać aż tak daleko posuniętego zainteresowania społeczeń-stwa losem przestępców i zaangażowania w zapobieganie przestępczości. Wręcz przeciwnie. Z badań socjologicznych wynika, że w ogóle mamy do czynienia raczej z zanikiem postaw prospołecznych i wycofywaniem się w sferę prywatności, niż poszukiwaniem możliwości realizowania celów społecznych. A co dopiero, gdy siły te miałyby być oddane w służbę ludzi skalanych zbrodnią. Dystansowanie się od osób tak naznaczonych, bu-dzących uczucia lęku, odrzucenia, pogardy jest nie tylko przywarą naszego społeczeństwa, lecz powszechnie obserwowaną prawidłowością. Toteż wymienione w rekomendacji wezwanie do czynnego udziału w społecz-nej reintegracji byłych więźniów, wspomagania ich podczas odbywania kary pozbawienia wolności, wykonywaniu środków alternatywnych, uczestnictwa w opracowywaniu założeń polityki kryminalnej i wymiarze sprawiedliwości może liczyć na odzew bardzo wąskiego kręgu adresatów. A ramy prawne ku temu są gotowe. Nie ma formalnych przeszkód, by zalegalizowane organizacje społeczne uczestniczyły w pracach komisji sejmowych przy opracowywaniu aktów prawnych, inicjowały debatę pu-bliczną na temat proponowanych rozwiązań, a nawet organizowały gru-py zewnętrznego nacisku. I taka aktywność w innych dziedzinach życia jest faktem, jak w przypadku ruchów feministycznych czy ekologicznych. Przepisy prawne stwarzają też szerokie możliwości uczestnictwa zarówno członkom zinstytucjonalizowanych inicjatyw obywatelskich, jak i oso-bom działającym samodzielnie we wszystkich stadiach realizacji prawa karnego. Na poziomie procesu karnego zapewnia im to Konstytucja, Ko-deks postępowania karnego (art. 28 § 1 i 3), Prawo o ustroju sądów po-wszechnych (Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), które przewidują udział ławników w przewodzie sądowym na prawach równych z sędzią zawodowym, a także możliwość występowania przed sądem po stronie oskarżonego w procesowej roli przedstawiciela społecznego (art. 90 i 91 ze zm.). Możliwości te niepomiernie wzrastają w stadium wykonawczym.

237


Na czoło wysuwa się tu sprawowanie dozorów przez społecznych kurato-rów sądowych nad skazanymi objętymi probacją, ku czemu stwarza pod-stawy i określa ich status ustawa o kuratorach sądowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 107) oraz bardzo szeroko zakreślone w Kodeksie karnym wy-konawczym uprawnienia stowarzyszeń, fundacji, instytucji, kościołów i związków wyznaniowych, osób godnych zaufania, podejmujących się opieki nad skazanymi w czasie odbywania kary, pomocy w ich readapta-cji, wspierania materialnego, duchowego, poradnictwa prawnego, zaspo-kajania wszystkich tych potrzeb, którym sami nie są w stanie zaradzić. Enumeratywne wyliczanie form tej aktywności oraz przywoływanie prze-pisów je regulujących mijałoby się z celem i podobnie jak komentowana rekomendacja grzęzły w plątaninie powtórzeń i szczegółów. Sprowadza-jąc je do wspólnego mianownika, da się wydzielić trzy zasadnicze obszary działania:

Zagwarantowanie tym podmiotom prawa udziału w radach oraz innych organach kolegialnych, powoływanych przez prezesa Rady Ministrów, ministra sprawiedliwości, wojewodów i podległych im organów, których zadania są zbieżne z celami rzeczonych osób i instytucji. Zakres i sposób ich uczestnictwa w tych gremiach określa rozporządzenie prezesa Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa pod-miotów wymienionych w art. 38 kkw w wykonaniu kar, środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem (Dz. U. z 2003 r. Nr 211, poz. 2051). Jasno stąd wynika, że przedstawicielom społeczeństwa zapewniono wpływ na kształt polityki penitencjarnej, przynajmniej z głosem doradczym, zarówno na szczeblu centralnym, jak i w terenie, a ponadto, co jest szczególnie ważne w przy-padku kar i środków izolacyjnych, możliwość sprawowania kontroli nad ich wykonaniem. Instytucjonalnym zabezpieczeniem współdziałania orga- nów państwowych i przedstawicieli społeczeństwa jest wprowadzenie do systemu penitencjarnego Rady Głównej do Spraw Społecznej Readapta-cji i Pomocy Skazanym oraz rad terenowych, które są ciałami złożonymi z delegatów ministerstw zainteresowanych problematyką przeciwdzia-łania przestępczości, ich odpowiedników na szczeblu administracji te-renowej oraz osób reprezentujących wcześniej wymienione organizacje, związki zawodowe, samorządy zawodowego, środowiska naukowe. Ich funkcjonowanie reguluje rozporządzenie prezesa Rady Ministrów w spra-wie określenia szczegółowych zasad i trybu powoływania oraz działania Rady Głównej do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym (Dz. U. z 2001 r. Nr 5, poz. 46).

238

Michał Porowski

Drugi obszar wiąże się z dopuszczeniem wolontariuszy do prowadzenia także na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych pracy resocjali-zacyjnej, zwłaszcza poprzez organizowanie zajęć kulturalnych, oświato-wych, sportowych w porozumieniu i za zgodą dyrektorów tych zakładów. Ich pozycję w hierarchii władz wewnątrzwięziennych umacnia prawo dyrektorów do włączenia ich z głosem doradczym w skład komisji pe-nitencjarnych, które opiniują bądź podejmują najważniejsze decyzje z punktu widzenia więziennych losów skazanych.

Trzeci obszar to pomoc postpenitencjarna dla osób odbywających karę, zwolnionych z zakładów karnych i ich rodzin. Świadczenia te mogą po-legać na udzielaniu wsparcia materialnego, ułatwieniu znalezienia pracy i tymczasowej kwatery, zapewnieniu opieki medycznej, duchowej, po-radnictwa prawnego, pośrednictwa w kontaktach z urzędami. Uznając tę pomoc za integralny element procesu wykonania kary, którego celem jest społeczna reintegracja skazanych, przyjęto dwupostaciowy model organi-zacyjny. Do udzielania pomocy zostały zobowiązane organy administra-cji penitencjarnej w ramach programów przygotowania do zwolnienia, a w okresie pozwolnieniowym i procesie wykonywania kar i środków bez pozbawienia wolności – organy administracji rządowej, samorządu terytorialnego, kuratorzy sądowi. Niezależnie od tych działań, które mają charakter urzędowej powinności, pomocy tej podejmują się również wy-mieniane wcześniej organizacje społeczne, zwłaszcza o charakterze patro-nackim, zawiązywane na podstawie prawa o stowarzyszeniach i ustawy o fundacjach. Aczkolwiek są usytuowane poza zasięgiem władczych uprawnień aparatu wykonania kary, to jednak muszą z nim ściśle współ-pracować już wówczas, gdy podejmują działalność na terenie zakładów karnych i wtedy, gdy korzystają z dotacji Funduszu Pomocy Postpeniten-cjarnej, którego dysponentem jest minister sprawiedliwości, i z tego tytułu określa w drodze rozporządzenia zakres i tryb udzielania pomocy, sposób podziału środków oraz ich rozliczania (Dz. U. z 2005 r. Nr 69, poz. 618). Ważnym ogniwem systemu pomocy jest też instytucja przedstawiciela skazanego, który reprezentuje jego interesy w postępowaniu wykonaw-czym. Jest to funkcja o wyraźnie patronackim charakterze, której może podjąć się za zgodą zainteresowanego osoba godna zaufania, a zwłasz-cza członek podmiotów wymienionych w cytowanym już art. 38 kkw. Jego status odbiega od uprawnień obrońcy lub pełnomocnika, a uprawie-nia sprowadzają się do występowania z wnioskami, skargami, prośbami w imieniu skazanego, a także udziału w postępowaniu przed sądem, jeśli wyrazi on na to zgodę.

239


Pomoc ofiarom przestępstw

Przez ofiarę przestępstw rozumieć należy osobę fizyczną, której dobro chronione prawem zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Bezprawność czynu, który stał się powodem szkód i cierpień osób dotkniętych skutkami karygodnego zdarzenia (ofiara bezpośrednia, pośrednia, uboczna, współofiara) uzasadnia udzielenie jej potrzebnej po-mocy (materialnej, medycznej, prawnej, socjalnej) niezależnie od tego czy sprawca został wykryty i toczy się przeciwko niemu postępowanie karne, w którym ofierze przysługuje status pokrzywdzonego lub cywilne, w którym korzysta ze statusu poszkodowanego. Pomocy tej nie moż-na też odmówić ze względu na więzi rodzinne łączące sprawcę z ofiarą. Zawsze zasługuje ona na współczucie, wsparcie i ochronę. Gwarantuje to jej Polska Karta Praw Ofiary, wśród których zapisano prawo do: pomocy, godności i szacunku, uwolnienia od wtórnej wiktymizacji, dostępu do wy-miaru sprawiedliwości, mediacji i pojednania ze sprawcą, restytucji i kom-pensacji. Dla zrealizowania tych praw ważne znaczenie praktyczne ma Krajowy Program na Rzecz Ofiar Przestępstw, przygotowany w roku 2004 przez rzecznika praw obywatelskich, którego celem jest promowanie wy-rozumiałości i przyjaznych postaw wobec ofiar przestępstw, szeroka akcja informacyjna o organizacjach świadczących pomoc, sytuacji prawnej osób pokrzywdzonych oraz instytucji prawnych służących dochodzeniu zadość-uczynienia za wyrządzone przestępstwem szkody i krzywdy oraz Karta Praw Osób Dotkniętych Przemocą w Rodzinie. Działalność praktyczną w tej dziedzinie podejmują odpowiednie instytucje państwowe, organy administracji rządowej i samorządowej, a także różnego rodzaju organi-zacje społeczne tworzone na podstawie prawa o stowarzyszeniach i fun-dacjach, jak Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw czy Stowarzyszenie Pomocy Ofiarom Przestępstw Veto.

Promowanie rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności

Postulat ten nie wymaga uzasadnienia. To jasne, że podstawowym wa-runkiem urzeczywistnienia polityki karnej, opartej na zastępowaniu kary pozbawienia wolności rozwiązaniami alternatywnymi jest przezwycię-żenie represyjnych nastawień wobec przestępców, tak po stronie społe-czeństwa, jak i jego politycznej reprezentacji. Może to być efektem tylko

240

Michał Porowski

długofalowej pracy edukacyjnej, nastawionej na podnoszenie świadomo-ści i kultury prawnej oraz urabiania postaw prospołecznych. Pewne dzia-łania w tym kierunku były i są podejmowane, choć ciągle jeszcze na nie-wielką skalę. Do ważniejszych zaliczyć można uzupełnianie programów kursów dla nauczycieli, porządku dziennego rad pedagogicznych i szkol-nych zebrań rodzicielskich referatami na temat przestępczości nieletnich, podkultur młodzieżowych, roli prawa w rozwiązywaniu trudnych proble-mów społecznych. Inicjatywą zmierzającą w tym kierunku jest prowadzo-ne od lat na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego i podjęte później przez inne ośrodki akademickie seminarium Prawo na co dzień, które ma na celu popularyzację prawa wśród młodzieży szkolnej i więźniów. Onegdaj szkołą taką były Międzywydziałowe Koła Peniten-cjarne, które stwarzały studentom możliwość angażowania się w naukowe badania penitencjarne, różne formy pracy z młodzieżą podsądną, prze-prowadzanie hospitacji zakładów karnych. Są to jednak przedsięwzięcia o małym zasięgu. Dlatego na uwagę zasługuje opracowany ostatnio przez Ministerstwo Sprawiedliwości Program Edukacji Prawnej, do którego zgłosiło swój akces Ministerstwo Edukacji Narodowej, Rzecznik Praw Dziecka, Stowarzyszenie Sędziów „Themis”, Wydawnictwo Pedago-giczne „Operon”. Program ten zakłada wprowadzenie zajęć z podstaw prawa do programów nauczania w gimnazjach i szkołach ponadpodsta-wowych i objęcie edukacją prawną szerokich kręgów społecznych. Jest to w pewnym sensie odpowiedź na propozycje zawarte również w tej rekomendacji.

241


Rekomendacja Nr 1235 (1994) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy

o psychiatrii i prawach człowieka

1. Zgromadzenie zauważa, że nie przeprowadzono ogólnych badań nad ustawodawstwem i praktyką w zakresie psychiatrii, które obejmowałyby państwa członkowskie Rady Europy.

2. Zgromadzenie wskazuje, że z jednej strony na bazie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka powstało bogate orzecznictwo, a z dru-giej Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludz-kiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu poczynił wiele obserwacji w odniesieniu do praktyk dotyczących umieszczania cho-rych w zakładach lecznictwa psychiatrycznego.

3. Zgromadzenie zauważa, że w wielu państwach członkowskich akty prawne dotyczące psychiatrii podlegają weryfikacji lub są dopiero przygotowywane.

4. Zgromadzenie jest świadome tego, że w wielu krajach toczy się ożywiona dyskusja dotycząca problemów związanych z określonymi metodami leczenia, takimi jak lobotomia czy elektrowstrząsy oraz przypadków wykorzystywania seksualnego w placówkach opieki psychiatrycznej.

5. Zgromadzenie przywołuje Rekomendację Nr R (83) 2 Komitetu Mi-nistrów dla państw członkowskich w sprawie ochrony prawnej osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, przymusowo umieszczanych w instytucjach zamkniętych.

6. Zgromadzenie uważa, iż nadszedł czas, aby państwa członkowskie Rady Europy uchwaliły przepisy prawne gwarantujące poszanowanie praw człowieka pacjentów psychiatrycznych.

7. Z uwagi na powyższe, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do przyjęcia nowej rekomendacji opartej na następujących zasadach.

I. Procedura i warunki leczenia przymusowego:

a) przymusowe poddanie leczeniu dopuszczalne jest jedynie w nadzwyczajnych sytuacjach, w oparciu o następujące kryteria:

– pacjent stanowi poważne zagrożenie dla siebie i innych;

242

Rekomendacja Nr 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka

– nieumieszczenie pacjenta w szpitalu psychiatrycznym może prowadzić do pogorszenia jego stanu lub unie-możliwić mu uzyskanie odpowiedniego leczenia (kryte-rium to może zostać uwzględnione jako dodatkowe);

b) w przypadku leczenia przymusowego, decyzja o umieszcze-niu pacjenta w instytucji psychiatrycznej musi zostać podjęta przez sędziego, a długość trwania leczenia musi być z góry określona. Konieczne jest zastrzeżenie obowiązku regularne-go i automatycznego weryfikowania decyzji o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym. Przy rozpatrywaniu każdej sprawy należy przestrzegać zasad, które zostaną opracowane podczas zbliżającej się konwencji bioetycznej Rady Europy;

c) prawo musi dopuszczać możliwość odwołania się od decyzji;

d) w momencie przyjęcia do instytucji psychiatrycznej pacjenci muszą być zaznajamiani z kodeksem praw pacjenta;

e) powinien zostać opracowany kodeks etyczny zawodu lekarza psychiatry m.in. w oparciu o Deklarację Hawajską zatwierdzo-ną przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Federacji Psychia- trycznej w Wiedniu w 1983 r.

II. Leczenie:

a) należy odróżnić osoby upośledzone od pacjentów chorych psychicznie;

b) lobotomia i leczenie elektrowstrząsami wymagają uzyskania świadomej zgody pacjenta lub wybranej przez niego osoby, do-radcy bądź opiekuna, działającej w charakterze przedstawiciela pacjenta oraz zatwierdzenia przez specjalną komisję, w skład której wchodzą nie tylko eksperci z dziedziny psychiatrii;

c) konieczne jest rzetelne i szczegółowe dokumentowanie lecze-nia, któremu poddawany jest pacjent;

d) pacjentom psychiatrycznym należy zapewnić właściwą opiekę odpowiednio przeszkolonego personelu pielęgniarskiego;

e) pacjenci muszą mieć swobodny dostęp do „doradcy”, który musi być niezależny od instytucji psychiatrycznej; analogicz-nie, „opiekun” powinien dbać o interesy małoletnich;

243

Rekomendacja Nr 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka

f) należy wdrożyć system kontroli zbliżony do przewidzianego przez Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.

III. Problemy i nadużycia w psychiatrii:a) kodeks etyczny musi wprost stanowić, że niedopuszczalne jest,

aby terapeuta składał pacjentowi propozycje natury seksualnej; b) należy wprowadzić ograniczenia w stosowaniu izolatek oraz

unikać umieszczania pacjentów w dużych salach sypialnych;c) niedozwolone powinno być stosowanie mechanicznych

środków ograniczania swobody ruchu. Stosowanie farmakolo-gicznych środków obezwładniających musi przebiegać propor-cjonalnie do zamierzonych celów, niedopuszczalne jest trwałe naruszanie prawa jednostki do prokreacji;

d) nie można wykorzystywać pacjenta do prowadzenia badań nau-kowych dotyczących zdrowia psychicznego bez jego wiedzy lub wbrew jego woli, bądź woli jego przedstawiciela, a badania takie należy prowadzić wyłącznie w interesie pacjenta.

IV. Sytuacja osób osadzonych:a) każda osoba skierowana do zakładu karnego musi zostać pod-

dana badaniu lekarskiemu;b) do każdej instytucji penitencjarnej powinien być przydzielony

psychiatra oraz odpowiednio przeszkolony personel;c) wobec osadzonych należy stosować opisane wyżej zasady oraz

zasady kodeksu etycznego; w szczególności należy przestrzegać obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej w takim zakresie, w jakim odpowiada to wymogom odbywania kary pozbawienia wolności;

d) w niektórych instytucjach penitencjarnych należy wdrożyć pro-gramy socjoterapeutyczne dla osób cierpiących na zaburzenia osobowości.

________________________________1. Obrady Zgromadzenia z dnia 12 kwietnia 1994 r. (10. posiedzenie) (zob. Dok. 7040, raport Komitetu ds. Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca Stoffelen; i Dok. 7048, opinia Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Eisma).Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 12 kwietnia 1994 r. (na 10. posiedzeniu).

245


Maria Gordon


o psychiatrii i prawach człowieka

Komentarz

Więźniowie z zaburzeniami psychicznymi

I. Wprowadzenie

Osoby pozbawione wolności, u których rozpoznaje się zaburzenia psy-chiczne są grupą zasługującą na specjalne zainteresowanie z kilku powodów.

Po pierwsze, z obowiązku podejmowania przez wymiar sprawiedliwości czynności nastawionych na zapobieganie popełnianiu przestępstw. W kry-minologii przyjmuje się, że odchylenia od normy psychicznej odgrywają znaczącą rolę w etiologii przestępczości. Wyniki badań pokazują, że osoby ujawniające zaburzenia psychiczne mają szczególną tendencję do popada-nia w konflikty interpersonalne i do naruszania norm obyczajowych27.

Po drugie, za odrębnym traktowaniem tych osób przemawiają względy penitencjarne. Z badań na temat wpływu izolacji społecznej na zachowa-nie człowieka wiadomo, że każda jej forma zawiera elementy działające destrukcyjnie na człowieka, powodujące znaczne obciążenie psychiczne. Uwięzienie jest najostrzejszą postacią izolacji społecznej. Z psycholo-gicznego punktu widzenia jest sytuacją trudną, bo występuje w niej wiele czynników nienaturalnych dla człowieka, poczynając od licznych ogra-niczeń w realizowaniu ważnych potrzeb, poprzez zagrożenia fizyczne i psychiczne, do zmieniających się, narzucanych i często zaskakujących

27 L. Lernell, Zarys kryminologii, PWN, Warszawa 1973; W. Świda, Kryminologia, PWN, Warszawa 1977; Z. Ostrihańska, Psychologiczne determinanty niedostosowania społecznego i przestępczości w Polsce, [w:] J. Jasiń-ski, (red.), Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Ossolineum 1978; J. Sławiń-ska, Nasilenie odchyleń od normy psychicznej wśród skazanych, Przegląd Penitencjarny nr 3, Warszawa 1983.

246

Maria Gordon

więźniów, wymagań28. Bezkonfliktowe funkcjonowanie w tych warunkach wymaga zatem znacznego wysiłku psychicznego i niejednokrotnie spra-wia więźniom poważne trudności. Badania eksperymentalne wykaza-ły, że nawet ludzie dojrzali i zrównoważeni psychicznie nie radzą sobie z trudnościami jakie stwarza sytuacja izolacji społecznej i ich zachowanie ulega dezorganizacji29. Tym większe trudności w adaptacji do warunków izolacji występują u osób z zaburzeniami psychicznymi. Ujawniają oni różnorodne zachowania dezadaptacyjne, i przez to zakłócają proces reso-cjalizacji. Sami nie korzystają z możliwości zmiany swojego funkcjono-wania koncentrując się nadmiernie na osobistych problemach. Powodują też, nieraz niebezpieczne, zagrożenia dla porządku i bezpieczeństwa za-kładu karnego, gdy na trudności związane z uwięzieniem reagują agresją. Penitencjaryści praktycy od dawna dostrzegali, że trudności pewnej grupy osób skazanych w uzyskiwaniu prawidłowego przystosowania do warun-ków izolacji więziennej i do wymagań wynikających z wykonywania kary pozbawienia wolności wiążą się z ich psychiczną niepełnosprawnością. Dostrzegali także konieczność modyfikowania modelu oddziaływań reso-cjalizacyjnych i dostosowywania go do potrzeb i możliwości tych osób30.

Po trzecie, specjalne podejście do osób zaburzonych psychicznie i traktowanie ich odmiennie od pozostałych więźniów, wynika z zasady humanitaryzmu w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, która zobo-wiązuje do traktowania więźniów w sposób uwzględniający ich osobiste właściwości, a zwłaszcza uwarunkowane nimi ograniczenia możliwości adaptacyjnych. Postępowanie z tymi więźniami ma przede wszystkim zapobiegać pogłębianiu się ich zaburzeń, a podejmowane w stosunku do nich oddziaływania specjalistyczne mają poprawić ich zdolności przysto-sowania do życia społecznego.

Analiza regulacji prawnych i praktyki postępowania z więźniami za-burzonymi psychicznie w polskim systemie penitencjarnym po II wojnie

28 A. Lewicki, Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1969; B. Waligóra, Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej, Wyd. UAM Poznań 1974; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwa Prawnicze, Warszawa 2001.29 P. G. Zimbardo, Psychologia uwięzienia: deprywacja, władza i patologia, [w:] Przełom w psychologii, Wyd. Czytelnik 1978; H. i M. Eysenck, Podpatrywanie umysłu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003; B. Waligóra, Deprywacja potrzeb u osób pozbawionych wolności, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 1984.30 J. Pionkowski, Odbywanie kary pozbawienia wolności przez psychopatów, [w:] Przegląd Więziennictwa nr 2, Warszawa 1957; J. Sikora, Kilka słów o psychopatach, [w:] Biuletyn Służby Więziennej nr 1, Warszawa 1957a; J. Sikora, Nie można zbyć milczeniem problemu psychopatów, [w:] Przegląd Więziennictwa nr 2, War-szawa 1957b.

247

Komentarz do Rekomendacji 1235 (1944) o psychiatrii i prawach człowieka

światowej pokazuje dążenie do humanitarnego traktowania tych osób, m.in. poprzez odwoływanie się do zaleceń Reguł Minimalnych ONZ, a później także do Europejskich Reguł Więziennych.

Więźniowie chorzy psychicznie

Powszechny jest pogląd, że więźniowie chorzy psychicznie powinni mieć możliwość korzystania z takiego samego standardu opieki medycz-nej co osoby chore pozostające na wolności, a także mieć dostęp do hospi-talizacji psychiatrycznej.

Odpowiednie traktowanie więźniów z rozpoznaniem choroby psy-chicznej zalecają swym sygnatariuszom a więc i Polsce Reguły Minimalne I Kongresu ONZ w sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania ze Sprawcami Przestępstw, który odbył się w 1955 r. w Genewie. Zgodnie z tymi zaleceniami „osoba, u której stwierdzono chorobę psychiczną nie powinna pozostawać w więzieniu i należy niezwłocznie podjąć działania w celu przeniesienia takiej osoby do instytucji psychiatrycznej”.

Również zasada 100 pkt 1 Zalecenia nr 3 Komitetu Ministrów do Państw Członkowskich w sprawie Europejskich Reguł Więziennych z 12 lutego 1987 r. przyjmuje, że „osoby, u których stwierdzono chorobę psychiczną nie powinny być umieszczane w więzieniach, a tak szybko jak to jest możliwe, przenosi się je do instytucji właściwych dla psychicznie chorych”31.

Obowiązujące aktualnie przepisy prawa regulują postępowanie z więź-niami chorymi psychicznie. Z ich treści wynika, że osoby te nie powinny przebywać w warunkach izolacji więziennej32.

Zatem, jeśli mimo istnienia przepisów prawnych, które mają zapewnić właściwe traktowanie sprawców chorych psychicznie, w polskich więzie-niach przebywają osoby z rozpoznaniem choroby psychicznej, byłoby to naruszeniem przepisów kkw i międzynarodowych standardów. Jednocze-śnie trzeba podkreślić, że w polskich jednostkach penitencjarnych mogą czasowo przebywać pozbawieni wolności, którzy zachorowali psychicz-nie lub tacy sprawcy, u których po stanie remisji nastąpił nawrót choro-by, wreszcie tacy sprawcy, których stan psychiczny należy zdiagnozować celem ustalenia ich zdrowia psychicznego. Do tych kategorii mają zasto-sowanie zarówno przepisy polskiego prawa tj. ustawy psychiatrycznej

31 D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 1998.32 Patrz art. 150 § 1 kkw, art. 153 § 1 kkw, art. 22 § 1 kpk, art. 31 § 1 kk, Kodeks karny, 1997.

248

Maria Gordon

i unormowania prawa penitencjarnego jak też powinno się do nich stoso-wać standardy powyższych zaleceń Rady Europy.

Opiekę psychiatryczną nad chorymi psychicznie więźniami wypełniają lekarze psychiatrzy zatrudnieni w większości zakładów karnych i aresztów śledczych, niestety przeważnie w niepełnym wymiarze godzin. Placówka-mi specjalistycznymi, w których prowadzi się leczenie są więzienne od-działy psychiatryczne istniejące w sześciu zakładach karnych lub aresz-tach śledczych. Podstawowym zadaniem tych oddziałów jest prowadzenie obserwacji sądowo – psychiatrycznych na mocy postanowienia sądowego. Placówki te, poza nielicznymi wyjątkami, nie posiadają warunków nie-zbędnych do leczenia i rehabilitacji chorych psychicznie w postaci nie-zbędnej bazy oraz wyspecjalizowanej kadry terapeutów i pracowników socjalnych. Zatem oddziały te wykonują zadania do których nie są właści-wie przygotowane.

II. Więźniowie z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi

Osoby tymczasowo aresztowane, które z powodu istniejących u nich niepsychotycznych zaburzeń psychicznych ujawniają trudności adapta-cyjne i zaburzenia zachowania są poddawane indywidualnej opiece psy-chologicznej i psychiatrycznej. Ze względu na swój status prawny prze-bywają w aresztach śledczych, zgodnie z decyzją organu dysponującego. W przypadku nasilonych zaburzeń zachowania, np. zaburzeń reaktyw-nych, nasilonych tendencji samobójczych, mogą być umieszczeni w od-działach psychiatrii sądowej lub oddziałach psychiatrycznych szpitali więziennych, których w Polsce jest 6. Prowadzi się w nich obserwację psychiatryczną lub leczenie. W przypadku skazanych ujawniających nie-psychotyczne zaburzenia psychiczne istnieje możliwość ich odrębnego, specjalnego traktowania w ramach systemu terapeutycznego wykonywa-nia kary pozbawienia wolności.

Model resocjalizacji skazanych z zaburzeniami psychicznymi, przyjęty w polskim systemie penitencjarnym, polega na poddawaniu ich oddzia-ływaniom resocjalizacyjnym i terapeutycznym w istniejących na terenie zakładów karnych, wyodrębnionych organizacyjnie oddziałach. Są one przeznaczone dla osób wymagających odrębnego traktowania z powodu znacznego nasilenia zaburzeń zachowania uwarunkowanych niepsycho-tycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzeniem umysłowym, z założeniem czasowego ich pobytu w tych oddziałach. Pozostałym

249


więźniom z zaburzeniami psychicznymi powinno się zapewnić zindywi-dualizowane oddziaływanie w zwykłych zakładach karnych.

Model ten jest modyfikowaną, w zależności od potrzeb praktyki peni-tencjarnej i rozwoju wiedzy teoretycznej dotyczącej zaburzeń psychicz-nych, kontynuacją rozwiązań przyjętych w Polsce pod koniec lat pięćdzie-siątych33.

Warto podkreślić, że zorganizowanie w tamtym czasie systemowego rozwiązania problemu postępowania ze skazanymi, u których rozpoznawa-no zaburzenia psychiczne o charakterze niepsychotycznym, było poprze-dzone przeprowadzeniem badań naukowych nad tą kategorią więźniów. Poza tym, tworząc system postępowania ze skazanymi niepełnosprawny-mi psychicznie korzystano z doświadczeń innych krajów w tym zakre-sie, zwłaszcza Danii i Anglii. Ważne znaczenie miały też wyniki dyskusji między penitencjarystami praktykami i urzędnikami, do których należały decyzje dotyczące przyjętego ostatecznie rozwiązania34.

Utworzenie sytemu terapeutycznego wykonywania kary pozbawienia wolności i wyodrębnienie w jego ramach oddziałów terapeutycznych prze-znaczonych dla osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo z pewnością zwiększa szansę poprawy zdol-ności adaptacyjnych więźniów, którzy na warunki izolacji reagują zabu-rzeniami zachowania. Może też mieć wpływ na poprawę ich funkcjono-wania społecznego.

Równocześnie trzeba zdawać sobie sprawę z trudności i ograniczeń w osiąganiu celów terapeutycznych i resocjalizacyjnych w postępowa-niu z tą grupą skazanych. Wynikają one z różnych przyczyn, tkwiących zarówno po stronie osób zaburzonych, ale też spowodowanych specyficz-nymi właściwościami instytucji więzienia.

W oddziałach terapeutycznych przyjmuje się koncepcję kompleksowe-go traktowania skazanych jako osób wymagających zarówno rehabilitacji zdrowotnej jak i społecznej. Jest to koncepcja zbliżona do idei społeczno-ści terapeutycznej.

Zakłada się, że skazani z zaburzeniami psychicznymi powinni być pod-dawani oddziaływaniom resocjalizacyjnym, przy czym proces ich resocja-lizacji ma charakter działalności terapeutycznej. Oznacza to, że stosowane środki i metody resocjalizacji traktuje się jako instrumenty oddziaływań

33 M. Gordon, Resocjalizacja skazanych z zaburzeniami psychicznymi – możliwości i ograniczenia, [w:] Wykony-wanie kary pozbawienia wolności w Polsce, red. H. Machel, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2006.34 Tamże.

250

Maria Gordon

zmierzających do przywrócenia skazanym równowagi psychicznej, a za-razem jako sposoby stawiania i egzekwowania wymagań nastawionych na kształtowanie umiejętności współżycia społecznego oraz aktywnego, sa-modzielnego i satysfakcjonującego zaspokajania własnych potrzeb. Poza środkami i metodami oddziaływań resocjalizacyjnych w oddziałach tych stosuje się oddziaływania specjalistyczne w postaci psychoterapii, farma-koterapii, terapii zajęciowej, ruchowej itp. Ważne znaczenie w pracy ze skazanymi zaburzonymi psychicznie przypisuje się atmosferze w oddziale tworzonej przez personel (psychologów, psychiatrów, pedagogów, tera-peutów zajęciowych, pielęgniarzy, oddziałowych) pracujący zespołowo, co zapewnia współdziałanie w programowaniu i realizowaniu oddziały-wań terapeutycznych.

Oddziały terapeutyczne są częścią struktury zakładów karnych reali-zujących, jak wiadomo różnorodne i złożone zadania, niejednokrotnie znacznie odbiegające od celów terapeutycznych. W rezultacie tylko nie-wielka liczba personelu więziennego jest zainteresowana korekcją zabu-rzeń zachowania i zaburzeń czynności psychicznych u skazanych. Nie za-wsze też udaje się uzyskać u współpracowników zrozumienie i akceptację specyficznych metod pracy personelu tych oddziałów.

Niektóre oddziały terapeutyczne, zwłaszcza oddalone od ośrodków akademickich, stale borykają się z trudnościami z zatrudnieniem wystar-czającej liczby kompetentnego personelu, to jest specjalistów wyposażo-nych w wiedzę o psychologicznych mechanizmach funkcjonowania osób psychicznie zaburzonych, znających metody terapii i umiejących się nimi skutecznie posługiwać.

Pierwszy oddział specjalny przeznaczony dla skazanych z zaburzenia-mi psychicznymi został zorganizowany w 1958 roku i był przeznaczony dla kobiet. Pierwszy oddział dla mężczyzn powstał w następnym roku w Zakładzie Karnym w Rawiczu i funkcjonuje tam do chwili obecnej. Aktualnie istnieją 22 oddziały dla skazanych z niepsychotycznymi zabu-rzeniami psychicznymi, dysponujące 1.650 miejscami. Oznacza to, że sys-tematycznym oddziaływaniom terapeutycznym stale poddawanych jest około 2,0% populacji więźniów. Przeciętnie w ciągu roku terapią obejmu-je się 2600 skazanych. Zgodnie z praktyką przyjętą od początku istnienia tych oddziałów, o skierowaniu skazanego do oddziału terapeutycznego, oprócz diagnozy zaburzeń psychicznych, decyduje występowanie zabu-rzeń zachowania o znacznym nasileniu, poważnie zakłócających porządek w zakładzie karnym i niebezpiecznych dla skazanego, który je ujawnia. Dlatego osoby z zaburzeniami psychicznymi reagujący na warunki izolacji

251


w sposób mniej drastyczny, nie są na ogół poddawane specjalistycznym oddziaływaniom, bowiem sprawiają wrażenie dobrze przystosowanych do wymagań i warunków izolacji. O tym, że mechanizmy ich zaburzonej osobowości nie zostały w żadnym stopniu skorygowane, świadczą dopiero zaburzenia funkcjonowania społecznego ponownie ujawniane po odby-ciu kary, skutkujące popełnianiem po raz kolejny czynów zabronionych. Jednocześnie z badań kryminologicznych i psychologicznych wynika, że odsetek osób zaburzonych psychicznie w populacji sprawców prze-stępstw jest wysoki35. Oznacza to, że znaczna liczba więźniów z zaburzenia-mi psychicznymi nie jest obejmowana specjalistycznym oddziaływaniem. Przewidziany w Kodeksie karnym wykonawczym system terapeutyczny poza oddziałami terapeutycznymi nie został wprowadzony do praktyki.

Populacja więźniów odbywających karę pozbawienia wolności w od-działach terapeutycznych jest znacznie zróżnicowana pod względem no-zologicznym. Najliczniejszą grupę stanowią osoby z rozpoznaniem zabu-rzeń osobowości, przede wszystkim osobowości dyssocjalnej, ale także zaburzeń osobowości uwarunkowanych czynnikami organicznymi. Poza tym użytkownikami oddziałów terapeutycznych są osoby z rozpoznaniem upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia, zespołu psychoorganicznego, padaczki, a ponadto choć w niewielkiej liczbie, neurotycy. Niejednokrot-nie są to osoby z tzw. podwójną diagnozą, np. z rozpoznaniem osobowości dyssocjalnej i uzależnienia od substancji psychoaktywnych czy zespołu psychoorganicznego i uzależnienia od alkoholu36.

Takie zróżnicowanie zaburzeń psychicznych uniemożliwia posługi-wanie się w pracy terapeutycznej jednym, odpowiednim dla wszystkich, modelem oddziaływania. Wymaga postępowania dostosowanego do, wy-nikających z rodzaju zaburzeń, potrzeb, możliwości i ograniczeń osób poddawanych terapii.

W literaturze przedmiotu przeważają poglądy, że osoby z zaburzeniami psychicznymi ze swej istoty są mało podatne na korekcję ich zachowania i cech osobowości warunkujących niedostosowanie społeczne. Co wię-cej, często nie dostrzegają potrzeby tych zmian i niechętnie uczestniczą w procesie korekcyjnym. Jest tak np. w przypadku osób upośledzonych umysłowo i z tego powodu słabo rozumiejących wymagania, obowiązki,

35 J. Sławińska, Nasilenie odchyleń od normy psychicznej wśród skazanych, Przegląd Penitencjarny nr 3, War-szawa 1983.36 M. Gordon, Resocjalizacja skazanych z zaburzeniami psychicznymi – możliwości i ograniczenia, [w:] Wyko-nywanie kary pozbawienia wolności w Polsce, red. H. Machel, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2006.

252

Maria Gordon

a przede wszystkim przyczyny przeżywanych trudności adaptacyjnych i w rezultacie niekrytycznych wobec własnego stylu zachowania. Podob-nie jest, gdy chodzi o osoby z rozpoznaniem zaburzeń osobowości na pod-łożu organicznym czy zespołów psychoorganicznych. Uzyskanie trwałej poprawy funkcjonowania jest w tych przypadkach ograniczone czynni-kami biologicznymi, niepełnowartościowością centralnego układu ner-wowego. Równocześnie umożliwienie im odbywania kary w oddziałach terapeutycznych zapobiega eskalacji zaburzeń zachowania i zwiększa ich osobiste bezpieczeństwo w środowisku więziennym.

Wnioski

Więźniowie wykazujący zaburzenia psychiczne zostali przez autorów Europejskich Reguł Więziennych wyodrębnieni jako grupa specyficzna ze zdrowotnego punktu widzenia i wymagająca odrębnego traktowania. Ana-liza uregulowań prawnych, rozwiązań organizacyjnych, zasad i metod po-stępowania z tymi więźniami pokazuje, że są oni podmiotem szczególnego zainteresowania zarówno teoretyków, jak i praktyków odpowiedzialnych za tworzenie systemu penitencjarnego w Polsce i realizację jego założeń. Niemniej dalszy rozwój modelu odrębnego traktowania więźniów z zabu-rzeniami psychicznymi i dostosowanie tego modelu w pełni do standar-dów międzynarodowych zależy od podjęcia ważnych czynności. Dotyczy to zwłaszcza osób pozbawionych wolności, u których rozpoznano chorobę psychiczną. W następstwie takiej diagnozy powinny być one kierowane do szpitali psychiatrycznych publicznej służby zdrowia.

Warunkiem podejmowania skutecznych działań nastawionych na za-pewnienie osobom z zburzeniami psychicznymi właściwych dla nich sposobów oddziaływania terapeutycznego jest posiadanie wiedzy o roz-miarach tego zjawiska. Tymczasem nie prowadzi się badań naukowych i analiz statystycznych, które dostarczyłyby odpowiedzi na pytanie, ilu więźniów charakteryzuje się zaburzeniami psychicznymi i jaki jest rodzaj tych zaburzeń. Odpowiedź na te pytania pozwoliłaby ocenić czy więzien- nictwo polskie dysponuje wystarczającą liczbą miejsc w placówkach specjalistycznych.

Ważne jest także podejmowanie badań naukowych dotyczących postę-powania ze skazanymi z zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza badań na-stawionych na ocenę skuteczności oddziaływań terapeutycznych z punktu widzenia ich wpływu na zdolności adaptacyjne skazanych w trakcie odby-wania kary i w środowisku społecznym, po zwolnieniu z zakładu karnego.

253


Wnioski z tych badań mogą przyczynić się do rozwoju merytorycznej działalności oddziałów terapeutycznych.

Niezbędne jest też przyspieszenie czynności procesowych w stosunku do więźniów chorych psychicznie wobec których w wyniku obserwacji sądowo-psychiatrycznej wnioskowano o umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym (na podstawie art. 94 par. 1 kk). Regułą jest, że przez kilka miesięcy czekają oni na umorzenie sprawy przez sąd.

Ponadto chorzy ci przez kolejne miesiące czekają na umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym społecznej służby zdrowia przebywając w nieodpowiednich dla nich warunkach więzienia. Rozwiązanie tej kwestii wymaga nie tylko stosownych decyzji ze strony resortu sprawiedliwości, ale współdziałania z resortem służby zdrowia, do kompetencji którego na-leży zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc w szpitalach psychiatrycz-nych, które nie powinny bronić się przed przyjmowaniem tych pacjentów, bowiem zasługują oni tak samo na humanitarne traktowanie, jak wszystkie osoby chore psychicznie.

Niezbędne jest rozszerzenie praktyki terapeutycznego oddziaływania na skazanych, którzy wprawdzie nie ujawniają drastycznych zaburzeń zacho-wania w warunkach izolacji więziennej, ale którzy z powodu znacznego nasilenia zaburzeń psychicznych nie nabywają w trakcie odbywania kary w zwykłych warunkach, umiejętności niekonfliktowego funkcjonowania w środowisku społecznym. W populacji skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi dominują więźniowie z rozpoznaniem oso-bowości dyssocjalnej (antyspołecznego zaburzenia osobowości), a więc osoby, które charakteryzują się szczególną skłonnością do lekceważenia i naruszania zasad społecznego współżycia. Badania kryminologiczne potwierdzają związek tych zaburzeń z przestępczością. Z kolei praktyka penitencjarna pokazuje, że osoby dyssocjalne często dobrze radzą sobie w warunkach izolacji więziennej, wykorzystując posiadane zdolności manipulowania otoczeniem, przyjmują rolę „dobrego więźnia”, są nagra-dzane, korzystają z przywileju warunkowego przedterminowego zwol-nienia, mimo że nie nastąpiła żadna zmiana w zaburzonej strukturze ich osobowości. Znacząca liczba więźniów z antyspołecznym zaburzeniem osobowości skłania do zastanowienia się nad zorganizowaniem przezna-czonych tylko dla nich placówek terapeutycznych. Umożliwiłoby to pro-wadzenie terapii i resocjalizacji według programów uwzględniających specyficzne cechy funkcjonowania psychologicznego i społecznego tych osób. Wydaje się, że organizowane obecnie oddziały penitencjarne stwa-rzają możliwość wprowadzenia tego postulatu do praktyki.

254

Maria Gordon

Należy zdawać sobie sprawę z ograniczonych, poprzez zaburzenia psychiczne, możliwości przystosowania społecznego skazanych. Wielu z nich mimo stosowanych przez długi czas oddziaływań terapeutycznych nie nabywa trwałych umiejętności niekonfliktowego układania relacji z otoczeniem i zaspokajania własnych potrzeb. Osoby te wymagają specja-listycznej i profesjonalnej pomocy także po zwolnieniu z zakładu karnego. Dotyczy to np. osób, u których stwierdza się organiczne podłoże zaburzeń. Pomocą powinny być także objęte osoby bliskie tym skazanym, które często nie rozumieją mechanizmów ich zburzonego funkcjonowania.

255


Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne

i dotyczące społeczności więziennej

(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 4 marca 1967 r.)

Komitet Ministrów

uznając, iż w państwach członkowskich Rady Europy, pomimo istnienia środ-ków alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności, bardzo duża liczba skazanych odbywa kary lub poddawana jest leczeniu w zakładach karnych;

uznając potrzebę przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa i zapobieżenia ich powrotowi do przestępstwa;

uznając, że powyższych celów nie udało się dotąd zrealizować, co potwier-dza duża liczba byłych więźniów powracających na drogę przestępstwa;

uznając również wysokie koszty budżetowe leczenia zamkniętego, a co za tym idzie, potrzebę zwiększenia skuteczności takiego leczenia;

zważywszy, że z uwagi na powyższe konieczne jest przeprowadzenie szczegółowych badań indywidualnych wśród więźniów oraz wśród całej społeczności więziennej;

zważywszy na to, że jednym z celów działań podejmowanych przez Radę Europy w obszarze dotyczącym przestępczości jest promowanie badań kryminologicznych poprzez wymianę informacji i koordynowanie wysił-ków podejmowanych w tym obszarze;

zważywszy na to, że taka współpraca umożliwiłaby harmonizację działań podejmowanych w ramach europejskiej polityki karnej;

mając na uwadze rekomendacje Trzeciej Konferencji Dyrektorów Instytu-tów Badań Kryminologicznych,


(a) promowanie badań więźniów i społeczności więziennych, np. poprzez tworzenie centrów badawczych w ramach administracji więziennej lub wspieranie badań podejmowanych przez niezależne organizacje;

256

Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej

(b) wspieranie personelu badawczego poprzez udostępnianie mu placówek penitencjarnych i zapewnianie współpracy organów publicznych;

(c) uwzględnianie wyników badań przy opracowywaniu metod działania w ramach polityki walki z przestępczością;

(d) promowanie badań mających na celu ocenę [skuteczności] nowych środków stosowanych w ramach polityki karnej, w szczególności w związku z wprowadzonymi lub planowanymi zmianami;

[Komitet Ministrów] zaleca przede wszystkim, aby promowane lub plano-wane przez rządy badania obejmowały wszelkie aspekty leczenia instytu-cjonalnego, czyli:

(a) aby zindywidualizowane badania na więźniach obejmowały:

1) badania kliniczne;

2) badania porównawcze osobowości więźniów przed zastosowaniem wobec nich określonego środka i po jego zastosowaniu;

3) badania, które zestawiają zachowanie badanego przed leczeniem i po nim;

4) badania współzależności pomiędzy cechami skazanego a skutkami stosowanych form leczenia różnego typu;

(b) badania społeczności więziennej powinny obejmować:

1) badania roli, punktów widzenia i postaw więźniów;

2) badania roli, punktów widzenia i postaw pracowników więziennictwa;

3) badania relacji pomiędzy tymi dwiema grupami, które wspólnie tworzą społeczność więzienną;

4) badania czynników więziennej struktury społecznej, które utrudniają zmiany, tym samym stając się źródłem wyraźnego oporu wobec re-form organizacji więziennictwa.

257


Teodor Szymanowski

Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne

i dotyczące społeczności więziennej

Komentarz

Rezolucja ta została przyjęta blisko pół wieku temu, ale jest wciąż ak-tualna i bardzo ważna dla racjonalnego wykonywania kary i dokonywania niezbędnych zmian w systemie penitencjarnym.

Na początku omawianej rezolucji znajduje się uzasadnienie jej dalej sformułowanych zaleceń. Podstawowymi racjami potrzeby prowadzenia badań jest konieczność poddawania oddziaływaniu leczniczemu znacznej ilości skazanych.

W Polsce wedle szacunków pochodzących z badań stanowią oni około ¼ populacji pozbawionych wolności (zaburzenia somatyczne, nadużywa-nie i uzależnienie od alkoholu, uzależnienie od narkotyków, zaburzenia osobowości). Tego typu indywidualne badania o charakterze diagnostycz-nym powinny być prowadzone wśród całej społeczności więziennej.

Drugim celem zaleceń jest propagowanie badań kryminologicznych, aby efektywniej stosować środki oddziaływania na skazanych i tym sa-mym lepiej zapobiegać ich powrotności do przestępstwa.

Wśród zaleceń zwracają uwagę następujące postanowienia dotyczące:– tworzenia własnych ośrodków badawczych w obrębie więzien-

nictwa,– wspierania badań prowadzonych niejako z zewnątrz, tj. będą to in-

stytucje i placówki naukowe lub inne organizacje niezależne, np. towarzystwa naukowe, organizacje społeczne. Wyniki badań po-winny być uwzględniane jako narzędzie ewaluacji stosowanych środków polityki penitencjarnej, a także badania nowych środków oddziaływań.

W Polsce np. szczególnie należałoby poddać badaniom rezultaty stoso-wania dozoru elektronicznego wobec skazanych, wyniki oddziaływania te-rapeutycznego wobec sprawców czynów popełnionych w związku z zabu-rzeniami preferencji seksualnych – skazanych i tymczasowo aresztowanych.

258

Teodor Szymanowski

Kolejne zalecenia wskazują na metody zindywidualizowanych badań. Ostatnie zalecenia odnoszą się do badań społeczności więziennej traktowa-nej jako określonej struktury społecznej i dotyczą:

– roli poglądów i postaw więźniów,– roli poglądów i postaw pracowników więziennictwa,– badania wzajemnych relacji między tymi grupami,– badania czynników, które utrudniają zmiany stanowiąc źródła

oporu wobec reform organizacji więziennictwa.

W drugiej części komentarza warto pokrótce skonfrontować to, co się dzieje w polskim więziennictwie w zakresie badań więźniów z przedsta-wionymi zaleceniami.

Nie ulega więc wątpliwości, że w Polsce panuje pełna wolność badań naukowych, które jednak w przypadku więziennictwa muszą być dosto-sowane do wymogów prawidłowego wykonywania kary i tymczasowego aresztowania. Szereg badań indywidualnych osób pozbawionych wolności o charakterze medycznym (psychiatrycznym) i psychologicznym należy dokonywać, czasem obligatoryjnie, na podstawie przepisów, np. art. 210, 212, 212a §1 i 212b § 1 kkw w stosunku do tymczasowo aresztowanych oraz art. 101, 116 § 1 pkt 3 kkw w odniesieniu do skazanych.

Innego typu badania są przewidywane w art. 14 kkw – zebranie infor-macji o skazanych czy też wywiad środowiskowy i art. 83 kkw (bada-nia psychologiczne i psychiatryczne potrzebne dla dokonania właściwej klasyfikacji, jak też podjęcia stosownego oddziaływania). Można przyjąć, że wymienione typy badań są powszechne, jednak brakuje podejmowania prób ich naukowego wykorzystania.

Jeśli chodzi o badania sensu stricte naukowe, to są one również przewi-dziane w prawie karnym wykonawczym, jak np.:

– art. 43 § 4 pkt 4 lit.d kkw przewiduje m.in. przyznanie środków z funduszu pomocy na „podejmowanie, organizowanie i zlecanie badań naukowych dotyczących sytuacji osób pokrzywdzonych przestępstwem i skazanych”,

– art. 71 kkw – przewidujący możliwość przeprowadzania ekspery-mentów penitencjarnych,

– art. 2 pkt 5, ppkt 3 obowiązującej ustawy o Służbie Więziennej przewiduje „inicjowanie, przeprowadzanie i wspieranie badań naukowych dotyczących zadań Służby Więziennej”.

O ile mi wiadomo Ministerstwo Sprawiedliwości przez cały okres od 1989 r. nie przeznaczyło środków finansowych na prowadzenie badań

259

Komentarz do Rezolucji (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej

ważnych dla funkcjonowania systemu penitencjarnego w Polsce. Nie oznacza to jednak, że takich badań nie prowadzono, zwłaszcza po wejściu w życie nowego kkw w 1998 r. Wystarczy tu wspomnieć przykładowo o publikacjach na podstawie badań takich autorów jak: K. Ostrowska, G. Szczygieł, A. Szymanowska, I. Niewiadomska, A. Nawój, prace z krę-gu pracowników katedry kryminologii kierowanej przez prof. A. Rzepliń-skiego, czy autora tego tekstu.

Pragnę z uznaniem podkreślić, że kierownictwo Służby Więziennej jak również poszczególnych jednostek penitencjarnych oraz funkcjonariusze więzienni odnoszą się do prowadzących badania z życzliwością i okazują wielką pomoc, czego wielokrotnie doświadczył piszący te słowa. Jedno-cześnie trzeba dodać, że w zakładach karnych i aresztach śledczych w każ-dym roku są prowadzone badania, na podstawie których są przygotowy-wane prace magisterskie (być może liczone w setkach).

Omówione zalecenia Rezolucji (67) 5 powinny zachęcać do dalszego wspierania badań przez więziennictwo, a od kierownictwa resortu spra-wiedliwości należałoby oczekiwać, aby w przygotowaniu nowych aktów prawnych uwzględniano wnioski wynikające z prac naukowych.

261



Rekomendacja Nr R (93) 6Komitetu Ministrów dla państw członkowskich

dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się

chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych

(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 18 października 1993 r. podczas 500. spotkania zastępców ministrów)


uznając, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży uzyska-nie większej jedności pomiędzy jej członkami, oraz że jednym ze sposo-bów realizacji tego celu jest wspólne działanie, zarówno w obszarze opieki zdrowotnej w więzieniach jak i w obszarze polityki karnej;

świadomy zakresu wyzwań, przed którymi stoją władze więzienne odpo-wiedzialne za opracowywanie środków zapobiegawczych oraz zapewnie-nie opieki medycznej, psychologicznej i społecznej więźniom będącym nosicielami wirusa HIV;

przekonany o konieczności opracowania europejskiej strategii walki z za-każeniami HIV w więzieniach;

biorąc pod uwagę stanowisko Światowej Organizacji Zdrowia w sprawie konsultacji na temat zapobiegania i kontroli AIDS w więzieniach, doty-czące specjalnego programu do walki z AIDS;

przywołując Rekomendację Nr R (87) 25 dotyczącą wspólnej europejskiej publicznej polityki zdrowotnej walki z syndromem nabytego niedoboru odporności (AIDS);

przywołując wnioski przyjęte przez 8. Konferencję Szefów Administracji Więziennych (Strasburg, 2-5 czerwca 1987 r.) w sprawie chorób zakaź-nych w więzieniach, ze szczególnym uwzględnieniem AIDS;

262

Rekomendacja Nr R (93) 6 dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania (...) chorób zakaźnych (...)

przywołując wnioski przyjęte przez 16. Konferencję Europejskich Mini-strów Sprawiedliwości (Lizbona 21-23 czerwca 1988 r.), dotyczącą prawa karnego i kwestii kryminologicznych związanych z rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych, w tym AIDS;

przyjmując z zadowoleniem Rekomendację 1080 (1988) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie skoordynowanej europejskiej po-lityki zdrowotnej zapobiegania rozprzestrzenianiu się AIDS w więzieniach;

odwołując się do Rekomendacji Komitetu Ministrów Nr R (89) 14 w spra-wie kwestii etycznych związanych z zakażeniem HIV w placówkach opie-ki zdrowotnej i miejscach publicznych;

świadomy tego, że poszanowanie praw podstawowych więźniów, w szcze-gólności prawa do opieki zdrowotnej, oznacza obowiązek zapewnienia więźniom takiego samego dostępu do leczenia zapobiegawczego oraz opieki zdrowotnej jaki ma ogół społeczeństwa;

odwołując się w tym zakresie do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Europejskiej Karty Praw Socjalnych;

odwołując się do Rekomendacji Komitetu Ministrów Nr R (87) 3 Euro-pejskie Reguły Więzienne, które pomagają zagwarantować przestrzeganie minimalnych standardów człowieczeństwa i godności w więzieniach;

zważywszy, że w celu zapewnienia zgodności środków zapobiegawczych i ochrony zdrowia z wymogami etycznymi i zapewnienia ich skuteczności, konieczna jest dobrowolna współpraca ze strony populacji więziennej,


– zadbały o praktyczną realizację, w ramach krajowych i regionalnych polityk zdrowotnych służących walce z zakażeniem HIV i innymi choro-bami zakaźnymi, zasad i ustaleń zawartych w załączniku do niniejszej rekomendacji opracowanych w oparciu o aktualny stan wiedzy;

– rozpowszechniły, w jak najszerszym zakresie, niniejszą rekomenda-cję, w szczególności wśród osób i organizacji odpowiedzialnych za wdrażanie polityki zdrowotnej w więzieniach, a także wśród wszyst-kich funkcjonariuszy publicznych i podmiotów zajmujących się polityką karną oraz powiązanymi aspektami kryminologicznymi kon-troli chorób zakaźnych.

263


Załącznik do Rekomendacji Nr R (93) 6I. Kwestie dotyczące więzień

A. Zasady ogólne1. Istnieje pilna potrzeba opracowania w każdym państwie spójnej poli-

tyki walki z HIV/AIDS w więzieniach. Polityka ta powinna być tworzona w ścisłej współpracy z organami

ochrony zdrowia oraz włączona do ogólnej polityki walki z chorobami zakaźnymi w więzieniach.

Należy promować sposoby i metody zapobiegania HIV/AIDS w wię-zieniach.

Integralną częścią polityki więziennej powinna być edukacja zdrowot-na obejmująca przekazywanie informacji z zakresu ochrony zdrowia wszystkim osadzonym i pracownikom więziennictwa.

2. Badania lekarskie powinny być przeprowadzane systematycznie, a w chwili przyjmowania do więzienia powinny obejmować metody wykrywania chorób towarzyszących, w tym uleczalnych chorób zakaźnych, a w szczególności gruźlicy. Badanie jest również okazją do przekazywania wiedzy z zakresu ochrony zdrowia i kształtowania u więźniów poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie.

3. Należy również umożliwić więźniom poddanie się dobrowolnym tes-tom na HIV/AIDS oraz zapewnić doradztwo specjalistyczne przed wykonaniem i po wykonaniu testu. Personel medyczny działający pod kierunkiem lekarza powinien przed przeprowadzeniem testu wyjaśnić więźniom, jakie konsekwencje mogą pociągać za sobą wyniki testu oraz poinformować o nich z zachowaniem pełnej poufności, chyba że więzień oświadczy, że nie chce znać wyników testu.

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, zakazuje się przeprowadzania więźniom obowiązkowych testów, jako że byłoby to nieskuteczne i dyskryminujące, a tym samym nieetyczne.

4. Na każdym etapie zakażenia HIV/AIDS więźniowie powinni otrzy-mywać pomoc medyczną i psychospołeczną w takim samym zakresie, w jakim jest ona dostępna dla całego społeczeństwa. Ogólnie rzecz biorąc, więźniowie powinni mieć dostęp do takich samych usług me-dycznych, jakie oferowane są osobom przebywającym na wolności.

Współpraca z krajowymi i lokalnymi placówkami opieki medycznej ułatwia leczenie więźniów seropozytywnych oraz więźniów chorych na AIDS, jak również kontynuowanie leczenia po przyjęciu do więzienia i po jego opuszczeniu.

264


5. Więźniom seropozytywnym należy zapewnić opiekę medyczną, wsparcie psychologiczne oraz pomoc opieki społecznej w celu ułatwienia ich integracji po wyjściu na wolność.

6. Należy podjąć szczególne wysiłki zmierzające do rozpowszech-niania wśród Służby Więziennej i więźniów informacji dotyczących sposobów zakażenia HIV, jak również zasad higieny i środków za-pobiegawczych ograniczających ryzyko zakażenia w trakcie pobytu w więzieniu i po wyjściu na wolność.

Władze więzienne i organy ochrony zdrowia powinny przekazywać informacje na temat zachowań ryzykownych lub, jeśli wymagają tego okoliczności, udzielać indywidualnych porad.

Informacje należy udostępniać więźniom w języku który rozumieją, uwzględniając uwarunkowania kulturowe.

7. W celu zapobiegania zakażeniom wirusem HIV, władze więzienne i organy ochrony zdrowia powinny udostępniać więźniom prezerwaty-wy, w trakcie odbywania kary oraz przed zwolnieniem warunkowym lub ostatecznym zwolnieniem. Każde państwo powinno mieć swobodę wyboru najodpowiedniejszego sposobu dystrybuowania prezerwatyw: mogą one być rozdawane przez personel medyczny, sprzedawa-ne w stołówkach lub dystrybuowane za pomocą innych rozwiązań odpowiadających przyjętym w danym czasie założeniom, strukturze populacji więziennej oraz sposobowi funkcjonowania jednostki.

8. Informacje na temat stanu zdrowia więźniów mają charakter poufny. Lekarz może przekazać innym pracownikom medycznym lub, w sytu-

acjach wyjątkowych, kierownictwu jednostki tylko takie informacje, które są konieczne dla leczenia więźniów i sprawowania opieki nad nimi lub niezbędne do dokonania oceny ich stanu zdrowia oraz stanu zdrowia pracowników więzienia, z uwzględnieniem zasad etyki me-dycznej i regulacji prawnych. W normalnych warunkach przekazy-wanie rzeczonych informacji wymaga uzyskania zgody osoby, której one dotyczą. Ujawnienie informacji powinno podlegać takim samym zasadom, jakie obowiązują poza więzieniem.

Status serologiczny dotyczący zakażenia HIV/AIDS nie jest, co do zasady, uznawany za informację która musi być ujawniana.

9. Ponieważ nie uważa się, aby istniała konieczność segregacji i izolacji osób seropozytywnych w społeczeństwie bądź wprowadzania ograni-czeń w obszarze ich zatrudniania, uprawianych przez nie sportów czy też aktywności podejmowanych w wolnym czasie, to samo podejście należy przyjąć w stosunku do więźniów seropozytywnych.

265


W sytuacji, gdy więźniowie próbują wykorzystać innych więźniów seksualnie lub w inny sposób wyrządzić krzywdę im lub pracowni-kom jednostki, podjęcie środków dyscyplinarnych lub zastosowanie kary celi izolacyjnej może być uzasadnione niezależnie od ich statusu serologicznego.

10. Więźniowie we wszystkich oddziałach więzienia powinni mieć dostęp do pomieszczeń sanitarnych odpowiadających normom akceptowa-nym w społeczeństwie.

11. Pracownicy zakładów karnych i więźniowie powinni mieć dostęp do wszelkich środków umożliwiających przestrzeganie zasad higieny.

12. Więźniowie seropozytywni powinni otrzymywać informacje o postę-pach leczenia i uzyskiwać specjalistyczne doradztwo w trakcie odby-wania kary pozbawienia wolności, a szczególnie po zapoznaniu się z wynikami testu.

Personel medyczny w więzieniach powinien upewnić się, że więźnio-wie mogą kontynuować leczenie i korzystać ze wsparcia psycholo-gicznego po wyjściu z więzienia, i zachęcać więźniów do korzystania z dostępnej pomocy medycznej i psychologicznej.

13. Więźniowie zakażeni wirusem HIV nie powinni być pozbawieni moż-liwości przeniesienia do jednostek typu półotwartego lub ośrodków, bądź innych zakładów otwartych lub o obniżonym rygorze.

14. Więźniowie zakażeni HIV w terminalnym stadium choroby powinni, w miarę możliwości, być przedterminowo zwalniani i mieć zapewnio-ną odpowiednią opiekę poza więzieniem.

15. W ramach więziennego systemu opieki zdrowotnej należy udostępnić odpowiednie środki finansowe i zasoby ludzkie, które pozwolą na roz-wiązanie nie tylko problemu chorób zakaźnych i HIV/AIDS, ale także innych problemów zdrowotnych dotykających więźniów.

16. Osoby pozbawione wolności nie mogą być poddawane naukowym badaniom medycznym, chyba że mają one wedle wszelkiego prawdopodobieństwa przynieść im bezpośrednią i znaczącą korzyść zdrowotną.

Konieczne jest ścisłe przestrzeganie zasad etycznych dotyczących przeprowadzania badań na ludziach, w szczególności w zakresie uzyska-nia świadomej zgody pacjenta i zachowania poufności informacji. Wszel-kie badania medyczne przeprowadzane w więzieniach muszą zostać za-twierdzone przez komitet ds. etyki lub w ramach alternatywnej procedury gwarantującej przestrzeganie wspomnianych zasad etycznych.

266


Należy zachęcać do prowadzenia badań w zakresie zapobiegania, leczenia i kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych wśród populacji więziennej, pod warunkiem, że takie badania będą źródłem in-formacji, których nie dostarczają badania przeprowadzane w społeczeń-stwie w warunkach wolnościowych.

Więźniowie powinni mieć taki sam dostęp do badań klinicznych do-tyczących chorób towarzyszących HIV/AIDS jak osoby przebywające na wolności.

Można rozważyć podjęcie monitoringu epidemiologicznego HIV/AIDS obejmującego anonimowe nieskorelowane badania przesiewowe jedynie pod warunkiem, że takie metody są stosowane wśród ogółu społeczeństwa oraz, jeżeli ich zastosowanie w populacji więziennej wiąże się z dużym prawdopodobieństwem uzyskania wyników użytecznych dla samych więź-niów.

Jeżeli w więzieniu są przeprowadzane badania epidemiologiczne, przebywający tam więźniowie powinni być informowani w odpowiednim czasie o tym fakcie.

Publikacja lub ogłaszanie wyników badań musi odbywać się w spo-sób zapewniający całkowitą poufność informacji dotyczących tożsamości uczestniczących w nich więźniów.

B. Środki szczególne

17. Władze więzienne powinny, w miarę możliwości, stosować środki zapobiegające nielegalnemu wprowadzaniu na teren więzienia nar-kotyków i innych substancji przeznaczonych do wstrzykiwania. Jednakże, takie środki nie powinny być stosowane ze szkodą dla podej-mowanych wysiłków ściślejszej integracji więzień ze społeczeństwem.

18. Profilaktyka zdrowotna wymaga wprowadzenia i opracowania progra-mów edukacji zdrowotnej służących zmniejszeniu ryzyka [zachorowań], w tym informowania o potrzebie dezynfekcji sprzętu używanego do wstrzykiwania lub stosowania sprzętu jednorazowego użytku.

Należy udostępnić więźniom środki dezynfekujące, nie tylko dla ochro-ny przed chorobami zakaźnymi, ale również w celu umożliwienia im przestrzegania zasad higieny.

19. Konieczne jest opracowanie programów zdrowotnych i społecznych, które powinny przygotować uzależnionych od narkotyków więźniów do wyjścia na wolność i pomóc w zorganizowaniu ich pobytu na wa-runkowym zwolnieniu (umieszczenie w noclegowni, ośrodku opieki

267


postpenitencjarnej, szpitalu, zapewnienie opieki ambulatoryjnej lub wsparcia grupy terapeutycznej), pod warunkiem kontynuowania przez więźnia odpowiedniego leczenia.

20. Sądy i inne właściwe organy powinny w szerszym zakresie stosować środki nieizolacyjne, aby zachęcać osoby uzależnione od narkotyków do podejmowania leczenia w placówkach opieki zdrowotnej lub w in-stytucjach społecznych.

Należy zachęcać osoby uzależnione od narkotyków do uczestniczenia w oferowanych programach odwykowych.

21. Więźniom i ich rodzinom, małżonkom lub partnerom, którzy mają pra-wo do odwiedzin bez dozoru, należy udzielić informacji dotyczących HIV/AIDS oraz zaoferować pomoc psychologiczną i wsparcie.

Więźniom i ich partnerom należy udostępnić środki zapobiegawcze i antykoncepcyjne, zgodnie z powszechnie obowiązującym prawem.

22. Programy edukacji zdrowotnej należy dostosować do konkretnych potrzeb więźniarek.

Seropozytywne więźniarki w ciąży muszą otrzymywać taką samą po-moc i wsparcie, jakie otrzymują ciężarne kobiety przebywające na wolności.

Należy dostarczyć im jak najwięcej informacji na temat ryzyka zakażenia nienarodzonego dziecka i, jeżeli prawo krajowe przewiduje taką możliwość, zezwolić na dobrowolne przerwanie ciąży.

Seropozytywne dziecko kobiety przebywającej w więzieniu powinno pozostać z matką, jeżeli takie jest jej życzenie, zgodnie z regulacjami więziennymi. Dziecko powinno mieć dostęp do odpowiednich specja-listycznych usług medycznych.

23. Programy edukacji zdrowotnej powinny być dostosowane do potrzeb więźniów, szczególnie młodych, aby promować postawy i zachowania sprzyjające zapobieganiu rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, w tym HIV/AIDS.

24. Więźniowie cudzoziemcy zakażeni wirusem HIV lub chorzy na AIDS powinni otrzymywać takie same informacje, pomoc psychologiczną i mieć dostęp do takich samych usług medycznych jak pozostali więźniowie.

25. Nie powinno się uniemożliwiać przekazania zakażonego wirusem HIV lub chorego na AIDS więźnia zgodnie z postanowieniami dwustronnej umowy lub Konwencji Rady Europy o przekazywaniu osób skazanych.

Personel medyczny w kraju skazania powinien przesłać dokumentację medyczną dotyczącą osoby skazanej przekazywanej do jej kraju

268


pochodzenia, bezpośrednio do służb medycznych w kraju odpowie-dzialnym za wykonanie kary, z uwagi na fakt, że dokumentacja ta objęta jest tajemnicą lekarską.

26. Przygotowania do deportacji więźnia cudzoziemca zakażonego wirusem HIV lub chorego na AIDS mogą zostać przełożone na późniejszy termin ze względów humanitarnych, jeżeli więzień jest bardzo poważnie lub terminalnie chory.

II. Aspekty kryminologiczne

27. Priorytetem w kontrolowaniu chorób zakaźnych, w tym HIV/AIDS, jest wprowadzenie środków zapobiegawczych i rozpowszechnianie informacji służących podniesieniu świadomości i poczucia odpo-wiedzialności społeczeństwa.

28. Sankcje karne za zakażenie chorobą zakaźną i HIV/AIDS powinny być przewidziane w ramach istniejącego katalogu przestępstw, a wszczęcie postępowania karnego należy uznać za rozwiązanie ostateczne.

29. Wspomniane postępowanie karne powinno mieć na celu ukaranie tych, którzy pomimo prowadzonych kampanii informacyjnych podno-szących świadomość i nastawionych na zapobieganie rozprzestrzenia-niu HIV/AIDS, narażają na ryzyko życie, integralność fizyczną lub zdrowie innych osób.

30. Pracownicy administracji służby zdrowia oraz personel medyczny, którzy naruszyli normy i praktyki służące zapobieganiu rozprzestrze-niania się chorób zakaźnych lub którzy nie dopełnili obowiązku leczenia osób zakażonych HIV lub chorych na AIDS, powinni podlegać karom dyscyplinarnym oraz, w uzasadnionych przypadkach, sankcjom przewidzianym przepisami obowiązującego prawa karnego.

269


Teodor Bulenda


dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania

rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym

problemów zdrowotnych

Komentarz

1. Tytuł rekomendacji wskazuje, że zawarte w niej zalecenia dotyczą kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, w tym AIDS, w aspekcie więziennym i kryminologicznym oraz problemów zdrowot-nych w więzieniach związanych z tego rodzaju chorobami i ich kontrolą. Więcej jest zaleceń w tym pierwszym aspekcie niż w drugim. Terminowi „kontrola” nadano funkcjonalną treść. Został on użyty w szerszym znacze-niu i nie sprowadza się tylko do sprawdzenia stanu faktycznego, porówna-nia tego co istnieje z tym, co powinno być. Oprócz sprawdzania zawiera się w nim warstwa oceniania, diagnozowania, wnioskowania i postulowa-nia. Do znaczenia tego terminu montuje się również możliwość wpływu na zmianę kontrolowanej rzeczywistości. To funkcjonalne ujęcie kontro-li w komentowanej Rekomendacji ma sprowadzać się do zapobiegania rozprzestrzenianiu się w więzieniu chorób zakaźnych, choroby AIDS oraz zakażenia wirusem HIV.

2. W rekomendacji większą uwagę skoncentrowano na zaleceniach dotyczących zapobieganiu HIV/AIDS niż w ogóle chorobom zakaźnym w populacji więziennej. Zalecenia zostały wyrażone w kategorii powin-ności („powinno się”, „należy”, „konieczne jest”), możności („powinno się w miarę możliwości”), a nawet uznaniowości („można rozważyć”). Są one adresowane do organów postępowania wykonawczego, zwłaszcza do administracji więziennej oraz organów medycznych, lekarzy, pielęgniarek i innego personelu medycznego.

270

Teodor Bulenda

3. Nosicielstwo wirusa HIV oraz choroba AIDS nie są przeszkodą do przyjęcia tymczasowo aresztowanych i skazanych do jednostek peniten-cjarnych, przebywania w nich, i w zasadzie nie stanowią też wyłącznego powodu do stosowania wobec tych osób środków skutkujących skrócenie pobytu w tych jednostkach. Zaleca się zajmowanie osobami uwięziony-mi w kontekście chorób zakaźnych już od początku osadzenia ich w wię-zieniu, w tym zdiagnozowanie ich stanu zdrowia. Osobom tym powinno tworzyć się warunki do badań, leczenia i terapii, udzielać im informacji dotyczącej ich kondycji fizycznej i psychicznej oraz ewentualnie podej-mowanych rodzajów czynności medycznych, ich skutków i następstw. Jednym z podstawowych postulatów jest, aby więźniowie z chorobami zakaźnymi byli objęci opieką przez lekarzy, pielęgniarki i innych facho-wców medycznych, posiadających odpowiednią wiedzę na temat chorób zakaźnych, HIV/AIDS, umiejętności w zakresie diagnozowania, leczenia i terapii, jednocześnie podnoszący swoje kwalifikacje.

4. W postępowaniu z nosicielami wirusa HIV oraz chorymi na AIDS zaleca się, odwołując się do znanych już zasad, zapewnienie im opieki medycznej na równi z innymi, zakaz dyskryminacji, dostępność do lekarza i innego personelu medycznego, dobrowolność poddania się badaniom, testom, ograniczenie ingerencji w ich prawo do prywatności w zakresie powyższego nosicielstwa i choroby, poufność informacji, tajemnicę lekar-ską i zakaz eksperymentu medycznego z wyjątkiem leczniczego. Po pro-stu, postuluje się by traktować ich normalnie, bez niepotrzebnych lęków, sensacji, ekstraordynaryjnych zabiegów itp. Zalecenia nie czynią z nosi-cielstwa wirusa HIV lub choroby AIDS przesłanki do klasyfikacji lub se-gregacji więźniów, rozmieszczenia ich wewnątrz jednostki penitencjarnej, eliminowania ich lub ograniczania im możliwości korzystania z wszyst-kich przewidzianych prawem środków oddziaływania na osoby pozba-wione wolności, zatrudnienia, nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych oraz innych zajęć grupowych.

5. Obok środków profilaktycznych, zapobiegawczych chorobom za-kaźnym, zalecenia dopuszczają możliwość stosowania środków o charak-terze represyjnym. Przykładowo, wobec więźniów z HIV i AIDS uważa się za uzasadnione ferowanie środków dyscyplinarnych lub kary umiesz-czenia w celi izolacyjnej, gdy próbują wykorzystywać innych więźniów seksualnie lub w inny sposób wyrządzić im krzywdę lub pracownikom więzienia (9). Natomiast wobec osób powodujących zakażenia chorobą

271

Komentarz do Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej (...) kontrolowania chorób zakażnych (...)

zakaźną oraz HIV/AIDS, postuluje się włączenie takiego zachowania do katalogu przestępstw. Dla medyków winnych rozprzestrzenianiu się cho-rób zakaźnych, którzy naruszyli normy i praktyki temu służące oraz nie dopełnili obowiązku leczenia osób z HIV/AIDS zaleca się poddać ich od-powiedzialności dyscyplinarnej i karnej (30). W tym miejscu należy dodać, że w polskim prawie karnym odpowiedzialności karnej podlegają nosicie-le wirusa HIV, którzy świadomie, bezpośrednio zarażają innych (art. 161 § 1 kk). Podobnie jest w wypadku osób dotkniętych chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, narażających bezpośrednio inne osoby na zarażenie taką chorobą (art. 161 § 2 kk).

6. W rekomendacji są zalecenia, które budzą wątpliwości i są dysku-syjne. Przykładem mogą być zalecenia dotyczące dystrybucji prezerwa-tyw, udostępniania ich więźniom (7) oraz odwiedzin bez dozoru partnerów więźniów i udostępnianie im środków zapobiegawczych i antykoncepcyj-nych (21). Być może dałoby się je zaakceptować, przyjmując odpowied-nią wykładnię zawężającą. W naszym ustawodawstwie ogranicza się taką możliwość w zasadzie do osób bliskich. Innym przykładem może być za-lecenie udzielenia w miarę możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia więźniom zakażonym HIV w terminalnym stadium choroby (14). Wątpliwość wiąże się z kreowaniem takiego stanu zdrowia, jako przesłanki do udzielenia takiego zwolnienia. Chyba, że odczyta się owe zalecenie inaczej, jako powinność głębszego, bardziej przychylnego roz-patrzenia sprawy o warunkowe zwolnienie dla takich osób, uwzględniając przesłanki właściwe dla tej instytucji prawnej. Trafniejsze jednak jest na-sze ustawodawstwo, które przewiduje w takiej sytuacji zawieszenie postę-powania wykonawczego, a w określonych wypadkach i jego umorzenie. Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest uznawane w polskim prawie karnym jako środek poddający sprawcę przestępstwa próbie. Można mieć wątpliwości, czy jest sens poddania próbie osoby w terminalnym stadium tego rodzaju choroby.

7. W polskiej penitencjarystyce problematyka dotycząca nosicielstwa wirusa HIV i choroby AIDS pojawiła się w drugiej połowie lat 80. XX wieku. Od tego czasu do dziś różne były pomysły na sposób postępowania więźniów z HIV/AIDS. W początkowych latach mieliśmy do czynienia z przesadną ostrożnością przejawiającą się m.in. izolowaniem ich od innych uwięzionych, umieszczaniem w odrębnych celach, oddziałach,

272

Teodor Bulenda

stosowaniem specyficznych środków ostrożności (np. palenia resztek ich posiłków, prania oddzielnie ich bielizny), ujawnianiem ich zakażenia i choroby przez służbę medyczną administracji więziennej, nie tylko kierownictwu jednostek penitencjarnych itp. Gdyby odnieść zalecenia tej rekomendacji do tego jak wtedy było, to nasuwa się jeden wniosek, a mianowicie, że zdecydowana większość zaleceń nie byłaby respektowana. Obecnie jest diametralnie odwrotnie.

8. Generalnie można stwierdzić, że komentowana rekomendacja, a ściślej jej zalecenia służą prawidłowemu penitencjarnemu i medyczne-mu postępowaniu z więźniami chorymi na choroby zakaźne, w tym na AIDS i z nosicielami wirusa HIV. Mają one za cel zapobieganie – jak zaznaczono w tytule rekomendacji – rozprzestrzenianiu się tych chorób, kontrolę nad nimi oraz ochronę godności i praw osób chorych zakaźnie i zarażonych w okresie uwięzienia. Ponadto mogą być przydatne – może w niedługiej przyszłości – w pracach nad unifikacją postępowania z więź-niami w Europie, również tymi, o których wyżej mowa.

273




dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej

w więzieniu

(przyjęta przez Komitet Ministrów 8 kwietnia 1998 r. podczas 627. spotkania wiceministrów)

Komitet Ministrów działając na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,

biorąc pod uwagę, że opieka medyczna w więzieniach i poza nimi powin-na być oparta o takie same zasady etyczne;

będąc świadomym, że szacunek dla podstawowych praw więźniów wy-maga zapewnienia im profilaktyki medycznej i leczenia na takim samym poziomie, na jakim są one dostępne powszechnie;

zdając sobie sprawę z tego, że personel medyczny w więzieniach często spotyka się z trudnościami, wynikającymi ze sprzecznych oczekiwań ad-ministracji więziennej i więźniów, w konsekwencji czego musi stosować się do bardzo surowych zasad etycznych;

biorąc pod uwagę, że w interesie lekarzy więziennych, pozostałego perso-nelu medycznego, więźniów i administracji więziennej jest postępowanie w oparciu o jasno sprecyzowane prawo do opieki zdrowotnej w więzieniu i szczególnej roli lekarzy więziennych i pozostałego personelu medycznego;

biorąc pod uwagę szczególną sytuację w więzieniach związaną z prze-ludnieniem, istnieniem chorób zakaźnych, uzależnieniem od narkotyków, zaburzeniami psychicznymi, przemocą, odosobnieniem, koniecznością przeprowadzania badań, wymagającą zdecydowanej postawy etycznej przy świadczeniu opieki medycznej;

mając na uwadze Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawo-wych Wolności, Europejską Kartę Socjalną i Konwencję o Prawach Człowieka i Biomedycynie;

274

Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu

mając na uwadze Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom i Nie-ludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu i Karaniu oraz rekomendację do-tyczącą opieki zdrowotnej w więzieniach streszczoną w 3. sprawozdaniu ogólnym z działalności Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Tortu-rom i Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu i Karaniu;

odnosząc się do swojej Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne, które pomagają zagwarantować minimalne standardy człowie-czeństwa i godności w więzieniu;

odwołując się do Rekomendacji Nr R (90) 3 dotyczącej badań medycznych i Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych, oraz wytyczne WHO z 1993 r. dotyczące zakażeń wirusem HIV i AIDS w więzieniach;

mając na uwadze Rekomendację 1235 (1994) o psychiatrii i prawach czło-wieka oraz Rekomendację 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wol-ności w państwach członkowskich Rady Europy, przygotowanych przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy;

odnosząc się do Zasad Etyki Lekarskiej w Ochronie Osób Zatrzymanych i Więźniów przed stosowaniem Tortur oraz innego Okrutnego, Nie-ludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1982 r.;

odnosząc się do szczegółowych deklaracji Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA) dotyczących etyki lekarskiej, w szczególności deklaracji z Tokio (1975), deklaracji z Malty dotyczącej osób podejmujących protest głodowy (1991) oraz oświadczenia dotyczącego kontroli osobistej więź-niów (1993);

biorąc pod uwagę ostatnie reformy w strukturze, organizacji i regulacji więziennej służby zdrowia w kilku państwach członkowskich, w szczegól-ności w związku z reformami systemów opieki zdrowotnej;

biorąc pod uwagę różne struktury administracyjne państw członkowskich, które wymagają implementacji rekomendacji zarówno na poziomie fede-ralnym jak i stanowym;


275


– wzięcie pod uwagę, dokonując przeglądu swojego ustawodawstwa i praktyki w dziedzinie świadczenia opieki zdrowotnej w więzieniu, zasad i zaleceń zawartych w załączniku do niniejszej rekomendacji;

– zapewnienie możliwie jak najszerszego rozpowszechniania reko-mendacji wraz z jej uzasadnieniem, zwracając szczególną uwagę na wszystkie osoby i organy odpowiedzialne za organizację i świadczenie profilaktyki i opieki zdrowotnej w więzieniach.

Załącznik do Rekomendacji Nr R (98) 7I. Charakterystyka prawa do opieki medycznej w więzieniu

A. Dostęp do lekarza

1. Z chwilą rozpoczęcia wykonywania kary i podczas pobytu w więzieniu, więźniowie powinni o każdej porze mieć zapewniony niezwłoczny dostęp do lekarza albo wykwalifikowanej pielęgniarki, niezależnie od systemu odbywania kary, jeśli wymaga tego ich stan zdrowia. Wszyscy więźniowie powinni korzystać z odpowiednich badań przy przyjęciu do więzienia. Specjalny nacisk powinien być nałożony na badanie zaburzeń umysłowych, psychologicznej adaptacji do więzienia, obja-wów abstynencyjnych wynikających z zażywania narkotyków, leków albo alkoholu, a także na badanie chorych na choroby zakaźne i z chro- nicznymi dolegliwościami.

2. Aby zaspokajać potrzeby więźniów wynikające z ich stanu zdrowia, lekarze i wykwalifikowane pielęgniarki powinni być dostępni w pełnym wymiarze godzin w dużych jednostkach penitencjarnych, w zależności od liczby więźniów, ich rotacji oraz ich przeciętnego stanu zdrowia.

3. System więziennej opieki medycznej powinien przynajmniej zapewnić konsultacje ambulatoryjne i pomoc ratunkową. Gdy stan zdrowia więźniów wymaga leczenia, które nie może być zapewnione w wię-zieniu, powinno być ono, przy zachowaniu wszystkich standardów bezpieczeństwa, zapewnione w jednostkach publicznej służby zdrowia.

4. Więźniowie powinni mieć dostęp do lekarza w razie nagłej potrzeby, o każdej porze dnia i nocy. Osoba kompetentna do udzielenia pier-wszej pomocy powinna być zawsze obecna na terenie więzienia.

276


W razie poważnych i nagłych wypadków, lekarz, członkowie zespołu pielęgniarskiego i kierownictwo więzienia powinni być ostrzeżeni, a ak-tywny udział funkcjonariuszy przy nagłych wypadkach jest niezbędny.

5. Zapewniony powinien być dostęp do konsultacji i pomocy psychia-trycznej. W większych jednostkach penitencjarnych powinien być zespół opieki psychiatrycznej. Jeśli to nie jest dostępne, również i w mniejszych jednostkach, konsultacje powinny być zapewnione przez lekarza psychiatrę prowadzącego praktykę w szpitalu bądź pry-watnie.

6. Usługi wykwalifikowanego lekarza dentysty powinny być dostępne dla każdego więźnia.

7. Administracja więzienna powinna zadbać o współpracę z miejscowymi publicznymi i prywatnymi przychodniami medycznymi. Ponieważ nie jest łatwo zapewnić odpowiednie leczenie dla więźniów uzależnionych od narkotyków, alkoholu lub leków, konsultanci zewnętrzni udzielający pomocy specjalistycznej dla osób uzależnionych, powinni być wzy-wani w celach doradczych i leczniczych.

8. Tam gdzie jest to niezbędne, szczególne usługi powinny być świadczone więźniarkom. Kobiety w ciąży powinny być poddane kontroli me-dycznej i powinny mieć zapewnioną możliwość urodzenia dziecka w szpitalu publicznym w warunkach odpowiednich do ich stanu.

9. Podczas transportu do szpitala, pacjentowi powinien towarzyszyć lekarz bądź pielęgniarka, jeżeli jego stan tego wymaga.

B. Ekwiwalentność opieki medycznej

10. Polityka zdrowotna w więzieniach powinna być zgodna z krajową, powszechną polityką zdrowotną. Więzienna opieka medyczna po-winna zapewnić pomoc lekarską, psychiatryczną i stomatologiczną, a także realizować programy higieny i medycyny zapobiegawczej, w warunkach porównywalnych z dostępnymi w ramach powszechnej służby zdrowia dla ogółu społeczeństwa. Lekarze więzienni powin-ni korzystać z pomocy specjalistów. Jeśli druga opinia lekarska jest wymagana, to jest obowiązek zapewnienia jej.

11. Więzienna służba zdrowia powinna dysponować odpowiednią liczbą wy-kwalifikowanych pracowników medycznych, pielęgniarek i personelu

277


technicznego, jak również odpowiednich pomieszczeń, instalacji i urządzeń o jakości porównywalnej, jeśli nie identycznej, z tymi, które są dostępne w ramach publicznej służby zdrowia.

12. Rola ministra zdrowia powinna zostać wzmocniona w dziedzinie oceny jakości higieny, ochrony zdrowia i organizacji służby zdrowia w więzie-niach, zgodnie z ustawodawstwem krajowym. Jasny podział odpowie-dzialności i uprawnień powinien zostać ustanowiony przez ministerstwo zdrowia lub inne właściwe ministerstwo, które powinno współpraco-wać w realizacji zintegrowanej polityki zdrowotnej w więzieniach.

C. Zgoda pacjenta i poufność badań

13. Poufność badań powinna być zagwarantowana i respektowana na takich samych zasadach jak w powszechnym systemie opieki zdrowotnej.

14. Jeżeli więźniowie cierpią na jakąkolwiek chorobę, która powoduje trudności w rozumieniu ich sytuacji, zawsze powinni mieć prawo do informacji i wyrażenia zgody, zanim jakiekolwiek badanie medyczne albo leczenie zostanie w stosunku do nich podjęte, z wyjątkiem przypad-ków przewidzianych przez prawo. Powody przeprowadzenia każdego badania powinny być wyjaśnione i zrozumiane przez więźnia. Wska-zania do jakiegokolwiek leczenia powinny być więźniom wyjaśnione. Należy również wyjaśnić możliwość wystąpienia efektów ubocznych.

15. Świadoma zgoda powinna być uzyskiwana w przypadku osób cho-rych psychicznie, jak również w sytuacjach, w których obowiązkowe czynności medyczne nie pozostają w zgodzie z wymogami bezpie-czeństwa, na przykład w przypadku odmowy poddania się leczeniu lub odmowy przyjmowania posiłków.

16. Wszelkie odstępstwa od zasady wyrażenia zgody powinny być zgodne z prawem i zasadami stosowanymi w powszechnym systemie opieki zdrowotnej.

17. Tymczasowo aresztowani powinni mieć zapewnione prawo do żądania konsultacji z ich własnym lekarzem lub innym lekarzem, na ich własny koszt.

18. Skazani mogą zasięgnąć drugiej opinii lekarskiej i lekarz więzienny powinien wyrazić na to zgodę. Jednakże, za każdą decyzję co do zasadności tego wniosku, lekarz ponosi odpowiedzialność.

278


18. W razie przeniesienia więźnia do innego więzienia, należy przekazać jego pełną dokumentacją medyczną. Dokumenty medyczne powinny być przewożone w warunkach zapewniających ich pełną poufność. Więźniowie powinni być poinformowani o tym, że ich dokumentacja medyczna zostanie przekazana. Powinni mieć prawo do sprzeciwu wobec ich przekazania, zgodnie z ustawodawstwem krajowym.

Wszyscy więźniowie zwalniani z więzienia powinni otrzymać pisemną informację o ich stanie zdrowia, którą mogliby przekazać swojemu lekarzowi rodzinnemu.

D. Niezależność zawodowa

19. Lekarze pracujący w więzieniach powinni zapewnić każdemu więźniowi takie same standardy opieki zdrowotnej jak te, które otrzymują pacjenci w ramach publicznej służby zdrowia. Potrzeby zdrowotne więźnia powinny być zawsze główną troską lekarza.

20. Decyzje medyczne i inne oceny dotyczące zdrowia więźniów powin-ny być podejmowane jedynie na podstawie kryteriów medycznych. Pracownicy służby zdrowia powinni posiadać pełną niezależność w zakresie swoich kwalifikacji i kompetencji.

21. Za działania wykonywane przez pielęgniarki i pozostałych członków personelu medycznego, bezpośrednią odpowiedzialność powinien ponosić starszy lekarz, który nie powinien zlecać personelowi poza- medycznemu zadań innych niż dopuszczone przez prawo oraz zgodnych z zasadami etyki lekarskiej. Jakość usług medycznych i pielęgniarskich powinna być oceniana przez wykwalifikowany organ ds. zdrowia.

22. Wynagrodzenie lekarzy więziennych nie powinno być niższe niż otrzy-mywane przez lekarzy pracujących w ramach publicznej służby zdrowia.

II. Szczególna rola lekarza więziennego i innych pracowników służby zdrowia w kontekście środowiska więziennego

A. Wymagania ogólne

23. Rolą lekarza więziennego jest przede wszystkim dostarczanie odpo-wiedniej opieki medycznej i pomoc wszystkim więźniom, za których ponosi odpowiedzialność.

279


24. Oznacza to również doradztwo w sprawach zarządzania więzieniem w zakresie żywienia i środowiska, w którym przebywają więźniowie, jak również w odniesieniu do higieny i warunków sanitarnych.

25. Jeżeli jest to konieczne, pracownicy służby zdrowia powinni udzielać odpowiednich informacji oraz przeprowadzać odpowiednie szkolenia na tematy związane ze zdrowiem dla personelu więziennego.

B. Informacja, profilaktyka i edukacja zdrowotna

26. Przy przyjęciu do więzienia każda osoba powinna otrzymać informacje o prawach i obowiązkach, wewnętrznych przepisach, jak również wskazówki co do tego, jak i gdzie może uzyskać pomoc i radę. Te in-formacje powinny być przekazane w sposób zrozumiały dla każdego więźnia, a specjalne instrukcje więźniom nie potrafiącym czytać.

27. Program edukacyjny na temat zdrowia powinien być wdrożony we wszystkich jednostkach. Zarówno więźniowie jak i administracja więzienia powinni otrzymywać podstawowe informacje o promocji zdrowia, w szczególności z uwzględnieniem ochrony zdrowia osób pozbawionych wolności.

28. Nacisk należy położyć na wyjaśnienie korzyści jakie dają badania przesiewowe, dobrowolne i anonimowe w zakresie chorób zakaźnych i możliwych negatywnych skutków zapalenia wątroby, chorób prze-noszonych drogą płciową, gruźlicy lub zakażenia HIV. Więźniowie, którzy przechodzą badania muszą mieć zapewnioną późniejszą konsultację medyczną.

29. Program edukacji zdrowotnej powinien mieć na celu wspieranie roz-woju zdrowego stylu życia oraz umożliwienie więźniom podejmowania właściwych decyzji w odniesieniu do ich własnego zdrowia i zdrowia ich rodzin, ochrony ich integralności, zmniejszenia ryzyka uzależnienia i recydywy. Takie podejście powinno motywować więźniów do uczest-niczenia w programach ochrony zdrowia, w których uczą się w spójny sposób zachowania i strategii minimalizacji ryzyka dla ich zdrowia.

C. Szczególne postaci patologii i profilaktyczna opieka zdrowotna w więzieniach

30. Jakiekolwiek oznaki przemocy zauważone przez lekarza podczas badania przy przyjęciu do więzienia powinny być w pełni przez

280


niego udokumentowane, razem z istotnymi oświadczeniami więźnia i jego konkluzjami. Informacje te powinny być, za zgodą więźnia, udostępnione administracji więzienia.

31. Jakiekolwiek informacje o przypadkach przemocy wobec więźniów, które miały miejsce w trakcie pozbawienia wolności powinny być przekazane właściwym organom. Z reguły takie działania powinny być podjęte za zgodą więźnia.

32. W niektórych wyjątkowych sytuacjach, w każdym przypadku w ścis-łej zgodności z zasadami etyki zawodowej, świadoma zgoda więźnia na zgłoszenie poważnego incydentu, stanowiącego prawdziwe niebezpieczeństwo, nie jest niezbędna, jeżeli lekarz tak uzna, w imię odpowiedzialności zarówno za pacjenta, jak i resztę społeczności więziennej. Personel medyczny powinien zbierać, w razie potrzeby, okresowe dane statystyczne dotyczące zauważonych urazów, w celu przekazywania ich zarządzającym więzieniem i ministerstwu, zgod-nie z krajowymi przepisami o ochronie danych osobowych.

33. Pracownicy służby zdrowia powinni być odpowiednio przeszko-leni, tak żeby ich zachęcić do zgłaszania fizycznych i psychicznych problemów zdrowotnych, które mogą zauważyć wśród populacji więziennej.

D. Szkolenia personelu więziennej służby zdrowia

34. Lekarze więzienni powinni być dobrze przygotowani, zarówno w za-kresie rozpoznania chorób somatycznych, jak i psychicznych. Ich szko-lenie powinno obejmować nabycie wstępnej wiedzy teoretycznej, zro-zumienie środowiska więziennego i jego wpływ na praktykę medyczną oraz ocenę umiejętności i staż pod okiem bardziej doświadczonych lekarzy. Powinny być również organizowane regularne szkolenia w miejscu pracy.

35. Właściwe szkolenia powinny być również dostępne dla innych pra-cowników służby i obejmować wiedzę na temat funkcjonowania więzienia i stosownych przepisów więziennych.

281


III. Organizacja opieki zdrowotnej w więzieniach ze szczególnym uwzględnieniem sposobu postępowania

w przypadku często występujących problemów

A. Choroby zakaźne, w szczególności: zakażenie HIV, AIDS, gruźlica, wirusowe zapalenie wątroby

36. Należy podjąć odpowiednie działania profilaktyczne w celu uniknięcia zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.

37. Testy w kierunku HIV powinny być wykonywane wyłącznie za zgodą więźnia, w sposób anonimowy i zgodnie z obowiązującymi przepisa-mi. Konsultacja medyczna powinna być dostępna zarówno po, jak i przed wykonaniem testu.

38. Izolacja pacjenta z chorobą zakaźną jest uzasadniona tylko wtedy, jeżeli takie same środki zostałyby podjęte poza środowiskiem więziennym, z tych samych powodów medycznych.

39. Osoby, które są nosicielami wirusa HIV, nie powinny być traktowane odmiennie, z zastrzeżeniem postanowień zawartych w pkt. 40.

40. Poważnie chorzy na choroby związane z AIDS, powinni być leczeni w ramach więziennej służby zdrowia, bez konieczności ucieka- nia się do całkowitego ich odosobnienia. Pacjenci, którzy muszą być chronieni przed chorobami zakaźnymi przenoszonymi przez innych pacjentów, powinni być odizolowani tylko wtedy, gdy takie działanie jest niezbędne dla ich dobra, aby zapobiec nabyciu równoczesnych infekcji, szczególnie w przypadkach, gdy ich układ odpornościowy jest poważnie osłabiony.

41. W przypadku wykrycia gruźlicy, wszelkie niezbędne środki powinny być zastosowane w celu zapobieżenia rozprzestrzenianiu się zakażenia, zgodnie z odpowiednimi przepisami. Interwencje terapeu-tyczne powinny być podejmowane w takim samym zakresie, w jakim byłyby podejmowane poza więzieniem.

42. Ponieważ jedyną skuteczną metodą zapobiegania rozprzestrzenia-niu się wirusa zapalenia wątroby typu B są szczepienia przeciwko temu wirusowi, powinny być one dostępne zarówno dla więźniów, jak i dla personelu. Informacje i odpowiednie środki powinny być udostępniane, biorąc pod uwagę fakt, że zapalenie wątroby typu B i C

282


jest przekazywane głównie przy okazji dożylnego zażywania nar-kotyków, poprzez nasienie i krew.

B. Uzależnienie od narkotyków, alkoholu oraz leków: zarządzanie lekami i ich dystrybucja

43. Opieka nad więźniami z problemami związanymi z narkomanią i alkoholizmem musi być cały czas rozwijana, biorąc pod uwagę za-lecenia dla osób uzależnionych od narkotyków wydane przez Grupę Współpracy ds. zwalczania nadużywania narkotyków i nielegalnego handlu narkotykami [Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illict Trafficking in Drugs] (Grupa Pompidou). Dlatego też należy zapewnić odpowiednie szkolenia dla lekarzy i personelu więziennego oraz rozwijać współpracę z zewnętrznymi ośrodkami doradczymi, w celu kontynuowania terapii po powrocie do społeczeństwa.

44. Lekarze więzienni powinni zachęcać więźniów do korzystania z sys-temu pomocy społecznej i psychoterapeutycznej, w celu zapobiega-nia zagrożeniom związanym z nadużywaniem narkotyków, leków i alkoholu.

45. Leczenie objawów odstawienia narkotyków, alkoholu lub leków po-winno być prowadzone według tych samych zasad, które są stoso-wane w ramach publicznej służby zdrowia.

46. Więźniowie, którzy przeszli kurację odwykową, powinni być za-chęceni przez lekarza do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków w celu uniknięcia powrotu do nałogu, zarówno w więzieniu, jak i po jego opuszczeniu.

47. Więźniowie powinni mieć dostęp do specjalistycznego doradcy, który jest w stanie zapewnić im odpowiednie wsparcie, zarówno w więzieniu, jak i po jego opuszczeniu. Dorady tacy powinni być również wsparciem dla więziennego personelu medycznego.

48. Więźniom powinno się zezwalać na posiadanie przepisanych im leków. Jednak leki, których przedawkowanie jest niebezpieczne należy wydawać w dawkach jednorazowych.

49. W konsultacji ze specjalistą w zakresie farmacji, lekarz więzienny powinien przygotować listę leków zazwyczaj przepisywanych więźniom. Wyłączną odpowiedzialność za recepty ponoszą lekarze,

283


a leki powinny być rozprowadzane tylko przez upoważniony personel.

C. Osoby, które nie powinny być poddawane dalszej izolacji: poważne upośledzenie fizyczne, zaawansowany wiek, choroby terminalne

50. Więźniowie z poważnymi upośledzeniami fizycznymi i osoby w podeszłym wieku powinny przebywać w warunkach umożliwiają-cych im normalne funkcjonowanie i nie powinni być izolowani od reszty populacji więziennej. Dla więźniów niepełnosprawnych i poru- szających się na wózku inwalidzkim powinny być wprowadzone udo-godnienia podobne do tych, jakie funkcjonują poza więzieniem.

51. Decyzja o tym kiedy pacjenci chorzy terminalnie mają być przenie-sieni do szpitala poza murami więzienia powinna być podejmowana wyłącznie ze względów zdrowotnych. W oczekiwaniu na przeniesie-nie pacjenci powinni otrzymać opiekę optymalną dla terminalnej fazy choroby, w ramach więziennej placówki zdrowia. W takich przypad-kach należy uwzględnić okresową opieką zastępczą w hospicjum. Powinno się również rozważyć zastosowanie prawa łaski z powodów zdrowotnych lub wcześniejsze zwolnienie.

D. Objawy chorób psychicznych, zaburzenia psychiczne i poważne zaburzenia osobowości, ryzyko samobójstw

52. Administracja więzienna i ministerstwo odpowiedzialne za zdrowie psychiczne powinny współpracować w celu organizowania opieki psychiatrycznej dla więźniów.

53. Pomoc psychiatryczna i społeczna dla więźniów powinny mieć na celu udzielanie więźniom pomocy i porad oraz zmierzać do wzmocnienia ich umiejętności radzenia sobie i adaptacji. Podmioty dostarczające te usługi powinny koordynować swoje działania. Ich niezależność za-wodowa powinna być zapewniona, z uwzględnieniem specyficznych warunków więzienia.

54. Skazani za przestępstwa seksualne powinni mieć dostęp do badań psychiatrycznych i psychologicznych oraz do odpowiedniego lecze-nia podczas pobytu w więzieniu oraz po jego opuszczeniu.

55. Więźniowie cierpiący na poważne zaburzenia psychiczne powinni przebywać i być leczeni w odpowiednio wyposażonym, i posiadającym

284


odpowiednio przeszkolonych pracowników, oddziale szpitalnym. Decyzja o przyjęciu więźnia do szpitala publicznego powinna być podejmowana przez psychiatrę i zatwierdzona przez właściwe władze.

56. Przypadki, w których nie można uniknąć całkowitej izolacji pacjen-tów z zaburzeniami psychicznymi powinny być ograniczone do ab-solutnego minimum, i tak szybko jak to możliwe zastąpione ciągłą, indywidualną opieką pielęgniarską.

57. W wyjątkowych okolicznościach dopuszczalne jest stosowanie przy-musu wobec pacjentów ciężko chorych psychicznie, przez krótki okres, aż do momentu uzyskania pożądanego efektu poprzez zastoso-wanie właściwego leczenia uspokajającego.

58. Zarówno personel medyczny jak i inni pracownicy powinni stale oceniać ryzyko popełnienia samobójstwa. W chwilach kryzysu po-winno się stosować siłę fizyczną w celu zapobieżenia samookalecze-niom, ścisłą i stałą obserwację, dialog i odpowiednie wsparcie.

59. Po zwolnieniu z więzienia powinna być zapewniona kontynuacja leczenia w ośrodku specjalistycznym.

E. Odmowa leczenia, protest głodowy

60. W przypadku odmowy poddania się leczeniu, lekarz powinien zażądać pisemnego oświadczenia podpisanego przez pacjenta w obecności świadka. Lekarz powinien udzielić pacjentowi pełnej informacji o prawdopodobnych korzyściach z leczenia, możliwych alternatyw terapeutycznych i ostrzec go o ryzyku związanym z jego odmową. Należy zrobić wszystko, żeby pacjent miał pełne zrozumienie swojej sytuacji. Jeżeli trudności ze zrozumieniem wynikają z nieznajomości języka, należy skorzystać z usług doświadczonego tłumacza.

61. Diagnoza medyczna więźnia podejmującego protest godowy może być dokonana tylko za wyraźną zgodą pacjenta, chyba że cierpi on na poważne zaburzenia psychiczne, które wymagają przekazania go służbom psychiatrycznym.

62. Protestującym, odmawiającym przyjmowania posiłków, należy w spo- sób obiektywny przedstawić szkodliwe skutki ich działań dla ich samopoczucia fizycznego, tak aby zrozumieli niebezpieczeństwo długotrwałej głodówki.

285


63. Jeżeli w opinii lekarza stan głodującego znacznie się pogarsza, jest on zobowiązany do zgłoszenia tego faktu odpowiednim władzom i podjęcia działań zgodnych z prawem krajowym (oraz standardami zawodowymi).

F. Przemoc w więzieniu: postępowania i sankcje dyscyplinarne, kary izolacyjne, środki przymusu bezpośredniego, reżim dla więźniów niebezpiecznych

64. Więźniowie, którzy z uzasadnionych przyczyn obawiają się aktów przemocy, w tym ewentualnej przemocy seksualnej ze strony innych więźniów, lub którzy w przeszłości byli ofiarami ataków, lub w inny sposób zostali pokrzywdzeni przez członków społeczności więziennej, powinni mieć dostęp do pełnej ochrony ze strony członków personelu więziennego.

65. Rola lekarza więziennego nie powinna polegać na zezwalaniu lub zatwierdzaniu użycia siły przez funkcjonariuszy, którzy ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie porządku i dyscypliny.

66. W przypadku zastosowania kary dyscyplinarnej polegającej na izolacji więźnia, innej kary dyscyplinarnej lub innych środków bezpieczeństwa, które mogłyby mieć negatywny wpływ na zdrowie fizyczne lub psy-chiczne więźnia, pracownicy służby zdrowia powinni zapewnić pomoc medyczną lub leczenie, na żądanie więźnia lub personelu więzienia.

G. Specjalne programy zdrowotne: programy socjoterapeutyczne, wzmacnianie więzi rodzinnych i kontaktów ze światem zewnętrznym, matki i dzieci

67. Programy socjoterapeutyczne powinny być organizowane na takich samych zasadach jak poza zakładami karnymi i pod szczególną kontrolą. Lekarze powinni być gotowi do konstruktywnej współpracy w celu umożliwienia więźniom korzystania z takich programów, a tym samym zdobycia umiejętności społecznych, które mogą pomóc w zmniejszeniu ryzyka powrotu do przestępstwa po zwolnieniu.

68. Należy rozważyć możliwość wyrażenia zgody na spotkania więźniów z ich partnerami seksualnymi, bez wizualnego dozoru.

69. Bardzo małe dzieci matek pozbawionych wolności powinny mieć możliwość pozostania z nimi, w celu umożliwienia matkom sprawowania

286


nad nimi opieki niezbędnej dla utrzymania prawidłowego stanu zdrowia oraz zachowania więzi emocjonalnych i psychologicznych.

70. Szczególne udogodnienia należy zapewnić matkom i towarzyszącym im dzieciom (żłobki, opieka dzienna).

71. Lekarze nie powinni angażować się w decyzje administracyjne dotyczące separacji matek i dzieci, które osiągnęły pewien wiek.

H. Kontrole osobiste, zaświadczenia i badania lekarskie

72. Dokonywanie kontroli osobistych należy do kompetencji władz ad-ministracyjnych, lekarz więzienny nie powinien się w nie angażować. Jednakże, intymne badania lekarskie powinny być przeprowadzane przez lekarza, gdy istnieje obiektywnie uzasadniona przyczyna jego zaangażowania.

73. Lekarze więzienni nie powinni sporządzać żadnych medycznych lub psychiatrycznych zaświadczeń dla celów obrony lub oskarżenia, chyba że na formalny wniosek więźnia lub żądanie sądu. Nie powinni również występować w roli biegłego sądowego w postępowaniach sądowych dotyczących tymczasowo aresztowanych. Pobrany materiał może być gromadzony i badany przez lekarzy więziennych tylko na potrzeby diagnostyki i wyłącznie w celach medycznych.

74. Badania medyczne na więźniach powinny być prowadzone zgodnie z zasadami określonymi w Rekomendacji Nr R (87) 3 o Europej-skich Regułach Więziennych, Nr R (90) 3 w sprawie badań me-dycznych nad ludźmi i Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kry-minologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych w więzieniu.

287


Teodor Bulenda


dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu

Komentarz

1. Komentowana rekomendacja składa się z preambuły i obszerne-go załącznika do tej rekomendacji. W preambule przytoczono założe-nia i wybrane dokumenty międzynarodowe, które zostały uwzględnione w opracowaniu tej rekomendacji oraz postulaty wprowadzenia zaleceń do ustawodawstwa i praktyki penitencjarnej i ich respektowania. Załącznik zawiera 74 zasady i zalecenia, które w trzech wyodrębnio-nych częściach dotyczą: charakterystyki prawa do opieki medycznej w więzieniu, roli lekarza więziennego i innych pracowników więziennej służby zdrowia, organizacji opieki zdrowotnej, sposobu postępowania w wybranych rodzajach problemów zdrowotnych. W tytule rekomendacji zostały wyeksponowane dwa aspekty opieki zdrowotnej, tj. etyczny i organizacyjny. Jednakże jej treść ujawnia również inne aspekty, w tym prawny.

2. Zdrowie człowieka, bez względu w jakiej sytuacji się on znajduje, jest jednym z podstawowych dóbr osobistych i podlega prawnej ochro-nie. Jego ochrona należy do obowiązków państwa. W wypadku człowieka uwięzionego zdrowie i jego ochrona od dawna zostały wpisane do prawa i polityki penitencjarnej. Zalecenia omawianej rekomendacji zostały sfor-mułowane, gdy problem zaspokojenia potrzeb zdrowotnych więźniów był już w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, w znacz-nym stopniu rozwiązywany a organizacja świadczeń i usług medycznych funkcjonowała na względnie dobrym poziomie. Odnosząc je do obecnego naszego ustawodawstwa i praktyki penitencjarnej łatwo zauważyć, że na ogół są one zbieżne z realizowanymi u nas standardami.

288

Teodor Bulenda

3. Zalecenia rekomendacji zostały skierowane do różnych podmiotów, przede wszystkim do tych, których zadania, kompetencje i obowiązki bezpośrednio odnoszą się do wykonywania kar kryminalnych, środków karnych i innych izolacyjnych środków. Jest to zrozumiałe, gdyż za ochro-nę zdrowia osób pozbawionych wolności odpowiedzialność ponoszą przede wszystkim organy postępowania wykonawczego, w tym zwłasz-cza organy administracji więziennej. Są one odpowiednio obligowane do zapewnienia tym osobom opieki medycznej, tworzenia warunków służą-cych do urzeczywistnienia przysługującego im prawa do zdrowia i jego ochrony. Przymusowe pozostawanie, w krańcowych przypadkach nawet dożywotnio, w gestii tych organów uzasadnia objęcie ich opieką medycz-ną i to równą takiej, jaka przysługuje innym osobom. Zalecenia dają temu jednoznaczny wyraz.

4. Jedne zalecenia są właściwe dla postępowania wykonawczego i mają wymiar penitencjarny, drugie zaś są właściwe dla postępowania medycz-nego i mają wymiar stricte medyczny. W komentowanej rekomendacji zalecenia dotyczące obu wymiarów zostały umiejętnie skompilowane. W ustawodawstwie i praktyce penitencjarnej w wielu wypadkach docho-dzi do konfliktów celów penitencjarnych z celami medycznymi, raz pre-ferencje daje się jednym, raz drugim. Uwidaczniają to również omawiane zalecenia. Co więcej, Komitet Ministrów formułując owe zalecenia zda-wał sobie sprawę ze specyfiki środowiska więziennego, występujących w nim zespołów ludzi, w tym zwłaszcza uwięzionych, bazy, urządzeń, w którym zachodzi konieczność ograniczeń w realizacji celów, działań penitencjarnych i medycznych, jeżeli nie prawnych, to rzeczywistych.

5. W rekomendacji mamy do czynienia z prospektywnym podejściem, które wyraża się w zaleceniu odpowiedniej opieki zdrowotnej na czas uwięzienia i po uwięzieniu. W tym drugim, opieka ma służyć także uła-twieniu więźniom ich readaptacji, reintegracji społecznej po opuszczeniu jednostek penitencjarnych. Udzielane im świadczenia mają przede wszyst-kim służyć zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie ich zdro-wia. Więźniowie mają prawo do uzyskania informacji o stanie swojego zdrowia i do konsultacji medycznych. Część zaleceń dotyczy postępowa-nia medycznego i penitencjarnego z wybranymi kategoriami więźniów, a mianowicie: chorych na choroby zakaźne, w tym nosicieli wirusa HIV i chorych na AIDS, przejawiających zaburzenia psychiczne, uzależnionych od narkotyków, alkoholu i leków, niepełnosprawnych, kobiet, również

289

Komentarz do Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki (...)

tych w ciąży, posiadających małoletnie dzieci, a także chorych na gruźlicę i zapalenie wątroby.

6. Zalecenia pozostawiają znaczną autonomię więźniowi wobec inter-wencji medycznej. Pozostawiają mu swobodę decydowania o sobie, wyra-żania zgody na interwencję medyczną, na świadczenia medyczne. Zaleca się, aby „wszelkie odstępstwa od zasady wyrażenia zgody były zgodne z prawem i powinny rządzić się tymi samymi zasadami, które mają zasto-sowanie w powszechnym systemie opieki zdrowotnej” (16). Polskie pra-wo penitencjarne zawiera odstępstwo od zasady dobrowolności leczenia, od zgody pacjenta. Przepisy tego prawa dopuszczają dokonanie w okre-ślonych warunkach zabiegu lekarskiego wbrew woli więźnia. Zabieg taki można wykonać, mimo sprzeciwu więźnia, gdy życiu więźnia zagraża po-ważne niebezpieczeństwo (art. 118 kkw). Takiego rozwiązania prawnego nie ma w odniesieniu do ludzi nieuwięzionych.

7. Z treści rekomendacji wynika, że zalecenia odnoszą się do ugrunto-wanych już w systemie medycznym rodzajów działalności, a mianowicie: do promocji zdrowia, diagnozowania, leczenia, rehabilitacji, rewalidacji i terapii, do działań mających na celu troszczenie się o zdrowie więźniów. Wielokrotnie w zaleceniach powtarza się, że opieka zdrowotna więźniów ma być na takim samym poziomie jaki przewidziano w powszechnym sys-temie. W zaleceniach szczególną uwagę przywiązuje się także do edukacji zdrowotnej.

8. Wiele jest zaleceń dotyczących organizacji opieki zdrowotnej spra-wowanej nad więźniami oraz roli i zadań personelu medycznego, w tym przede wszystkim lekarzy. Uznaje się w nich, że opieka ta jest sprawowa-na przez więzienne zakłady opieki zdrowotnej. Na podstawie tych zaleceń można wnioskować, że Komitet Ministrów nie przesądza o tym, czy mają to być zakłady państwowe czy prywatne. Co do roli i zadań medycznego personelu więziennego zaleca się, aby medycy swoją rolę pełnili respektu-jąc także zasady etyczne. Wymaga się od nich profesjonalizmu i wysokich kwalifikacji oraz, aby nałożone na nich obowiązki wykonywali starannie. Wymaga się, zwłaszcza od lekarzy i pielęgniarek, aby byli dostępni dla więźniów w pełnym wymiarze godzin i w liczbie odpowiedniej do liczby więźniów. Zadaniem lekarzy ma być również „doradztwo w sprawach za-rządzania więzieniem w zakresie żywienia i środowiska, w którym prze-bywają więźniowie, jak również w odniesieniu do higieny i warunków

290

Teodor Bulenda

sanitarnych” (24). Na uwagę zasługuje podkreślenie w zaleceniach potrze-by kooperacji, współdziałania z miejscowymi publicznymi i prywatnymi zakładami opieki zdrowotnej.

9. Omawiana rekomendacja zawiera zalecenia, w których postuluje się rozwiązania budzące wątpliwości lub które nie są w pełni realizowane w naszym porządku prawnym i praktyce penitencjarnej. Przykładem może być postulowanie zagwarantowania poufności badań i respektowania jej „na takich samych zasadach, jak w powszechnym systemie opieki zdro-wotnej”. Nie spełnia tego postulatu przyjęte w naszym ustawodawstwie i praktyce udzielanie świadczeń zdrowotnych więźniom przebywającym w zakładzie karnym typu zamkniętego w obecności funkcjonariusza nie-wykonującego zawodu medycznego (art. 115 § 7 kkw); zezwolenie na posiadanie przez więźniów przepisanych im leków, z wyjątkiem leków, których przedawkowanie jest niebezpieczne (48), zakaz udziału lekarza w „procesie zatwierdzania użycia siły przez funkcjonariuszy” (65) oraz roz-ważenie możliwości „wyrażenia zgody na spotkania więźniów z ich part-nerami seksualnymi, bez wizualnego dozoru” (68). Nie precyzuje się m.in., czy partnerzy mogą rekrutować się tylko spoza populacji więziennej.

10. Polityka ustawodawcza dotycząca postępowania z więźniami oraz działalność administracji więziennej znamionują się, zwłaszcza po zmianie ustrojowej w naszym kraju, stałym podnoszeniem jakości opie-ki zdrowotnej nad osobami pozbawionymi wolności. Zalecenia zawarte w komentowanej rekomendacji są cenne dla wzbogacenia tego proce-su i doskonalenia ochrony zdrowia tych osób. Te zaś, które są zbieżne z naszymi już realizowanymi rozwiązaniami można uznać za potwier-dzające słuszność i użyteczność naszego ustawodawstwa i praktyki penitencjarnej.

291




o warunkowym zwolnieniu(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 24 września 2003 r.



uznając, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży ustalenie wspólnych zasad dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności, co wzmocni współpracę międzynarodową w tym zakresie;

uznając, że warunkowe zwolnienie jest jednym z najskuteczniejszych i najbardziej konstruktywnych środków zapobiegania powrotowi do przestęp-stwa i promowania powrotu do życia w społeczeństwie w ramach planowej, wspomaganej i nadzorowanej reintegracji więźniów ze społeczeństwem;

uznając, że należy korzystać z tego środka w sposób odpowiadający okolicznościom danej sprawy oraz zgodnie z zasadami sprawiedliwości i uczciwości;

uznając, że koszty materialne pozbawienia wolności poważnie obciążają społeczeństwo oraz, jak wynika z badań, że kara pozbawienia wolności w wielu przypadkach wpływa negatywnie na skazanego i uniemożliwia proces resocjalizacji;

uznając, z uwagi na powyższe, potrzebę zmniejszania wymiaru kar pozba-wienia wolności w największym możliwym stopniu oraz uznając, iż za-stosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia stanowi ważny element na drodze do osiągnięcia celu, o którym mowa powyżej;

uznając, że środek w postaci warunkowego zwolnienia wymaga wsparcia liderów politycznych, urzędników administracji, sędziów, prokuratorów, adwokatów i opinii publicznej, którym to osobom i grupom należy przed-stawić szczegółowe wyjaśnienie przyczyn zmian zasad odbywania kary pozbawienia wolności;

292

Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu

uznając, że regulacje prawne i praktyka stosowania warunkowego zwol-nienia powinny odpowiadać podstawowym zasadom demokratycznego państwa prawnego, którego zasadniczym celem jest zagwarantowanie przestrzegania praw człowieka zgodnie z postanowieniami Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz orzecznictwem organów, którym powie-rzono jej stosowanie;

pamiętając o Europejskiej Konwencji o nadzorze nad warunkowo skaza-nymi i warunkowo zwolnionymi (ETS nr 51);

uznając znaczenie:

– Rezolucji (65) 1 w sprawie kary w zawieszeniu, probacji i innych rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności;

– Rezolucji (70) 1 praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi sprawcami przestępstw;

– Rezolucji (76) 2 w sprawie postępowania ze skazanymi na długo-terminowe kary pozbawienia wolności;

– Rezolucji (76) 10 w sprawie określonych środków alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności;

– Rekomendacji Nr R (82) 16 w o czasowym opuszczaniu więzienia;

– Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne;

– Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu;

– Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych;

– Rekomendacji Nr R (92) 17 w sprawie spójności orzecznictwa karnego;

– Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wykonywanie kar i innych środków;

– Rekomendacji Nr R (99) 22 w dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej;

– Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji europej-skich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych;

293


Komitet Ministrów zaleca, aby rządy państw członkowskich:

1) wprowadziły do obowiązujących przepisów prawa możliwość warunkowego zwolnienia, jeżeli istniejące ustawodawstwo jej nie przewiduje;

2) kierowały się w swoich aktach prawnych, polityce karnej i peniten-cjarnej, i praktykach regulujących kwestie warunkowego zwolnienia zasadami zawartymi w załączniku do niniejszej rekomendacji;

3) zadbały o rozpowszechnianie, w jak najszerszym zakresie, treści rekomendacji w sprawie warunkowego zwolnienia i memorandum wyjaśniającego.

Załącznik do Rekomendacji Rec (2003) 22I. Definicja warunkowego zwolnienia

1. W rozumieniu niniejszej rekomendacji, warunkowe zwolnienie ozna-cza przedterminowe zwolnienie skazanego więźnia na indywidualnie określonych warunkach. Niniejsza definicja nie obejmuje amnestii i ułaskawień.

2. Warunkowe zwolnienie należy do nieizolacyjnych środków karnych. Wprowadzenie tego środka do ustawodawstwa i stosowanie w indy-widualnych przypadkach regulują Europejskie Reguły dotyczące sank-cji i środków alternatywnych zawarte w Rekomendacji Nr R (92) 16, jak również Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implemen-tacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternaty-wnych.

II. Zasady ogólne

3. Celem warunkowego zwolnienia powinno być wspieranie więźniów na etapie przystosowywania się na nowo do praworządnego życia w społeczeństwie poprzez określanie warunków pobytu na wolności oraz sprawowanie nadzoru nad zwalnianą osobą, co ma pozwolić na osiągnięcie tego celu i przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa publicznego oraz obniżenia poziomu przestępczości w społeczeństwie.

4.a. W celu zmniejszenia szkodliwych skutków pozbawienia wolności i promowania powrotu do życia w społeczeństwie na warunkach,

294


które mają zagwarantować bezpieczeństwo pozostałych członków społeczeństwa, prawo powinno zapewniać możliwość skorzystania z warunkowego zwolnienia wszystkim skazanym więźniom, także tym, wobec których orzeczono karę dożywotniego pozbawienia wolności.

4.b. Jeżeli z uwagi na niski wymiar kary pozbawienia wolności zastoso-wanie warunkowego zwolnienia nie jest możliwe, należy poszukać innych sposobów realizacji opisanych powyżej celów.

5. Przystępując do odbywania kary więźniowie powinni wiedzieć w ja-kim terminie uzyskają prawo do ubiegania się o warunkowe zwolnie-nie po odbyciu minimalnego okresu kary (okres ten definiuje się w kategoriach bezwzględnych lub poprzez odniesienie do części orzeczonej kary) oraz jakie są kryteria przyznania warunkowego zwolnienia („system dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia”), albo też kiedy warunkowe zwolnienie będzie im przysługiwać z mocy prawa po odbyciu określonej części kary zdefiniowanej w katego-riach bezwzględnych lub poprzez odniesienie do części orzeczonej kary („system obligatoryjnego warunkowego zwolnienia”).

6. Długość minimalnego lub ustalonego okresu odbywania kary, po którym dopuszczalne jest warunkowe zwolnienie, powinna być określona w sposób umożliwiający osiągnięcie celu warunkowego zwolnienia.

7. Należy uwzględnić kwestie oszczędności, jakie można by poczynić stosując system automatyczny warunkowego zwolnienia, w odnie-sieniu do kar w przypadku których zindywidualizowana ocena negatywna wiązałaby się jedynie z niewielkim przesunięciem daty zwolnienia.

8. W celu zmniejszenia ryzyka powrotu do przestępstwa u warunkowo zwalnianych więźniów, należałoby wprowadzić możliwość ustalania zindywidualizowanych, dostosowanych do konkretnego przypadku warunków zwolnienia, takich jak:

– obowiązek zapłaty odszkodowania lub naprawienia szkody wyrządzonej ofiarom przestępstwa;

– obowiązek podjęcia leczenia uzależnienia od narkotyków lub alko-holu, lub jakiejkolwiek innej choroby pozostającej w wyraźnym związku z popełnionym przestępstwem;

295


– obowiązek podjęcia pracy lub innej dozwolonej formy aktywności zawodowej, takiej jak rozpoczęcie nauki lub szkoleń zawodowych;

– obowiązek udziału w programach rozwoju zawodowego;

– zakaz zamieszkiwania lub przebywania w określonych miejscach.

9. Co do zasady, warunkowemu zwolnieniu powinien towarzyszyć dozór obejmujący wsparcie oraz środki kontrolne. Charakter, długość i intensywność dozoru należy dostosować do każdego przypadku. W okresie warunkowego zwolnienia należy dopuścić możliwość dostosowania jego warunków do zmieniającej się sytuacji.

10. Warunki lub środki dozoru powinny zostać wprowadzone na czas odpowiednio proporcjonalny do nieodbytej części kary.

11. Warunki i środki dozoru ustalone na czas nieokreślony należy stosować jedynie w sytuacji absolutnej konieczności, w celu ochrony społeczeństwa oraz z uwzględnieniem gwarancji określonych w regule 5 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternaty-wnych doprecyzowanych w Rekomendacji Rec (2000) 22.

III. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia

12. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia powinno przebiegać w ścisłej współpracy ze wszystkimi pracownikami jednostki peni-tencjarnej oraz osobami zaangażowanymi w prowadzenie dozoru nad skazanym przebywającym na wolności. Ponadto, przygotowanie należy zakończyć przed upływem minimalnego lub ustalonego okre-su odbywania kary.

13. Służby więzienne powinny zapewnić więźniom możliwość uczestniczenia w odpowiednich programach przygotowujących do warun-kowego zwolnienia oraz zadbać o to, aby więźniowie byli moty-wowani do wzięcia udziału w kursach edukacyjnych i szkoleniowych przygotowujących do życia w społeczeństwie. Zaleca się wprowa-dzanie, w jak najszerszym zakresie, szczegółowych modyfikacji dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności, takich jak umieszczanie w zakładach półotwartych, otwartych lub placówkach położonych poza terenem jednostki penitencjarnej, w celu przy-gotowania więźniów do powrotu do życia w społeczeństwie.

296


14. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia powinno uwzględniać również możliwość utrzymywania, budowania lub odbudowywania przez więźniów związków z ich rodzinami oraz nawiązywania kontaktów ze służbami, organizacjami lub stowarzyszeniami poza-rządowymi, które mogą pomóc warunkowo zwalnianym więźniom dostosować się do życia w społeczeństwie. W tym celu więźniowie powinni mieć możliwość korzystania z różnego rodzaju przerw w od-bywaniu kary.

15. Należy dążyć do wcześniejszego określenia odpowiednich warunków pobytu na wolności oraz środków dozoru. Więźniowie powinni być szczegółowo informowani o potencjalnych warunkach pobytu na wolności, pomocy która może im zostać udzielona, wymogach kon-troli oraz ewentualnych skutkach naruszenia warunków przedtermi-nowego zwolnienia, i mieć szansę wypowiedzenia się w tej kwestii.

IV. Przyznanie warunkowego zwolnienia System dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia

16. Minimalny okres odbywania kary, po którym więźniowie mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie, należy ustalić zgodnie z obo-wiązującym prawem.

17. Właściwe organy powinny wszcząć niezbędne procedury tak, aby podjęcie decyzji o przyznaniu warunkowego zwolnienia mogło nastąpić niezwłocznie po odbyciu przez więźnia minimalnego okresu kary.

18. Należy jasno i wyraźnie określić kryteria, które musi spełnić więzień, w celu uzyskania prawa do warunkowego zwolnienia. Kryteria te po-winny być również realistyczne, czyli uwzględniać cechy osobowości więźnia oraz uwarunkowania społeczne i ekonomiczne, a także dostępność programów powrotu do życia w społeczeństwie.

19. Brak możliwości znalezienia pracy podczas warunkowego zwolnie-nia nie powinien stanowić podstawy do odmowy lub opóźnienia jego przyznania. Należy podjąć wysiłki w celu podjęcia innego rodzaju aktywności zawodowej. Brak stałego miejsca zamieszkania nie sta-nowi podstawy do odmowy lub opóźnienia przyznania warunkowego zwolnienia. W takim przypadku należy zapewnić więźniowi miejsce tymczasowego pobytu.

297


20. Kryteria przyznania warunkowego zwolnienia należy stosować w taki sposób, aby zapewnić warunkowe zwolnienie wszystkim więźniom, którzy uznani zostali za spełniających minimalne kryteria gwarantu-jące ich powrót do życia w charakterze praworządnych obywateli. To na organach władzy spoczywa obowiązek wykazania, że więzień nie spełnia wspomnianych kryteriów.

21. Jeżeli decyzja uprawnionego organu będzie odmowna, konieczne jest wyznaczenie terminu ponownego rozpatrzenia wniosku o przyzna-nie warunkowego zwolnienia. W każdym przypadku więźniowie po-winni mieć możliwość ponownego wnioskowania do uprawnionego organu, bezzwłocznie po pojawieniu się okoliczności, które w istotny i korzystny dla nich sposób zmieniają ich sytuację.

System obligatoryjnego warunkowego zwolnienia

22. Okres odbywania kary, po którym więźniowie mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie, powinien być określony przepisami prawa.

23. Przesunięcie terminu warunkowego zwolnienia powinno być dopusz-czalne wyłącznie w nadzwyczajnych okolicznościach określonych przepisami prawa.

24. Decyzja o przesunięciu terminu zwolnienia powinna uwzględniać nowy termin zwolnienia.

V. Wyznaczenie warunków

25. Przy ustalaniu warunków zwolnienia oraz podejmowaniu decyzji o ewentualnym objęciu więźnia dozorem uprawniony organ powin-ien dysponować sprawozdaniami, w tym ustnymi oświadczeniami, składanymi przez pracowników zakładu karnego, którzy znają więź- nia oraz jego sytuację osobistą. Posiadane informacje powinny również udostępnić osoby sprawujące dozór nad warunkowo zwolnionym więźniem lub inne osoby znające jego sytuację osobistą.

26. Uprawniony organ powinien upewnić się, że więzień rozumie nałożone na niego warunki, jest świadomy jaka pomoc może mu zostać udzielona, rozumie konieczność poddania się kontroli oraz zna ewentualne skutki naruszenia warunków zwolnienia.

298


VI. Stosowanie warunkowego zwolnienia

27. Jeżeli zastosowanie warunkowego zwolnienia zostało odłożone w czasie, więźniowie czekający na warunkowe zwolnienie powinni przebywać w warunkach jak najbardziej zbliżonych do tych, których mogliby się spodziewać na wolności.

28. Za stosowanie warunkowego zwolnienia oraz środków dozoru odpo-wiedzialny jest organ wykonujący, który działa zgodnie z regułami 7, 8 i 11 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alterna-tywnych.

29. Stosowanie warunkowego zwolnienia powinno przebiegać w myśl reguł 37-75 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alter-natywnych oraz zgodnie z podstawowymi wymogami dotyczącymi skuteczności, określonymi w odpowiednich przepisach reguł 9-13 Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europej-skich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych.

VII. Skutki naruszenia wyznaczonych warunków

30. W przypadku drobnych naruszeń wyznaczonych warunków organ stosujący warunkowe zwolnienie powinien zawiadomić warunkowo zwolnionego o tym fakcie i ostrzec go o konsekwencjach naruszeń. Istotne naruszenie wymaga bezzwłocznego zgłoszenia uprawnione-mu organowi podejmującemu decyzję o ewentualnym odwołaniu wa-runkowego zwolnienia. Jednakże organ ten powinien rozważyć, czy wystarczającej sankcji nie będzie stanowiło zastosowanie środków takich jak ponowne zawiadomienia, dalsze ostrzeżenia, wprowadze-nie surowszych warunków pobytu na wolności, czy też czasowe cofnięcie prawa do warunkowego zwolnienia.

31. Ogólnie rzecz biorąc, na przypadki naruszenia wyznaczonych wa-runków należy reagować zgodnie z treścią reguły 85 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych oraz pozostałych odpowiednich postanowień Rozdziału X tego dokumentu.

VIII. Gwarancje proceduralne

32. Decyzje o przyznaniu, opóźnieniu lub odwołaniu warunkowego zwolnienia, jak również wyznaczeniu lub zmianie warunków i środków

299


z nim związanych powinny być podejmowane przez organy powołane przepisami prawa, zgodnie z procedurami uwzględniającymi na-stępujące gwarancje proceduralne:

a) osoba skazana powinna mieć prawo do osobistego wysłuchania oraz do uzyskania pomocy w ramach obowiązujących prze-pisów prawa;

b) organ podejmujący decyzję powinien szczegółowo uwzględniać wszelkie okoliczności, takie jak oświadczenia osoby skazanej składane na poparcie jej wniosku;

c) osoba skazana powinna mieć odpowiedni dostęp do dokumen-tacji jej dotyczącej;

d) decyzja powinna zawierać uzasadnienie; decyzje powinny być przekazywane w formie pisemnej.

33. Osoby skazane powinny mieć możliwość zaskarżenia decyzji do uprawnionego niezależnego organu wyższego szczebla powołanego na mocy prawa, zarówno na podstawie materialnoprawnej, jak i ze względu na naruszenie gwarancji proceduralnych.

34. Dostępne powinny być również procedury zaskarżania sposobu zastosowania warunkowego zwolnienia.

35. Wszelkie procedury zaskarżania powinny uwzględniać gwarancje określone w regułach 13-19 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych.

36. Żadne z postanowień punktów 32-35 nie powinno być interpretowane jako ograniczające jakiekolwiek prawa, które mogą zostać przyznane w tym zakresie przez Europejską Konwencję Praw Człowieka.

IX. Metody usprawnienia procesu decyzyjnego

37. Należy zachęcać do stosowania i opracowywania skutecznych in-strumentów oceny ryzyka i potrzeb, które w połączeniu z innymi środkami wspierać będą proces decyzyjny.

38. Konieczne jest organizowanie sesji informacyjnych lub programów szkoleniowych przeznaczonych dla organów podejmujących decyzje

300


oraz wszystkich osób zaangażowanych w ułatwianie więźniom przebywającym na warunkowym zwolnieniu powrotu do życia w społeczeństwie, w których udział brać będą specjaliści w dziedzinie prawa i nauk społecznych.

39. Należy podjąć kroki zmierzające do zapewnienia spójności podejmo-wanych decyzji.

X. Informacje i konsultacje dotyczące warunkowego zwolnienia

40. Politycy, władze sądownicze, organy podejmujące decyzje i organy stosujące warunkowe zwolnienie, liderzy społeczni, stowarzyszenia pomagające ofiarom przestępstw i więźniom, jak również nauczy-ciele akademiccy i badacze zainteresowani tą tematyką powinni otrzymywać informacje i mieć możliwość odbywania konsultacji w zakresie funkcjonowania instytucji warunkowego zwolnienia oraz wprowadzania nowych rozwiązań legislacyjnych i zmian praktyki stosowania tej instytucji.

41. Organy podejmujące decyzje powinny mieć dostęp do informacji dotyczących liczby więźniów, u których zastosowanie warunkowego zwolnienia przyniosło pozytywne i negatywne skutki oraz przyczyn powodzenia lub niepowodzenia zastosowania tego środka.

42. Należy organizować kampanie medialne i inne działania w celu infor-mowania opinii publicznej o funkcjonowaniu i nowych rozwiązaniach praktyki stosowania zwolnienia oraz roli tej instytucji w wymiarze sprawiedliwości karnej. Informacje takie powinny być niezwłocznie udostępniane w sytuacji wystąpienia jakichkolwiek drastycznych i głośnych przypadków naruszeń prawa w okresie przebywania na wolności warunkowo zwolnionego więźnia. Z uwagi na fakt, że takie wydarzenia przykuwają uwagę mediów, należy podkreślać również cele i pozytywne skutki stosowania warunkowych zwolnień.

XI. Badania i dane statystyczne

43. W celu uzyskania szerszej wiedzy na temat adekwatności istniejących systemów warunkowych zwolnień oraz ich dalszego rozwoju, ko-nieczne jest przeprowadzanie ocen i zbieranie danych statystycznych będących źródłem informacji o funkcjonowaniu tych systemów i ich

301


skuteczności w realizowaniu podstawowych celów warunkowych zwolnień.

44. Oprócz zalecanej powyżej ewaluacji, należy wspierać prowadzenie badań w przedmiocie funkcjonowania systemu warunkowych zwol-nień. Badania takie powinny uwzględniać poglądy, postawy i stosunek wobec instytucji warunkowego zwolnienia władz sądowniczych i organów podejmujących decyzje, organów stosujących, ofiar prze-stępstw, członków społeczeństwa i więźniów. Pozostałe aspekty, które należy wziąć pod uwagę dotyczą następujących kwestii: opłacalności stosowania warunkowego zwolnienia, skuteczności wyrażanej w obni- żeniu liczby przypadków powrotu do przestępstwa, zakresu w jakim skazani warunkowo zwolnieni z powodzeniem przystosowują się do życia w społeczeństwie, oraz potencjalnego wpływu rozwoju pro-gramów warunkowych zwolnień na orzekanie kar i środków karnych oraz wykonywanie wyroków. Badaniu należy poddać również cha-rakter programów przygotowujących więźniów do warunkowego zwolnienia.

45. Należy prowadzić statystyki uwzględniające takie dane, jak: liczba więźniów, którym przyznano warunkowe zwolnienie w odniesieniu do liczby więźniów, którzy mogli się o nie ubiegać, wymiar kary i rodzaj popełnionych przestępstw, część kary odbyta przed przyzna-niem warunkowego zwolnienia, liczba odwołań, wskaźnik recydywy oraz karalność, oraz historia społeczno-demograficzna warunkowo zwalnianych więźniów.

303




o warunkowym zwolnieniu

Komentarz

Zgodnie z definicją zawartą w załączniku do rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy o warunkowym zwolnieniu z 2003 r. (dalej także: rekomendacji), „warunkowe zwolnienie” (conditional release) należy rozumieć jako wcześniejsze zwolnienie skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności przy nałożeniu na niego zindywidualizowanych obowiązków na czas próby. W świetle tej rekomendacji nie stanowi warun-kowego zwolnienia wcześniejsze zwolnienie skazanego na mocy amnestii lub ułaskawienia. Nie jest także zwolnieniem warunkowym, przewidziane w niektórych systemach karnych, wcześniejsze zwolnienie skazanych, na których w okresie zwolnienia ciąży jedynie generalny obowiązek niepo-pełniania kolejnych przestępstw, natomiast brak jest możliwości nałożenia na nich zindywidualizowanych obowiązków, dostosowanych do ich wła-ściwości i sytuacji.

Tak zdefiniowane warunkowe zwolnienie stanowi „środek wykonywa-ny w społeczeństwie” w rozumieniu rekomendacji Rady Europy – Eu-ropejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r. (Recommendation No. R/92/ 16 of the Committee of Ministers to member states on the European rules on community sanctions and measures). Ter-min „sankcje i środki wykonywane w społeczeństwie” (community sanc-tions and measures) oznacza w tej rekomendacji takie sankcje i środki, które pozostawiają sprawcę przestępstwa w społeczeństwie przy jedno-czesnym ograniczeniu jego wolności przez nałożenie na niego warunków lub obowiązków. W odróżnieniu od „sankcji” orzekanych przez sąd lub sędziego, „środki” stosowane są przed lub zamiast orzeczenia sankcji, albo stanowią sposoby wykonania kary pozbawienia wolności poza zakła-dem karnym. W komentowanej rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia znajdują się liczne odesłania do wcześniejszych rekomendacji Rady Europy w dziedzinie szeroko rozumianej polityki karnej, w tym do

304


wspomnianej wyżej rekomendacji z 1992 r. Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych oraz przyjętej w 2000 r. rekomendacji o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych (Recommendation Rec/2000/22 of the Commit-tee of Ministers to member states on improving the implementation of the European rules on community sanctions and measures).

Należałoby dodać, że do warunkowego zwolnienia ma zastosowanie także przyjęta ostatnio rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji (Recom-mendation CM/Rec/2010/1 of the Committee of Ministers to member sta-tes on the Council of Europe Probation Rules), która ma charakter uzu-pełniający do licznych dokumentów Rady Europy dotyczących mediacji w sprawach karnych, warunkowego przedterminowego zwolnienia, wyko-nywania długoterminowych kar pozbawienia wolności czy Europejskich Reguł Więziennych. Użyty w niej termin „probation” (probacja) dotyczy wykonywania w społeczeństwie sankcji i środków określonych prawem i zastosowanych wobec sprawcy przestępstwa. Pojęcie to odnosi się do szerokiego zakresu działań i interwencji, które obejmują nadzorowanie oraz udzielanie wskazówek i pomocy, mających na celu włączenie spraw-cy przestępstwa do społeczeństwa i przyczynianie się do poprawy bez-pieczeństwa społecznego. Intensywne prace Rady Europy w dziedzinie stosowania i wykonywania sankcji i środków pozostawiających sprawcę przestępstwa na wolności, przy nałożeniu na niego określonych warun-ków i obowiązków, świadczą o ogromnym znaczeniu, jakie w europej-skiej polityce karnej od lat przywiązuje się do ograniczania stosowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności bez szkody dla bezpieczeństwa społecznego.

Jak wynika z memorandum wyjaśniającego do komentowanej rekomen-dacji (Explanatory memorandum on Recommendation on conditional re-lease [parole]), na podjęcie przez Radę Europy prac nad przygotowaniem rekomendacji w całości poświęconej warunkowemu zwolnieniu wpłynęło kilka czynników. Jednym z nich było widoczne w wielu krajach człon-kowskich Rady Europy ograniczenie stosowania warunkowego zwolnie-nia, co można tłumaczyć zmieniającą się strukturą populacji więziennej, w której wzrasta odsetek skazanych za poważne przestępstwa narkotyko-we, seksualne i z użyciem przemocy, a także zmianami w nastawieniu organów decydujących o warunkowym zwolnieniu. W sytuacji, kiedy nie-mal wszystkie kraje europejskie mają poważne problemy związane z prze-ludnieniem więzień i wysokim poziomem powrotu do przestępstwa po

305

Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu

odbyciu kary pozbawienia wolności, a badania naukowe wskazują na to, że odpowiednio stosowane warunkowe zwolnienie pozwala na obniżenie poziomu recydywy, ograniczenia w stosowaniu tej instytucji nie znajdują uzasadnienia. Komitet Ministrów Rady Europy zwraca na to uwagę w pre-ambule do rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia, kiedy za-znacza, że koszty utrzymywania miejsc w więzieniach stanowią poważne obciążenie finansowe dla społeczeństwa, które nie przynosi oczekiwanych skutków indywidualnoprewencyjnych. W tej rekomendacji Rada Europy po raz kolejny jednoznacznie opowiada się za skracaniem – na tyle, na ile jest to możliwe – długości wymierzanych kar pozbawienia wolności oraz za skracaniem faktycznego pobytu skazanych w zakładach karnych, poprzez stosowanie warunkowego zwolnienia. Podtrzymuje przy tym sta-nowisko wyrażone w rekomendacji z 1999 r. dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu popluacji więziennej (Recommendation No. R/99/ 22 of the Committee of Ministers to member states concerning prison overcrowding and prison population inflation), zgodnie z którym, warun-kowe zwolnienie, zapewniające skazanym planowe i nadzorowane prze-chodzenie do życia na wolności, stanowi jeden z najbardziej skutecznych i konstruktywnych sposobów zapobiegania powrotowi do przestępstwa i wspierania ich reintegracji społecznej. Jak podkreślono w memorandum wyjaśniającym do komentowanej rekomendacji, warunkowe zwolnienie skazanego nie oznacza rezygnacji z wykonania pozostałej części kary po-zbawienia wolności, a stanowi zmianę sposobu wykonywania kary przez umieszczenie go w warunkach wolnościowych, przy nałożeniu na niego zindywidualizowanych warunków i/lub obowiązków.

Biorąc pod uwagę fakt, że zalecenia zawarte w rekomendacji dotyczą-cej warunkowego zwolnienia powinny być interpretowane przy uwzględ-nieniu innych dokumentów Rady Europy dotyczących orzekania i wy-konywania sankcji i środków pozostawiających sprawcę przestępstwa w społeczeństwie, wyczerpujący komentarz do tej rekomendacji wyma-gałby opracowania książkowego. W komentarzu skróconym ze względu na ograniczenia redakcyjne, warto w pierwszym rzędzie podkreślić sfor-mułowane przez Radę Europy zasady ogólne dotyczące stosowania wa-runkowego zwolnienia, którymi państwa członkowskie powinny kierować się w pracach ustawodawczych, polityce karnej i praktyce.

Zgodnie z zasadami ogólnymi wyodrębnionymi w komentowanej reko-mendacji w części II załącznika, celem warunkowego zwolnienia powinno być udzielenie skazanym pomocy w przechodzeniu od życia w więzie-niu do zgodnego z prawem życia na wolności przez nałożenie na nich

306


obowiązków i poddanie ich nadzorowi. Warunkowe zwolnienie, które sprzyja ograniczaniu ujemnych skutków uwięzienia i ułatwia skazanym powrót do społeczeństwa w warunkach zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa społecznego, przyczynia się zatem do realizacji celów kary pozbawienia wolności, do których należy ochrona społeczeństwa i ograniczenie przestępczości. Dla osiągnięcia tych celów istotny jest od-powiedni wybór obowiązków nakładanych na skazanego zwalnianego warunkowo oraz wybór środków pomocy i kontroli adekwatnych do jego indywidualnych potrzeb i ryzyka recydywy.

Jedną z zasad ogólnych jest zasada dostępności warunkowego zwolnie-nia dla wszystkich skazanych odbywających karę pozbawienia wolności niezależnie od rodzaju popełnionego przestępstwa i długości wymierzonej kary, łącznie ze skazanymi na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Jak podkreślono w memorandum wyjaśniającym, na konieczność zapew-nienia wszystkim skazanym możliwości kontrolowanego, stopniowego i płynnego przechodzenia od życia w więzieniu do życia na wolności wskazuje zarówno wysoki poziom recydywy po odbyciu kary pozbawienia wolności, jak i trudności życiowe doświadczane przez skazanych opusz-czających zakłady karne po odbyciu całości orzeczonej kary. Nadziei na warunkowe zwolnienie nie należy pozbawiać także skazanych na doży-wotnie pozbawienie wolności z dwóch podstawowych powodów. Pierw-szy z nich sprowadza się do braku racjonalnych podstaw do przyjęcia, że wszyscy skazani na taką karę do końca swojego życia będą stwarzać zagrożenie dla społeczeństwa. Drugi powód związany jest z faktem, że pozbawienie wolności bez nadziei na warunkowe zwolnienie prowa-dzi do poważnych problemów w trakcie wykonywania orzeczonej kary, z uwagi na brak motywacji skazanego do podporządkowania się zasadom porządku i bezpieczeństwa oraz do udziału w programach, które np. roz-wijają zdolność zastępowania zachowań agresywnych.

W przypadku skazanych odbywających kary kilku miesięcy pozbawie-nia wolności, którzy nie mogą korzystać z okresu planowego, kontrolo-wanego przechodzenia do życia na wolności, należy poszukiwać innych sposobów osiągnięcia celów przypisywanych warunkowemu zwolnieniu, takich jak np. możliwość odbycia wymierzonej kary w całości lub w czę-ści w społeczeństwie, pod dozorem elektronicznym lub w formie pracy poza zakładem karnym bez dozoru.

W części zawierającej ogólne zasady warunkowego zwolnienia Rada Europy zwraca uwagę na potrzebę przestrzegania zasady określoności prawa, która jest aspektem zasady praworządności. Z zasady określoności

307


prawa wynika potrzeba wprowadzenia czytelnych i realistycznych kryte-riów udzielania warunkowego zwolnienia, które skazany powinien znać już wtedy, kiedy rozpoczyna odbywanie kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym. Przesłanki udzielania warunkowego zwolnienia mają inny charakter w krajach stosujących system automatycznego (obligato-ryjnego) warunkowego zwolnienia (mandatory release system), a inny w krajach z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia (discre-tionary release system). W tych pierwszych skazany nabywa prawo do wa-runkowego zwolnienia po spełnieniu przesłanki formalnej, tj. po odbyciu odpowiedniego okresu lub określonej ułamkowo części kary. W krajach z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia stosowanie tej instytucji uzależnione jest nie tylko od spełnienia przesłanek formalnych, ale także od spełnienia przesłanek materialnych, co wymaga od organu decydującego o udzieleniu lub odmowie warunkowego zwolnienia doko-nania zindywidualizowanej oceny w przypadku poszczególnych skaza-nych. Zgodnie z zasadami ogólnymi sformułowanymi przez Radę Europy, w krajach z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia skazany rozpoczynający odbywanie kary w zakładzie karnym powinien wiedzieć nie tylko to, kiedy spełni przesłankę formalną warunkowego zwolnienia, tj. odbędzie wymaganą część kary, ale powinien także znać kryteria sto-sowane przy ocenie spełnienia przesłanek materialnych. W memorandum wyjaśniającym podkreślono, że wiedza na temat terminu i zasad warun-kowego zwolnienia motywuje skazanych do aktywnego udziału w przy-gotowaniu ich do zwolnienia, w tym do udziału w zajęciach i programach zorientowanych na eliminowanie czynników kryminogennych, takich jak np. agresywność, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków. Przewidywal-ność daty warunkowego zwolnienia ułatwia nie tylko planowanie oddzia-ływań na czas pobytu w zakładzie karnym, ale także na czas warunkowego zwolnienia.

Minimalny okres kary lub określona ułamkowo część kary, które muszą być odbyte przed udzieleniem warunkowego zwolnienia, nie powinny być tak długie, by uniemożliwić osiągnięcie celów warunkowego zwolnienia. W memorandum wyjaśniającym zaznaczono, że warunkowe zwolnienie, które następuje na krótko przed odbyciem kary do końca, ze względu na krótki czas pozostawania skazanego pod nadzorem może być pozbawio-ne znaczenia dla ułatwienia mu prowadzenia życia bez popełniania prze-stępstw; w takim wypadku nie ma ono także istotnego wpływu na ograni-czenie ujemnych skutków uwięzienia i zmniejszenie populacji więziennej. Należałoby dodać, że udzielanie skazanym warunkowego zwolnienia na

308


krótko przed końcem kary przy jednoczesnym wyznaczeniu relatywnie długiego okresu próby może zniechęcać ich do korzystania z tej instytucji, a tym samym także do udziału w procesie przygotowania do zwolnienia. Zalecenie, zgodnie z którym warunki zwolnienia i środki nadzoru powin-ny być nakładane na czas, który nie jest nieproporcjonalnie długi w relacji do części kary, z której skazany został warunkowo zwolniony, stanowi kolejną zasadę ogólną zawartą w komentowanej rekomendacji.

Większość spośród zaleceń dotyczących przyznawania warunkowego zwolnienia (cz. IV załącznika do rekomendacji) odnosi się do krajów członkowskich Rady Europy, w których funkcjonuje system dyskrecjonal-nego warunkowego zwolnienia. Pod adresem państw z systemem automa-tycznego warunkowego zwolnienia sformułowano zalecenie, aby przesu-nięcie daty warunkowego zwolnienia skazanego na późniejszy czas było możliwe tylko w wyjątkowych wypadkach określonych prawem. Przesu-nięcie terminu zwolnienia na późniejszy czas powinno następować wraz z wyznaczeniem nowej daty zwolnienia. Wśród zaleceń skierowanych do państw, w których przyjęto system dyskrecjonalnego warunkowego zwol-nienia, znajduje się m.in. zalecenie dotyczące wszczynania z urzędu postę-powania w sprawie udzielenia warunkowego zwolnienia, kiedy skazany odbędzie wymaganą część kary. Kryteria, jakie skazany musi spełnić, by uzyskać warunkowe zwolnienie, powinny być jasne, wyraźne i możliwe do spełnienia. Brak zapewnionej pracy po zwolnieniu, podobnie jak brak zapewnionego stałego zakwaterowania, nie powinien stanowić podstawy do odmowy warunkowego zwolnienia, ale do podejmowania wysiłków mających na celu udzielenie mu pomocy w znalezieniu pracy lub tym-czasowego zakwaterowania. Wraz z odmową dyskrecjonalnego warunko-wego zwolnienia organ decydujący o zwolnieniu powinien wyznaczyć datę ponownego rozstrzygnięcia kwestii ewentualnego zwolnienia. Skazanym należy zapewnić możliwość ponownego ubiegania się o warunkowe zwolnie-nie w każdym czasie, kiedy ich sytuacja istotnie zmieni się na ich korzyść.

Rada Europy nie opowiada się w tej rekomendacji jednoznacznie za systemem automatycznego lub dyskrecjonalnego zwolnienia warunko-wego. W części poświęconej zasadom ogólnym zaleca jednak, by pań-stwa członkowskie Rady Europy rozważyły możliwość zaoszczędzenia wydatków przez wprowadzenie systemu automatycznego warunkowego zwolnienia skazanych na krótsze kary, w przypadku których odmowa ta-kiego zwolnienia przesuwa datę opuszczenia przez nich zakładu karnego na relatywnie krótki czas. W systemie dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia ocena, czy skazani spełniają przesłanki materialne, przysparza

309


organom decydującym o zwolnieniu sporo pracy i pociąga za sobą określone wydatki na ich finansowanie. Jak wynika z memorandum wyjaśniające-go do rekomendacji, w przypadku skazanych na krótsze kary pozbawie-nia wolności te środki finansowe można byłoby efektywniej wykorzystać na zajęcia i programy, które mają na celu przygotowanie skazanych do zwolnienia przed opuszczeniem przez nich zakładu karnego lub są reali-zowane w okresie próby. Rada Europy zaleca zatem w tej rekomendacji rozważenie wprowadzenia systemu mieszanego warunkowego zwolnie-nia: zwolnienia o charakterze automatycznym dla skazanych na krótkie kary i zwolnienia o charakterze dyskrecjonalnym dla skazanych na kary długoterminowe. Dyskrecjonalne decyzje, oparte na zindywidualizowanej ocenie spełnienia przez skazanego materialnych przesłanek warunkowego zwolnienia, powinny być zarezerwowane dla sprawców stwarzających poważne zagrożenie dla społeczeństwa.

Jak wspomniano wcześniej, w rozumieniu komentowanej rekomendacji taki system wcześniejszego zwolnienia, który nie przewiduje możliwości nałożenia na skazanego zindywidualizowanych warunków, nie jest systemem zwolnienia warunkowego. Według zasad ogólnych zawartych w tej rekomendacji, zapewnienie możliwości nałożenia na skazanych zwalnia-nych warunkowo zindywidualizowanych warunków ma na celu ograni-czenie ryzyka recydywy, w sytuacji gdy generalny (standardowy) obo-wiązek niepopełniania przestępstw w okresie zwolnienia nie zapewnia społeczeństwu wystarczającej ochrony przed kolejnymi przestępstwami. Zindywidualizowane warunki – jak wynika z memorandum wyjaśniające-go – powinny być dostosowane do indywidualnych czynników ryzyka wy-stępujących u poszczególnych skazanych i do możliwości wykonywania przez nich nałożonych obowiązków. Kraje członkowskie powinny także zapewnić możliwość modyfikacji nałożonych obowiązków lub warunków w okresie próby.

Zasadą powinno być oddanie skazanego w okresie warunkowego zwol-nienia pod nadzór, który obejmuje udzielanie mu pomocy i kontrolę jego zachowania. Rodzaj udzielanej pomocy i intensywność kontroli powinny być dostosowane do właściwości poszczególnych skazanych. Nadzór ro-zumiany jest w komentowanej rekomendacji zgodnie z definicją zawartą w rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alterna-tywnych z 1992 r., która ma zastosowanie także do nadzoru sprawowane-go w ramach warunkowego zwolnienia. Należy dodać, że liczne zalecenia odnośnie sprawowania nadzoru nad sprawcami przestępstw na różnych etapach postępowania karnego, w tym także nad skazanymi zwolnionymi

310


warunkowo, zawarte są w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji. W świetle tych ostatnich reguł, nadzór powinien uwzględniać zróżnicowane potrze-by indywidualnych sprawców. Sprawowanie nadzoru nie jest zadaniem czysto kontrolnym, ale obejmuje także doradztwo, pomoc i motywowanie sprawców. Jeśli jest to potrzebne, nadzór łączony jest z bardziej wyspecja-lizowanymi oddziaływaniami (interwencjami), takimi jak np. programy rozwoju umiejętności, programy terapeutyczne i programy zatrudnienia, które prowadzone są przez organy probacyjne lub inne organy. Jednym z elementów nadzoru może być kontrola elektroniczna, która jednak łą-czona jest z interwencjami zmierzającymi do ułatwienia sprawcy powro-tu do życia w społeczeństwie i zaprzestania przestępczej działalności. Poziom kontroli technologicznej nie powinien być większy niż niezbęd-ny w indywidualnym wypadku przy uwzględnieniu ciężaru popełnionego przestępstwa i zagrożenia stwarzanego przez sprawcę dla społeczeństwa.

Sporo uwagi w komentowanej rekomendacji poświęcono przygotowa-niu skazanych do warunkowego zwolnienia. W świetle tej rekomendacji przygotowanie do warunkowego zwolnienia jest zadaniem personelu za-kładów karnych i organów sprawujących nad skazanym nadzór po zwol-nieniu. Administracja zakładu karnego powinna zapewnić skazanym prze-bywającym w zakładzie możliwość uczestniczenia w programach, które przygotowują ich do życia na wolności i są zorientowane – jak to wyni-ka z memorandum wyjaśniającego – na eliminowanie zdiagnozowanych u nich czynników kryminogennych oraz eliminowanie przestępczych i innych antyspołecznych zachowań. Na tyle, na ile to możliwe, w celu przygotowania skazanego do życia na wolności należy korzystać z możli-wości wykonywania kary w warunkach ograniczonej izolacji, takich jak praca na zewnątrz bez dozoru, umieszczenie w zakładzie otwartym, cza-sowe umieszczenie poza zakładem. W rekomendacji podkreślono także znaczenie podtrzymywania lub ponownego nawiązania przez skazanego więzi z rodziną oraz nawiązania przez niego kontaktów z instytucjami i organizacjami zajmującymi się udzielaniem pomocy osobom opuszczają-cym więzienia. Istotną rolę odgrywają tu udzielane skazanym przepustki.

Rada Europy akcentuje potrzebę odpowiednio wczesnego planowania, przy udziale skazanego, warunków i środków nadzoru, które zostaną wo-bec niego zastosowane w czasie warunkowego zwolnienia. Sformułowane w tym zakresie zalecenia nawiązują do koncepcji planowania oddziaływań korekcyjnych, zmierzających do eliminowania zdiagnozowanych u skaza-nego czynników kryminogennych, wkrótce po przyjęciu go do zakładu

311


karnego. Planowanie dotyczy przy tym nie tylko oddziaływań realizowa-nych w czasie pobytu w zakładzie karnym, ale także tych kontynuowa-nych lub podejmowanych w czasie warunkowego zwolnienia. Poparcie dla takiej koncepcji planowania oddziaływań korekcyjnych znalazło wy-raz także w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji. Zgodnie z regułami nr 59 i 60, w celu przygotowania sprawców przestępstw do zwolnienia z zakładów karnych i wspierania ich integracji społecznej po zwolnie-niu, organy probacyjne, które są odpowiedzialne za ich nadzorowanie po zwolnieniu, współpracują z władzami więziennymi. Organy probacyjne mają zapewniony potrzebny dostęp do więźniów, aby mogli oni uczest-niczyć w przygotowaniach do zwolnienia oraz planowaniu zatrudnienia i zamieszkania po opuszczeniu zakładu karnego. Europejskie Reguły doty-czące probacji z 2010 r. eksponują zasadę ciągłości oddziaływań zapocząt-kowanych konstruktywną pracą w zakładzie karnym i kontynuowanych w czasie warunkowego zwolnienia skazanego. Warunkiem realizacji tej zasady jest współpraca organów probacyjnych i administracji więziennej przy planowaniu wykonywania kary pozbawienia wolności od początku do końca, tj. od wejścia skazanego do zakładu karnego do upływu okresu warunkowego zwolnienia.

W rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia, zdominowanej przez problematykę celów warunkowego zwolnienia, przygotowania ska-zanych do zwolnienia, zasad udzielania tego zwolnienia i nakładania na skazanych zindywidualizowanych warunków lub obowiązków na czas próby, Rada Europy relatywnie niewiele uwagi poświęciła praktycznym kwestiom związanym z wykonywaniem warunkowego zwolnienia i spra-wowaniem nadzoru nad skazanymi w czasie zwolnienia. Jeśli jednak cho-dzi o te ostatnie kwestie, to obszerne zalecenia znajdują się we wcześniej-szych dokumentach Rady Europy, tj. w rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r. oraz rekomendacji o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych z 2000 r. Zalecenia o charakterze uzupełnia-jącym do tych rekomendacji zostały także zawarte w rekomendacji w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji z 2010 r. Jeśli cho-dzi o odwołanie warunkowego zwolnienia, to Rada Europy zaleca w ko-mentowanej rekomendacji, by nie następowało ono automatycznie w razie stwierdzenia naruszenia warunków zwolnienia, a jedynie po rozważeniu, czy wystarczającą reakcją nie będzie ostrzeżenie, zmiana obowiązków lub czasowe odwołanie zwolnienia. To zalecenie jest zbieżne z regułami

312


nr 85 i 86 dotyczącymi sankcji i środków wykonywanych w społeczeństwie, w myśl których przy rozważaniu odwołania sankcji lub środka wyko-nywanego w społeczeństwie uwzględnia się sposób i zakres wykonania przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków, a odwo-łanie takiej sankcji lub środka nie sprowadza się wyłącznie do orzeczenia o pozbawieniu wolności. W obydwu dokumentach, tj. w rekomendacji o warunkowym zwolnieniu z 2003 r. i w rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r., znajdują się zalece-nia odnośnie przestrzegania praw i gwarancji proceduralnych przy podej-mowaniu decyzji o udzieleniu, odmowie udzielenia, przesunięciu terminu oraz odwołaniu warunkowego zwolnienia, a także o nałożeniu i zmianie nałożonych obowiązków lub warunków.

Na uwagę zasługują zalecenia Rady Europy dotyczące wspierania badań naukowych dotyczących funkcjonowania instytucji warunkowego zwol-nienia, a w szczególności jej skuteczności z punktu widzenia ograniczania recydywy. W zaleceniach zawartych w końcowych częściach załącznika do komentowanej rekomendacji, które odnoszą się do prowadzenia ba-dań naukowych, wymiany informacji pomiędzy organami decydującymi o warunkowym zwolnieniu i wykonującymi to zwolnienie, politykami i pracownikami naukowymi, widoczne jest wyraźne poparcie Rady Eu-ropy dla evidence-based criminal policy, tj. polityki karnej opartej na wynikach badań empirycznych.

W Polsce przesłanki warunkowego zwolnienia od wielu lat są przed-miotem licznych kontrowersji w doktrynie i orzecznictwie. Praktyka udzielania warunkowych zwolnień niejednokrotnie była w ostatnich latach krytykowana w literaturze prawniczej. Analiza zaleceń Rady Europy za-wartych w rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia z 2003 r. prowadzi do wniosku, że wiele z tych zaleceń nie jest w Polsce realizowa-nych, jak choćby te, które odnoszą się do jasnego, czytelnego i realistycz-nego formułowania kryteriów warunkowego zwolnienia, przewidywalno-ści daty warunkowego zwolnienia, czy zaangażowania służby kuratorskiej w planowanie wykonywania kary pozbawienia wolności, od wejścia skazanego do zakładu karnego aż do zakończenia okresu warunkowego zwolnienia. Potrzeba pogłębionych badań i dyskusji nad normatywnym kształtem warunkowego zwolnienia oraz praktyką jego orzekania i wyko-nywania nabiera jeszcze większego niż dotąd znaczenia w związku z de-cyzją ramową Rady z 2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków

313


w Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE z 5.12.2008 r., I. 327). Zgodnie z tą decyzją ramową, wykonywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w państwie skazania następuje według przepisów prawnych państwa wy-konania orzeczenia. Odnośnie warunkowego zwolnienia zasadą jest, że sto-suje się do niego przepisy państwa, w którym jest ono wykonywane. Duże zróżnicowanie zasad udzielania warunkowego zwolnienia w państwach Unii Europejskiej może jednak negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie zasady wzajemnego uznawania wyroków skazujących na karę pozbawie-nia wolności w praktyce. W świetle decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Szabó przeciwko Szwecji z 2006 r. nie można wykluczyć, że sytuacja, w której faktyczna długość pobytu skazanego w zakładzie karnym przed uzyskaniem warunkowego zwolnienia w pań-stwie wykonującym orzeczenie w dużym stopniu wykroczy poza czas, jaki spędziłby on w zakładzie karnym, odbywając tę samą karę w pań-stwie skazania, będzie powodować problemy związane z naruszeniem art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

315


Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru

i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi

sprawcami przestępstw(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 26 stycznia 1970 r.)

Komitet Ministrów

przypominając Rezolucję (65) 1 o zawieszeniu wykonania kary, środkach pro-bacyjnych i innych środkach alternatywach dla kary pozbawienia wolności;

uznając, że skuteczność wyżej wymienionych środków stanowi najważ-niejszy cel polityki karnej we wszystkich państwach członkowskich;

uznając za słuszne unikanie orzekania kary pozbawienia wolności w sytu-acjach, w których okaże się to możliwe;

uznając, że środki probacyjne, warunkowe przedterminowe zwolnienie i podobne środki związane z pozostawaniem sprawcy na wolności znajdu-ją coraz szersze zastosowanie w większości państw członkowskich;

uznając, że wskazane jest opracowanie odpowiednich prawnych ram za-pewniających skuteczne funkcjonowanie wyżej wymienionych środków;

uznając, że ustanowienie wspólnych zasad stosowania środków związa-nych z poddaniem sprawcy próbie jest pożądane dla ich rozwoju, a ponadto, że przyczyni się to do implementacji Europejskiej Konwencji o nadzorze nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi,

zaleca rządom państw członkowskich

1. (a) Aby zbadały swoje ustawodawstwo w celu:

– sprawdzenia czy wskazane jest wprowadzanie, rozwijanie i ulepsza-nie różnych form zawieszenia wykonania kary i innych podobnych środków, albo skorygowanie sposobów wykonywania tych środków;

– sprawdzenia możliwości złagodzenia lub zrezygnowania z przesła-nek ograniczających zastosowanie środków związanych z poddaniem sprawcy próbie (dotyczących kategorii przestępców lub kategorii przestępstw) utrudniających indywidualizacje kar;

316

Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi (...)

(b) Aby wymagały, w miarę możliwości, przeprowadzania wywiadów środowiskowych, które będą dostarczały użytecznych informacji o cechach osobowości sprawcy i jego pochodzeniu społecznym, za każdym razem gdy stosowany jest środek związany z poddaniem sprawcy próbie lub inny podobny środek, przy zastosowaniu którego sprawca podlega nadzorowi;

(c) Aby do przeprowadzania wywiadu środowiskowego zatrudniany był wykwalifikowany personel przeszkolony pod kątem uzyskiwania i przedstawiania obiektywnych informacji o potrzebach sprawcy i możliwościach wykonywania obowiązków w okresie próby;

(d) Aby wprowadziły zabezpieczenia przeciw nieuzasadnionemu wkraczaniu w życie prywatne przy przeprowadzaniu wywiadu środowiskowego oraz przeciwko niewłaściwemu wykorzystywaniu informacji uzyskanych w jego wyniku;

2. (a) Aby sprawdziły i, w razie potrzeby, dokonały zmian przepisów dotyczących udzielania warunkowego przedterminowego zwolnie-nia, w szczególności odnoszących się do długości orzeczonej kary, minimalnego okresu kary, po odbyciu którego zastosowanie tego środka jest dopuszczalne lub ograniczeń dotyczących niektórych ka-tegorii sprawców, na przykład recydywistów;

(b) Aby zapewniły możliwość stosowania warunkowego przed-terminowego zwolnienia poprzez dokonywanie okresowych ocen okoliczności wobec skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, albo przynajmniej aby przewidziały możliwość zastoso-wania w stosunku do tych skazanych prawa łaski, po zbadaniu ich cech osobowości i biorąc pod uwagę konieczność ochrony społeczeństwa;

(c) Aby wprowadziły – obok ustawowego obowiązku udzielania po-mocy po zwolnieniu – obowiązek objęcia tą pomocą także sprawców zwolnionych bezwarunkowo;

(d) Aby w procedurze udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia zapewniły: szczegółowe zbadanie okoliczności każdej sprawy, możliwość przedstawienia przez sprawcę jego punktu widze-nia, niezwłoczne podjęcie decyzji, uwzględnienie potrzeb sprawcy oraz ochronę społeczeństwa;

317


(e) Aby sprawdziły i rozwinęły, w szczególności w świetle bieżących rozwiązań, środki służące ułatwieniu powrotu z zakładu karnego do życia na wolności. Między innymi szczegółowe plany powrotu do życia na wolności powinny być opracowywane w odpowiednim mo-mencie, jeszcze w trakcie odbywania kary;

3. (a) Aby zapewniły rozwój sposobów dozoru służących tworzeniu relacji pomiędzy urzędnikiem nadzorującym wykonywanie warun-ków przedterminowego zwolnienia [kuratorem sądowym] a jego podopiecznym, co służyłoby możliwości udzielania pomocy sprawcy w rozwiązywaniu jego problemów osobistych;

(b) Aby sprawdziły, a w razie potrzeby uchwaliły odpowiednie przepisy tak, aby warunki na jakich udzielane są środki probacyj-ne, warunkowe przedterminowe zwolnienie i inne podobne środki umożliwiały indywidualne traktowanie sprawcy. Jednocześnie warunki te powinny w pełni czynić zadość wymaganiom stawianym z punktu widzenia ochrony praw człowieka i godności osobistej sprawcy;

(c) Aby sprawdziły obowiązujące przepisy dotyczące traktowania przestępców sprawiających szczególne problemy (uzależnionych od narkotyków lub alkoholu) i w razie potrzeby, aby przepisy dotyczące możliwości udzielenia środków związanych z poddaniem sprawcy próbie odpowiednio rozszerzyły;

(d) Aby sprawdziły i w razie potrzeby rozwinęły przepisy dotyczące umieszczania w odpowiednich instytucjach sprawców, w stosunku do których zastosowano środki probacyjne lub warunkowe przedtermi-nowe zwolnienie;

(e) Aby zapewniły możliwość zmiany indywidualnych warunków, na jakich zastosowano środek związany z poddaniem sprawcy próbie, w zależności od zmieniających się potrzeb lub okoliczności;

4. (a) Aby, bez względu na to jakimi przepisami środki związane z pod-daniem sprawcy próbie są regulowane, zapewniły pełną jednolitość stosowanych przez służby penitencjarne metod postępowania ze sprawcami;

(b) Aby zapewniły, by w celu skutecznego funkcjonowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie zatrudniany był profesjo-nalnie wyszkolony personel;

318


(c) Aby przykładały wagę do zatrudniania wolontariuszy obok wy-kwalifikowanego personelu;

(d) Aby, w razie potrzeby, miały na uwadze polepszenie warunków pracy osób nadzorujących wykonywanie środków probacyjnych w związku ze szczególnymi trudnościami jakie napotykają oni przy wykonywaniu swoich zadań;

(e) Aby organizowały dla personelu zawodowego wstępne szkole-nia, które będą stanowić uzupełnienie wcześniej odbytych szkoleń, a także szkolenia w trakcie pełnienia służby, mające na celu pogłębienie wiedzy teoretycznej i zdolności praktycznych;

(f) Aby wprowadziły skuteczne procedury rekrutacji i szkolenia wolontariuszy i zasady zwracania im wydatków;

(g) Aby zbadały zakres pracy powierzonej każdemu zawodowemu pracownikowi i każdemu wolontariuszowi w celu wypracowania najlepszych metod postępowania ze sprawcami przy jednoczesnym optymalnym wykorzystaniu zasobów ludzkich i materialnych;

5. (a) Aby zorganizowały system administracyjnego nadzoru nad wy-konywaniem środków związanych z poddaniem sprawcy próbie;

(b) Aby zorganizowały system nadzoru dla zabezpieczenia kontro-li wykonywania warunków na jakich udzielane są środki związane z poddaniem sprawcy próbie;

(c) Aby zapewniły indywidualną pomoc każdemu członkowi perso-nelu w celu podnoszenia standardów zawodowych;

(d) Aby zapewniły prowadzenie akt dla każdej indywidualnej sprawy;

6. (a) Aby zapewniły przestrzeganie warunków okresu próby poprzez wprowadzenie odpowiednich sankcji za ich naruszenie;

(b) Aby sprawdziły swoje prawodawstwo i praktykę, czy organy stosujące sankcje wobec sprawców, którzy unikają wykonywania obowiązków związanych z dozorem, albo nie przestrzegają innych warunków okresu próby, ale nie popełniają w okresie próby nowe-go przestępstwa, biorą pod uwagę nie tylko fakt naruszenia wyżej wymienionych warunków, ale także ogólną postawę sprawcy oraz jego indywidualne potrzeby w okresie próby;

319


(c) Aby sprawdziły swoje ustawodawstwo i praktykę oraz zapewniły, że w razie popełnienia w okresie próby nowego przestępstwa będzie możliwy następujący wybór:

– wymierzenie kary bez warunkowego zawieszenia jej wykonania zarówno za nowe przestępstwo jak i za przestępstwo, w związku z którym zastosowany był środek probacyjny;

– utrzymanie zastosowanego środka probacyjnego z możliwością zmiany niektórych warunków okresu próby i wymierzenie nowej bezwarunkowej kary za nowe przestępstwo;

– zastosowanie nowego środka probacyjnego w odniesieniu do pierwszego i nowego przestępstwa;

7. Aby promowały badania nad wyborem sprawców, wobec których można zastosować środki probacyjne i nad funkcjonowaniem sys-temu środków probacyjnych;

8. Aby zapewniły rozpowszechnienie, wśród swoich odpowiednich władz, raportu Rady Europy o praktycznej organizacji środków nad-zoru i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo zwolniony-mi sprawcami przestępstw;

Zachęca rządy, aby co trzy lata składały sekretarzowi generalnemu Rady Europy raporty zawierające informacje o działaniach podejmowanych w związku z niniejszą rekomendacją.

321



Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru

i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi

sprawcami przestępstw

Komentarz

W rezolucji przyjętej ponad 40 lat temu Komitet Ministrów Rady Eu-ropy wyraża poparcie dla stosowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności na zasadzie ultima ratio i zwraca uwagę na potrzebę podjęcia działań zmierzających do zapewnienia większej skuteczności środków związanych z poddaniem sprawcy próbie. Sformułowane w tej rezolucji zalecenia adresowane do państw członkowskich Rady Europy miały m.in. przyczynić się do rozwoju środków probacyjnych przez ustalenie zasad ich stosowania.

Zawarte w tej rezolucji zalecenia dotyczą licznych kwestii związanych z orzekaniem i wykonywaniem szeroko rozumianych środków proba-cyjnych, stanowiących alternatywę dla bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Komitet Ministrów Rady Europy zwraca uwagę na potrzebę dokonania analizy obowiązującego ustawodawstwa karnego w celu sprawdzenia możliwości wprowadzenia różnych form środków probacyjnych. Jednocześnie wskazuje na potrzebę zliberalizowania ustawowych przesła-nek stosowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, w tym warunkowego przedterminowego zwolnienia. W kolejnych zaleceniach Komitet Ministrów podkreśla znaczenie wywiadu środowiskowego prze-prowadzonego przez odpowiednio wykwalifikowany personel oraz zindy-widualizowanego traktowania sprawcy przy stosowaniu środków proba-cyjnych i ustalaniu warunków nakładanych na czas próby.

Duża część zaleceń odnosi się do podejmowania środków, które służą ułatwieniu skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności powrotu do życia w społeczeństwie po opuszczeniu zakładu karnego. W świetle tej rezolucji do takich środków – oprócz wspomnianego już rozszerzenia

322


zakresu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia – należy przygotowanie odpowiednio wcześnie, w czasie pobytu w zakładzie kar-nym, szczegółowego planu powrotu skazanego do życia na wolności oraz udzielanie pomocy osobom zwolnionym z więzienia warunkowo lub bez-warunkowo. W przypadku skazanych zwolnionych warunkowo Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim rozwijanie nadzoru sprawo-wanego przez kuratorów, opartego na nawiązaniu przez kuratora relacji z podopiecznym i udzielaniu mu pomocy w rozwiązywaniu jego osobi-stych problemów. Skuteczne funkcjonowanie środków probacyjnych we-dług stanowiska Komitetu Ministrów wymaga odpowiednio przygotowa-nego, profesjonalnego personelu, dlatego państwa członkowskie powinny zapewnić personelowi zawodowemu i wolontariuszom szkolenia i pomoc w podnoszeniu kwalifikacji.

Zwracając uwagę na potrzebę zapewnienia kontroli nad przestrze-ganiem przez skazanych nałożonych na nich warunków i obowiązków w okresie próby, Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim po-zbawione automatyzmu, elastyczne reagowanie zarówno w razie popeł-nienia przez sprawcę ponownego przestępstwa, jak i w razie naruszenia przez niego innych warunków okresu próby.

Przyjęta w 1970 r. rezolucja Komitetu Ministrów wyznaczyła kierunek prac Rady Europy w dziedzinie polityki karnej na następne lata. Więk-szość spośród sformułowanych w tej rezolucji zaleceń w ciągu kolej-nych kilkudziesięciu lat zostało doprecyzowanych i usystematyzowanych w licznych rekomendacjach Rady Europy, które odnosiły się do Europej-skich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, polepszenia implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alterna-tywnych, Europejskich Reguł dotyczących probacji, Europejskich Reguł Więziennych, warunkowego przedterminowego zwolnienia czy wykony-wania kary pozbawienia wolności wobec skazanych na karę dożywotnie-go pozbawienia wolności i innych więźniów długoterminowych.

323




o czasowym opuszczaniu więzienia(przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 24 września 1982 r.


Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy

uznając, że ustalenie wspólnych zasad polityki kryminalnej leży w intere-sie państw członkowskich Rady Europy,

uznając, że zezwolenie na czasowe opuszczanie więzień powoduje, że więzienia stają się bardziej humanitarne i przyczynia się do polepszenia warunków pozbawienia wolności,

uznając, że zezwolenie na czasowe opuszczanie więzień stanowi jeden ze środków ułatwiających readaptację społeczną więźniów,

mając na uwadze doświadczenia w powyższych zagadnieniach,


1. Aby zezwalały, tak dalece jak to możliwe, na czasowe opuszcza-nie więzień z powodów zdrowotnych, edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych i innych;

2. Aby rozważając możliwość czasowego zwolnienia brały pod uwagę:

– rodzaj i stopień niebezpieczeństwa przestępstwa, długość orzeczonej kary oraz okres jaki już upłynął od rozpoczęcia jej odbywania,

– cechy osobowości i zachowanie więźnia oraz rozmiar ewentualnego niebezpieczeństwa jakie mógłby on stwarzać dla społeczeństwa,

– sytuację rodzinną i społeczną więźnia, która może ulegać zmianom w czasie pozbawienia wolności,

– cel zwolnienia, czas jego trwania i warunki, na jakich zostało ono udzielone;

324

Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia

3. Aby, biorąc pod uwagę wyżej wymienione czynniki, udzielały cza-sowego zwolnienia w możliwie jak najwcześniejszej fazie wykony-wania kary i z możliwie największą częstotliwością;

4. Aby udzielały czasowego zwolnienia nie tylko więźniom odby-wającym karę w zakładach typu otwartego, ale także więźniom odbywającym karę w zakładach zamkniętych, o ile nie jest to sprzecz-ne z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa publicznego;

5. Aby podjęły działania konieczne w celu udzielania zgody na czasowe opuszczenie więzienia cudzoziemcom, których rodziny nie mieszkają w kraju w którym więzień odbywa karę, zawsze kiedy jest to możliwe i na wyraźnie określonych warunkach;

6. Aby podjęły działania konieczne w celu udzielania zgody na cza-sowe opuszczenie więzienia osobom bezdomnym oraz osobom pochodzącym w rodzin dysfunkcyjnych;

7. Aby rozważyły możliwość udzielenia zgody na czasowe opuszczenie więzienia przy zastosowaniu środków bezpieczeństwa oraz osobom pozbawionym wolności w innych placówkach niż więzienia;

8. Aby stosowały odmowę udzielenia zgody na czasowe opuszczenie więzienia jako karę dyscyplinarną tylko w przypadkach nadużywania jej przyznania;

9. Aby przekazywały więźniom możliwie jak najpełniejszą informację o przy-czynach odmowy udzielenia zgody na czasowe opuszczenie więzienia;

10. Aby wprowadziły mechanizmy kontroli decyzji odmownych;

11. Aby, we właściwych przypadkach, zasięgały opinii i podejmowały współpracę z innymi władzami niż władze penitencjarne oraz z inny-mi organizacjami i osobami, które mogą przyczynić się do lepszego funkcjonowania systemu;

12. Aby zapewniły współpracę całego personelu penitencjarnego;

13. Aby zapewniły środki niezbędne dla skutecznego funkcjonowania systemu;

14. Aby na bieżąco nadzorowały i oceniały działanie systemu udzielania zgód na czasowe opuszczanie więzień;

15. Aby informowały opinię społeczną o celach, sposobie i wynikach działania powyższego systemu.

325


Grażyna Szczygieł


o czasowym opuszczaniu więzieniaKomentarz

Kara pozbawienia wolności od wielu lat spotyka się z licznymi negatywnymi ocenami. Autorzy tych ocen szczególną uwagę zwracają na ujemne następstwa izolacji więziennej. Mimo negatywnych ocen kara ta z całą pewnością długo jeszcze będzie częścią katalogu kar. Tak więc za-danie na dziś, to podejmowanie działań w celu tworzenia takich warunków wykonywania tej kary, by nie powodowały desocjalizacji i nie utrudniały późniejszej readaptacji skazanego. Jednym z takich działań jest stworzenie warunków do podtrzymywania przez skazanego kontaktów ze światem poza murami więzienia. Oczywiście kontakty mogą przybierać różne for-my, a więc takie jak korespondencja czy rozmowy telefoniczne, widzenia z najbliższymi w jednostkach penitencjarnych, ale najbardziej efektywny jest kontakt w warunkach naturalnych, poza murami więzienia.

Komitet Ministrów Rady Europy, dostrzegając istotną rolę czasowego opuszczenia zakładu karnego w ułatwieniu readaptacji społecznej więź-niów jak również w czynieniu więzień miejscami bardziej humanitarny-mi, zaleca stosowanie przepustek w możliwie jak najszerszym zakresie z powodów zdrowotnych, edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych i in-nych. Twórcy rekomendacji nie wprowadzają żadnych ograniczeń co do kategorii skazanych, ani też co do odbycia pewnej części kary czy często- tliwości zezwoleń. Wręcz przeciwnie zalecają udzielanie zezwoleń w jak najwcześniejszej fazie wykonywania kary i z możliwie jak największą częstotliwością. Tylko w przypadku więźniów odbywających karę pozba-wienia wolności w zakładach karnych typu zamkniętego zwracają uwagę na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, zalecając roz-ważenie możliwości udzielenia zezwolenia przy zastosowaniu środków bezpieczeństwa.

Zważywszy, iż rekomendacja ma już dość długi „żywot” (prawie 30 lat) należy spojrzeć na zalecenia z perspektywy regulacji dotyczących tej ma-terii w Kodeksie karnym wykonawczym.

326

Grażyna Szczygieł

W kodeksie przewidziano rozbudowany, biorąc pod uwagę powody zwolnienia, system zezwoleń:

• zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego w wypadkach szczególnie ważnych dla skazanego (art. 141 § 4 kkw). Żadna gru-pa skazanych nie została pozbawiona możliwości korzystania z tej przepustki. Nie wprowadzono także ograniczeń co do ilości prze-pustek, jedynie ograniczenie czasowe jej trwania (do 5 dni);

• nagroda w postaci zezwolenia na widzenie bez dozoru poza zakładem karnym z osobą najbliższą na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin, łączna liczba nagród nie może przekraczać 28 w roku (art. 138 § 7);

• nagroda w postaci zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru na okres nie przekraczający 14 dni jednorazowo, łączna liczba nagród nie może przekraczać 28 dni w roku (art. 138 § 8);

• przepustka w zakładzie karnym typu półotwartego nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres nie przekraczający 14 dni w roku (art. 91 pkt 7);

• przepustka w zakładzie karnym typu otwartego nie częściej niż raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w roku (art. 91 pkt 8);

• zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego łącznie na czas do 14 dni w okresie 6 miesięcy przed końcem kary lub przewidywanym terminem warunkowego zwolnienia (art. 164 § 1).

Należy także zwróć uwagę na zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego w związku z uczestniczeniem w różnych formach aktywności realizowanych poza terenem zakładu karnego, a mianowicie:

• w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych (art. 91 pkt 3, art. 92 pkt 3);

• w grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych (art. 92 pkt 4, pkt 5);

• w konsultacjach i zdawaniu egzaminów poza zakładem karnym (art. 131 § 2).

W zasadzie żadna kategoria skazanych nie została pozbawiona możli-wości uzyskania przepustki. Tylko skazani odbywający karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, a więc skazani, którzy stwarzają poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu albo zagroże-nie społeczne, nie mogą korzystać z tzw. przepustek systemowych a także z zezwoleń na uczestniczenie w zajęciach poza terenem jednostki peniten-cjarnej.

327

Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia

W rekomendacji sformułowano katalog czynników, które należy wziąć pod uwagę, rozważając możliwość udzielenia czasowego zezwolenia. Są to czynniki dotyczące przestępstwa i kary, a więc rodzaj i ciężar ga-tunkowy przestępstwa, długość orzeczonej kary oraz okres, jaki już upły-nął od rozpoczęcia jej odbywania. Wskazano również na cechy osobo-wościowe i zachowanie więźnia oraz rozmiar ewentualnego zagrożenia, jakie mógłby stwarzać dla bezpieczeństwa społecznego. Istotna, w ocenie twórców rekomendacji, jest także sytuacja rodzinna i społeczna więźnia. Zaleca się również uwzględnienie celu zwolnienia, czasu jego trwania i warunków, na jakich zostało ono udzielone.

W Kodeksie karnym wykonawczym określono przesłanki formalne i materialne. Nagrody oraz tzw. przepustki systemowe skazany może uzy-skać po odbyciu co najmniej połowy tej części kary, po której mógłby być warunkowo przedterminowo zwolniony. Skazanym odbywającym karę dożywotniego pozbawienia wolności tzw. przepustka systemowa, czy też nagroda w postaci zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, może być udzielona po odbyciu co najmniej 15 lat kary. Tylko w przypadku tzw. przepustki losowej nie przewidziano ograniczeń formalnych.

Ustawodawca uzależnia zwolnienie od pozytywnej prognozy odnoszą-cej się do zachowania skazanego poza murami więzienia, a więc zezwo-lenie można przyznać skazanemu, którego postawa w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem kar-nym będzie przestrzegał porządku prawnego. W kodeksie nie zdefiniowa-no pojęcia „postawa skazanego”. Analiza komentarzy do Kodeksu karne-go wykonawczego nie wydaje się jednak zbyt pomocna, wręcz przeciwnie wskazuje na trudności w zdefiniowaniu tego pojęcia. Należy zwrócić uwa-gę na rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakła-dach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. Nr 152, poz. 1469). Z przywo-łanego aktu wynika, że trzeba sporządzić prognozę kryminologiczno-spo-łeczną, polegającą na pisemnym uzasadnieniu przypuszczenia, że skazany w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego, przed zaopiniowaniem wniosku o udzielenie zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego w przypadku nagrody (art. 138 § 1 pkt 7 lub 8), tzw. przepustki systemowej (art. 91 pkt 7 lub 92 pkt 9), zezwolenia o którym mowa w art. 165 § 2 oraz zezwolenia na naukę poza zakładem karnym (art. 131 kkw), jeżeli skazany uprzednio nie korzystał z przepustki lub czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Z § 26 powy-żej wskazanego rozporządzenia wynika, że prognoza kryminologiczno-

328

Grażyna Szczygieł

-społeczna powinna zawierać w szczególności: analizę czynników cha-rakteryzujących środowisko rodzinne, cechy osobowości wraz z uwzględ-nieniem stopnia samodyscypliny oraz skłonności do używania przemocy, problem alkoholowy skazanego albo uzależnienie od środków odurzają-cych czy substancji psychotropowych, przebyte leczenie odwykowe a tak-że motywację do zachowania abstynencji, drogę wykolejenia społecznego wraz z określeniem stopnia demoralizacji, rodzaj przestępstwa za które odbywa karę, zachowanie podczas uprzednio odbywanych kar, ze szcze-gólnym uwzględnieniem sposobu wykorzystania zezwoleń na czasowe opuszczenie zakładu karnego, środowisko, w którym przebywać będzie skazany w trakcie korzystania z przepustki. Z całą pewnością analiza tych czynników może być istotna przy ocenie, czy skazany po opuszczeniu za-kładu karnego będzie przestrzegał porządku prawnego. Powstaje jednak pytanie, czy są to elementy mieszczące się w pojęciu „postawa skazane-go”. Pomijając w tym miejscu, ze względu na ograniczone ramy opraco-wania, pogłębianie tych rozważań, należy tylko zasygnalizować podno-szone w doktrynie37 wątpliwości, co do relacji pomiędzy art. 139 § 1 kkw a wyżej przywołanym przepisem rozporządzenia.

Twórcy Kodeksu karnego wykonawczego, tworząc system zezwoleń na opuszczenie zakładu karnego, nie tracą z pola widzenia kwestii zapew-nienia bezpieczeństwa społecznego. Jeżeli po przyznaniu zezwolenia wy-stąpią nowe okoliczności uzasadniające, że skazany w czasie pobytu poza zakładem karnym nie będzie przestrzegał porządku prawnego, albo jeżeli skazany korzystający z nagrody czy przepustki zostanie zatrzymany przez uprawniony organ w związku z naruszeniem przez niego porządku praw-nego, organ który przyznał nagrodę lub przepustkę podejmuje decyzje o jej cofnięciu, zaś w przypadku nagrody ewentualnie o zamianie na inną. Tzw. przepustka losowa, którą – jak już powyżej wspomniano – może uzyskać każdy skazany, może być realizowana, w miarę potrzeby, pod konwojem funkcjonariusza Służby Więziennej lub w asyście innej osoby godnej zaufania (art. 141a).

Godzi się zauważyć, iż skazany ma obowiązek bezzwłocznego zgło-szenia się do jednostki Policji, właściwej terytorialnie dla miejsca przeby-wania, w okresie korzystania ze zwolnienia, w celu potwierdzenia miej-sca pobytu (art. 140), a także zgłoszenia się w przypadku zmiany miejsca pobytu. Ponadto dyrektor może zobowiązać skazanego do określonego

37 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wydanie, Warszawa 2010, s. 564.

329

Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia

zachowania się, a zwłaszcza do przebywania w określonym w zezwoleniu miejscu pobytu, lub częstszego zgłaszania się do jednostki Policji. Należy podkreślić, iż te zobowiązania powinny być stosowane ze szczególną wni-kliwością pod względem ich celowości, tak aby pomagały skazanemu we właściwym funkcjonowaniu poza zakładem karnym, a nie stwarzały zbęd-nej dolegliwości.

Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na potrzebę informowania ska-zanego o przyczynach odmowy udzielenia przepustki i mechanizmie kon-troli decyzji odmownych. Jest to w pełni zasadne ze względu na istotne znaczenie wychowawcze i koresponduje z zasadą podmiotowego trakto-wania skazanych.

W rekomendacji uznano za celowe wprowadzenie mechanizmów kontroli decyzji odmownych. W tym miejscu należy wskazać, iż do zadań sędziego penitencjarnego, wykonywanych w ramach sprawowania nadzo-ru penitencjarnego, należy kontrola i ocena prawidłowości przyznawania nagród i zezwoleń. W gestii sędziego penitencjarnego jest uchylenie decy-zji dyrektora zakładu karnego gdy jest ona niezgodna z prawem.

Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na współpracę administracji więziennej z organizacjami, które mogą pomóc w funkcjonowaniu sys-temu zezwoleń na opuszczenie zakładu karnego. Jest to ważne zwłaszcza w przypadku tych skazanych, którzy nie utrzymują kontaktów z rodziną i nie mogą liczyć na pomoc z jej strony, a więc mogą mieć problemy ze znalezieniem miejsca pobytu czy środków na utrzymanie się na wolności w okresie przepustki.

Należy zwróć uwagę także na zalecenie informowania opinii społecz-nej o celach, sposobie i wynikach działania systemu przepustek. Jest to szczególnie istotne, bowiem w naszym społeczeństwie ta wiedza nie jest zbyt rozpowszechniona. Informacja, iż skazany powraca z przepustki do zakładu karnego i w okresie pobytu na wolności przestrzegał porządku prawnego nie jest tak medialna jak informacja o ucieczce z jednostki peni-tencjarnej czy niepowrocie z przepustki. Zważywszy jednak, iż w naszym społeczeństwie pokutuje dość jednostronna wizja jak powinna być wyko-nywana kara pozbawienia wolności (zamknięcie skazanego i to w jak naj-bardziej dolegliwych warunkach), należy informować o korzyściach dla społeczeństwa wynikających z utrzymywania kontaktu przez skazanego ze światem poza murami także w formie czasowego opuszczenia więzie-nia. Informacje o terminowych powrotach skazanych do zakładu karnego i przestrzeganiu w okresie pobytu na wolności porządku prawnego mogą mieć wpływ na zmiany w świadomości społecznej.

331




Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych38

(przyjęte przez Komitet Ministrów 19 października 1992 r. podczas 482. spotkania zastępców ministrów)


uznając, że dla państw członkowskich Rady Europy istotne jest ustalenie wspólnych zasad w zakresie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, w celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy w tym obszarze;

zauważając znaczący postęp w państwach członkowskich w zakresie stosowania sankcji i środków, których wykonywanie odbywa się bez izo-lowania sprawców od społeczeństwa;

uznając, że takie sankcje i środki stanowią istotny czynnik w walce z prze-stępczością i pozwalają uniknąć negatywnych skutków jakie wiążą się z pozbawieniem wolności;

uznając doniosłość ustalenia międzynarodowych zasad dotyczących two-rzenia, stosowania i wykonywania tych sankcji i środków,

zaleca rządom państw członkowskich, aby w swoich aktach prawnych i praktyce kierowały się zasadami ustalonymi w Europejskich Regułach dotyczących sankcji i środków alternatywnych, stanowiących załącznik do niniejszych rekomendacji, mając na uwadze ich progresywne wdraża-nie i zapewnienie ich rozpowszechnienia w jak najszerszym zakresie.

38 Niniejsza rekomendacja została doprecyzowana i uszczegółowiona Rekomendacją Rec (2000)22 o uspraw-nieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komi-tet Ministrów w dniu 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.

332

Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych

Załącznik do Rekomendacji Nr R (92) 16Preambuła

Niniejsze reguły mają na celu: a) ustalenie standardów umożliwiających ustawodawcom i praktykom

(władzom podejmującym decyzje i władzom odpowiedzialnym za ich wykonywanie) skuteczne stosowanie sankcji i środków alternatywnych. Przy ich stosowaniu należy dążyć, z jednej strony do zachowania ko-niecznej i pożądanej równowagi pomiędzy ochroną społeczeństwa zarówno w znaczeniu zachowania porządku publicznego jak i stoso-wania przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzone-mu, a z drugiej strony – do uwzględniania potrzeb sprawców, mając na względzie ich powrót do społeczeństwa;

b) dostarczenie państwom członkowskim podstawowych kryteriów, które umożliwią im stosowanie sankcji i środków alternatywnych z posza-nowaniem podstawowych praw sprawców przestępstw. Istotne jest dołożenie starań, aby stosowanie sankcji i środków alternatywnych nie prowadziło do nadużyć np. na szkodę pewnych grup społecznych. Należy także szczegółowo rozważyć pozytywne i negatywne skutki społeczne, jak również potencjalne ryzyko wynikające lub mogące wyniknąć ze stosowania sankcji i środków alternatywnych. Dążenie do celu jakim jest znalezienie alternatywy dla kary pozbawienia wolności nie oznacza, że dozwolone jest stosowanie dowolnych sankcji lub środka i w dowolny sposób;

c) zaproponowanie jasnych zasad postępowania personelowi odpowie-dzialnemu za stosowanie sankcji i środków alternatywnych oraz tym wszystkim członkom społeczeństwa, którzy są zaangażowani w ich wykonywanie; powinno to ułatwić wykonywanie sankcji i środków zgodnie z określonymi warunkami i obowiązkami oraz spowodować wzrost zaufania do tych instytucji. Nie oznacza to jednak, że wykony-wanie sankcji i środków alternatywnych powinno odbywać się w szty-wny i sformalizowany sposób. Przeciwnie, wykonując je należy dążyć do osiągnięcia równowagi pomiędzy popełnionym przestępstwem i reakcją na nie, a także pomiędzy cechami osobowości i możliwościami sprawcy. Ponadto, możliwość odwołania się do zbioru zasad ustalo-nych na szczeblu międzynarodowym powinna ułatwić wymianę doświadczeń, w szczególności w odniesieniu do metod pracy.

333


Sankcje i środki alternatywne, stosowane zgodnie z niniejszymi regu-łami, przynoszą korzyści zarówno sprawcom, jak i całemu społeczeństwu, ponieważ sprawca nie zostaje odizolowany od społeczeństwa i musi do-konywać wyborów i ponosić za nie społeczną odpowiedzialność; wyko-nywanie sankcji karnych w społeczeństwie może w dłuższej perspektywie przynieść społeczeństwu więcej korzyści i zagwarantować lepszą ochronę niż izolowanie sprawców, oczywiście przy założeniu zabezpieczenia inte-resów pokrzywdzonego lub pokrzywdzonych przestępstwem.

Powyższe uwagi oraz istotny cel polegający na traktowaniu spraw-cy z szacunkiem należnym odpowiedzialnemu człowiekowi, muszą być uwzględniane przy stosowaniu i wykonywaniu sankcji i środków alterna-tywnych.

Poniższe reguły, stworzone jako odpowiednik Europejskich Reguł Więziennych, nie stanowią systemu modelowego. Są one raczej zbiorem zasad, które powinny być powszechnie przyjęte i przestrzegane; przestrze-ganie tych reguł jest warunkiem prawidłowego stosowania sankcji i środ-ków alternatywnych.

Rada Europy, zważywszy na jej doświadczenie i znajomość ogólnej sytuacji w państwach członkowskich, jest przekonana, że niniejsze regu-ły stanowią wskazówki i pomoc dla ustawodawców w krajach członkow-skich oraz dla władz stosujących prawo.

Przepisy niniejszych reguł stosują się do wszystkich sankcji i środków zdefiniowanych w słowniczku, łącznie z wykonywaniem kar pozbawienia wolności poza jednostką penitencjarną. Reguły te nie dotyczą jednak środ-ków stosowanych w sprawach nieletnich.

Część pierwsza – Zasady ogólne

Reguła 1 Niniejsze reguły będą stosowane bezstronnie.

Reguła 2Definicje pojęć zawarte w słowniczku będącym załącznikiem do niniej-szych reguł stanowią ich integralną część.

334


Rozdział I – Ramy prawne

Reguła 3Definicja, sposób stosowania i wykonywania sankcji i środków alterna-tywnych będą uregulowane przepisami prawa.

Reguła 4Warunki i obowiązki związane z sankcjami i środkami alternatywnymi, wyznaczane przez władze decydujące, jak również skutki nieprzestrzega-nia warunków i obowiązków, będą określone przez jasne i jednoznaczne przepisy prawa.

Reguła 539

Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieoznaczony.Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony przez władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami prawa.

Reguła 6Rodzaj i czas trwania sankcji i środków alternatywnych muszą pozosta-wać w odpowiedniej proporcji do stopnia niebezpieczeństwa przestępstwa popełnionego przez skazywanego sprawcę bądź przez oskarżonego, a tak-że być dostosowane do sytuacji osobistej sprawcy przestępstwa.

Reguła 7Władze upoważnione do stosowania sankcji i środków alternatywnych muszą być określone przepisami prawa.Obowiązki i zakres odpowiedzialności tych władz muszą również być określone przepisami prawa.

Reguła 8Uprawnienia władz wykonujących sankcje i środki alternatywne odno-szące się do metod ich stosowania, delegowania (w razie potrzeby) ich uprawnień na osoby trzecie, albo do zawierania porozumień ze sprawcami przestępstw, innymi władzami lub osobami trzecimi co do sposobu wyko-nywania sankcji i środków, będą określone przepisami prawa.

39 Reguła 5 została zmieniona Rekomendacją Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.

335


Reguła 9W razie nieprzestrzegania przez osobę, w stosunku do której zastosowano sankcje lub środki, nałożonych na nią warunków lub obowiązków, okre-ślonych w decyzji o zastosowaniu sankcji lub środków, zatrzymanie lub pozbawienie wolności w okresie trwania sankcji lub środka, będą przewi-dziane w przepisach prawa.

Reguła 10W przepisach regulujących stosowanie sankcji i środków nie można prze-widywać automatycznej zamiany sankcji lub środka alternatywnego na karę pozbawienia wolności w razie nieprzestrzegania przez sprawcę nało-żonych na niego warunków lub obowiązków związanych ze stosowaniem sankcji lub środka alternatywnego.

Reguła 11Przepisy prawa powinny także przewidywać dokonywanie okresowej ze-wnętrznej kontroli pracy władz wykonujących sankcje i środki. Kontrola taka będzie dokonywana przez odpowiednio wykwalifikowane i doświad-czone osoby.

Rozdział II – Gwarancje prawne i procedura wnoszenia zażaleń

Reguła 12Decyzja o zastosowaniu oraz o odwołaniu sankcji lub środka przed rozpoczęciem postępowania podejmowana będzie przez władzę sądow-niczą.

Reguła 13Sprawcy będzie przysługiwać prawo złożenia zażalenia do wyższej in-stancji od decyzji nakładającej na niego sankcje lub środki alternatywne, zmieniającej ich zakres lub odwołującej ich stosowanie.

Reguła 14Zawsze wtedy, gdy zażalenie na decyzję dotyczącą sankcji lub środków alternatywnych zarzuca naruszenie prawa do wolności osobistej lub gdy decyzja taka została podjęta niezgodnie z prawem albo jest sprzeczna z treścią zastosowanej sankcji lub środka alternatywnego, zażalenie takie musi być przekazane do rozpoznania władzy sądowniczej.

336


Reguła 15Procedura składania zażaleń będzie dostępna sprawcom, którzy zamie- rzają podnieść zarzuty przeciwko decyzji o zastosowaniu sankcji lub środków alternatywnych, lub którzy chcą zaskarżyć fakt niepodjęcia takiej decyzji.

Reguła 16Procedura wszczynająca postępowanie dotyczące zażaleń musi być uprosz- czona. Zażalenia będą rozpoznawane niezwłocznie.

Reguła 17Władze odwoławcze muszą mieć dostęp do wszystkich informacji umożli-wiających im rozpoznanie zażalenia. Szczególną uwagę należy przykładać do kwestii osobistego wysłuchania sprawcy, w szczególności jeżeli wyraził on takie życzenie.

Reguła 18Decyzja władzy odwoławczej musi zawierać uzasadnienie i być doręczo-na w formie pisemnej zarówno składającemu zażalenie, jak i władzy wy-konującej sankcje i środki alternatywne.

Reguła 19Sprawcy, który zamierza skorzystać z prawa zaskarżenia decyzji nakła-dającej na niego sankcje lub środki alternatywne, zmieniającej ich zakres lub odwołującej ich stosowanie albo decyzji dotyczącej wykonywania takich środków, nie można odmówić prawa do reprezentowania go przez wskazaną przez niego osobę lub, w razie potrzeby, przez obrońcę z urzędu, jeżeli odpowiednie przepisy przewidują możliwość takiej reprezentacji.

Rozdział III – Poszanowanie praw podstawowych

Reguła 20Niedopuszczalne jest, przy orzekaniu sankcji lub środków alternatyw-nych, stosowanie dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne, narodowość, płeć, język, religia, przekona-nia polityczne i inne, status ekonomiczny, socjalny i inny, albo kondycja fizyczna lub psychiczna.

337


Reguła 21Nie wolno stosować takich sankcji lub środków alternatywnych, które sprzeciwiają się lub ograniczają prawa obywatelskie i polityczne uzna-ne przez społeczność międzynarodową za prawa człowieka i podstawowe wolności. Przy stosowaniu sankcji lub środków alternatywnych prawa te nie będą podlegały dalej idącym ograniczeniom aniżeli jest to konieczne dla zastosowania danego środka lub sankcji.

Reguła 22Rodzaj sankcji i środków alternatywnych jak również sposób ich stoso-wania musi być zgodny z uznanymi na arenie międzynarodowej prawami sprawcy przestępstwa.

Reguła 23Rodzaj, treść i sposób wykonywania sankcji lub środków alternatywnych nie może naruszać prawa do prywatności i godności sprawcy i jego ro-dziny ani prowadzić do ich nękania, a także negatywnie wpływać na ich poczucie własnej wartości, stosunki rodzinne i społeczne oraz na zdolność do funkcjonowania w społeczeństwie. Należy przedsięwziąć czynności mające na celu zabezpieczenie sprawców przed ich znieważaniem lub niepotrzebnym zainteresowaniem i rozgłosem.

Reguła 24Instrukcje władz wykonujących sankcje i środki, w szczególności te odno-szące się do wymagań związanych z kontrolą wykonywania warunków na jakich zastosowano sankcje lub środki, muszą być sporządzone w sposób praktyczny i precyzyjny, i być ograniczone do elementów niezbędnych do wykonania sankcji lub środka alternatywnego.

Reguła 25Sankcje lub środki alternatywne nie mogą polegać na obowiązku poddania się leczeniu medycznemu (lub psychiatrycznemu) albo na poddaniu pro-cedurom niezgodnym z międzynarodowymi standardami etycznymi.

Reguła 26Rodzaj, treść i sposób stosowania sankcji lub środków alternatywnych nie może narażać sprawcy na niebezpieczeństwo poniesienia szkody fizycznej lub psychicznej.

338


Reguła 27Sposób stosowania sankcji i środków alternatywnych nie może zwiększać stopnia dolegliwości wynikającego z samej natury tych środków.

Reguła 28Zastosowanie sankcji i środków alternatywnych nie może mieć wpływu na przysługujące sprawcy prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecz-nego.

Reguła 29W razie odpłatnego powierzenia zadań kontrolnych organizacjom społecz-nym lub innym osobom, odpowiedzialność za zapewnienie wykonywania sankcji i środków alternatywnych zgodnie z niniejszymi regułami spoczy-wa na władzy stosującej sankcje i środki. Jeżeli zadania kontrolne będą wykonywane niezgodnie z określonymi w niniejszych regułach standar-dami, do władz wykonujących sankcje i środki należy decyzja w sprawie podjęcia odpowiednich działań.Również do władz wykonujących należy podjęcie odpowiednich działań w przypadku, gdy osoby lub organizacje, którym powierzono wypełnianie zadań kontrolnych ujawnią, że sprawca nie przestrzega warunków i obo-wiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub środków alternatywnych.

Rozdział IV – Współpraca i zgoda sprawcy

Reguła 30Zastosowanie i wykonywanie sankcji i środków alternatywnych musi mieć na celu wywołanie u sprawcy poczucia odpowiedzialności wobec ogółu społeczeństwa, a w szczególności względem pokrzywdzonego.

Reguła 31Sankcje i środki alternatywne będą orzekane tylko wtedy, gdy jest wiado-me, jakie warunki i obowiązki będą odpowiednie dla sprawcy, i że spraw-ca jest gotowy się do nich stosować.

Reguła 32Warunki i obowiązki nakładane na sprawcę w związku z zastosowaniem sankcji i środków alternatywnych będą uwzględniać indywidual-ne potrzeby sprawcy związane z wykonaniem sankcji lub środka, jego

339


prawa i zobowiązania socjalne, a także pozostawać w relacji do możliwo-ści ich wykonania przez sprawcę.

Reguła 33Przed rozpoczęciem stosowania sankcji lub środków alternatywnych sprawca musi zostać poinformowany w zrozumiałym dla niego języku, a w razie potrzeby w formie pisemnej, o rodzaju i celach zastosowa-nych wobec niego sankcji lub środków alternatywnych oraz o warunkach i obowiązkach, do jakich musi się stosować. Informacja ta będzie sprawcy przekazana niezależnie od formalnego dokumentu nakładającego określo-ną sankcję lub środek alternatywny.

Reguła 34W związku z celem sankcji i środków alternatywnych, polegającym na zapewnieniu współpracy ze sprawcą i na wytworzeniu w nim przekona-nia, że zastosowana sankcja lub środek stanowi sprawiedliwą i racjonalną reakcję na popełnione przestępstwo, sprawca powinien być możliwie jak najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji dotyczących sposobu wykonywania orzeczonych wobec niego sankcji lub środków alternatywnych.

Reguła 35Zgoda sprawcy na zastosowanie sankcji lub środków alternatywnych powinna być uzyskana przed ich zastosowaniem.

Reguła 36Jeśli jest wymagana zgoda sprawcy, musi zostać wyrażona w sposób jednoznaczny i nie budzący wątpliwości.Obowiązek uzyskania zgody sprawcy nie może prowadzić do pozbawie-nia go praw podstawowych.

Część druga – Zasoby ludzkie i środki finansowe

Rozdział V – Personel zawodowy

Reguła 37Przy rekrutacji, wyborze i awansowaniu personelu nie można stosować dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor skóry, płeć, język,

340


religia, przekonania polityczne i inne, narodowość, pochodzenie etniczne lub społeczne, majątek, urodzenie lub jakikolwiek inny status. Rekrutacja i dobór personelu powinny być dokonywane w oparciu o specjalne zasady postępowania w odniesieniu do niektórych kategorii osób oraz uwzględ-niać różnorodność sprawców, nad którymi ma być sprawowany nadzór.

Reguła 38Liczebność personelu odpowiedzialnego za wykonywanie sankcji lub środków alternatywnych musi być dostosowana do potrzeb polegają-cych na skutecznym wykonywaniu nałożonych na personel obowiązków. Pracownicy muszą mieć odpowiednie cechy osobowości i kwalifikacje zawodowe konieczne do wykonywania powierzonych im zadań. Należy opracować normy i procedury, które zapewnią właściwy stan i poziom personelu, odpowiadające potrzebom oraz wymaganym do wykonywania tej pracy zawodowym kwalifikacjom i doświadczeniu.

Reguła 39Personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji lub środków alternatyw-nych musi zostać odpowiednio przeszkolony. Należy mu również udzielić informacji pozwalających na dokonanie realistycznej oceny szczególnego rodzaju pracy, praktycznych obowiązków oraz wymagań etycznych zwią-zanych z tą pracą.Zawodowe kompetencje personelu odpowiedzialnego za wykonywanie sankcji lub środków alternatywnych będą regularnie podnoszone i rozwi-jane poprzez dalsze szkolenia oraz dokonywane analizy i oceny jego pracy.

Reguła 40Prawne i finansowe warunki zatrudnienia oraz godziny pracy muszą być tak określone, aby zapewnić zawodową i kadrową ciągłość pracy, rozwijać poczucie służbowej odpowiedzialności pracowników oraz zagwarantować im status zawodowy porównywalny ze statusem osób zatrudnionych na innych podobnych stanowiskach.

Reguła 41Personel zawodowy będzie podlegać organom wykonującym sankcje i środki, ustanowionym przepisami prawa. Władza ta musi określić obo-wiązki, prawa i zakres odpowiedzialności podległych jej pracowników, a także nadzorować wykonywanie ich obowiązków i dokonywać oceny skuteczności ich pracy.

341


Rozdział VI – Zasoby finansowe

Reguła 42Organy wykonujące sankcje i środki alternatywne muszą mieć zapew-nione odpowiednie środki finansowe pochodzące z budżetu publicznego. Dopuszczalne jest dokonywanie dotacji finansowych i innych przez osoby trzecie, ale nie może to prowadzić do uzależnienia od nich władzy wyko-nawczej.

Reguła 43W razie wykorzystywania przez organy wykonawcze środków finanso-wych pochodzących od osób trzecich, należy utworzyć reguły opisujące procedurę określającą osobę odpowiedzialną oraz sposób kontroli wydat-kowania tych środków.

Rozdział VII – Zaangażowanie i udział społeczeństwa

Reguła 44Informacje o rodzajach i naturze sankcji i środków alternatywnych oraz o różnych sposobach ich wykonywania będą rozpowszechnione w spo-łeczeństwie, jak również wśród osób prywatnych oraz w organizacjach, i innych służbach prywatnych i publicznych zaangażowanych w wykony-wanie sankcji i środków tak, aby wyżej wymienione podmioty rozumiały naturę tych sankcji oraz środków i uznały je za adekwatną i wiarygodną reakcję na działalność przestępczą.

Reguła 45Praca organów odpowiedzialnych za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych musi być wspomagana wszelkimi możliwymi sposobami istniejącymi w społeczeństwie w celu udostępnienia tym władzom możli-wości zaspokojenia potrzeb sprawców przy jednoczesnym poszanowaniu ich praw. W tym celu, w procesie stosowania sankcji i środków alterna-tywnych, należy zapewnić jak najszerszy udział organizacji społecznych i osób prywatnych.

Reguła 46Udział czynnika społecznego ma pomagać sprawcom w rozwijaniu więzi ze społeczeństwem, uświadamiać sprawcom, że nie są dla niego obojętni oraz zwiększać ich szanse na kontakt ze społeczeństwem i wsparcie z jego strony.

342


Reguła 47Udział czynnika społecznego będzie opierać się na zawartym z organami wykonawczymi porozumieniu, określającym w szczególności obowiązki czynników społecznych oraz sposób ich wykonywania.

Reguła 48Osoby prywatne i organizacje społeczne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych mogą wykonywać czynności nadzoru tylko w zakresie, w jakim zostały do tego upoważnione przez władze od-powiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych i okre-ślonym w przepisach prawa.

Reguła 49Czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych nie mogą za-stępować pracy, która powinna być wykonywana przez zawodowy personel.

Reguła 50Organy odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatyw-nych opracują kryteria i procedury, zgodnie z którymi osoby prywatne będą wybierane, informowane o ich zadaniach, zakresie odpowiedzialno-ści, uprawnień i innych sprawach. Reguła 51Osoby prywatne będą, w ramach możliwości, działać pod kierownictwem personelu zawodowego i wykonywać zadania, które najbardziej odpowia-dają ich umiejętnościom i możliwościom. W razie potrzeby muszą one być poddane odpowiednim szkoleniom.

Reguła 52Organizacje społeczne i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych są obowiązane do zachowania tajemni-cy zawodowej.

Reguła 53Przy wykonywaniu swoich obowiązków osoby prywatne będą ubezpie-czone od następstw nieszczęśliwych wypadków, szkód spowodowanych przez osoby trzecie oraz od odpowiedzialności cywilnej. Należy im się zwrot koniecznych wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem obowiązków.

343


Reguła 54Przedstawiciele organizacji społecznych i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych muszą zostać wysłuchane w sprawach o charakterze ogólnym wchodzących w zakres ich kompetencji oraz w sprawach indywidualnych. Muszą także otrzymywać informacje zwrotne.

Część trzecia – Zarządzanie sankcjami i środkami alternatywnymi

Rozdział VIII – Warunki wykonywania

Reguła 55Sankcje i środki alternatywne będą wykonywane w taki sposób, żeby ich zastosowanie miało największe możliwe znaczenie dla sprawcy i przyczy-niało się do jego osobistego i społecznego rozwoju, pozwalającego mu na reintegrację społeczną. Metody wykonywania nadzoru muszą służyć tym samym celom.

Reguła 56Uwagi dotyczące przygotowania, zastosowania lub wykonywania sankcji i środków alternatywnych mogą być przekazywane sądom i prokuratorom wyłącznie przez personel zawodowy albo przez organizację działającą na podstawie przepisów prawa.

Reguła 57Organy wykonawcze zapewnią przekazanie osobom, w stosunku do któ-rych stosowane są sankcje i środki alternatywne, informacji o ich prawach oraz o środkach i dostępnej pomocy umożliwiającej im korzystanie z tych praw. Personel zawodowy, jak również organizacje społeczne i osoby in-dywidualne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatyw-nych muszą być także poinformowane o tych zasadach.

Reguła 58Sprawca będzie miał zagwarantowane prawo złożenia ustnego lub pisem-nego stanowiska przed podjęciem decyzji w sprawie zastosowania sankcji lub środków alternatywnych.W razie związanych z tym problemów, organy wykonawcze zagwarantują sprawcy możliwość niezwłocznego skontaktowania się z pracownikiem personelu zawodowego.

344


Reguła 59Organy wykonawcze muszą badać skargi dotyczące wykonywania sank-cji lub środków alternatywnych nałożonych na sprawcę, w szczególno-ści uważnie rozważać wnioski sprawców o zmianę osób wykonujących nadzór lub innych osób, którym powierzono wobec sprawców określone uprawnienia.

Reguła 60Organy wykonawcze muszą prowadzić indywidualne akta dla każdej spra-wy. Akta te będą na bieżąco aktualizowane tak, aby m.in. w razie potrzeby można było przygotować opinię o przestrzeganiu przez sprawcę nałożo-nych na niego warunków i obowiązków.

Reguła 61W indywidualnych aktach mogą znajdować się wyłącznie informacje do-tyczące zastosowanej w stosunku do sprawcy sankcji lub środka i ich wy-konywania. Informacje te muszą być możliwie jak najbardziej wiarygodne i obiektywne.

Reguła 62Sprawca lub osoba przez niego upoważniona będzie mieć dostęp do akt swojej sprawy, o ile nie zagraża to naruszeniem prawa do prywatności in-nych osób. Sprawca będzie miał prawo złożenia skargi dotyczącej zawar-tości akt jego sprawy, treść skargi będzie umieszczona w aktach sprawy.

Reguła 63Osoba wykonująca nadzór nad sprawcą będzie informować go o zawarto-ści akt jego sprawy i o opiniach, które na jego temat sporządza. Musi ona także wyjaśnić sprawcy treść tych opinii.

Reguła 64Informacje z akt indywidualnej sprawy mogą być udzielane wyłącznie tym, którzy posiadają tytuł prawny do ich uzyskania. Będą one ograniczo-ne tylko do takiego zakresu, jaki jest niezbędny dla władz zwracających się o informację ze względu na wykonywane przez nie zadania.

Reguła 65Po zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego, indywi-dualne akta zostaną zniszczone albo przekazane do archiwum zgodnie

345


z przepisami zawierającymi gwarancje przed ujawnieniem ich treści osobom trzecim. Nastąpi to nie wcześniej niż po wygaśnięciu prawnych skutków zastosowania sankcji lub środka alternatywnego i nie później niż w terminie oznaczonym przepisami prawa.

Reguła 66Rodzaj i zakres informacji udzielanych na temat sprawców agencjom pra-cy oraz osobom prywatnym uczestniczącym w wykonywaniu sankcji lub środka alternatywnego będzie ograniczony ze względu na cel, w jakim są udostępniane. Bez wyraźnej i świadomej zgody sprawcy nie wolno udzielać informacji na temat rodzaju przestępstwa lub przestępstw popeł-nionych przez sprawcę w przeszłości, a także żadnych innych informacji, które mogłyby wywołać negatywne konsekwencje społeczne dla sprawcy lub stanowić ingerencję w jego życie prywatne.

Reguła 67Zadania powierzane sprawcom w ramach prac społecznych muszą być w rzeczywistości społecznie użyteczne oraz muszą w możliwie najwyższy sposób wpływać na podwyższenie kwalifikacji sprawcy. Praca społeczna nie może być wykorzystywana jako źródło zarobku dla żadnego przedsię-biorstwa.

Reguła 68Warunki zatrudnienia sprawców wykonujących prace społeczne muszą odpowiadać obowiązującym przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy. Sprawcy muszą być ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypad-ków, szkód spowodowanych przez osoby trzecie oraz od odpowiedzial-ności cywilnej.

Reguła 69Co do zasady sprawcy nie mogą ponosić kosztów wykonywania sankcji i środków alternatywnych.

Rozdział IX – Metody pracy

Reguła 70Wykonywanie sankcji i środków alternatywnych będzie odbywać się w oparciu o realizację zindywidualizowanych programów oraz będzie mieć na celu rozwój odpowiednich relacji pracowniczych pomiędzy

346


sprawcą, osobą wykonującą nadzór oraz organizacją społeczną lub osobą prywatną uczestniczącą w wykonywaniu sankcji lub środka.

Reguła 71Sposoby wykonywania sankcji i środków alternatywnych muszą być dostosowane do okoliczności każdej sprawy. W związku z powyższym personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji i środków musi mieć zagwarantowany odpowiedni margines swobody w podejmowaniu decy-zji tak, aby dostosowywanie sposobu wykonania sankcji lub środka do okoliczności konkretnej sprawy nie prowadziło do poważnych różnic w traktowaniu sprawców.

Reguła 72W razie stwierdzenia takiej potrzeby w konkretnym przypadku wykony-wania sankcji lub środka, należy zapewnić pomoc osobistą, socjalną lub materialną na odpowiednim poziomie.

Reguła 73Instrukcje wydawane przez organy wykonawcze co do sposobu wykony-wania decyzji o zastosowaniu sankcji lub środka alternatywnego muszą być praktyczne i precyzyjne. Nie mogą one nakładać na sprawcę więk-szych obowiązków niż te, które wynikają z zastosowanej sankcji lub środka.

Reguła 74Czynności kontrolne będą ograniczone do niezbędnego minimum za-pewniającego prawidłowe funkcjonowanie nałożonej sankcji lub środka. Muszą one być oparte na zasadzie minimalnej interwencji, pozostawać w proporcji do zastosowanej sankcji lub środka i być ograniczone celami kontroli.

Reguła 75Metody pracy stosowane przez organy wykonawcze muszą być zgodne ze sprawdzonymi standardami zawodowymi i podlegać aktualizacji zgod-nie z najnowszymi osiągnięciami wynikającymi z badań naukowych, prac socjalnych i innych właściwych obszarów działalności.

347


Rozdział X – Funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych i skutki nieprzestrzegania warunków ich wykonywania

Reguła 76W momencie rozpoczęcia wykonywania sankcji lub środka alternatywne-go sprawcy należy udzielić informacji o treści zastosowanej sankcji lub środka i o stawianych przed nim oczekiwaniach. Sprawca musi również zostać poinformowany o skutkach niestosowania się do warunków i obo-wiązków nałożonych na niego oraz o przepisach, na podstawie których może on być postawiony przed organem decydującym, w związku z nie-przestrzeganiem warunków i obowiązków.

Reguła 77Organ wykonawczy musi w przejrzysty sposób określić procedury sto-sowane przez personel odpowiedzialny za wykonanie sankcji lub środka w stosunku do sprawcy oraz w stosunku do organów decydujących w przy-padku nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków lub wykonywania ich w nieprawidłowy sposób.

Reguła 78Problemy wynikające z niewielkich odstępstw od instrukcji organu wykonawczego, jak również od warunków i obowiązków, niepociągają-ce za sobą uruchomienia procedury odwołania sankcji lub środka, będą bez zbędnej zwłoki rozwiązywane w ramach swobodnej decyzji orga-nu wykonawczego albo, w razie potrzeby, w ramach procedury administracyjnej.

Reguła 79W ramach administracyjnej procedury prowadzonej w związku z nie-znacznymi naruszeniami warunków i obowiązków, sprawca będzie miał zapewnioną możliwość wypowiedzenia się. Jego wypowiedzi, jak rów-nież przebieg innych czynności muszą zostać utrwalone w aktach sprawy i niezwłocznie, w przejrzysty sposób, przekazane sprawcy.

Reguła 80W razie znaczącego naruszenia przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków organ wykonawczy niezwłocznie zawiadomi o tym, w formie pisemnej, organ nadrzędny.

348


Reguła 81Pisemne zawiadomienie o naruszeniu przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków będzie zawierać szczegółowe, obiektywnie przedstawione informacje o tym, w jaki sposób i w jakich okolicznościach doszło do naruszenia.

Reguła 82Organ nadrzędny może wydać decyzję o zmianie albo o odwołaniu sankcji lub środka w części lub w całości dopiero po przeprowadzeniu szczegółowej analizy faktów, o jakich został zawiadomiony przez władzę wykonującą.

Reguła 83Przed podjęciem decyzji o zmianie albo o odwołaniu sankcji lub środka w części lub w całości, organ nadrzędny upewni się, że sprawcy umożli-wiono przeanalizowanie dokumentów, na których oparto wniosek o zmia-nę lub odwołanie sankcji lub środka oraz przedstawienie jego stanowiska w sprawie domniemanego naruszenia nałożonych na niego warunków lub obowiązków.

Reguła 84Naruszenie przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiąz-ków, które na mocy obowiązujących przepisów może doprowadzić do zmiany albo do odwołania sankcji lub środka w części lub w całości, nie musi stanowić przestępstwa.

Reguła 85Rozważając możliwość odwołania sankcji lub środka należy wziąć pod uwagę sposób, w jaki naruszono nałożone na sprawcę warunki i obowiązki oraz stopień tego naruszenia.

Reguła 86Decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie musi być jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.

Reguła 87W zależności od postawy i postępów czynionych przez sprawcę, organ decydujący musi być, zgodnie z obowiązującym prawem, wyposażony w kompetencje do dokonania zmian warunków i obowiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub środka alternatywnego.

349


Reguła 88Organ decydujący powinien być wyposażony w kompetencje do podejmo-wania decyzji o zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego przed upływem okresu, na który zostały one zastosowane, jeżeli sprawca przestrzegał nałożonych na niego warunków i obowiązków, a osiągnięcie celów sankcji lub środka nie wymaga już ich dalszego stosowania.

Rozdział XI – Badania i ocena funkcjonowania sankcji i środków alternatywnych

Reguła 89Należy wspierać prowadzenie badań naukowych nad sankcjami i środka-mi alternatywnymi. Sankcje i środki powinny podlegać regularnej ocenie.

Reguła 90Ocena sankcji i środków alternatywnych powinna uwzględniać m.in., czy ich stosowanie:– odpowiada oczekiwaniom ustawodawcy, organów władzy sądowej,

orzekającej i wykonawczej oraz oczekiwaniom społeczeństwa doty-czącym celów sankcji i środków alternatywnych;

– przyczynia się do zmniejszenia ilości odbywanych kar pozbawienia wolności;

– pozwala zaspokajać potrzeby sprawców związane z popełnionym przestępstwem;

– jest opłacalne z finansowego punktu widzenia;– przyczynia się do zmniejszenia przestępczości w społeczeństwie.

Załącznik – Słowniczek

1. Sankcje i środki alternatywnePojęcie „sankcje i środki alternatywne” oznacza sankcje i środki, które

nie powodują odizolowania sprawcy od społeczeństwa, i z którymi zwią-zane jest ograniczenie wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego wa-runków i/lub obowiązków, i które stosowane są przez władze ustanowione w tym celu przez prawo.

Pojęcie to oznacza jakąkolwiek sankcję stosowaną przez sąd lub przez sędziego oraz jakikolwiek środek stosowany przed podjęciem decyzji

350


o sankcji albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym.

Pomimo że sankcje o charakterze finansowym nie są objęte niniejszą definicją, wszelkie czynności nadzorcze lub kontrolne podejmowane w celu zabezpieczenia ich wykonania są objęte właściwością niniejszych reguł.

2. Prawo – uregulowane w przepisach prawa, określone prawem Sformułowania „uregulowane w przepisach prawa” i „określone pra-

wem” odnoszą się do przepisów uchwalanych przez parlament oraz do opublikowanych dekretów rządowych (rozporządzeń i zarządzeń) wyda-wanych w celu wykonywania ustaw, tj. przepisów wykonawczych.

3. Władza sądowniczaDla potrzeb niniejszych reguł, pojęcie „władza sądownicza” oznacza

sąd, sędziego lub prokuratora.

4. Władza podejmująca decyzje (organ nadrzędny) Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) oznacza

organy władzy sądowniczej, której przepisy prawa przyznają kompetencje stosowania i odwoływania sankcji lub środków alternatywnych lub zmia-ny związanych z nimi warunków i obowiązków, a także wszelkie inne organy posiadające porównywalne uprawnienia.

Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) jest szersze niż pojęcie „władza sądownicza”.

5. Władza wykonująca sankcje i środki (w polskim prawie: organ wykonawczy)

Władza wykonująca (organ wykonawczy) to organ lub organy upoważ-nione do podejmowania decyzji i odpowiedzialne za wykonywanie sank-cji i środków alternatywnych. W wielu krajach władzą wykonującą jest służba probacyjna.

6. Wykonywanie i stosowanie„Wykonywanie” oznacza wykonywanie praktycznych zadań władzy

wykonującej, mających zapewnić prawidłowe funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych.

„Stosowanie” oznacza zarówno nakładanie, jak i wykonywanie sankcji i środków alternatywnych.

351


Pojęcie „stosowanie” jest zatem szersze i ma bardziej ogólne znaczenie niż „wykonywanie”.

7. Warunki i obowiązki„Warunki i obowiązki” oznaczają wszelkie wymagania, stanowiące

integralną całość z zastosowanymi przez władze podejmujące decyzje sankcjami lub środkami alternatywnymi.

8. ZażaleniePojęcie „zażalenie” oznacza zarówno odwołanie do władzy sądowni-

czej, jak również skargę do organów administracji.

9. NadzórPojęcie „nadzór” oznacza zarówno czynności pomocnicze wykonywa-

ne przez, albo w imieniu władzy wykonującej, które mają na celu pozosta-wienie sprawcy w społeczeństwie, jak i czynności podejmowane w celu zapewnienia wykonania przez sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków.

10. Kontrola Pojęcie „kontrola” oznacza zarówno czynności ograniczające się do

sprawdzania, czy sprawca wywiązuje się z nałożonych na niego warun-ków i obowiązków, jak również czynności mające zabezpieczyć ich wy-konanie poprzez użycie lub zagrożenie użyciem procedur uruchamianych w razie nie wykonywania warunków i obowiązków.

Pojęcie „kontrola” jest węższe niż „nadzór”.

11. Sprawca Dla celów skrócenia niniejszego tekstu, pod pojęciem „sprawcy” nale-

ży rozumieć zarówno oskarżonego, jak i osobę skazaną.

12. Udział społeczeństwa Pojęcie „udział społeczeństwa” odnosi się do wszystkich form pomocy,

odpłatnej lub nieodpłatnej, świadczonych w pełnym lub w częściowym wymiarze czasu pracy albo nieregularnie, przez organizacje publiczne lub prywatne, albo przez osoby prywatne – członków społeczeństwa.

352


13. RodzajDla celów skrócenia tekstu niniejsze reguły posługują się tylko ro-

dzajem męskim. Wszędzie tam, gdzie w regułach stosowany jest rodzaj męski, należy odpowiednio domniemywać także rodzaj żeński.

14. Formy czasowników Reguły niniejsze posługują się czasownikami [w języku angielskim]

„shall” i „must”. Istotne zakazy wyrażone są za pomocą tych samych cza-sowników w trybie przeczącym. W regułach wskazujących na to, co jest pożądane, ale nie absolutnie konieczne, używane są słowa „should” albo „ought to”. W odniesieniu do tego co powinno być zabronione, używane jest zaprzeczenie tych słów40 .

40 W wersji polskiej w miejscu czasowników „shall” i „must”, tj. w regułach, zawierających najważniejsze zasady (stanowiące zdecydowaną większość) używane są sformułowania: „należy”, „musi”, „będzie” itd. w odpowiednich formach. W regułach, w których w wersji angielskiej posłużono się czasownikami „should” albo „ought to” przyjęto sformułowanie „powinien” w odpowiednich formach (przyp. tłum.).

353


Maria Ejchart Krzysztof Kosowicz


Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych

Komentarz

Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych zo-stały przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 19 paź-dziernika 1992 r. Jak wynika z preambuły, celem rekomendacji jest m.in. ustalenie standardów umożliwiających skuteczne stosowanie sankcji i środków alternatywnych przy poszanowaniu podstawowych praw osób, względem których te sankcje i środki są stosowane. Komitet Ministrów, uchwalając tekst reguł zwrócił uwagę na potrzebę ustalenia jednolitych zasad dotyczących stosowania i wykonywania sankcji i środków alter-natywnych we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy. Ma to ułatwić współpracę pomiędzy tymi państwami w zakresie zwalczania przestępczości przy jednoczesnym unikaniu negatywnych skutków jakie wiążą się ze stosowaniem kary pozbawienia wolności. Istotna jest uwa-ga poczyniona pod koniec preambuły, zgodnie z którą reguły nie dotyczą środków stosowanych w stosunku do nieletnich.

Lekturę Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatyw-nych należałoby rozpocząć od załącznika zawierającego słowniczek defi-niujący najważniejsze pojęcia niezbędne dla prawidłowego zrozumienia tekstu komentowanej rekomendacji.

Słowniczek zawiera m.in. definicję sankcji i środków alternatywnych – należy przez nie rozumieć sankcje i środki, które nie powodują odizolo-wania sprawcy od społeczeństwa i z którymi związane jest ograniczenie wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego warunków i/lub obowiąz-ków, i które stosowane są przez władze ustanowione w tym celu przez prawo. Pojęcie to oznacza każdą sankcję stosowaną przez sąd lub przez sędziego oraz każdy środek stosowany przed podjęciem decyzji o sankcji

354


albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary pozbawie-nia wolności poza zakładem karnym. Pomimo że sankcje o charakterze finansowym nie są objęte niniejszą definicją, wszelkie czynności nadzor-cze lub kontrolne podejmowane w celu zabezpieczenia ich wykonania są objęte właściwością komentowanych reguł.

W ostatnim punkcie słowniczka wskazano na formy czasowników, któ-rymi posługiwali się twórcy reguł. W polskim tłumaczeniu w regułach za-wierających najważniejsze zasady, stanowiące zdecydowaną większość, tam gdzie w tekście angielskim występują słowa „shall” i „must” posłu-żono się czasownikami „należy”, „musi” i „będzie”. W pozostałych miej-scach użyto słowa „powinien” w odpowiednich formach.

Same Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych pomyślane zostały jako odpowiednik Europejskich Reguł Więziennych. Składają się one z preambuły i trzech części podzielonych na rozdziały. Reguły zamyka, jak już wspomniano, załącznik zawierający objaśnienie najważniejszych pojęć i sformułowań używanych w treści dokumentu.

Część pierwsza zatytułowana jest „Zasady ogólne” i składa się z czte-rech rozdziałów:

– ramy prawne, – gwarancje prawne i procedura wnoszenia zażaleń, – poszanowanie praw podstawowych, – współpraca i zgoda sprawcy. W części tej uwagę zwraca szczególnie rozdział czwarty, gdzie wiele

miejsca poświęcono dostosowaniu warunków w jakich wykonywane są sankcje i środki alternatywne do indywidualnych potrzeb sprawcy. Regu-ły opierają się na założeniu, że stosowanie sankcji i środków alternatyw-nych ma sens jedynie wtedy, gdy będzie odbywało się za zgodą i aprobatą sprawcy, a nałożone na sprawcę warunki i obowiązki będą przez niego zaakceptowane i możliwe do spełnienia. Z reguły 31 można wysnuć wnio-sek a contrario, że w sytuacji, gdy organ stosujący sankcje i środki alter-natywne nie ma dostatecznej wiedzy jakie warunki i obowiązki będą od-powiednie dla danego sprawcy i czy jest on gotowy się do nich stosować, sankcje i środki alternatywne w ogóle nie powinny być stosowane41. Duży

41 Na pewną nieprawidłowość w polskim postępowaniu karnym z punktu widzenia reguły 31 zwrócił uwagę Michał Lewoc w artykule „Światowe standardy wykonywania orzeczeń”, Probacja, nr 2/2009, s. 63. Chodzi o to, na jakim etapie postępowania przeprowadzane są wywiady środowiskowe przez kuratorów sądowych. Według danych powołanych przez ww. autora, jedynie 5,5% wszystkich wywiadów powstaje w trybie art. 214 kpk, tj. na etapie postępowania przygotowawczego lub rozpoznawczego. Zdecydowana większość wywiadów powstaje jednak dopiero na etapie postępowania wykonawczego, tj. w trybie art. 14 kkw.

355

Komentarz do Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych

nacisk kładzie się także na przepływ informacji między władzą stosującą dany środek a sprawcą. Zgodnie z regułą 33, sprawca musi zostać poinfor-mowany jeszcze przed rozpoczęciem stosowania środka, o rodzaju i celach zastosowanych wobec niego środków oraz o warunkach i obowiązkach do jakich musi się stosować. Jak wynika z drugiego zdania cytowanej reguły, wymogu przekazania informacji nie spełnia samo doręczenie sprawcy doku-mentu nakładającego na niego określony środek bądź sankcję alternatywną.

Reguła 34 idzie o krok dalej i zaleca, aby sprawca był możliwie jak najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji o zastosowa-niu wobec niego sankcji lub środka. Chodzi o wytworzenie w sprawcy przekonania – o czym wprost mówi reguła 34 – że dany środek stanowi racjonalną reakcję na popełnione przestępstwo. To z kolei ma prowadzić do niezakłóconego wykonywania przez sprawcę nałożonych na niego obowiązków.

Cześć druga – „Zasoby ludzkie i środki finansowe” – składa się z trzech rozdziałów:

– personel zawodowy,– zasoby finansowe,– zaangażowanie i udział społeczeństwa.W tej części na szczególną uwagę zasługują reguły nr 44-54. Doty-

czą one udziału czynnika społecznego w stosowaniu sankcji i środków alternatywnych. Reguły te dotyczą zarówno oficjalnego wykonywania obowiązków przez np. kuratorów społecznych, ale także zaangażowania w proces stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych or-ganizacji pozarządowych, społecznych a także osób prywatnych. Chodzi tu o możliwie jak najszersze rozpowszechnianie wiedzy na temat sank-cji i środków alternatywnych w społeczeństwie, co ma służyć wytworze-niu przekonania, że adekwatną odpowiedzią na przestępstwo mogą być także środki, które nie są związane z pozbawieniem wolności sprawcy. Wynika to z reguły 44. Z kolei, zgodnie z regułą 46, udział przedstawicie-li społeczeństwa w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych ma służyć także samym skazanym; stanowi on bowiem istotny czynnik poma-gający sprawcom w utrzymywaniu i rozwijaniu więzi ze społeczeństwem w czasie odbywania kary oraz – według słów reguły 46 – uświadamia sprawcom, że nie są dla społeczeństwa obojętni.

Kolejne reguły dotyczące udziału społeczeństwa w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych zalecają państwom członkowskim Rady Europy formalne uregulowanie tego udziału (reguła 47), obejmują-ce sposób wyboru osób wykonujących prace w charakterze społecznym,

356


przekazywanie im zadań i informacji (reguła 50), zakres ich obowiązków i sprawowanie nad nimi nadzoru przez personel zawodowy (reguła 51). Istotna wydaje się także reguła 49, zgodnie z którą czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych – wolontariuszy, nie wchodzących w skład personelu zawodowego, nie mogą zastępować pracy, która powin-na być wykonywana przez personel zawodowy42.

Część trzecia – „Zarządzanie sankcjami i środkami alternatywnymi” składa się z czterech rozdziałów:

– warunki wykonywania,– metody pracy,– funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych i skutki nie-

przestrzegania warunków ich wykonywania,– badania i ocena funkcjonowania sankcji i środków alternatywnych.Rozdział dotyczący warunków wykonywania sankcji i środków alter-

natywnych także oparty jest na naczelnej zasadzie, zgodnie z którą stoso-wanie sankcji i środków ma się przyczyniać do osobistego i społecznego rozwoju sprawcy i pozwalać mu na reintegrację społeczną. Zasada ta wy-rażona jest w regule 55.

Kolejne reguły zawierają zalecenia dla państw członkowskich Rady Europy, aby umożliwić sprawcy złożenie pisemnego stanowiska przed podjęciem decyzji w sprawie stosowania sankcji lub środków alternatyw-nych (reguła 58) oraz składanie skarg na sposób wykonywania sankcji i środków, zwłaszcza skarg dotyczących osób nadzorujących, którym po-wierzono wobec sprawców określone uprawnienia (reguła 59).

Istotne znaczenie mają także reguły 65 i 66, dotyczące przechowywa-nia akt zawierających informacje o wykonanych w stosunku do sprawcy sankcjach i środkach alternatywnych oraz udzielania z tych akt informacji, w szczególności agencjom pracy albo potencjalnym pracodawcom sprawcy.

W rozdziale dotyczącym metod pracy zwracają uwagę reguły 70 i 71, zgodnie z którymi wykonywanie sankcji i środków alternatywnych po-winno stanowić realizację zindywidualizowanych programów dostosowa-nych do osoby sprawcy oraz do okoliczności każdej sprawy. Związany jest z tym wymóg pozostawienia personelowi odpowiedzialnemu za bez-pośrednie wykonywanie sankcji i środków alternatywnych pewnego mar-ginesu swobody, pozwalającego na szybkie reagowanie na zmieniające się potrzeby sprawcy i odpowiednie modyfikowanie stosowanych metod.

42 Tamże, s. 70. Według przytoczonych w powołanym artykule danych w Polsce ok. 60% dozorów wykony-wanych jest przez kuratorów społecznych.

357


Kolejny rozdział dotyczy naruszenia przez sprawcę warunków i obo-wiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub środka alternatywnego. Rozdział ten opiera się na założeniu (reguła 76), że przy zastosowaniu sankcji lub środka sprawca został poinformowany o:

– treści sankcji lub środka,– oczekiwaniach stawianych przed nim,– skutkach niezastosowania się do nałożonych na niego warunków

i obowiązków,– przepisach, na podstawie których może być postawiony przed

organem nadrzędnym w związku z nieprzestrzeganiem warunków i obowiązków.

Zgodnie z zaleceniami wynikającymi z reguł, w razie naruszenia przez sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków, przed odwołaniem sankcji lub środka alternatywnego należy umożliwić sprawcy przeanalizo-wanie dokumentów, na których oparto wniosek o odwołanie sankcji lub środka, wypowiedzenie się i przedstawienie jego stanowiska w sprawie. Istotna jest reguła 84, zgodnie z którą naruszenie przez sprawcę warun-ków i obowiązków, które może doprowadzić do zmiany albo do odwołania sankcji lub środka, nie musi stanowić przestępstwa. Zgodnie natomiast z regułą 86, decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie musi być jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.

Ostatni rozdział omawianego dokumentu zawiera tylko dwie reguły i dotyczy wspierania badań naukowych nad funkcjonowaniem sankcji i środków alternatywnych.

Kilka słów warto odnieść do polskiego ustawodawstwa, w zakresie w jakim dotyczy ono kar i środków alternatywnych wobec pozbawienia wolności.

Wśród nieizolacyjnych środków zapobiegawczych wymienić należy:– poręczenie majątkowe (art. 266-270 kpk),– poręczenie społeczne (art. 271, 273-274 kpk),– poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272-274 kpk),– dozór policyjny (275 kpk) (kpk zawiera otwarty katalog obowiązków, jakie można nałożyć

na osobę poddaną dozorowi. Są to: zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszanie się w określonych odstępach czasu do organu dozorującego, zawiadamianie o zamierzonym wyjeździe oraz terminie powrotu, inne ograniczenia swobody stosownie do oceny organu procesowego (np. zakaz przebywania w określonych miejscach lub zbliżania się do określonych osób),

358


– nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego (275a kpk; wprowadzony w nowelizacji kpk z dnia 10 czerwca 2010 r.),

– zakaz opuszczenia kraju, zatrzymanie paszportu (277 kpk), – nakazy i zakazy określonego zachowania się (276 kpk).Nadużywanie tymczasowego aresztowania w Polsce stanowi problem

strukturalny wynikający z błędnej praktyki sądów. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest wciąż niska popularność środków alternatywnych wobec tymczasowego aresztowania. Mimo iż tymczasowe aresztowanie stoso-wane jest coraz rzadziej43, a nieizolacyjne środki zapobiegawcze w wielu sprawach są wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postę-powania, wciąż dochodzi do przypadków nieprawidłowego i zbyt częste-go stosowania instytucji tymczasowego aresztowania.

W polskim systemie prawnym funkcjonuje również szereg środków, innych niż bezwzględna kara pozbawienia wolności, stosowanych w od-powiedzi na popełnione przestępstwo. Kodeks karny przewiduje następu-jące instrumenty, nie związane z pozbawieniem skazanego wolności:

– kara ograniczenia wolności,– kara grzywny,– warunkowe umorzenie postępowania karnego,– warunkowe zawieszenie wykonania kary,– warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania kary.Dwa pierwsze z wyliczonych instytucji należą do systemu kar, z kolei

trzy ostatnie to środki probacyjne, związane z poddaniem sprawcy próbie. Warto również zwrócić uwagę na możliwość odbywania kary pozbawienia wolności w warunkach dozoru elektronicznego.

Ważne jest również to, że polski kodeks karny statuuje preferencję kar wolnościowych nad karą pozbawienia wolności, która winna być stosowa-na dopiero wtedy, gdy środki mniej dolegliwe okażą się niewystarczające. Zgodnie bowiem z art. 58 § 1 kk, jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warun-kowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. O tej preferencji świadczy ponadto redakcja art. 32 kk, w którym wylicza się funkcjonujące w polskim po-rządku prawnym kary, w pierwszej kolejności wskazując na karę grzywny

43 Zgodnie z danymi umieszczonymi na stronie Centralnego Zarządu Służby Więziennej średnia liczba tym-czasowo aresztowanych na przestrzeni pięciu lat spadła z ponad 14 tys. do 9 tys. osób. Największy spadek odnotowano między 2007 a 2008 r., pomiędzy którymi różnica wynosi 4 tys. osób. Jednak od 2008 r. liczba osób tymczasowo aresztowanych kształtuje się na tym samym poziomie i wynosi średnio około 9 tys.

359


i ograniczenia wolności, a dopiero na końcu na pozbawienie wolności. Po-dobne znaczenie ma redakcja artykułów opisujących poszczególne czyny zabronione (część szczególna kk), gdzie w części dotyczącej zagrożenia sankcją, jeżeli dopuszcza się przemienne stosowanie kilku kar, również wskazuje się w pierwszej kolejności karę mniej dolegliwą.

Praktyka wskazuje, że ilość orzekanych kar ograniczenia wolności na przestrzeni ostatnich lat systematycznie się zmniejsza44 (ponad 70.000 w roku 2004; ok. 40.000 w roku 2008), oraz że alternatywa w postaci potrącenia z pensji jest orzekana wielokrotnie rzadziej niż praca na cele publiczne (w 2004 r. stanowiła ok. 0,85% ogółu skazań na karę ograni-czenia wolności, w 2008 r. ok. 1,9%).

U podstaw niskiej popularności stosowania środków alternatywnych wobec pozbawienia wolności może leżeć ograniczony katalog podmio-tów współpracujących przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności. Towarzyszy temu szereg problemów organizacyjnych związanych z obo- wiązkami nakładanymi na pracodawcę zatrudniającego osobę, której wolność ograniczono a także problem praktyczny jakim jest orzeka-ny niski (jedynie 20-40 godzin miesięcznie) wymiar kary ograniczenia wolności.

44 Statystyka za lata 2004-2008. „Prawomocnie skazani dorośli wg szczegółowego wymiaru kary ograniczenia wolności”, Wydział Statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/sta-tystyki-2010/download,731,6.html

361




o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych

(przyjęta przez Komitet Ministrów 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów)


podkreślając niezmienną wagę opracowywania, nakładania i stosowania sankcji i środków alternatywnych opartych na zasadach zawartych w Re-komendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych;

po uwzględnieniu wyników przeprowadzonego przez Europejski Komi-tet Problemów Przestępczości badania stanu implementacji Europejskich Reguł [dotyczących kar i środków alternatywnych], a w szczególności, trudności z jakimi borykają się państwa członkowskie;

uznając potrzebę zmiany reguły nr 5. Europejskich Reguł w świetle wyni-ków badania oraz rozwoju praktyki nadzorowania skazanych;

będąc świadomym, że wraz z upływem czasu pojawiają się nowe możli-wości skuteczniejszego i szerszego zastosowania sankcji i środków alter-natywnych;

uznając ponadto, że istotne postępy i zmieniająca się praktyka w obszarze sankcji i środków alternatywnych oraz kwestie wskazane przez państwa członkowskie skutkują pojawieniem się konieczności dodatkowego wyja-śnienia i dodatkowej wykładni szeregu postanowień zawartych w Regu-łach Europejskich;

podkreślając, że przy podejmowaniu decyzji o sięgnięciu po, i zastosowa-niu sankcji i środków alternatywnych zawsze powinno się uwzględniać potrzebę poszanowania podstawowych gwarancji ustanowionych na mocy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz zasad opisanych w Regu-łach Europejskich;

362

Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)

uznając znaczenie, jakie dla przedmiotowej rekomendacji mają Rekomen-dacje Nr R (92) 17 w sprawie spójności orzekania karnego, Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków, Nr R (99) 19 w sprawie mediacji w sprawach karnych oraz Nr R (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej;

[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:

– podczas tworzenia przepisów i praktyki dotyczącej czasu stosowania sankcji i środków alternatywnych kierowały się postanowieniami znowelizowanego tekstu reguły nr 5 Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych, za-wartymi w załączniku nr 1 do niniejszej rekomendacji;

– podczas nowelizowania przepisów, polityk i praktyki dotyczących opracowywania, nakładania i stosowania sankcji i środków alterna-tywnych kierowały się zasadami ustanowionymi w załączniku nr 2 do niniejszej rekomendacji, co umożliwi bardziej efektywne wyko-rzystanie sankcji i środków alternatywnych;

– zapewniły, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnianie rekomendacji oraz raportu na temat doprowadzenia do bardziej efek-tywnego wykorzystania sankcji i środków alternatywnych przy-gotowanego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości, zwracając szczególną uwagę na dodatkowe interpretacje i wyjaśnienia poszczególnych Europejskich Reguł, o których mowa w paragrafach 129-168 wyżej wymienionego raportu.

Załącznik nr 1 do Rekomendacji Rec (2000) 22

Aneks do reguły nr 5 w sprawie Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych

Co do zasady, sankcje i środki alternatywne nie mogą być orzekane na czas nieoznaczony.

Wyjątkowo, sankcja lub środek alternatywny może zostać orzeczony na czas nieoznaczony wobec skazanych, którzy z uwagi na fakt popełnienia (ostatnio bądź w przeszłości) poważnego przestępstwa oraz specyficzne cechy charakteru, stanowią ciągłe i poważne zagrożenie dla życia, zdro-wia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. [W powyższej sytuacji] należy

363


uchwalić przepisy o regularnej kontroli nakładania takich sankcji i środ-sankcji i środ- i środ-ków alternatywnych przez organ niezależny od władzy wykonawczej, wyposażony w prawną kompetencję do wykonywania takiej kontroli.

Czas, na jaki orzekane są sankcje i środki alternatywne określany winien być przez organ uprawniony do decydowania w granicach określo-nych prawem i zgodnie z warunkami określonymi prawem.

Załącznik nr 2 do Rekomendacji Rec (2000) 22

Naczelne zasady osiągnięcia bardziej efektywnego wykorzystania kar i środków alternatywnych

Legislacja1. Należy zapewnić wystarczającą liczbę dostatecznie zróżnicowanych

sankcji i środków alternatywnych, takich jak: – rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania, tj. nało-

żenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod określonym adre-sem w celu poddania go dozorowi instytucji wyznaczonej przez organ sądowy, która też będzie go wspierać;

– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia kary pozbawienia wolności;

– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności z zastrzeżeniem konieczności spełnienia określonych warunków;

– nakaz wykonywania pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy na rzecz społeczeństwa);

– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadośćuczynienia bądź poddania się mediacji na linii poszkodowany-sprawca;

– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alkoho-lowym lub narkotykowym albo sprawców cierpiących na zaburzenia psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;

– intensywny nadzór nad odpowiednimi kategoriami sprawców; – ograniczenie swobody poruszania się np. poprzez ustanowienie aresztu

domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnieniem reguł 23 i 55 Europejskich Reguł;

– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z nadzorem nad skaza-nym przebywającym na wolności. 2. W celu promowania stosowania sankcji i środków wolnościowych,

a w szczególności w sytuacji tworzenia nowego prawa, ustawodawca powinien rozważyć wskazanie sankcji bądź środka wolnościowego

364


zastępującego karę pozbawienia wolności jako zalecaną karę w przypadku określonych przestępstw.

3. Należy rozważyć weryfikację i ograniczenie liczby przepisów proce-duralnych uniemożliwiających stosowanie sankcji i środków alternatyw-sankcji i środków alternatyw- i środków alternatyw-nych wobec sprawców poważnych przestępstw i recydywistów.

4. Należy zapewnić możliwość wprowadzenia nowych sankcji i środ-sankcji i środ- i środ-ków alternatywnych na zasadzie próby.

5. Wszelkie takie próby powinny być podejmowane zgodnie z duchem Europejskich Reguł oraz podlegać starannemu monitorowaniu i rzetelnej ocenie. Działania eksperymentalne należy prowadzić z zachowaniem stan-dardów etycznych wspólnoty międzynarodowej.

Praktyka wyrokowania 6. Wszędzie tam, gdzie normy konstytucyjne i tradycja prawna na to ze-

zwalają, ustawodawca lub inne właściwe organy powinny określić zasady orzekania wyroków i okresowo je weryfikować, m.in. w celu zmniejszenia zakresu stosowania kary pozbawienia wolności, zwiększenia zakresu stosowania kar i środków alternatywnych oraz naprawienia szkody ponie-sionej przez poszkodowanych przestępstwem.

7. Organy sądownicze powinny być zaangażowane w proces opraco-wywania i weryfikowania zasad polityki stosowania sankcji i środków alternatywnych, a także informowane o wynikach tych działań, co umożliwi zapewnienie powszechnego zrozumienia ich charakteru przez środowisko sędziowskie.

8. Szczególną uwagę należy zwrócić na określenie okoliczności łago-dzących umożliwiających organom sądowniczym zastosowanie sankcji lub środków alternatywnych w miejsce kary pozbawienia wolności.

Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji i środków alter-sankcji i środków alter- i środków alter-natywnych

9. Należy utworzyć odpowiednie służby zaangażowane w stosowa-nie sankcji i środków alternatywnych, a także opracować i przekazać na ten cel odpowiednie środki, co pozwoli na przekonanie organów sądow-niczych o użyteczności sankcji i środków alternatywnych, zagwarantuje bezpieczeństwo społeczności i skutkować będzie poprawą osobistej i spo-łecznej sytuacji skazanych.

10. Aby osiągnąć cele sankcji i środków alternatywnych, omawiane służby je stosujące powinny mieć w swoich szeregach wysoko wykwa-lifikowanych specjalistów, zatrudnionych, przeszkolonych i działających

365


zgodnie z zasadami ustanowionymi w Rekomendacji Nr R (97) 12 w spra-wie osób zaangażowanych w stosowanie sankcji i środków.

11. Służby stosujące powinny działać w oparciu o wyraźnie określo-ne założenia polityki definiujące ich funkcje, cele i podstawowe wartości. Wspomniane założenia powinny dotyczyć takich kwestii jak prawa i obo-wiązki skazanych, skuteczne prowadzenie interwencji i programów po-wrotu do życia w społeczeństwie, prawowite interesy poszkodowanych, organizacyjna odpowiedzialność za bezpieczeństwo społeczności oraz współpraca z pracownikami więziennictwa, odpowiednimi instytucjami i organizacjami oraz przedstawicielami społeczeństwa.

12. Założenia polityki powinny zostać uzupełnione planami służb i opi-sem stosowanych przez nie praktyk tak, aby wśród poszczególnych orga-nizacji i osób fizycznych zaangażowanych we wdrażanie sankcji i środków alternatywnych wzrosła świadomość jak istotne jest dążenie do wspól-nych celów i wzajemnego zrozumienia metod pracy.

13. Należy ponownie zwrócić uwagę na ustanowienie przepisów o regularnej i niezależnej weryfikacji pracy organów wdrażających, doko-nywanej przez doświadczone osoby, zgodnie z postanowieniami Europej-skich Reguł.

Zwiększanie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych (wśród organów sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii publicznej i polityków)

14. Należy zapewnić, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnienie Rekomendacji Nr R (92) 16 w sprawie Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych przetłumaczonych na języ-sankcji i środków alternatywnych przetłumaczonych na języ- i środków alternatywnych przetłumaczonych na języ-ki poszczególnych krajów.

15. Liderzy polityczni i administracyjni oraz opinia publiczna powin-na uzyskiwać informacje na temat gospodarczych i społecznych korzy-ści wynikających z ograniczenia stosowania kary pozbawienia wolności i częstszego stosowania sankcji i środków alternatywnych. Należy ogłosić politykę „public relations” dotyczącą kontaktów z mediami w poszcze-gólnych krajach. W podawanych do publicznej wiadomości informacjach należy podkreślić, że sankcje i środki alternatywne obejmują skuteczny nadzór i kontrolę nad skazanymi.

16. Organy sądowe i pracownicy służb stosujących powinni regularnie omawiać praktyczne aspekty rekomendowania i stosowania sankcji i środ-sankcji i środ- i środ-ków alternatywnych.

17. Z uwagi na to, że ponowna integracja ze społeczeństwem stanowi jeden z głównych celów stosowania sankcji i środków alternatywnych,

366


służby je stosujące powinny aktywnie współdziałać ze społecznościami lokalnymi np. poprzez angażowanie przedstawicieli społeczności w nad-zór nad skazanymi lub współpracę w lokalnych akcjach zapobiegania przestępczości.

18. Wprowadzaniu nowych sankcji i środków alternatywnych do usta-sankcji i środków alternatywnych do usta- i środków alternatywnych do usta-wodawstwa i praktyki powinna towarzyszyć energiczna kampania public relations służąca pozyskaniu poparcia opinii publicznej.

Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji19. Należy określić kryteria efektywności, co umożliwi przeprowadze-

nie wieloaspektowej oceny kosztów i korzyści związanych z programa-mi i interwencjami, mającej na celu maksymalizację jakości ich efektów. Należy określić standardy i wskaźniki efektywności dotyczące realizacji programów i interwencji.

20. Programy i interwencje powinny być opracowywane zgodnie z wie-dzą uzyskaną przy pomocy odpowiednich badań i realizowane przez prze-szkolony personel.

21. Programy i interwencje mające na celu ponowną integrację skaza-nych ze społeczeństwem powinny opierać się na różnorodnych metodach. Przy opracowywaniu programów i interwencji dotyczących sankcji i środ-sankcji i środ- i środ-ków alternatywnych należy zwrócić szczególną uwagę na ich spodziewa-ny wpływ na skazanych, a w szczególności na:

– podstawowe umiejętności (np. podstawowe umiejętności czytania, pisania i liczenia, ogólnego rozwiązywania problemów, radzenia sobie z relacjami osobistymi i rodzinnymi, zachowania prospołeczne);

– sytuację edukacyjną i zawodową; – ewentualne uzależnienie od narkotyków, alkoholu, leków; oraz – przystosowanie do życia w społeczeństwie. 22. Skazani powinni być przyporządkowywani do konkretnych progra-

mów i interwencji na podstawie wyraźnie określonych kryteriów takich, jak: ich zdolność do zareagowania na interwencję, stopień przypuszczal-nego zagrożenia jaki stanowią dla społeczeństwa lub personelu prowadzą-cego program bądź interwencję, a także czynniki osobiste lub społeczne związane z prawdopodobieństwem powrotu do przestępstwa. Aby tego dokonać, należy opracować wiarygodne narzędzia oceny umożliwiające takie przyporządkowanie i je stosować. Zainteresowane osoby/organy powinny zostać poinformowane o takich procedurach.

23. Szczególną uwagę należy zwrócić na opracowanie programów i interwencji przeznaczonych dla skazanych, którzy ponownie popełnili

367


poważne przestępstwo albo skazanych, w przypadku których prawdo-podobieństwo ponownego popełnienia takiego przestępstwa jest duże. W świetle ostatnich wyników badań, programy i interwencje powinny wykorzystywać m.in. metody poznawczo-behawioralne, np. uczenie ska-zanych myślenia o konsekwencjach ich przestępczych zachowań, zwięk-szanie ich samoświadomości i samokontroli, umiejętności rozpoznawania i unikania sytuacji poprzedzających popełnienie czynów zabronionych oraz umożliwianie praktykowania zachowań prospołecznych.

Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi 24. Należy dokonywać odpowiednich inwestycji w badania służące

monitorowaniu i ocenie wyników programów i interwencji wykorzysty-wanych przy wdrażaniu sankcji i środków alternatywnych.

25. Celem badań powinno być określenie zarówno czynników skutku-jących powstrzymywaniem się skazanych przed powrotem do przestęp-stwa, jaki i tych, które wywierają przeciwny efekt.

26. Badania nad skutkami sankcji i środków alternatywnych nie powin-sankcji i środków alternatywnych nie powin- i środków alternatywnych nie powin-ny ograniczać się do samego rejestrowania wyroków skazujących orze-czonych po okresie nadzoru: zamiast tego, należy w nich wykorzystywać lepiej dobrane kryteria. Przedmiotem takich badań powinny być m.in. częstotliwość powrotu do przestępstwa i rodzaj ponownie popełnianych przestępstw, a także osobiste i społeczne wskaźniki przystosowania do życia w społeczeństwie oraz poglądy skazanych na temat stosowania kar i środków alternatywnych.

27. W najszerszym możliwym zakresie badania powinny umożliwić dokonanie porównania skuteczności różnych programów.

28. Należy opracować statystyki rutynowo opisujące zakres wykorzy-stania i efekty sankcji i środków alternatywnych.

29. Należy okresowo przeprowadzać analizę ilościową i jakościową pracy personelu związaną z poszczególnymi zadaniami realizowany-mi przy stosowaniu sankcji i środków alternatywnych – pozwoli to na osiągnięcie lepszej efektywności pracy i wpłynie pozytywnie na morale personelu oraz przyczyni się do ochrony jego zdrowia psychicznego.

369


Krzysztof Kosowicz


o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych

Komentarz

Niniejsza rekomendacja została przyjęta 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów i, jak wynika już z samego tytułu, jej celem jest umożliwienie skuteczniejszej implementacji i stosowania zasad wyrażonych w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskich Reguł dotyczą-cych sankcji i środków alternatywnych, przyjętych przez Komitet Mini-strów w dniu 19 października 1992 r.

Jak wynika z preambuły do komentowanego dokumentu, potrzeba zmian wynikła m.in. z trudności, jakie napotkały państwa członkowskie w implementowaniu Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, a na które zwrócono uwagę podczas prac Europejskie-go Komitetu do spraw Problemów Przestępczości. Potrzebę rozwinięcia i interpretacji Europejskich Reguł Komitet Ministrów uzasadnił ponadto istotnymi zmianami zachodzącymi w praktyce stosowania sankcji i środ-ków alternatywnych w państwach członkowskich Rady Europy.

Rekomendacja Rec (2000) 22 zawiera dwa załączniki. Pierwszy do-tyczy zmiany reguły nr 5 Europejskich Reguł. Natomiast załącznik drugi stanowi rozwinięcie i uszczegółowienie niektórych reguł zawartych w Eu-ropejskich Regułach.

Zgodnie z regułą nr 5 Europejskich Reguł w jej pierwotnym brzmieniu: „Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieozna-czony. Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony przez władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami pra-wa”. Załącznik nr 1 do komentowanej rekomendacji łagodzi nieco zasadę wyrażoną w regule nr 5. Sama zasada pozostaje jednak niezmieniona: Ko-mitet Ministrów nadal zaleca, aby sankcje i środki alternatywne były sto-sankcje i środki alternatywne były sto- i środki alternatywne były sto-sowane na czas oznaczony. Dopuszcza jednak pewne wyjątki w stosunku do sprawców najcięższych przestępstw, którzy stanowią zagrożenie dla

370

Krzysztof Kosowicz

życia, zdrowia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. Zmieniona reguła nr 5 wymaga jednak, aby w takiej sytuacji państwa członkowskie uchwaliły przepisy o randze ustawowej, przyznające władzy – niezależnej od władzy wykonawczej – kompetencje do dokonywania regularnej kontroli sankcji i środków alternatywnych zastosowanych na czas nieoznaczony.

Załącznik nr 2, jak wspomniano wyżej, stanowi uszczegółowienie reguł zawartych w rekomendacji z 1992 r. i składa się z sześciu następu-jących części:

1. Legislacja.2. Praktyka wyrokowania.3. Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji i środków

alternatywnych.4. Zwiększenie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych

(wśród organów sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii publicznej i polityków).

5. Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji.6. Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi.W słowniczku, stanowiącym załącznik do Europejskich Reguł z 1992 r.,

znalazła się tylko definicja pojęcia sankcji i środków alternatywnych. Brakowało natomiast, choćby przykładowej listy takich środków. Na brak ten odpowiada rekomendacja z 2000 r., która w części pierwszej wymienia następujące przykładowe instytucje, uznawane przez Komitet Ministrów za sankcje i środki alternatywne:

– rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania, takie jak nałożenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod określonym adresem w celu poddania go dozorowi instytucji wyznaczonej przez organ sądowy, która też będzie go wspierać;

– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia kary pozbawienia wolności;

– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności na określonych warunkach;

– wykonywanie pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy na rzecz społeczeństwa);

– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadość-uczynienia, bądź poddania się mediacji pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym;

– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alko-holowym lub narkotykowym, albo sprawców cierpiących na za-burzenia psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;

371

Komentarz do Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)

– intensywny dozór nad odpowiednimi kategoriami sprawców; – ograniczenie swobody poruszania się, np. poprzez ustanowienie

aresztu domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnie-niem reguł nr 23 i 55 Europejskich Reguł;

– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z dozorem nad skazanym przebywającym na wolności.

Większość z wymienionych tu instytucji znajduje swoje odpowiedni-ki w polskim prawie karnym pod postacią środków karnych lub środków związanych z poddaniem sprawcy próbie.

Uwagę zwraca także reguła nr 2 rekomendacji z 2000 r., zgodnie z którą ustawodawca zobowiązany został do wskazania rodzaju sankcji lub środ-ka alternatywnego, który mógłby być stosowany jako alternatywa dla kary pozbawienia wolności, w przypadku niektórych przestępstw.

W części drugiej, dotyczącej praktyki orzekania, zachęca się państwa członkowskie do odchodzenia od orzekania kary pozbawienia wolności na rzecz sankcji i środków związanych z pozostawaniem sprawcy na wolności oraz na rzecz instytucji pozwalających na zadośćuczynienie ofiarom prze-stępstw. Zwraca się ponadto uwagę, po pierwsze – na wagę zaangażowania organów władzy sądowniczej w proces opracowywania polityki stosowania sankcji i środków alternatywnych, a po drugie – na konieczność przekazy- i środków alternatywnych, a po drugie – na konieczność przekazy-wania tym organom informacji o wynikach tych działań i funkcjonowa-niu sankcji i środków alternatywnych. Ma to służyć podniesieniu poziomu zrozumienia i akceptacji tych środków w środowisku sędziowskim.

W części trzeciej, poświęconej podstawowym warunkom skutecznego stosowania sankcji i środków alternatywnych, główny nacisk położono na konieczność utworzenia specjalnych służb, które zajmowałyby się ich stosowaniem. W szczególności chodzi o konieczność zapewnienia odpo-wiednich środków finansowych i wprowadzenia odpowiednich procedur rekrutacji i szkolenia personelu. Część trzecia stanowi więc uzupełnienie reguł nr 37-41 Europejskich Reguł dotyczących personelu zawodowego. W ostatniej regule części trzeciej zwraca się uwagę na konieczność ponownego rozważenia kwestii regularnej kontroli i oceny personelu zajmującego się stosowaniem sankcji i środków alternatywnych, co wska-zuje na to, że zalecenie wyrażone w regule nr 41 Europejskich Reguł nie było w państwach członkowskich należycie wykonywane.

Część czwarta to rozwinięcie zasad zawartych w regułach nr 44-54 Europejskich Reguł dotyczących udziału czynnika społecznego w wyko-nywaniu sankcji i środków alternatywnych. Chodzi tu w szczególności o potrzebę jak najszerszego rozpowszechniania informacji o tych sankcjach

372

Krzysztof Kosowicz

i środkach w społeczeństwie. W komentowanych regułach zwraca się jed-nak dodatkowo uwagę na potrzebę informowania nie tylko opinii publicz-nej, ale także pracowników wymiaru sprawiedliwości, przedstawicieli administracji państwowej i polityków. W regule nr 15 zalecono opraco-wanie strategii przekazywania powyższych informacji, która powinna m.in. uwzględniać konieczność podkreślania, że sankcje i środki alterna-tywne związane są z nadzorowaniem i kontrolą sprawców, a więc że ich zastosowanie nie oznacza utraty kontroli władzy państwowej nad spraw-cami przestępstw.

Reguły zawarte w części piątej stanowią rozwinięcie myśli zawartej w regule nr 55 Europejskich Reguł, zgodnie z którą sankcje i środki al-ternatywne mają służyć osobistemu i społecznemu rozwojowi sprawcy, umożliwiającemu powrót do odpowiedzialnego życia w społeczeństwie. W omawianym dokumencie wskazuje się na konieczność opracowywa-nia specjalnych programów wykonywania sankcji i środków alternatyw-nych, uwzględniających różne cechy i właściwości sprawców (takie, jak: ich szczególne umiejętności, sytuacja zawodowa, ewentualne uzależnie-nie od narkotyków, alkoholu, leków, stopień przystosowania do życia w społeczeństwie) i stosowania ich w sposób zindywidualizowany, co ma przyczynić się do skutecznej reintegracji sprawców do społeczeństwa. Z zasadami tymi w ścisłym związku pozostają reguły nr 30-36 Europej-skich Reguł dotyczące zgody sprawcy na zastosowanie w stosunku do nie-go konkretnej sankcji lub środka (na określonych zindywidualizowanych warunkach) i jego współpracy w wykonywaniu tej sankcji lub środka.

Część szósta, ostatnia, stanowi rozwinięcie końcowej części Europej-skich Reguł, dotyczącej badań i oceny funkcjonowania sankcji i środków alternatywnych. W dokumencie z 1992 r. składała się ona tylko z dwóch reguł. W komentowanym dokumencie wskazano na potrzebę prowadzenia regularnych badań zarówno nad czynnikami wpływającymi na powstrzymywanie się przestępców od powrotu do przestępstwa, jak i nad tymi, które kierują ich z powrotem na drogę przestępstw. Zgodnie z regułą nr 25, badania te powinny uwzględniać szczegółowe kryteria, takie jak częstotliwość i waga przestępstwa popełnionego w warunkach powrotu do przestępstwa w połączeniu z osobistymi i społecznymi wskaźnikami przystosowania sprawców do społeczeństwa, a także poglądy samych sprawców na sankcje i środki alternatywne. Badania te mają służyć doko-naniu analizy skuteczności stosowanych programów. W tym celu Komitet Ministrów zaleca sporządzanie analiz statystycznych opisujących zakres i skutki stosowania sankcji i środków alternatywnych.

373




o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków

(przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 10 września 1997 r. podczas 600. spotkania zastępców ministrów)


uwzględniając interes, jaki Rada Europy ma w ustanowieniu wspólnych zasad polityki karnej służących kontrolowaniu przestępczości oraz metod postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi, które są skuteczne, a jed-nocześnie respektują prawa człowieka;

dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrudniania i szkolenia pracowników więziennictwa oraz Rezolucji (68) 24 w spra-wie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa jednostek penitencjarnych, a także konieczność ich aktualizacji wynikającą z potrzeby uwzględ-nienia zmian praktyki karnej, administracyjnej i zawodowej, jakie po-jawiły się od czasu przyjęcia tych rezolucji i zostały wyrażone m.in. w Rekomendacji Nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych;

dostrzegając również znaczenie ustanowienia zasad zatrudniania, selekcji, szkolenia i statusu pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środ-ków alternatywnych, uzupełniających zasady określone w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych;

uznając, że cele omawianych kar i środków mogą być skutecznie osią-gnięte wyłącznie wtedy, gdy kary i środki (zarówno izolacyjne, jak i wol-nościowe) stosowane są przez wysoce profesjonalny, wykwalifikowany i zaangażowany personel;

dostrzegając, że realizacja określonych celów kar i środków izolacyjnych i wolnościowych w coraz większym stopniu wymaga bliskiej współpracy między pracownikami odpowiedzialnymi za stosowanie tych dwu rodzajów sankcji, a co za tym idzie, należy zbadać kwestię mobilności personelu;

374

Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków

uznając, że pożądane jest zatrudnianie i selekcja pracowników, których kwalifikacje, osobowość i charakter odpowiadać będą zróżnicowanym zadaniom, jakie wykonują.

potwierdzając, że osobom takim należy zapewnić szerokie możliwości ciągłego pozyskiwania wiedzy i rozwijania umiejętności, co pozwoli im na osiągnięcie celów i sprostanie nowym wyzwaniom w sposób profesjo-nalny i kreatywny, ale z zachowaniem realizmu;

uznając, że współdziałanie pomiędzy pracownikami odpowiedzialnymi za stosowanie kar i środków będzie łatwiejsze, jeżeli ich praca wykonywana będzie na zasadzie wymiany wiedzy na temat celów i metod pracy;

uznając w konsekwencji, że zatrudnianie, selekcja i rozwój zawodowy personelu stosującego kary i środki izolacyjne i wolnościowe powinny być prowadzone zgodnie z zasadami ujednoliconego podejścia do wykonywa-nej przez nich pracy;

uznając za istotną konieczność przyznania personelowi statusu odpowiada-jącego istotnym funkcjom, jakie pełni w imieniu społeczeństwa oraz potrze-bę ustalenia warunków zatrudnienia odpowiadających ich kwalifikacjom i uwzględniających wymagający charakter wykonywanej przez nich pracy;

potwierdzając wagę wyraźnego określenia podstaw etycznych pracy wy-konywanej przez personel zajmujący się stosowaniem kar i środków izo-lacyjnych i wolnościowych;

[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:

– kierowały się zasadami zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środ-ków, wymienionymi w załączniku 1. do niniejszej rekomendacji;

– podjęły odpowiednie działania w celu opracowania krajowych wytycz-nych dotyczących kwestii etyki, przeznaczonych dla personelu zajmu-jącego się stosowaniem kar i środków – albo poprzez sformułowanie takich wytycznych zgodnie z wytycznymi europejskimi, o których mowa w załączniku 2. do niniejszej rekomendacji albo, jeżeli okaże się to niezbędne, poprzez przyjęcie obowiązujących wytycznych krajo-wych, zgodnie z wytycznymi europejskimi;

– promowały rozpowszechnienie niniejszej rekomendacji w jak najszer-szym zakresie.

375


Załącznik 1 do Rekomendacji Nr R (97) 1245

Zasady zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków

I. Zasady główne

1. Należy sformułować jasno określoną politykę dotyczącą pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków; polityka taka powin-na mieć formę oficjalnego dokumentu bądź dokumentów opisujących wszystkie aspekty zatrudniania i selekcji, szkolenia, statusu, odpowie-dzialności kadry zarządzającej, warunków pracy i mobilności. Rze-czona polityka powinna podkreślać etyczny charakter organizacyjnej i indywidualnej odpowiedzialności; w szczególności należy wskazać na konieczność przestrzegania w danym kraju postanowień doku-mentów stanowiących o ochronie praw człowieka. Polityka ta powinna zostać opracowana w porozumieniu z personelem lub jego zawodowy-mi przedstawicielami. W budżecie służb [zajmujących się stosowaniem kar i środków] powinny zostać zarezerwowane odpowiednie środki finansowe przeznaczone na realizację tej polityki.

2. Zasady polityki powinny być weryfikowane, a jeżeli okaże się to konieczne, modyfikowane w takim zakresie, w jakim na politykę dotyczącą personelu wpływają zmiany stosowania kar i środków oraz, ogólniej rzecz ujmując, zmiany administracyjne, zawodowe i społeczne.

3. Należy zagwarantować odpowiednią liczbę personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków tak, aby jego członkowie mogli skutecznie wykonywać poszczególne, nałożone na nich obowiązki. Powinni oni posiadać osobowość i charakter oraz kwalifikacje zawo-dowe niezbędne do wykonywania swoich funkcji.

II. Zatrudnianie i selekcja

4. Zasady dotyczące zatrudniania i selekcji [personelu] należy uznać za obowiązujące w szerokim zakresie w odniesieniu nie tylko do za-trudniania i selekcji na poziomie podstawowym, ale też zatrudniania i selekcji pracowników na inne stanowiska w służbach: więziennej i kuratorskiej.

45 Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.

376


5. W celu ułatwienia podjęcia decyzji o przyjęciu albo odrzuceniu kan-dydata, w procedurze rekrutacyjnej należy stosować opisy wymagań stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska. Wymagania takie powinny jasno i konkretnie opisywać cele, obowiązki i zakres odpo-wiedzialności związanej z przyszłą pracą. Należy też wyraźnie określić warunki zatrudnienia, w tym wskazać zarys perspektyw awansu.

6. Wymogi i niezbędne kwalifikacje powinny być dobrze rozpropago-wane, co umożliwi wzbudzenie zainteresowania odpowiednich kan-dydatów.

7. Kandydaci, poza wymaganym poziomem wykształcenia, właściwymi cechami charakteru i doświadczeniem, powinni posiadać umiejętność szybkiego reagowania na zmieniające się warunki i stabilną osobo-wość, motywację do wykonywania przyszłej pracy oraz umiejętność tworzenia dobrych relacji międzyludzkich, a także chęć uczenia się.

8. Procedury zatrudniania i selekcji powinny być wyraźnie określone, jasne, sprawiedliwe i niedyskryminacyjne. W skład organu podej-mującego decyzję o przyjęciu bądź odrzuceniu kandydata wchodzić powinny osoby z odpowiednim doświadczeniem. Organ ten powinien cieszyć się niezależnością.

9. Niezależnie od instrumentów używanych w celu oceny charakterystyki osobowości, należy upewnić się, że są one sprawiedliwe i potwierdzone.

10. Zatrudnianie i selekcja personelu powinny być prowadzone z uwzględnieniem konieczności zapewnienia odpowiedniej repre-zentacji kobiet i mężczyzn oraz członków mniejszości etnicznych w gronie pracowników, co pozwoli na spełnianie potrzeb osób podej-rzanych i skazanych.

11. Zatrudnianie i selekcja na wyższe stanowiska powinny opierać się na praktycznym doświadczeniu zawodowym zbliżonym do możliwości kierowania. W interesie rozwijania skutecznych służb, podczas za-trudniania i selekcji na wyższe stanowiska należy uwzględniać po-trzebę umożliwienia rozwoju zawodowego oraz pozyskania nowych perspektyw i szczególnych umiejętności. W przypadku prowadzenia rekrutacji zewnętrznej, szczególnie ważne jest, aby doświadczenie i uzdolnienia osób zatrudnianych i wybranych w taki sposób, odpo-wiadały w pełni ustalonym wymogom.

12. Jeżeli personel zatrudniany jest na kontrakt albo w ramach, korzystającej z finansowania publicznego, służby odpowiedzialnej za stosowanie kar i środków, zatrudnianie i selekcja personelu powinna być prowadzona w sposób zapewniający pełną adekwatność cech

377


osobowych i kwalifikacji formalnych pracowników w stosunku do ich zadań i zakresu odpowiedzialności.

13. Aby uniknąć marnotrawienia zasobów ludzkich, będącego efektem niezadowolenia z pracy skutkującego wcześniejszą rezygnacją, a także ustanowić solidne podstawy późniejszych szkoleń, należy podjąć działania w celu odpowiedniego ukierunkowania oczekiwań nowych pracowników w momencie podejmowania zatrudnienia i przekazania im realistycznego obrazu ich przyszłej pracy.

III. Szkolenie

14. Cele, treść i metody wszystkich szkoleń personelu powinny ściśle uwzględniać zadania realizowane przez służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków. Służby te powinny zapewnić swojemu per-sonelowi odpowiednie szkolenia, w tym dotyczące stosownych doku-mentów międzynarodowych.

15. Służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków powinny prowadzić niezbędne szkolenie zawodowe albo zlecić ich przeprowadzenie, chyba że szkolenie takie zostało przeprowadzone przed za-trudnieniem [danego pracownika].

16. Celem wstępnego szkolenia powinno być przystosowanie nowo za-trudnionego pracownika do wykonywania zadań poprzez przeka-zanie umiejętności zawodowych i zrozumienia środowiska pracy a w szczególności wiedzy na temat problemów przestępczości w kon-tekstach społecznych.

Szkolenie powinno też służyć przekazaniu wiedzy o kluczowych wartościach zawodu, umożliwiając tym samym nowemu pracow-nikowi znalezienie swojego miejsca w służbie odpowiedzialnej za stosowanie kar i środków.

17. Programy szkoleń wstępnych powinny łączyć teoretyczne i praktycz-ne aspekty wpływające na wykonywane przez daną osobę zadania i pełnione funkcje a także organizację i funkcjonowanie służb. Czas szkolenia powinien być odpowiednio długi.

Programy powinny obejmować zagadnienia takie jak obserwacja i interpretacja zachowań, komunikacja i inne umiejętności porozu-miewania się z ludźmi.

Programy szkoleń należy modyfikować uwzględniając cele i metody działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków, uwzględniając te, które skutkują zmianą charakteru określonych

378


funkcji, oraz wszelkich zmian sytuacji zewnętrznej, które bezpośred-nio dotyczą tych kwestii.

18. Metody szkoleń wstępnych powinny uwzględniać procedury skutecz-nego uczenia. W uzasadnionych przypadkach szkolenia powinni prowadzić trenerzy z zewnątrz, nie związani ze służbami odpowie-dzialnymi za stosowanie kar i środków.

19. Proces szkolenia wstępnego powinien obejmować weryfikację zdo-bytej wiedzy i umożliwiać dokonanie oceny uczestników szkolenia. Należy tym samym uregulować sposoby dokonywania sprawiedliwej oceny w trakcie oraz pod koniec szkolenia.

20. Szkolenia ustawiczne powinny umożliwić personelowi nieustanne rozwijanie umiejętności, promując tym samym większy profesjona-lizm. Powinny zazwyczaj skutkować uzyskaniem uznawanej na szcze-blu krajowym kwalifikacji w określonej dziedzinie bądź określonych dziedzinach.

Co do zasady, szkolenia te powinny być organizowane w porozumieniu z zainteresowanymi nimi uczestnikami. Powinny być obowiąz- kowe w sytuacji, gdy wprowadzone zmiany powodują powstanie istotnych wymogów, którym musi sprostać służba; powinny być rozpoczęte przed wdrożeniem zmian. Szkolenia powinny być również obligatoryjne, gdy określone aspekty obowiązków wymagają ich zorganizowania i przeprowadzenia.

W najszerszym możliwym zakresie szkolenia ustawiczne powinny udostępniać międzynarodowe doświadczenia, o ile jest to pożądany sposób na zapewnienie dalszego rozwoju osobistego albo wówczas, gdy wymagane jest to ze względu na szczególny cel służby.

21. Treść szkoleń ustawicznych powinna, tak dalece jak to możliwe, uwzględniać wszelkie związane z pracą potrzeby wyrażane przez personel. Należy opracować procedury wyrażania tych potrzeb w po-rozumieniu z pracownikami.

22. W przypadku uznania, że szczególne postaci szkoleń ustawicznych mają ważne znaczenie dla awansu, służby zajmujące się stosowaniem kar i środków powinny dołożyć starań, aby zapewnić takie szkolenia zainteresowanym osobom.

23. Podczas prowadzenia szkoleń należy korzystać z pomocy specjali-stów zewnętrznych, nie związanych ze służbami odpowiedzialnymi za stosowanie kar i środków. Szkolenia powinny być prowadzone wraz ze specjalistycznymi instytucjami zewnętrznymi wobec zainte-resowanych służb.

379


24. Należy poczynić ustalenia dotyczące godzin pracy w celu umoż-liwienia personelowi uczestniczenia w sesjach szkoleń ustawicznych w zwykłym czasie pracy. Nie oznacza to wyłączenia ewentualnego wymogu nauki w czasie wolnym.

25. Aby zagwarantować wysokie standardy służby, szkolenia ustawiczne powinny obejmować programy realizowane wspólnie przez różne kate-gorie personelu, niezależnie od stopnia bądź funkcji, np. programy służące poprawie współpracy pomiędzy poszczególnymi kategoria-mi pracowników służby zajmującej się stosowaniem kar i środków. Programy takie powinny tym samym służyć zapoznawaniu personelu z pracą wykonywaną w zespołach interdyscyplinarnych.

26. Szkolenia w zakresie zarządzania powinny oferować personelowi programy obejmujące szeroki zakres treści i metod umożliwiających rozwój zdolności administracyjnych i przywódczych a także, w od-powiednich okolicznościach, mobilizację zasobów zewnętrznych. Szczególne miejsce wśród tematów poruszanych na szkoleniach powinno zająć zagadnienie powierzania odpowiedzialności.

Szkolenia w zakresie zarządzania, dopasowane do charakteru przy-dzielonych obowiązków, powinny być obowiązkowe zarówno dla osób zajmujących wyższe stanowiska kierownicze, jak i pracowników bezpośrednio odpowiedzialnych za zarządzanie komórkami orga-nizacyjnymi.

27. Należy przeprowadzać systematyczne oceny szkoleń w celu pomiaru ich skuteczności, zarówno z punktu widzenia określenia rodzaju prze-kazanej wiedzy, jak i sposobu wykorzystania jej w praktyce podczas pracy. Takie oceny powinny skutkować dokonaniem niezbędnych zmi-an programów szkoleń albo warunków stosowania wyników szkoleń.

28. Jako że wybór osób prowadzących szkolenia jest ściśle uzależniony od rodzaju szkolenia, jakie ma zostać zorganizowane, należy dążyć do zapewnienia jak największego grona osób, spośród których zostanie dokonany wybór szkolących. Powinny one charakteryzować się profesjonalizmem, doświadczeniem łączącym teorię i praktykę, zna- komitą zdolnością analizowania zachowań ludzkich oraz umiejętnością słuchania innych.

29. Osoby szkolące powinny być zatrudniane przy użyciu procedur, dzięki którym można w obiektywny sposób zapewnić, że posiadają one rozwinięte kompetencje osobiste i zawodowe wymagane do pełnienia swoich funkcji. Jeżeli okaże się to konieczne, powinny one przejść szkolenie w celu pełnienia tych funkcji.

380


30. Jeżeli osoby szkolące są pracownikami służby odpowiedzialnej za stosowanie kar i środków, ich status i obowiązki powinny być jas-no określone. Jeżeli okaże się to konieczne, w celu aktualizacji ich wiedzy i doświadczenia praktycznego szkolący powinni wrócić do pracy na stanowisku przed szkoleniem. Każdy istotny okres czasu poświęcony na tymczasową działalność szkoleniową powinien zostać odpowiednio uwzględniony w historii osiągnięć zawodowych danego pracownika.

31. Ponieważ szkolenia personelu wszystkich stopni należy uznać za ważną inwestycję w skuteczność działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków, na potrzeby szkoleń należy przeznaczyć odpowiednią część budżetu tych służb.

Wszelkie poważne zmiany polityki dotyczącej stosowania kar i środ-ków wpływające na szkolenia personelu powinny obejmować sza-cunkowe przedstawienie wynikających z nich kosztów budżetowych. Powyższe dotyczy w szczególności projektów specjalnych, przeznaczonych dla oskarżonych lub skazanych, wymagających uwzględnienia potrzeby dodatkowego szkolenia zaangażowanego w nie personelu.

32. Decentralizacji działań szkoleniowych powinno zawsze towarzyszyć przydzielenie odrębnego budżetu zdecentralizowanym instytucjom szkoleniowym.

33. Pracownikom pełniącym funkcje specjalistyczne, zatrudnionym zarów-no w pełnym jak i niepełnym wymiarze godzin, należy umożliwić uzys-kanie dostępu do służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków w celu uczestniczenia w szkoleniu ułatwiającym dostosowanie się do nowego środowiska, w którym wykonują swoją konkretną funkcję.

W razie potrzeby należy zaproponować tym pracownikom wszelkie formy szkoleń uzupełniających niezbędnych do należytego wykony-wania ich zadań.

IV. Warunki pracy i odpowiedzialność kadry zarządzającej

34. Ze względu na konieczność zachowania skuteczności, personel powi-nien znać podstawowe zasady określające ramy jego pracy. W tym celu należy ogłosić i, w razie konieczności, uaktualniać założenia po-lityki, które określają ogólne cele, zasady, wartości i metody działania zainteresowanych służb.

35. Przygotowanie takich założeń polityki powinno nastąpić w drodze szeroko zakrojonych konsultacji z pracownikami, w celu zapewnienia

381


ich zainteresowania i zaangażowania od początku prac nad tymi założeniami.

36. Założenia polityki powinny obejmować działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków izolacyjnych i wolnościowych, i podkreślać istotność współpracy i wzajemnego zrozumienia. W sytuacji, gdy służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków izolacyjnych i wolnościowych są osobno zarządzane, te dwa doku-menty powinny być zharmonizowane w celu uniknięcia sprzeczności pomiędzy zasadami i wartościami stanowiącymi podstawę działań każdej z tych służb.

37. Założenia polityki powinny być uzupełnione planem realizacji ustanowionych celów. Cele takie powinny być realistyczne i możliwe do osiągnięcia. Przy wyznaczaniu celów należy uzyskać i uwzględnić zawodowe opinie personelu.

38. Metody, za pomocą których mają być osiągane cele, powinny być czerpane z zawodowej kreatywności i poczucia obowiązku personelu wszystkich szczebli organizacji. Z tej przyczyny sposób zarządzania na wszystkich szczeblach powinien skutkować wspieraniem, utrzy-mywaniem i rozwijaniem tożsamości zawodowej oraz umiejętności zawodowych wszystkich pracowników.

39. Tożsamość zawodowa opiera się na rozumieniu i etycznym stoso-waniu specjalistycznej wiedzy i specjalistycznych umiejętności za-wodowych oraz na rozwijaniu tej wiedzy i umiejętności. Co za tym idzie, pracownicy wszystkich szczebli i stopni powinni rutynowo otrzymywać zróżnicowaną ofertę edukacyjną umożliwiającą im za-poznawanie się na bieżąco z nowościami dotyczącymi wykonywanej przez nich pracy. W szczególności, personel kuratorski powinien mieć możliwość pozyskania wiedzy na temat problemów związanych z pracą w jednostkach penitencjarnych oraz prób ich rozwiązania. Personel placówek penitencjarnych powinien otrzymać analogiczną szansę uzyskania informacji na temat pracy kuratorów.

40. Warunki pracy i płace powinny umożliwiać zatrudnianie i utrzymanie skutecznie działającego personelu oraz pozwolić na właściwe wyko-nywanie jego funkcji, a także rozwijać u pracowników świadomość zawodowej odpowiedzialności.

41. Należy podjąć starania, aby upewnić się, że praca personelu stosują-cego kary i środki jest należycie doceniana przez społeczeństwo.

42. Na wszystkich szczeblach organizacji kierownictwo powinno dążyć do unikania sytuacji, w której warunki pracy mogą spowodować

382


wzrost nasilenia oznak stresu wśród pracowników; cel ten powinien zostać osiągnięty dzięki odpowiednim rozwiązaniom dotyczącym bezpieczeństwa fizycznego, rozsądnych godzin pracy, swobody decyzyjnej, otwartości komunikacji oraz poprzez stworzenie przyjaz-nego klimatu psychologicznego w każdej komórce organizacyjnej.

43. Jeżeli w trakcie wykonywania obowiązków pracownicy narażeni byli na traumatyczne doświadczenia, powinni niezwłocznie otrzymać pomoc w postaci sesji rekuperacyjnych (debriefingów), a następnie, w razie konieczności, indywidualnej pomocy psychologicznej i in-nych niezbędnych działań długoterminowych.

44. Należy wdrożyć politykę socjalną przeznaczoną dla pracowników borykających się z problemami osobistymi i prywatnymi, które mogą mieć wpływ na ich pracę. Personel powinien uzyskać wyczerpujące informacje na temat rodzaju pomocy, jaką może otrzymać.

45. Personel powinien uzyskać odpowiadające rzeczywistości infor-macje dotyczące perspektyw awansu. Przy podejmowaniu decyzji dotyczących awansu należy uwzględniać przede wszystkim kom-petencje, tzn. posiadanie umiejętności niezbędnych do wykony-wania danej pracy w odpowiedni sposób. Oceny kompetencji należy dokonywać za pomocą procedur selekcyjnych, które powinny pozwolić na należyte uwzględnienie doświadczenia zawodowego, zaangażowania i profesjonalnej jakości wykonywanej pracy, w tym zdolności współdziałania z innymi i pozyskiwania innych osób do współpracy. Regularne i odpowiednio częste oceny wyników pracy powinny być omawiane z zainteresowaną osobą, tak aby pomóc pra-cownikom w pełni wykorzystać ich potencjał i przygotować do ewen-tualnego awansu.

46. Awans nie musi być jedyną formą docenienia kompetencji. W zależności od sytuacji, należy poszukiwać i stosować inne metody docenienia kompetencji pracowników.

47. Należy dążyć do przeprowadzenia badań działalności personelu. Celem takich badań powinno być określenie m.in. zakresu w jakim praca danej służby mogłaby zostać w istotny sposób usprawniona, dzięki zastosowaniu lepszych metod rekrutacji, selekcji, szkolenia, organizacji pracy, premiowania i wsparcia zawodowego dla perso-nelu.

383


V. Mobilność

48. W celu usprawnienia skuteczności działania służb penitencjarnych i kuratorskich oraz zapewnienia efektywnej współpracy pomiędzy tymi służbami, należy popierać możliwość oddelegowania pracow-ników jednej z tych służb do odbycia szkolenia w drugiej. Oddele-gowanie powinno następować wyłącznie za zgodą zainteresowanej osoby, mieć charakter tymczasowy i nie powinno wiązać się z jaką-kolwiek formalną zmianą statusu konkretnego pracownika.

49. W celu usprawnienia funkcjonowania służb zajmujących się stoso-waniem kar i środków, należy umożliwić tymczasowe oddelegowanie personelu kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych oraz personelu penitencjarnego do pracy kuratorskiej. Długość okresu oddelegowania, które nie powinno być równoznaczne ze stałą zmianą pracy, należy ustalać w świetle celu bądź celów oddelegowania.

50. Przesłanką tymczasowego oddelegowania powinien być fakt posiada-nia przez oddelegowanych pracowników odpowiednich kompetencji. W żadnym przypadku nie powinno dojść do oddelegowania osoby nie posiadającej odpowiednich kwalifikacji ze względu na ogranicze-nia budżetowe. Należy podjąć ustalenia umożliwiające wybór odpo-wiednich osób. Niezbędne formy szkoleń lub przygotowań powinny być udostępnione przed rozpoczęciem oddelegowania.

51. Trwała zamiana miejsca zatrudnienia pomiędzy jednostką peniten-cjarną a kuratorską, i vice versa, powinna być uzależniona od wcześniejszego rozważenia wniosku o taką zamianę miejsca pracy zgodnie z odpowiednimi regulacjami krajowymi.

Załącznik 2 do Rekomendacji Nr R (97) 1246

Europejskie wytyczne dla personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków

I. Ogólne wymogi etyczne

1. Personel zajmujący się stosowaniem kar i środków musi lojalnie i sumiennie wykonywać powierzone mu obowiązki na mocy aktów prawnych obowiązujących w danym państwie. To samo stosuje się

46 Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.

384


do realizacji polityki, praktyk i poleceń służb zajmujących się stoso-waniem kar i środków dotyczących wykonywania takich obowiązków, o ile nie są one niezgodne z obowiązującymi aktami prawnymi.

2. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków zobowiązane są do wyraźnego wskazania swojemu personelowi wymogów etycznych dotyczących stosowania kar i środków, po to, aby praca na każdym szczeblu organizacji opierała się na możliwych do uzasadnienia pod-stawach etycznych. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków powinny zapobiegać powstawaniu wśród personelu dylematów etycz-nych dotyczących polityki, praktyk i poleceń, a w razie konieczności – rozwiązywać takie dylematy poprzez odpowiednie procedury i doradztwo.

3. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą zacho-wywać się, zarówno na służbie i poza nią, w sposób zgodny z poli-tyką, zasadami i poleceniami tych służb nie wywierający negatywnego wpływu na wykonywane obowiązki i nie podważający wiarygodności służb. Pracownicy muszą niezwłocznie informować przełożonych o zachowaniach i działaniach, z którymi wiąże się duże prawdo-podobieństwo wywołania negatywnych konsekwencji dla służb.

4. Pracownicy muszą powstrzymać się od zachowań, które mogą skutkować pojawieniem się podejrzeń dotyczących niewłaściwego użycia środków pieniężnych i innych zasobów służbowych. W przy-padku pojawienia się wątpliwości, osoba ta powinna zwrócić się do służby o pomoc.

5. W przypadku konieczności przekazania informacji o podejrzanych bądź skazanych uprawnionym organom, pracownicy mają etyczny obowiązek upewnienia się, że takie informacje są obiektywne, szczere i kompletne, zwłaszcza wtedy, gdy dotyczą niezgodnych z prawem działań oskarżonego bądź skazanego.

6. Relacje pomiędzy pracownikami muszą być utrzymywane w duchu współpracy i wzajemnego wsparcia, co pozwoli na promowanie środowiska pracy, które jest fizycznie i psychologicznie zdrowe i bezpieczne zarówno dla personelu, jak i oskarżonych i skazanych. Pracownicy muszą być gotowi do oferowania wsparcia swoim ko-legom, którzy potrzebują takiego wsparcia w trakcie wykonywania swoich obowiązków, a w szczególności w przypadku wystąpienia aktów przemocy lub innych niebezpiecznych zdarzeń.

7. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą respek-tować prawa swoich kolegów, niezależnie od ich rasy, pochodzenia

385


etnicznego i narodowego, koloru skóry, języka, religii, wieku, płci, preferencji seksualnych lub stanu fizycznego bądź psychicznego. Nie mogą w żadnych okolicznościach brać udziału w jakiejkol-wiek formie nękania lub dyskryminacji, bądź nawet próbować usprawiedliwiać takie zachowanie.

8. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą wykazywać należyty szacunek dla różnych opinii, tak aby uniknąć obrażania uczuć innych osób i zapewnić należny tym osobom szacunek. Nie mogą oni krytykować współpracowników w obecności oskarżonych lub skaza-nych, członków ich rodzin lub w gronie znajomych.

9. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą wykonywać swoje obowiązki uczciwie, z otwartością na inne osoby i instytucje współpracujące ze służbami zajmującymi się stosowaniem kar i środków oraz opinię publiczną, co sprzyjać będzie budowaniu zaufania do służby i jej personelu.

10. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mają etyczny obowiązek zadbania o to, aby ich pracownicy byli informowani w peł- nym zakresie o charakterze ich potencjalnych kontaktów z mediami, zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego dotyczącymi wolności wypowiedzi i zasadami polityki lub poleceniami na nich opartymi. Pracownicy wypowiadający się w mediach muszą zachowywać się lojalnie, zgodnie ze wspomnianymi przepisami, polityką lub poleceniami. W takiej sytuacji muszą oni prezentować uczciwość, obiektywizm i szczerość.

II. Wymogi etyczne w kontaktach z oskarżonymi lub skazanymi

11. Wszelkie działania podejmowane w związku ze stosowaniem kar i środków muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby ludzkiej oraz uprawnień przysługujących oskarżonym i skazanym na mocy krajowych lub międzynarodowych aktów prawnych. Szacunek należny oskarżonemu lub skazanemu musi być okazywany również jego rodzinie i krewnym.

12. W pracy z oskarżonymi i skazanymi wszyscy pracownicy muszą lojalnie dążyć do promowania celów kar lub środków, zgodnie z po- lityką i praktyką służb zajmujących się stosowaniem kar i środków.

13. Pracownicy muszą powstrzymać się od stosowania przemocy lub in-nych form fizycznego lub psychicznego znęcania się nad oskarżonymi lub skazanymi pozostającymi pod ich nadzorem oraz muszą dołożyć

386


wszelkich starań, aby upewnić się, że inne osoby nie dopuszczają się takich zachowań względem oskarżonych lub skazanych.

14. Pracownicy muszą powstrzymać się od ujawniania postaw dyskrymi-nacyjnych podczas wykonywania kar i środków i dołożyć wszelkich starań, aby zapobiec dyskryminacji ze strony innych osób lub organów.

15. Pracownicy muszą powstrzymać się od jakichkolwiek zachowań, które prowokują oskarżonych lub skazanych pozostających pod ich nadzorem. Są oni natomiast zobowiązani do podejmowania prób wzbudzenia u oskarżonych i skazanych postaw pozytywnych poprzez dostarczanie im godnych naśladowania przykładów zachowań, wypowiedzi i działań.

16. Na pracownikach pracujących bezpośrednio z oskarżonymi lub ska-zanymi spoczywa etyczna odpowiedzialność informowania oskar-żonych lub skazanych o ich prawach i obowiązkach związanych ze stosowanymi karami i środkami, jak również o formach pomocy, którą mogą otrzymać w celu wspierania ich praworządnej postawy.

17. Informacje dotyczące oskarżonych lub skazanych oraz ich sytuacji życiowej, jak również informacje o ich rodzinach, należy traktować z szacunkiem oraz zgodnie z regulacjami wewnętrznymi i administra-cyjnymi dotyczącymi zachowania poufności. Pracownicy muszą lojal-nie stosować się do instrukcji zawartych w niniejszej rekomendacji.

18. Bez względu na okoliczności pracownicy nie mogą przyjmować łapówek lub podejmować działań korupcyjnych z oskarżonymi lub skazanymi, bądź ich rodzinami; muszą też dołożyć wszelkich starań, aby takich działań nie podejmowali inni pracownicy.

19. W indywidualnych przypadkach pracownicy muszą nawiązywać i utrzymywać kontakty zawodowe z oskarżonych lub skazanymi i ich rodzinami. Pracownicy, którzy mają wątpliwości co do tego, czy ich kontakty z oskarżonymi i ich rodzinami są właściwe, muszą poprosić o radę w tej sprawie. Pracownicy o kompetencjach nadzorczych są zobowiązani do natychmiastowego podjęcia odpowiednich działań dotyczących potencjalnie nagannych kontaktów podwładnych ze ska-zanymi lub z ich rodzinami.

Terminologia

1. Termin „kary i środki” oznacza zarówno kary (sankcje) i środki izola-cyjne, jak i wolnościowe (nieizolacyjne, alternatywne). Kary i środki alternatywne, zgodnie z definicją zamieszczoną w Rekomendacji

387


Nr R (92) 16, mają na celu pozostawienie skazanego w społeczeństwie i obejmują ograniczenie jego wolności, polegające na ustanowieniu określonych warunków lub zobowiązań; kary i środki alternatywne wykonywane są przez organy wyznaczone do tego celu na mocy przepisów prawa. „Środki” są formami działania, które podejmuje się w związku z zarzucanym czynem zanim orzeczona zostanie kara bądź zamiast niej; termin ten oznacza również sposoby wykonania kary pozbawienia wolności poza zakładem penitencjarnym.

2. „Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków” lub „perso-nel zajmujący się stosowaniem kar i środków” oznacza pracowników (funkcjonariuszy) służb odpowiedzialnych operacyjnie lub adminis-tracyjnie za stosowanie kar i środków, o których mowa powyżej (jest to zwykle personel więzienny lub kuratorski).

3. W niniejszym tekście mowa jest też o „oskarżonych”, ponieważ służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mogą odpowiadać za stosowanie środków zabezpieczających na etapie postępowania przedsądowego (przygotowawczego). Przykładem takich środków jest: tymczasowe aresztowanie, zapewnienie kontaktu z osobą wspie- rającą przed rozpoczęciem postępowania sądowego albo też roz-poczęcie planowanego leczenia uwarunkowanego spełnieniem określonych wymogów i zachowaniem określonych zabezpieczeń.

4. Ponieważ załącznik 2 określa wiążące nakazy etyczne, a nie reguły, posłużono się w nim czasownikiem „musieć” (w języku francuskim „devoir” w odpowiedniej formie). Jego użycie ma sugerować, że na-kazy te mają być traktowane jako obligatoryjne normy etyczne.

389




o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków

Komentarz

Komitet Ministrów Rady Europy w oparciu o art. 15b. Statutu Rady Europy zwraca uwagę państwom członkowskim na konieczność ustano-wienia wspólnych zasad polityki karnej służących kontrolowaniu prze-stępczości oraz metod postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi, które są skuteczne, a jednocześnie respektują prawa człowieka.

Dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrud-nienia i szkolenia pracowników wykonujących kary i środki, Rezolucji (68) 24 w sprawie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa placówek penitencjarnych, zasad określonych w Rekomendacji Nr R (87) 3 w spra-wie Europejskich Reguł Więziennych, a także Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych Komi-tet Ministrów opracował szczegółowe zalecenia dla rządów państw człon-kowskich, które zostały przedstawione w załącznikach do Rekomendacji Nr R (97) 12.

Załącznik 1 dotyczy zasad zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków. W zasadach ogólnych przedstawionych w tym załączniku Komitet Mini-strów wskazuje, iż należy jasno sformułować politykę dotyczącą pracow-ników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków, przy czym polityka ta powinna mieć formę ogólnego dokumentu, lub dokumentów opisują-cych wszystkie aspekty zatrudniania, selekcji, szkolenia, statusu, odpo-wiedzialności kadry zarządzającej oraz mobilności.

W Polsce zasady polityki dotyczącej pracowników wykonujących kary i środki zawarte były w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 26.04.1996 r. (Dz. U. Nr 61 z 31 maja 1996 r.), a obecnie po dokonaniu koniecznych zmian uwzględniających również rekomendacje Rady Europy znajdu-ją się w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 9.04.2010 r. (Dz. U. Nr 79,

390


poz. 523 z 12.05.2010 r.) oraz w ustawie o kuratorach sądowych z dnia 21.07.2001 r. (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, 1071).

Ustawa o Służbie Więziennej jasno formułuje zadania, organizację i zakres uprawnień Służby Więziennej, a także status funkcjonariuszy i pracow-ników więziennictwa. Ustawa ta jest bardzo obszernym dokumentem obej-mującym zarówno najważniejsze zagadnienia dotyczące funkcjonowania jednostek penitencjarnych, jak i funkcjonariuszy i pracowników tego resortu.

Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim, aby zasady polity-ki dotyczącej pracowników były, o ile będzie to konieczne, weryfikowane. O uwzględnieniu tego zalecenia przez ustawodawcę polskiego świadczy ostatnia, dokonana w 2010 r. zmiana ustawy o Służbie Więziennej.

Jednym z ważnych zaleceń Komitetu Ministrów zamieszczonym w załączniku do rekomendacji jest zagwarantowanie odpowiedniej liczby personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków tak, aby jego człon-kowie mogli skutecznie wykonywać nałożone na nich obowiązki.

Zalecenie to, z uwagi na liczbę osadzonych w polskich jednostkach peni-tencjarnych, nie zawsze jest w pełni, czyli odpowiednio do potrzeb, realizo-wane. 31.12.2010 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 80.728 osób, w tym, 8.389 tymczasowo aresztowanych, 71.867 skazanych i 472 ukaranych (średnia liczba osadzonych w 2010 r. wynosiła 82.863, w tym: 9.033 tymczasowo aresztowanych, 73.309 skazanych i 521 ukara-nych). Natomiast zatrudnionych w tych placówkach było łącznie 29.512 osób, w tym 27.562 funkcjonariuszy i 1.950 pracowników. Gdyby wszyscy zatrudnieni w Służbie Więziennej mieli bezpośredni kontakt z osadzonymi i zajmowali się wykonywaniem kar, to na jednego funkcjonariusza i pra-cownika przypadałoby 3 osadzonych. W rzeczywistości nie wszyscy jednak zatrudnieni w Służbie Więziennej pracują bezpośrednio z osadzonymi.

Pracownicy działów penitencjarnych, którzy na bieżąco kontaktują się z osadzonymi i są odpowiedzialni za przygotowanie ich do zmiany postaw tak, aby po opuszczeniu zakładów karnych nie popełniali więcej przestępstw, czyli wykonują pracę wychowawczo-resocjalizacyjną a także terapeutyczną – stanowią grupę liczącą 2.450 osób. W 2010 r. wśród zatrud-nionych w tych działach było 323 psychologów i 1.843 wychowawców.

Ponieważ osadzeni ze swoimi problemami zwracają się do psychologów i wychowawców, mają oni, przy nawale pracy czysto administracyjnej, ograniczone możliwości prowadzenia pracy stricte wychowawczej. Na-leży jednak zaznaczyć, że nie wszyscy osadzeni wymagają szczególnego zainteresowania, mimo że uwięzienie dla wszystkich jest sytuacją trudną i nie szukają pomocy u pracowników działów penitencjarnych. Natomiast

391

Komentarz do Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków

osoby wymagające specjalnych oddziaływań, a zwłaszcza osoby uzależ-nione od alkoholu, narkotyków, a także wykazujące zaburzenia preferencji seksualnych, niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, niedorozwój umy-słowy, czy poważne zaburzenia osobowości, kierowane są na oddziały spe-cjalistyczne, gdzie objęci są odpowiednimi programami terapeutyczno-re-socjalizacyjnymi prowadzonymi przez licencjonowanych terapeutów oraz wysokiej klasy specjalistów. Ponieważ problem uzależnienia od alkoholu dotyczy znacznej części populacji osadzonych, mimo wzrastającej liczby oddziałów gdzie prowadzona może być ich terapia, nie wszyscy osadzeni takiej terapii potrzebujący są nią objęci.

31.03.2011 r. na oddziałach specjalistycznych przebywało ogółem 2.999 skazanych, w tym na oddziałach dla uzależnionych od alkoholu – 954 osób, na oddziałach dla uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych – 516 osób, a na oddziałach dla skazanych z niepsy-chotycznymi zaburzeniami psychicznymi, upośledzonych umysłowo oraz wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych, którzy od niedawna objęci są specjalnym programem terapeutycznym – 1.529 osób (informa-cja statystyczna za I kwartał 2011 r.).

Kary nieizolacyjne a także niektóre środki karne wykonywane są przez kuratorów zawodowych i wspomagających ich kuratorów społecznych. Od czasu wejścia w życie ustawy o kuratorach zawodowych w 2001 r. liczba kuratorów zawodowych wyraźnie wzrosła. W 2006 r. było 4.195 kuratorów zawodowych, w 2007 – 4.956, w 2008 – 5.500. Wśród kura-torów zawodowych (4.978 osób) – 3.118 zajmowało się sprawami doro-słych współpracując z 18.446 kuratorami społecznymi, natomiast 1.860 kuratorów rodzinnych współpracowało z 11.779 kuratorami społecznymi (Aktualna sytuacja kurateli w Polsce. Materiały z Komisji Praw Człowie-ka i Praworządności, Kancelaria Senatu, 2010 r.).

Biorąc pod uwagę charakter pracy kuratorów, która nie może ogra-niczać się tylko do funkcji kontrolnej, liczba kuratorów w stosunku do potrzeb jest niewystarczająca, zwłaszcza iż dąży się do ograniczenia kar izolacyjnych na rzecz kar nieizolacyjnych, których wykonanie często po-wierza się kuratorom.

Punkt II załącznika 1 do omawianej rekomendacji dotyczy zatrudnia-nia i selekcji pracowników na stanowiskach w Służbie Więziennej i stano-wiskach kuratorskich. Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność opracowania wymogów stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska – zarówno nowo przyjmowanym, jak i awansowanym. Poza odpowiednim wykształceniem i doświadczeniem, zdaniem Komitetu Ministrów, należy

392


przy zatrudnianiu lub awansowaniu pracownika również uwzględniać właściwe cechy jego charakteru, umiejętność szybkiego reagowania na zmieniające się warunki, stabilność osobowości, motywację do wykony-wania przyszłej pracy i stałego podnoszenia swoich kwalifikacji, a także umiejętność tworzenia dobrych relacji międzyludzkich.

Osoby ubiegające się o przyjęcie do Służby Więziennej składają wy-magane dokumenty, i po ich akceptacji i przeprowadzonej rozmowie kie-rowane są na szczegółowe badania lekarskie, próby sprawności fizycznej oraz badania psychologiczne. Badania lekarskie pozwalają wyeliminować osoby, które cierpią na choroby uniemożliwiające bądź w znacznym stop-niu utrudniające wykonywanie czynności służbowych. Podobnie próby sprawności fizycznej mogą wykazać że dana osoba do pracy w Służbie Więziennej nie nadaje się. Bardzo ważne są również badania psycholo-giczne, które umożliwiają zdiagnozowanie kandydata pod względem po-ziomu sprawności intelektualnej, cech systemu nerwowego, odporności na stres i cech osobowości, a także motywacji do pracy. Negatywną opinię otrzymują osoby mało sprawne intelektualnie, niedojrzałe psychicznie, mało odporne na stres oraz wykazujące zaburzenia osobowości.

Po pomyślnym przejściu wszystkich badań a także zapoznaniu się z opinią o kandydacie, sprawdzeniu czy nie był karany sądownie i prze-prowadzeniu rozmowy kwalifikacyjnej, kandydat może być przyjęty do pracy w więziennictwie. Po przyjęciu na dwuletni okres próbny nowo za-trudniony pracownik jest w możliwie krótkim czasie kierowany na 2-tygo-dniowe szkolenie wstępne prowadzone przez ośrodki szkolenia, kończą-ce się egzaminem. Na podstawie zarządzenia dyrektora generalnego SW z 21.12.2010 r. w sprawie szkolenia wstępnego, na kurs przygotowaw-czy kierowani są pracownicy zatrudnieni w pełnym wymiarze godzin na stanowiskach, z którymi wiąże się dostępność do informacji niejawnych oraz osoby pracujące w stałym i bezpośrednim kontakcie z osadzonymi. Celem szkolenia wstępnego jest przygotowanie funkcjonariuszy SW, po-przez praktyczną naukę zawodu, do wykonywania zadań na zajmowanym stanowisku w podstawowym zakresie, a także ułatwienie adaptacji zawo-dowej. W 2010 r. kursy przygotowawcze ukończyło 1.477 osób.

Ramowy program szkolenia wstępnego obejmuje następujące bloki tematyczne: podstawy ratownictwa przedmedycznego, zasady etyki i służ-bowego zachowania (blok ten obejmuje zagadnienia związane z etyką za-wodową, trening komunikacji społecznej, musztrę i wychowanie fizyczne z elementami samoobrony), szkolenie strzeleckie, organizację bezpiecznej pracy i służby oraz organizację oddziaływań penitencjarnych (w bloku

393


tym omawiane są zagadnienia penitencjarne, ewidencyjne oraz podstawy pracy kancelaryjnej). Szkolenie obejmuje 80 godzin i polega na zajęciach praktycznych, warsztatowych i samokształceniu.

Poza kursem wstępnym nowo zatrudniony pracownik musi również od-być praktykę zawodową, pod kierunkiem wyznaczonego opiekuna, która również kończy się egzaminem ustnym, pisemnym i praktycznym. Zgod-nie z art. 42 ustawy o SW 2-letni okres służby przygotowawczej może być w uzasadnionych przypadkach skrócony.

Następnym etapem jest 2-miesięczne szkolenie zawodowe, którego ukończenie umożliwia uzyskanie najniższego stopnia w grupie podofice-rów, chorążych i oficerów, w zależności od rodzaju ukończonego szkolenia, które z kolei zależy od poziomu wykształcenia pracownika i stanowiska na którym pracuje. Osoby posiadające średnie wykształcenie kierowane są na szkolenie dla podoficerów, osoby z wyższym wykształceniem na szkole-nie dla oficerów, a osoby legitymujące się wykształceniem licencjackim na szkolenie dla chorążych. Szkolenie to odbywa się w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu i prowadzone jest przez specjalistów będących funkcjonariuszami, jak i przez pracowników wyższych uczelni.

Bardzo dokładna weryfikacja kandydatów do pracy w Służbie Więzien-nej na etapie przyjmowania do pracy, następnie na egzaminie po szkoleniu wstępnym i odbytej praktyce pozwala na mianowanie na stałe funkcjo-nariusza, który nie tylko zdobył niezbędną wiedzę pozwalającą sprawnie i efektywnie wykonywać obowiązki na zajmowanym stanowisku, ale rów-nież przestrzega zasad etyki zawodowej zarówno w kontaktach służbo-wych z współpracownikami, jak również osadzonymi.

Od chwili mianowania na stałe każdy funkcjonariusz, aby mógł awan-sować na wyższe stanowisko musi uczestniczyć w szkoleniach organi-zowanych przez ten dział służb, w którym pełni swoje obowiązki. Dla przykładu można podać, że dla psychologów więziennych i wychowaw-ców szkolenia organizuje Biuro Penitencjarne CZSW.

W zakresie szkolenia Komitet Ministrów zaleca, aby umożliwić perso-nelowi nieustanne rozwijanie umiejętności, promując tym samym coraz większy perfekcjonizm. Zalecenie to w polskich placówkach penitencjar-nych jest w pełni realizowane. Pracowników nie posiadających wyższe-go wykształcenia motywuje się do podejmowania nauki na uczelniach, zwłaszcza na kierunkach związanych ze specyfiką wykonywanej pracy (w 2010 r. na studiach magisterskich studiowało 482 funkcjonariuszy, a w wyższych szkołach zawodowych 862), organizowane są szkolenia i różnego rodzaju kursy dokształcające (w 2010 r. kursy dokształcające

394


przeszło 2.032 funkcjonariuszy działu ochrony i 562 działu penitencjar-nego). Terapeuci zatrudnieni na oddziałach dla osób uzależnionych prze-chodzą szkolenia specjalistyczne w rekomendowanych i akredytowanych placówkach przez PARPE i KBPN. W 2010 r. wszyscy psycholodzy za-trudnieni w placówkach penitencjarnych przeszli szkolenie w zakresie krót-kiej interwencji kryzysowej, a osoby pracujące ze skazanymi agresywny-mi, którzy dopuścili się aktów przemocy domowej – zostały przeszkolone w zakresie TZA (Trening Zastępowania Agresji). Wielu pracowników więziennictwa poszerza swoją wiedzę i zdobywa umiejętności przydatne w pracy zawodowej uczestnicząc również w szkoleniach organizowanych przez różne uczelnie na studiach podyplomowych bądź różne instytucje, np. Polskie Towarzystwo Psychologiczne itp.

Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność obowiązkowego szkole-nia ustawicznego zwłaszcza w sytuacji, gdy nowe zmiany powodują powsta-nie istotnych wymogów, którym musi sprostać służba. Zalecenie to, podob-nie jak poprzednie, jest realizowane. Jako przykład można podać szkolenie zorganizowane dla pracowników, którzy prowadzą działania terapeutycz-ne wobec skazanych wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych. Po utworzeniu oddziałów dla tej kategorii skazanych pracownicy przeszli szkolenie prowadzone przez specjalistów przygotowanych do prowadzenia tego typu szkoleń na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

W porównaniu do lat 90. ostatnio bardzo wyraźnie wzrósł wśród funk-cjonariuszy SW odsetek osób posiadających ukończone studia wyższe. W 2010 r. wśród funkcjonariuszy było 9.506 osób legitymujących się wyż-szym wykształceniem magisterskim i 3.008 wyższym wykształceniem zawodowym, jednocześnie 682 osoby kontynuowały naukę na studiach magisterskich i 862 na studiach zawodowych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że wśród 2.450 pracowników działów penitencjarnych 2.416 legitymuje się wyższym wykształceniem magisterskim (informacja staty-styczna za 2010 r.). Wśród funkcjonariuszy SW, zwłaszcza wśród kadry kierowniczej, coraz częściej spotyka się też osoby ze stopniem naukowym doktora, a także osoby prowadzące badania naukowe, piszące do fachowej literatury artykuły i prowadzące zajęcia na wyższych uczelniach.

Przedstawione powyżej dane wskazują na dobre przygotowanie zawo-dowe pracowników więziennictwa i stałe podnoszenie przez nich swoich umiejętności, ale ich wiedza i umiejętności nie są w pełni wykorzysta-ne, z uwagi na ciągle zbyt dużą liczbę osadzonych. Praca wychowawców i psychologów z osadzonymi wymaga indywidualnego kontaktu, ale jeżeli wychowawca ma na oddziale kilkudziesięciu osadzonych i obowiązek

395


prowadzenia dokumentacji, na ten indywidualny, pogłębiony kontakt wy-chowawczy czasu mu brakuje. Również psycholodzy nie są w stanie pro-wadzić pracy diagnostycznej i terapeutycznej z wszystkimi, którzy takiej psychologicznej pomocy potrzebują.

Zgodnie z ustawą o kuratorach sądowych kuratorami zawodowymi, z uwagi na charakter pracy, mogą zostać wyłącznie osoby legitymujące się ukończeniem wyższych studiów magisterskich z zakresu nauk peda-gogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych, są nieskazi-telnego charakteru, są zdolne ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora, a także odbyły aplikację kuratorską oraz złożyły egzamin kuratorski.

Podobnie jak funkcjonariusze Służby Więziennej również kuratorzy zawodowi podnoszą swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych oraz organizowanych dla nich szkoleniach, ale podobnie jak pracownicy wię-ziennictwa wobec zbyt dużej liczby osób wobec których wykonują kary i sprawują dozory, oraz licznych dodatkowych obowiązków – swojej wie-dzy i umiejętności nie mogą w pełni wykorzystać.

W pkt. IV załącznika 1, dotyczącym pracy i odpowiedzialności kadry zarządzającej Komitet Ministrów zwraca uwagę na dostarczanie pracow-nikom wszystkich szczebli zróżnicowanej oferty edukacyjnej, a w szcze-gólności umożliwienia pozyskiwania wiedzy z zakresu pracy i problemów związanych z pracą w placówkach penitencjarnych oraz prób ich rozwią-zywania. Postulat ten jest w pełni realizowany.

Drugie bardzo ważne zalecenie dotyczy udzielania niezwłocznie po-mocy pracownikom, którzy byli narażeni na traumatyczne doświadczenia.

W pkt. V p. 49 załącznika 1 Komitet Ministrów postuluje stworzenie warunków umożliwiających tymczasowe oddelegowanie personelu kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych, oraz personelu penitencjarnego do pracy w ośrodkach kuratorskich, uwzględniając oczywiście odpowiednie kwalifikacje do pracy kuratorskiej.

Wydaje się, że ani kuratorzy zawodowi nie znają specyfiki, a zwłaszcza problemów z jakimi stykają się pracownicy więziennictwa, ani też pra-cownicy więziennictwa nie znają problemów z jakimi borykają się kura-torzy zawodowi. Taka wymiana pracowników, która zaowocowałaby na-wiązaniem autentycznej współpracy między nimi zapewne przyczyniłaby się do zwiększenia skuteczności oddziaływań na skazanych, a zwłaszcza udzielania im pomocy w readaptacji społecznej. Na pozytywne aspekty „wejścia” kuratora do zakładu karnego wskazują doświadczenia kurato-rów penitencjarnych pracujących w więzieniu w Białymstoku. Możliwość

396


delegowania pracowników penitencjarnych do pracy kuratorskiej i odwrot-nie, kuratorów do pracy w jednostkach penitencjarnych, a więc zmiana charakteru pracy, mogłaby również przeciwdziałać szybkiemu wypaleniu zawodowemu, a pracownikom posiadającym odpowiednie kwalifikacje, którzy nie mogą z różnych względów dłużej pracować w służbie więzien-nej, wykonywanie zawodu kuratora.

Załącznik 2 do Rekomendacji R (97) 12 „Europejskie wytyczne dla personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków” dotyczy głów-nie zagadnień etyki. W kolejnych punktach załącznika Komitet Ministrów przypomina, że pracownicy służb zajmujących się wykonywaniem kar i środków, czyli funkcjonariusze i pracownicy Służby Więziennej a także kuratorzy zobowiązani są do etycznego zachowania zarówno podczas wy-konywania obowiązków służbowych, jak i poza służbą. Zasady etyki obo-wiązują pracowników zarówno wobec przełożonych i współpracowników, jak w stosunku do oskarżonych i skazanych. Etyczne zachowanie winno polegać na rzetelnym i uczciwym wykonywaniu obowiązków, zapobieganiu występowania wśród pracowników dylematów etycznych, utrzymywaniu relacji z współpracownikami w duchu wzajemnego wsparcia i współpracy, nie podejmowaniu i nie uczestniczeniu w działaniach o charakterze nękania lub dyskryminowania kolegów z racji posiadanych cech, np. wieku, stosun-ku do religii, stanu fizycznego czy psychicznego itp.

W kontaktach z oskarżonymi i skazanymi wszelkie działania podejmo-wane przez funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa a także kura-torów muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby ludzkiej oraz uprawnień im przysługującym. Nie wolno pracującym z oskarżonymi i skazanymi stosować przemocy fizycznej i psychicznej, dyskryminować ich, przyjmować od nich lub ich rodzin łapówek, powinni oni natomiast informować podejrzanych i skazanych o ich prawach i obowiązkach, a także możliwościach uzyskania pomocy, a przede wszystkim powinni dostarczać im godnych do naśladowania przykładów zachowań i dążyć do wykształcania u podejrzanych i skazanych pozytywnych postaw.

Wśród tak licznej kadry Służby Więziennej i kuratorskiej pracującej z podejrzanymi i skazanymi może oczywiście zdarzyć się przypadek nie-etycznego zachowania zarówno w relacjach między pracownikami, jak i w stosunku do osadzonych. Zachowania nieetyczne pracowników Służby Więziennej, jak również kuratorów zdarzają się obecnie jednak sporadycznie, są one napiętnowane, a ich sprawcy mogą być pociągnięci do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub w poważniejszych przypadkach odpowiedzialności karnej.

397




o rejestrze karnym i zatarciu skazania(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 21 czerwca 1984 r.



uznając konieczność realizowania i rozwijania w państwach członkow-skich Rady Europy polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach kar-nych zmierzającej do przeciwdziałania przestępczości i społecznej reinte-gracji skazanych;

uznając, że rejestry karne służą przede wszystkim jako źródło informacji dla organów odpowiedzialnych za funkcjonowanie wymiaru sprawiedli-wości w sprawach karnych o wcześniejszych konfliktach z prawem oso-by oskarżonej, udostępnianych tym organom w celu ułatwienia podjęcia trafnej decyzji uwzględniającej sytuację oskarżonego;

uznając, że wobec potencjalnych negatywnych konsekwencji, jakie wykorzystanie rejestru karnego w jakimkolwiek innym celu może wy-wrzeć na szansę reintegracji osoby skazanej, zasadne jest ograniczenie, w najszerszym możliwym zakresie, możliwości korzystania z takiego rejestru,

uznając potrzebę bliskiej współpracy państw członkowskich Rady Europy opartej na wspólnych zasadach polityki wymiaru sprawiedliwości w spra-wach karnych w tym obszarze;

mając na uwadze Europejską Konwencję o pomocy prawnej w sprawach karnych oraz prace Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości w sprawie postępowania z przestępcami,

zaleca rządom państw członkowskich zrewidowanie stosowanych przez nie rozwiązań legislacyjnych i praktyk dotyczących rejestrów karnych w celu wprowadzenia, tam gdzie to konieczne, środków działania w postaci:

398

Rekomendacja Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania

I. W odniesieniu do władz lub osób uprawnionych do otrzymywania odpisów dokumentów z rejestru skazanych

1. Zapewnienia, że informacje zawarte w rejestrze skazanych będą przekazy-wane wyłącznie w formie odpisów, których treść będzie ściśle ograniczona do informacji, których udzielenie leży w uzasadnionym interesie odbiorców.

2. Zapewnienia, że odbiorcami pełnych odpisów z rejestru karnego będą wyłącznie organy odpowiedzialne za system wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz podmioty posiadające nadzwyczajne upoważnie-nie wynikające z mocy przepisów prawa dotyczących rejestrów karnych; pozostałe organy publiczne lub inne zainteresowane osoby otrzymują jedy-nie odpisy częściowe.

3. W miarę możliwości zapewnienia każdej osobie, która potwierdzi swo-ją tożsamość, dostępu do jej całego rejestru karnego; chyba że z przy-czyn nadrzędnych, określonych przepisami prawa, konieczne jest unikanie pisemnego przekazywania treści rejestru w celu zapobieżenia możliwości nadużycia.

4. Rozważenia możliwości zastrzeżenia przez władze sądownicze, aby określone wpisy pojawiały się wyłącznie w odpisach z rejestru karnego wydawanych na ich wniosek.

5. Ograniczenia, w najszerszym możliwym zakresie, treści udzielanych informacji dotyczących nieletnich.

II. W odniesieniu do postępowania karnego

6. Unikania, tam gdzie to możliwe, ujawniania opinii publicznej informa-cji z rejestru karnego w trakcie postępowania karnego, aby uniknąć styg-matyzacji zainteresowanych osób.

7. Zapewnienia ścisłej współpracy pomiędzy władzami sądowniczymi a prasą, tak aby ta ostatnia miała świadomość ryzyka, że odwoływanie się do wcześniej popełnionych przez skazanego przestępstw może mieć wpływ na szansę jego społecznej reintegracji.

III. W odniesieniu do ochrony informacji zawartych w rejestrach karnych

8. Podejmowania odpowiednich działań w celu ochrony informacji zawar-tych w rejestrach karnych, w szczególności jeżeli funkcjonują one w for-mie elektronicznej.

399


9. Wprowadzenia właściwych sankcji za naruszenie obowiązku zachowa-nia poufności informacji zawartych w rejestrach karnych.

IV. W odniesieniu do rehabilitacji10. Zapewnienia automatycznej rehabilitacji po upływie zasadnie krótkiego okresu czasu i, o ile jest to wskazane, zapewnienie dodatkowo możliwości rehabilitacji we wcześniejszym terminie na wniosek osoby zainteresowanej.

11. Podjęcia działań umożliwiających osobie zainteresowanej uzyskanie informacji o:

– warunkach automatycznej rehabilitacji,– procedurze ubiegania się o rehabilitację.

12. Zapewnienia dyskrecji postępowania wyjaśniającego prowadzonego w związku z postępowaniem rehabilitacyjnym tak, aby odbyło się ono bez szkody dla osoby zainteresowanej.

13. Zapewnienia, że rehabilitacja implikuje zakaz odnoszenia się do wyroków skazujących orzeczonych wobec osoby zrehabilitowanej, chyba że odniesienie takie uzasadnione jest istotnymi przesłankami przewidzia-nymi w prawie krajowym.

V. W odniesieniu do zatarcia skazania14. Zapewnienie zatarcia skazania z mocy prawa po upływie zasadnie krótkiego okresu czasu i, o ile jest to wskazane, zapewnienie dodatkowo możliwości zatarcia skazania we wcześniejszym terminie na wniosek oso-by zainteresowanej.

15. Podjęcie działań umożliwiających osobie zainteresowanej uzyskanie informacji o:

– warunkach zatarcia skazania z mocy prawa,– procedurze ubiegania się o zatarcie skazania.

16. Zapewnienie dyskrecji postępowania wyjaśniającego prowadzonego w związku z zatarciem skazania tak, aby odbyło się ono bez szkody dla osoby zainteresowanej.

17. Zapewnienie, że zatarcie skazania implikuje zakaz odnoszenia się do wyroków skazujących orzeczonych wobec zainteresowanej osoby, chyba że odniesienie takie uzasadnione jest istotnymi przesłankami przewidzia-nymi w prawie krajowym.

400


VI. W odniesieniu do reintegracji społecznej

18. Organizowania w jednostkach penitencjarnych form aktywności, ma-jących na celu wzmocnienie związków osób skazanych ze społecznością lokalną w celu promowania reintegracji społecznej.

Komitet Ministrów zaleca, aby rządy państw członkowskich zrewidowały obowiązujące akty prawne dotyczące wydawania zaświadczeń o nieka-ralności i praktykę ich wydawania w celu ograniczenia ich użycia oraz upewnienia się, że obejmują one wyłącznie rejestry karne i nie dotyczą życia prywatnego i statusu moralnego osoby zainteresowanej;

zaleca, aby rządy państw członkowskich zachęcały do prowadzenia badań dotyczących wyżej opisanych kwestii i uwzględniały ich wyniki przy we-ryfikowaniu obowiązujących regulacji ustawowych lub praktyki;

zachęca rządy państw członkowskich do:

– ratyfikowania, w najkrótszym możliwym terminie, Europejskiej Kon-wencji o Pomocy Prawnej w Sprawach Karnych w celu promowania mię-dzynarodowej współpracy w tym zakresie;

– zapewnienia, w pełnym zakresie, rzeczywistego wykonywania zobo-wiązań wynikających z art. 13 i 22 Konwencji w granicach przyjętych przez sygnatariuszy;

– badania możliwości cofnięcia zastrzeżeń dotyczących art. 13 i 22 wspo-mnianej wyżej Konwencji;

zaleca, aby rządy państw członkowskich w najszerszym możliwym zakresie rozpowszechniły wśród zainteresowanych organów raport Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości na temat rejestrów karnych i rehabilitacji osób skazanych.

401


Tomasz Przesławski


o rejestrze karnym i zatarciu skazania

Komentarz

Wprowadzenie

Problematyka prowadzenia rejestrów karnych stanowi przedmiot zain-teresowania prawa europejskiego, zarówno tworzonego w ramach struk-tur Unii Europejskiej, jak i poza jej instytucjami w obszarze działalności organizacji międzynarodowej Rady Europy. Podkreślenia wymaga fakt, że zalecenia Rady Europy wpływają na treść prawa47 Unii Europejskiej również w interesującym nas tutaj zakresie uzyskiwania informacji z re-jestrów karnych państw członkowskich. Na płaszczyźnie prawa unijnego wymienić należy Decyzję Rady 2005/876/ WSiSW z dnia 21 listopada 2005 r.48 w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego, Dz. U. L 322 z 9.12.2005, s. 33; Decyzję Ramową Rady 2009/315/WSiSW z dnia 26 lutego 2009 r.49 w sprawie organizacji wymiany informacji

47 Wymiar Sprawiedliwości i Sprawy Wewnętrzne.48 Pkt 10 preambuły Decyzji Rady: „Zgodnie z zaleceniem Rady Europy Nr R (84) 10 w sprawie rejestrów karnych i resocjalizacji osób skazanych, głównym celem prowadzenia rejestrów karnych jest dostarczanie in-formacji organom sądowym na temat przeszłości kryminalnej osoby, w stosunku do której toczy się postę-powanie, umożliwiając im dostosowanie decyzji do indywidualnej sytuacji. Wszelkie inne wykorzystywanie rejestru karnego, które może mieć negatywny wpływ na resocjalizację skazanej osoby, musi być ograniczone do niezbędnego minimum, dlatego też wykorzystanie informacji przekazanych na mocy niniejszej decyzji do innych celów niż w ramach postępowania karnego może być ograniczone zgodnie z ustawodawstwem krajo-wym państwa występującego z zapytaniem i państwa, do którego to zapytanie jest skierowane”.49 Pkt. 15 preambuły Decyzji Ramowej Rady: „Zgodnie z zaleceniem Rady Europy Nr R (84) 10 w sprawie rejestrów karnych i resocjalizacji osób skazanych głównym celem prowadzenia rejestrów karnych jest do-starczanie organom odpowiedzialnym za wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych informacji na temat wcześniejszych wyroków skazujących dotyczących osoby, wobec której prowadzone jest postępowanie, umoż-liwiając im dostosowanie wydawanych orzeczeń do jej indywidualnej sytuacji. Wszelkie inne sposoby wyko-rzystywania rejestrów karnych, które mogą mieć negatywny wpływ na resocjalizację skazanej osoby, muszą być ograniczone do niezbędnego minimum, dlatego też wykorzystywanie informacji przekazanych na mocy ni-niejszej decyzji ramowej do celów innych niż w ramach postępowania karnego może być ograniczane zgodnie z prawem krajowym państwa członkowskiego, do którego skierowany jest wniosek i państwa członkowskiego będącego wnioskodawcą”.

402

Tomasz Przesławski

pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi oraz treści tych informacji, Dz. U. L 93 z 7.4.2009, s. 23. Wymienione akty, jak podajemy w poniższych przypisach odnoszą się do rekomendacji obję-tej niniejszymi rozważaniami. Komentowana Rekomendacja Nr R (84) 10 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich o rejestrze karnym i zatarciu skazania, zwana dalej „rekomendacją” przyjęta została przez Komitet Ministrów w dniu 21 czerwca 1984 r., podczas 374. spo-tkania zastępców ministrów. Rekomendacja wskazuje na potrzebę zmian w obszarze rozwiązań legislacyjnych jak również w sferze praktycznego wykorzystywania danych z rejestrów karnych. Podstawową kwestią poru-szaną przez rekomendację jest zmiana obowiązujących przepisów prawa w szczególności w zakresie wydawania zaświadczeń o niekaralności oraz praktyki wydawania takich zaświadczeń, które nie mogą dotyczyć życia prywatnego i wpływać na status moralny osoby skazanej. Rekomendacja składa się z preambuły, sześciu części gdzie wymienione są środki dzia-łania, które powinny zostać wprowadzone w państwach członkowskich: w odniesieniu do władz lub osób uprawnionych do otrzymywania odpi-sów dokumentów z rejestru skazanych (I), w odniesieniu do postępowania karnego (II), w odniesieniu do ochrony informacji zawartych w rejestrach karnych (III), w odniesieniu do rehabilitacji (IV), w odniesieniu do za-tarcia skazania (V), w odniesieniu do reintegracji społecznej (VI). Reko-mendacja zawiera także część końcową, w której znajdują się zalecenia rozwijające treść przyjętych założeń w preambule.

Komentarz do preambuły

Preambuła rekomendacji odwołuje się do kierunków polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, która z jednej strony musi zmierzać do przeciwdziałania przestępczości, z drugiej strony do zapewnienia oso-bom skazanym warunków odpowiedniej reintegracji społecznej. Szerzej myśl ta jest ujęta w dalszych postanowieniach preambuły, gdzie wskazuje się, że rejestry karne pełnią ważną rolę jako źródło informacji dla organów odpowiedzialnych za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w spra-wach karnych, a zasady polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w obszarze rejestrów karnych powinny być przedmiotem bliskiej współpracy państw członkowskich Rady Europy. W zakresie polityki wy-miaru sprawiedliwości poza przeciwdziałaniem przestępczości leżą istot-ne działania podejmowane dla osiągnięcia społecznej reintegracji skaza-nych. Preambuła rekomendacji ogranicza wyraźnie cel wykorzystywania

403

Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania

rejestrów karnych, z czym wiąże się ograniczenie dostępu do informacji o karalności. Korzystanie z rejestru karnego służyć ma przede wszystkim organom państwa sprawującym wymiar sprawiedliwości w sprawach kar-nych. Na podstawie informacji zawartych w rejestrach karnych na temat uprzednich wyroków skazujących wymienione organy mogą trafnie po-dejmować decyzje w stosunku do tych osób, wobec których prowadzone jest postępowanie karne, uwzględniając konkretnie sytuację oskarżonego. Możliwość korzystania z rejestrów karnych w innych celach poza potrze-bami wynikającymi z toczącego się postępowania karnego, powinna być w jak najszerszym zakresie wyłączona. Uzasadnieniem tego stanu rze-czy jest zabezpieczenie interesu prawnego skazanego przez zapobieganie potencjalnym wystąpieniom negatywnych następstw upublicznienia in-formacji znajdujących się w rejestrach karnych, w jakiejkolwiek postaci, jeżeli mogłoby to mieć wpływ na przebieg jego reintegracji społecznej. Na końcu preambuła rekomendacji odnosi się do Europejskiej Konwen-cji o pomocy prawnej w sprawach karnych przyjętej przez Radę Europy 20 kwietnia 1959 r., ratyfikowanej przez Polskę w dniu 19 marca 1996 r., która w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie 17 czerwca 1996 r. (Dz. U. z 1999 r., Nr 76, poz. 854 ze zm.) oraz prac Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości.

Komentarz do środków działania

Rekomendacja w pkt. I wskazuje, że udzielanie informacji organom pu-blicznym i innym zainteresowanym osobom następuje w formie odpisów, przy czym pełny odpis przysługuje organom systemu wymiaru sprawie-dliwości. Dostęp do całego rejestru, którego przedmiotem są informacje dotyczące konkretnej osoby, powinien być zapewniony tej osobie, chy-ba że przekazanie takich informacji mogłoby prowadzić do nadużycia. Szczególnym ograniczeniem dostępu do informacji powinny być objęte decyzje dotyczące nieletnich. Pkt II rekomendacji wprowadza wymóg unikania zbędnego ujawniania opinii publicznej w trakcie postępowania karnego informacji z rejestrów karnych, co może prowadzić do stygma-tyzacji oskarżonego, jak również uświadomienie „czwartej władzy”, że odwoływanie się do faktu popełnienia przestępstw może mieć negatyw-ny wpływ na reintegrację społeczną skazanego. Pojęcie to używane jest w tym miejscu w znaczeniu przeciwdziałania wykluczeniu i potępieniu społecznemu w trakcie toczącego się postępowania karnego. Rekomen-dacja w pkt. III zaleca podejmowanie działań w celu ochrony informacji

404

Tomasz Przesławski

zawartych w rejestrach karnych oraz wprowadzenie sankcji za narusze-nie zachowania poufności informacji zawartych w rejestrach karnych. Przetwarzanie danych osobowych w prawie Unii Europejskiej jest objęte w pierwszej kolejności Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 95/46/WE z 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób przy przetwa-rzaniu danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (Dz. Urz. WE L 281 z 23.11.1995 r., s. 31, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 15, str. 355, z późn. zm.). Postanowienia powoła-nej dyrektywy w polskim porządku krajowym znalazły swoje odniesienie w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. Nr 133, poz. 883 ze zm.). Rekomendacja w pkt. IV zajmuje się postępowa-niem rehabilitacyjnym, którego celem jest przywrócenie statusu prawnego osoby sprzed skazania w aspekcie usunięcia zapisu o tym fakcie z rejestru karnego. Konsekwencją rehabilitacji jest zakaz odnoszenia wyroków ska-zujących w stosunku do osoby zrehabilitowanej. Chodzi o to, aby znieść skutki prawne wyroku skazującego tak, by nie utrudniały powrotu oso-bie skazanej do społeczeństwa. Na gruncie prawa polskiego jest to znana instytucja prawa karnego zatarcia skazania50. Regulacje objęte powyższą problematyką poza kk z 1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) znala-zły się w ustawie z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r., Nr 50, poz. 292 ze zm.). Rekomendacja w pkt. VI zaleca organizowanie w zakładach penitencjarnych form ak-tywności, których celem jest wzmocnienie związków osób skazanych ze społecznością lokalną dla promowania reintegracji społecznej. W tym ostatnim punkcie reintegracja społeczna rozumiana jest jako forma przy-gotowania osoby skazanej w warunkach zakładu penitencjarnego do życia społecznego. Wyrazem tej dyrektywy w systemie prawa polskiego są prze-pisy Kodeksu karnego wykonawczego oraz przepisy wykonawcze wydane do tego kodeksu51.

50 Zatarcie skazania oznacza przyjęcie fikcji prawnej o niekaralności osoby skazanej za przestępstwo, w ten sposób uznaje się, że dana osoba nie była skazana. Obecnie przepisami regulującymi zatarcie skazania są art. 106-108 kk z 1997 r. 51 Przykładowo możemy wymienić art. 67 § 3 kkw, § 39 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wol-ności (Dz. U. Nr 152, poz. 1493).

405


Maria Niełaczna

Prawa więźniów przed Trybunałem Konstytucyjnym i Europejskim Trybunałem

Praw Człowieka w Strasburgu

Poniższy zbiór wyroków dotyczących praw i wolności więźniów w sprawach polskich wskazuje, że w naszych więzieniach występują nad-użycia władzy, zaniedbania i zjawiska, których skutki dotykają najsłab-szych. Nie liczba spraw świadczy o kondycji polskiego więziennictwa i wymiaru sprawiedliwości, ponieważ za każdym naruszeniem przepisów prawa krajowego czy międzynarodowego stoi cierpienie lub niepokój konkretnego człowieka, a jednocześnie obojętność, rutyna czy brak wy-obraźni ludzi mających nad nim całkowitą władzę.

Przedstawione wyroki pokazują, że w codziennej pracy dyrektora i personelu więziennego oraz innych służb zaangażowanych w wykony-wanie kar ważne jest łączenie podejścia zdroworozsądkowego z posza-nowaniem praw człowieka. Oznacza to zaakceptowanie przez nich odpo-wiedzialności moralnej za osoby pozbawione wolności. Oznacza to ich czujność i gotowość do reagowania tak, aby system więzienny wychwyty-wał „szczególne przypadki” i identyfikował ryzyko nadużyć. System ten nie działa jednak w próżni, zależy od decyzji i działań podejmowanych przez rząd, ustawodawcę, sądy. Skuteczna ochrona praw człowieka wy-maga od nich współpracy. Moim zdaniem są to wymagania stawiane no-woczesnemu i przyzwoitemu państwu.

Wyroki te uczą nas, że zarówno władze i funkcjonariusze państwowi, jak i obrońcy praw człowieka powinni korzystać z dorobku Europejskie-go Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (Trybunał lub ETPCz) oraz innych organów kontroli krajowej i międzynarodowej (RPO, TK, CPT). Jako że organy te proponują pewne minimum niezbędne dla poszanowania godności osobistej więźnia, powinni także przyznać sobie prawo oceny trudnych i kolizyjnych dla siebie sytuacji, a nawet wspólnie się im przyj-rzeć tak, aby wzmacniać i ulepszać reguły postępowania z więźniami.

* * *

406

Maria Niełaczna

Zacznijmy od polskiego Trybunału Konstytucyjnego (TK)52, który w kilku swoich wyrokach wypowiadał się nawiązując do godności i praw więźniów. Najważniejsze są dwa wyroki – dotyczące przeludnienia i wy-nagrodzenia za pracę skazanych, zatrudnianych w trakcie odbywania kary.

W wyroku z 26.05.2008 r. (sygn. akt SK 25/07) TK badał problem naruszenia art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposób hu-manitarny) w związku z niekonstytucyjnością przepisu Kodeksu karne-go wykonawczego (kkw) dopuszczającego przetrzymywanie więźniów w warunkach przeludnienia. Art. 248 §1 kkw zezwalał arbitralnie na bez-terminowe przetrzymywanie człowieka w warunkach poniżej ustawowego minimum powierzchni celi. W swojej interpretacji TK nie ograniczył się do prawa i orzecznictwa krajowego, lecz wykorzystał standardy i orzeczni-ctwo międzynarodowe, szczególnie ETPCz. W ocenie okazał się bardziej od niego surowy, a w podejściu do praw człowieka – bardziej wrażliwy na warunki życia w polskich więzieniach oferowane przeszło 80 tys. ludzi.

TK stwierdził, że traktowanie „humanitarne” obejmuje coś więcej niż tylko niestosowanie tortur i zakaz traktowania okrutnego, nieludzkiego i poniżającego. Traktowanie humanitarne musi uwzględniać minimalne potrzeby każdego człowieka, z uwzględnieniem przeciętnego poziomu życia w danym społeczeństwie, i wymaga od władzy publicznej pozy-tywnych działań w celu zaspokojenia tych potrzeb. Mimo że żaden akt międzynarodowy nie ustala konkretnych norm powierzchniowych, jakie powinny obowiązywać w zakładach karnych, w standardach europej-skich utrwalił się pogląd, że państwo europejskie powinno każdemu więź-niowi gwarantować przynajmniej 4 m2. Nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne, a w razie wyjątkowej kumulacji różnych niedogodności – nawet jako tortura. Niedogodności takie jak złe warunki sanitarne, niehigieniczność i brak prywatności przy korzystaniu z urządzeń sanitarnych, permanentna niemożliwość zaspokojenia potrzeby snu spowodowana nieustannie zapa-lonym światłem czy panującym hałasem, niedostateczne oświetlenie unie-możliwiające czytanie, zła wentylacja cel, szczególnie uciążliwa dla osób niepalących przebywających wspólnie z palącymi, warunki prowadzące do rozprzestrzeniania się chorób bądź brak możliwości leczenia, można obserwować w polskich zakładach karnych.

52 TK orzeka o zgodności przepisów prawa – także tych stanowionych w międzynarodowych konwencjach – z Konstytucją, zaś ETPCz o naruszeniach Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawo-wych wolności.

407

Prawa więźniów przed Trybunałem Konstytucyjnym i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu

W wyroku z 23.02.2010 r. (sygn. akt P 20/09) dotyczącym wynagro-dzenia za pracę więźniów TK wskazał na zasady obowiązujące państwo wobec każdego z nas, nie tylko te dotyczące więźniów. Wziął pod uwagę zasady sprawiedliwości społecznej i stwierdził, że relacje między pracow-nikami a pracodawcami powinny zostać uregulowane tak, aby zapobiegać niesprawiedliwościom społecznym. Wynagrodzenie za pracę nie może być określane w sposób dowolny, musi zapewniać zatrudnionym możli-wość zaspokojenia ich podstawowych potrzeb.

Zarzut niekonstytucyjności dotyczył ustalania minimalnego wynagro-dzenia przysługującego skazanym na poziomie o połowę niższym od mi-nimalnego wynagrodzenia określonego na podstawie odrębnych przepisów (poziom ten jest ustalany przy użyciu formuły „co najmniej połowy mini-malnego wynagrodzenia określonego na podstawie odrębnych przepisów”).

Punktem wyjścia do stwierdzenia niekonstytucyjności była konsty-tucyjna zasada poszanowania przyrodzonej godności człowieka (art. 30 i 41 ust. 4 Konstytucji) oraz międzynarodowe standardy dotyczące trakto-wania więźniów, wiążące Polskę53. Ze standardów wynika, że praca więź-niów nie powinna mieć charakteru dolegliwości (zachowują oni prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia), ma przyczyniać się do podtrzymania ich zdolności do zarabiania na uczciwe życie po zwolnieniu (co zapobiega recydywie) i powinna być sprawiedliwie wynagradzana.

TK stwierdził, że konstytucyjny obowiązek poszanowania godności człowieka oraz humanitarnego traktowania skazanych oznacza, że praca tych ostatnich musi być unormowana w taki sposób, aby zapewnić pełną ochronę ich godności i uczynić zadość wymogom odpowiedniego ich trak-towania. Z konstytucyjnego nakazu humanitarnego traktowania więźniów można zatem wyprowadzać ich prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę wykonywaną w okresie pozbawienia wolności. Wynagrodzenie za pracę otrzymywane przez skazanego jest sprawiedliwe, jeżeli jest usta-lane na podobnych zasadach jak za identyczną pracę wykonywaną przez osoby nie odbywające kary pozbawienia wolności.

Konsekwencją wejścia w życie wyroku TK jest zatem podwyższenie wy-nagrodzeń osób skazanych, jeżeli otrzymywane wynagrodzenie było niższe od wynagrodzenia minimalnego przewidywanego dla pracowników.

53 Chodzi o Europejskie Reguły Więzienne oraz Wzorcowe Reguły Minimalne Postępowania z Więźniami. Standardy nie mają charakteru wiążącego, niemniej określają one minimalne standardy humanitarnego trakto-wania więźniów, które powinny być przestrzegane w każdym demokratycznym państwie prawnym. Stanowią one także ważne wskazówki interpretacyjne.

408

Maria Niełaczna

Istotne są jeszcze dwa wyroki TK dotyczące tymczasowego aresztowa-nia. W wyroku z 10.06.2008 r. (sygn. SK 17/07) TK badał następujący stan faktyczny. Jarosław M. został tymczasowo aresztowany. Zastosowany śro-dek był przez sąd kilkakrotnie przedłużany. Po półtora roku trwania tym-czasowego aresztowania wobec uwięzionego wprowadzono do wykonania karę czterech lat pozbawienia wolności, na jaką został skazany w innej spra-wie. W końcu sąd rejonowy, który od początku stosował areszt tymczasowy przedłużył go ponad okres dwóch lat na podstawie art. 263 § 3 kpk.

W skardze do TK aresztowany podniósł, że jednolita wykładnia sądowa art. 263 § 3 kpk prowadzi do naruszenia jego konstytucyjnego prawa do właściwego sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz jego konstytucyjnych gwarancji, że ograniczenie lub pozbawienie wolności może nastąpić tylko w oparciu o jasne i zrozumiałe przepisy ustawowe (art. 41 ust. 1 w związ-ku z art. 2 Konstytucji).

Swój udział w postępowaniu w sprawie niniejszej skargi zgłosił rzecz-nik praw obywatelskich (dalej: RPO), zgadzając się z twierdzeniami Jarosława M. Sformułowany zarzut dotyczył przyjętego powszechnie w praktyce orzeczniczej, zgodnie z wykładnią Sądu Najwyższego, spo-sobu liczenia okresu tymczasowego aresztowania w szczególnej sytuacji procesowej zbiegu stosowania tego środka i wykonywania kary pozba-wienia wolności w innej sprawie wobec jednej osoby oraz wynikających z tego konsekwencji odnoszących się do właściwości sądu, gdy zachodzi konieczność przedłużenia stosowania tymczasowego aresztu ponad okres dwóch lat.

Analizując istotę i przesłanki tymczasowego aresztowania i zasady jego przedłużania, Trybunał zwrócił uwagę na „drastyczność i kontrowersyj-ność tego środka”, które wynikają z jego bezpośredniej ingerencji w sferę wolności człowieka. Podkreślił, że ustawodawca krajowy i międzynarodo-wy (art. 5 EKPCz) nadał terminom tymczasowego aresztowania charakter gwarancyjny, zapewniający realną ochronę przed zbyt długim i arbitral-nym stosowaniem tego środka zabezpieczającego. Gwarancyjny charakter tych terminów wielokrotnie podkreślał w swym orzecznictwie SN. Tylko, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie trzech miesięcy, to na wniosek prokuratora sąd I instancji właściwy do rozpoznania spra-wy, gdy zachodzi tego potrzeba, może przedłużyć tymczasowe areszto-wanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. Termin ten jest maksymalnym terminem dla postępowania przygotowawcze-go. Natomiast łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do

409


chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji nie może prze-kroczyć dwóch lat, które stanowią maksymalny łączny czas aresztowa-nia w całym postępowaniu przygotowawczym i postępowaniu sądowym do wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji. Osłabieniem funk-cji gwarancyjnej maksymalnych terminów stosowania tymczasowego aresztowania jest fakt, że sąd apelacyjny może na podstawie art. 263 § 4 kpk przedłużać tymczasowy areszt nawet kilkakrotnie.

W konkluzji TK stwierdził, że art. 263 § 3 kpk w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze zbiegiem tymczasowego aresztowania z wykonywaniem kary pozbawienia wolności, nie odpowiada wymogom sformułowanym w art. 41 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Przepis ten nie jest jasny, co zrodziło konieczność sformułowania w orzecznictwie sądowym, na podstawie tego przepisu w związku z innymi przepisami określającymi zasady stosowania tymczasowego aresztowania, normy kolizyjnej, roz-strzygającej sposób liczenia okresu tymczasowego aresztowania w sytuacji zbiegu z karą pozbawienia wolności w innej sprawie w ten sposób, że do dwuletniego okresu maksymalnego stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania wyroku przez sąd I instancji nie wlicza się okresów, w których tymczasowo aresztowany odbywa równocześnie karę pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie, dopuszczając do przedłużenia przez sąd I instancji tymczasowego aresztowania na zasa-dach ogólnych na okres ponad dwóch lat. Sytuacja ta stanowi zaprzeczenie idei państwa prawnego, bowiem osoba tymczasowo aresztowana i jedno-cześnie odbywająca karę pozbawienia wolności w innej sprawie, nie jest w stanie określić, jak długo będzie podlegać dodatkowym dolegliwościom wynikającym z art. 223a kkw, które znacznie ograniczają zakres przysłu-gujących jej dotychczas uprawnień.

W drugiej rozpatrywanej przez TK sprawie, Maciej B. został tymcza-sowo aresztowany w związku z podejrzeniem o popełnienie przestępstwa. Tymczasowe aresztowanie było następnie przedłużane o kolejne okresy i tak łącznie ponad trzy lata.

W skardze konstytucyjnej Maciej B. wskazał, że wydane przez sąd, na podstawie art. 263 § 4 kpk, ostatnie postanowienie o przedłużeniu aresz-tu narusza jego nietykalność i wolność osobistą, bowiem dopuszczalne ograniczenie wolności osobistej nie może naruszać istoty konstytucyjnych wolności i praw. Tymczasem zaskarżony przepis wprowadza możliwość de facto nieograniczonego przedłużania okresu tymczasowego aresztowa-nia i pozbawia go skutecznych gwarancji ochrony konstytucyjnego prawa do wolności, nie określając granic możliwej ingerencji w sferę tego prawa,

410

Maria Niełaczna

co powoduje, że sądy apelacyjne mogą stosować tymczasowe aresztowa-nie przez łączny czas, co do zasady, bliżej nieokreślony. Tożsamą skargę niezależnie złożył drugi aresztowany Tomasz W. TK łącznie rozpoznał obydwie skargi.

W swoim stanowisku RPO wskazał, że ze względu na szereg rygorów związanych z tymczasowym aresztowaniem sytuacja aresztowanego jest gorsza niż sytuacja skazanego w zakresie ograniczenia jego wolności oso-bistej. Różnica ta jawi się także w świetle oznaczenia terminu zakończenia pozbawienia wolności. Aresztowany, wobec którego w pełni obowiązuje zasada domniemania niewinności, a stosowane jest przedłużenie tymcza-sowego aresztowania w oparciu o art. 263 § 4 kpk, nie zna granic cza-sowych pozbawienia go wolności osobistej, ustawa nie określa bowiem żadnych definitywnych limitów w tym zakresie i pozwala na wielokrotne (ilościowo nieograniczone) przedłużanie okresu tymczasowego areszto-wania. Zdaniem RPO, skarżony przepis narusza istotę prawa do wolności osobistej.

W wyroku z 24.07.2006 r. (sygn. 58/03) TK orzekł, że art. 263 § 4 kpk, w części obejmującej zwrot: „a także z powodu innych istotnych prze-szkód, których usunięcie było niemożliwe” w zakresie, w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

O ile bowiem już na etapie postępowania sądowego stosujący (czy prze-dłużający) areszt tymczasowy sąd obejmuje swoją wiedzą każdy aspekt toczącego się postępowania, i tym samym jego realna odpowiedzialność za przebieg tego postępowania może być już i jest pełna, to sytuacja, w której sąd nie jest gospodarzem tej fazy postępowania, co wynika z istoty postępowania przygotowawczego, nasuwa obawy, że podejmowa-ne decyzje (de facto kontrolne) następują w tym przypadku niejako „na wyrost”, przed uzyskaniem pełnego obrazu możliwego do zebrania ma-teriału dowodowego; rodzić to może po stronie sądu daleko idącą ostroż-ność przed zakwestionowaniem stanowiska prowadzącego postępowanie przygotowawcze w obawie o dobro (skuteczność) tego postępowania.

Zaskarżony przepis w końcowym fragmencie konstytuuje zupełnie wy-jątkowy tryb przedłużania tymczasowego aresztowania, a więc i bardzo drastycznego ograniczenia wolności osobistej wobec osób jedynie podej-rzanych o popełnienie przestępstwa. Ponadto przepis ten pozwala de facto przedłużać tymczasowe aresztowanie o czas, sumarycznie rzecz biorąc, nieokreślony i tym samym ograniczając korzystanie z konstytucyjnych

411


wolności i praw, dokonuje tego w sposób na tyle nieprecyzyjny, a zarazem arbitralny i szeroki, że narusza samą istotę konstytucyjnie chronionej wol-ności. Czyni bowiem z ustawowego „wyjątku od wyjątku” przedłużania tymczasowego aresztowania poza ustawowy termin normę nader łatwą do zastosowania, gdyż przesłanki w niej występujące z trudem poddają się określonym i obiektywnym kryteriom oceny. W rezultacie wyjątek może być łatwo przekształcalny w regułę. Brak określonej granicy, czasowej lub innej, dla przedłużania tymczasowego aresztowania z powodu ostatniej wymienionej tam przesłanki, jedynie potęguje taką ocenę przepisu w koń-cowym fragmencie.

Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w polskich sprawach dotyczących praw więźniów

Bagiński przeciwko Polsce (wyrok z 11.10.2005 r., skarga nr 37444/97): Robert Bagiński został aresztowany pod zarzutem dokonania pięciokrotne-go włamania, fałszerstwa i ucieczki z aresztu. Składał on liczne wnioski o zamianę tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe. Przedłu-żany areszt sąd uzasadniał wysokim prawdopodobieństwem popełnienia przez niego zarzucanych mu czynów. W trakcie procesu areszt dwukrotnie był przedłużany przez Sąd Najwyższy ze względu na obawę ucieczki i ukry-wania się oskarżonego. W końcu jednak Bagiński został zwolniony.

W skardze do Trybunału zarzucił, że w związku z przedłużanym tym-czasowym aresztowaniem władze naruszyły jego prawo do poszanowania życia rodzinnego. Twierdził też, że w okresie 17 miesięcy, od daty spo-rządzenia aktu oskarżenia sąd nie zezwalał mu na utrzymywanie kontaktu osobistego z rodziną, szczególnie ograniczył jego kontakty osobiste z mat-ką, zwłaszcza po tym jak skorzystała ona z przysługującego jej prawa do odmowy składania zeznań.

Trybunał zgodził się, że tymczasowe aresztowanie pociągnęło za sobą nieodłączne ograniczenia dla życia prywatnego i rodzinnego uwięzione-go, jednak decyzja o wstrzymaniu jego widzeń z matką była arbitralna. Poszanowanie życia rodzinnego oznacza, że organy państwowe pozwalają aresztowanemu na utrzymywanie kontaktu z bliską rodziną, a w razie po-trzeby także w nim uczestniczą. Takie restrykcje jak: ograniczenie liczby widzeń z najbliższymi, nadzór nad widzeniami, a także poddanie pozba-wionego wolności szczególnemu reżimowi więziennemu albo zastosowa-nie specjalnych zasad odbywania widzeń stanowią ingerencję w prawo

412

Maria Niełaczna

z art. 8 EKPCz, choć nie muszą stanowić naruszenia. Należy zbadać czy są one niezbędne i celowe oraz proporcjonalne do zamierzonego i uzasad-nionego celu.

Trybunał zauważył, że ograniczenie Bagińskiemu kontaktów z jego matką zostało zastosowane po rozpoczęciu postępowania sądowego w związku z tym, że matka była świadkiem wezwanym przez prokurato-ra. Pojawiała się wątpliwość czy władze zapewniły właściwą równowagę pomiędzy potrzebą zabezpieczenia postępowania dowodowego w sprawie aresztowanego a jego prawem do poszanowania życia rodzinnego w okre-sie tymczasowego aresztowania.

Przez okres 17 miesięcy władze pozwoliły Bagińskiemu na widzenie je-dynie z bratem i tylko dwukrotnie. Ograniczenie to mogło być uzasadnione, jednak tylko na początku izolacji. Wraz z upływem czasu, zważywszy na surowość skutków, jak również obowiązek władz państwowych do wspie-rania aresztowanego w utrzymywaniu kontaktu z rodziną w trakcie uwię-zienia, konieczność całkowitego izolowania Bagińskiego od matki budziła wątpliwości. Na etapie postępowania przygotowawczego odwiedzała go często, ale po rozpoczęciu postępowania sądowego jej widzenia z synem zostały wstrzymane, czego władze nie wyjaśniły. Administracja więzienna nie zezwoliła mu na wykonywanie rozmów telefonicznych, ponieważ zbyt późno została doręczona im zgoda sądu. Sąd nie rozważył alternatywnego środka służącego zabezpieczeniu postępowania tak, aby kontakt areszto-wanego z matką nie utrudniał postępowania dowodowego (np. poddanie ich kontaktów nadzorowi strażnika więziennego). Ograniczenia te prze-kroczyły to, co było niezbędne w społeczeństwie demokratycznym – nie uzasadniała ich ani potrzeba ochrony porządku i ani zapobieganie prze-stępstwom. Trybunał uznał naruszenie art. 8 EKPCz.

Dzieciak przeciwko Polsce (wyrok z 09.12.2008 r., skarga nr 77766/01): Zbigniew Dzieciak miał w chwili śmierci 53 lata, był eks-policjantem54. Ostatnie 4 lata swojego życia spędził w areszcie, nieustannie przedłuża-nym w związku z zarzutami udziału w zorganizowanej grupie przestępczej. Ani podczas śledztwa, ani podczas procesu sądowego, który rozpoczął się po 3 latach i 5 miesiącach od wniesienia pierwszego aktu oskarżenia (4 lata i miesiąc od tymczasowego aresztowania), Dzieciak nie przyznał się do winy. Zmarł w trakcie procesu.

54 Przez 16 lat pracował jako oficer operacyjny. Z policji został zwolniony za nadużywanie alkoholu, był kara-ny za fałszowanie dokumentów i używanie ich.

413


W okresie pozbawienia wolności skarżył się na problemy kardiologicz-ne (przed uwięzieniem przebył dwa zawały serca). Zgodnie z zaleceniami lekarzy powinien był pozostawać pod stałą opieką medyczną. Mimo to został umieszczony w areszcie, bez odpowiedniego zaplecza medycznego. Dopiero po ataku serca i utracie przytomności został przewieziony do wię-ziennego szpitala, gdzie przebywał przez kolejne 10 miesięcy. Stan jego zdrowia ciągle się pogarszał – Dzieciak był osłabiony i miał kłopoty z cho-dzeniem. Bazując na zaświadczeniu lekarskim dyrektor aresztu zapewniał sąd, że uwięziony dalej może przebywać w areszcie.

Dzieciak dwukrotnie był kierowany przez lekarza wolnościowego do kliniki cywilnej, w celu „natychmiastowego” wykonania zabiegu opera-cyjnego wszczepienia by-passów. Mimo to, służba więzienna nie dowiozła go do szpitala i nie poinformowała o przyczynach swojego zaniechania. Przed dowiezieniem go na kolejną rozprawę sądową, okazało się, że stan jego zdrowia gwałtownie się pogorszył. Wbrew swojej prośbie o spotkanie z dyrektorem aresztu i lekarzem został dowieziony do sądu, gdzie stracił przytomność. Dodatkowo konwojujący go strażnicy więzienni popycha-li go. Po nieudanej próbie reanimacji w więziennym szpitalu Dzieciak, w stanie śmierci klinicznej, został przewieziony do szpitala cywilnego, gdzie zmarł.

W skardze do Trybunału jego żona zarzuciła naruszenie art. 2, 3 i 5 § 3 EKPCz. Twierdziła, że jakość i skuteczność opieki medycznej w aresz-cie osoby pozbawionej wolności, w pełni zależnej od odpowiednich służb państwa, były nieadekwatne do potrzeby ratowania zdrowia, a od pewne-go momentu – potrzeby ratowania życia jej męża.

Trybunał podkreślił, że art. 2 EKPCz nakazuje państwu nie tylko po-wstrzymywać się od umyślnego i niezgodnego z prawem pozbawiania życia. Zobowiązuje również do podjęcia odpowiednich kroków w celu za-gwarantowania życia osób pozostających w jego jurysdykcji. Więźniowie są zdani na władze państwowe, które mają obowiązek ich chronić. Konse-kwentnie, jeśli człowiek zostanie pozbawiony wolności będąc w dobrym stanie zdrowia i zostanie zwolniony w stanie gorszym, państwo powinno wyjaśnić tego powody.

Trybunał stwierdził, że pogarszający się stan zdrowia Dzieciaka powi-nien był stać się powodem coraz większego zaniepokojenia, bowiem coraz bardziej nie dawał się pogodzić z więzienną izolacją. Jakość opieki me-dycznej oferowanej w areszcie wystawiły jego zdrowie i życie na niebez-pieczeństwo. W szczególności brakowało współpracy i koordynacji po-między różnymi władzami państwowymi, a także szybkiego informowania

414

Maria Niełaczna

sądu o stanie zdrowia aresztowanego. Służba więzienna nie przetranspor-towała Dzieciaka do szpitala w celu przeprowadzenia niezbędnej operacji, zaś władze aresztu nie zapewniły mu dostępu do właściwej opieki lekar-skiej w trakcie ostatnich dni jego życia. Zawinił także sąd, który nie brał pod uwagę stanu zdrowia Dzieciaka, tylko „automatycznie” przedłużał mu areszt tymczasowy. W rezultacie władze polskie naruszyły zobowiązanie do ochrony życia osób pozbawionych wolności.

Polska naruszyła art. 2 EKPCz także pod względem proceduralnym, co oznacza, że zabrakło oficjalnego i skutecznego śledztwa w związku ze śmiercią aresztowanego55.

Ferla przeciwko Polsce (wyrok z 20.05.2008 r., skarga nr 55470/00): Sławomir Ferla został aresztowany pod zarzutem rozboju. Dzień później jego żona – twierdząc, że nic nie wiedziała o zdarzeniu – zwróciła się do prokuratora z wnioskiem o widzenie. Prokurator odmówił jej, podobnie jak dwa miesiące później odmówił widzenia Ferli, który o nie wystąpił. Uzasadnieniem odmowy był fakt, że żona była świadkiem w sprawie kar-nej. W międzyczasie zgodnie z prawem odmówiła ona złożenia zeznań obciążających męża.

Dopiero trzy miesiące po aresztowaniu prokurator pozwolił jej na wi-dzenie z mężem. Podczas widzenia małżonkowie mogli się porozumiewać tylko za pomocą telefonu. Nie mógł w nim uczestniczyć ich czteroletni syn. Po upływie kolejnych trzech miesięcy tym razem to sąd rejonowy żo-nie aresztowanego odmówił widzenia. Sąd okręgowy poinformował Fer-lę, że odmowa wynika z faktu, że żona była świadkiem w prowadzonym przeciwko niemu postępowaniu i dopiero jak złoży ona zeznania, będzie mogła odwiedzić go w areszcie.

W skardze do Trybunału Ferla zarzucił, że w okresie tymczasowego aresztowania był pozbawiony możliwości osobistego kontaktu ze swoją rodziną przez znaczny okres czasu (przez 11 miesięcy miał tylko jedno

55 Celem tego śledztwa jest zapewnienie prawa do życia, a w sprawach w których występują funkcjonariusze lub organy państwa, umożliwienie wyciągnięcia odpowiedzialności za śmierć, która miała miejsce w czasie przejęcia przez nich odpowiedzialności za człowieka. Śledztwo powinno być niezależne i bezstronne. W jego trakcie organy ścigania muszą sprawdzić okoliczności, w jakich wydarzenie miało miejsce i doprowadzić do zidentyfikowania i ukarania osób odpowiedzialnych. Władze muszą podjąć wszystkie racjonalne czynności, których celem jest zabezpieczenie dowodów dotyczących zdarzenia, włączając zeznania naocznych świadków i badanie kryminalistyczne. Muszą działać szybko, a każda nieprawidłowość w śledztwie, która przyczynia się do niepowodzenia w zakresie ustalenia okoliczności sprawy lub osoby odpowiedzialnej, może nie odpowia-dać standardowi „skutecznego śledztwa”. W sytuacji, kiedy wiedza o konkretnych zdarzeniach leży w całości, lub w znacznej części, w gestii władz, tak jak w przypadku więźniów, powstaje silne domniemanie faktyczne w odniesieniu do obrażeń ciała i śmierci zaistniałych w trakcie okresu pozbawienia wolności.

415


widzenie z żoną). Utrzymywał, że decyzje o odmowie widzenia z żoną były arbitralne. W konsekwencji rozluźniły się jego więzi rodzinne, zaś sąd cywilny pozbawił go praw rodzicielskich nad małoletnim synem.

Trybunał przypomniał, że pozbawienie człowieka wolności zawiera w sobie nieodłączne ograniczenie życia rodzinnego. Lecz podstawowym elementem prawa uwięzionego do poszanowania jego życia rodzinne-go jest umożliwienie mu przez władze więzienne, lub jeśli zajdzie taka potrzeba – udzielenie pomocy, w utrzymaniu kontaktu z jego najbliższą rodziną. Ograniczenia tego kontaktu nie mogą mieć arbitralnego charak-teru – władze państwowe muszą uzasadnić swoją decyzję w tym zakresie.

Podobnie jak w innych sprawach dotyczących naruszenia art. 8 EKPCz, Trybunał ustalał czy władze państwowe zachowały właściwą równowa-gę pomiędzy potrzebą zabezpieczenia możliwości uzyskania dowodów w sprawie, a prawem do poszanowania życia rodzinnego aresztowanego. Wobec faktu, że żona nie posiadała informacji o zdarzeniach będących przedmiotem postępowania i w konsekwencji odmówiła zeznań, dalsza odmowa widzeń z mężem była nieuzasadniona. Biorąc pod uwagę długość i naturę restrykcji nałożonych na kontakty osobiste Ferli z żoną, Trybunał doszedł do wniosku, że Polska naruszyła art. 8 EKPCz.

Frasik przeciwko Polsce (wyrok z 05.01.2010 r., skarga nr 22933/02): Rafał Frasik został aresztowany pod zarzutem gwałtu i pobicia kobiety. Trzy miesiące później wystąpił on o zmianę środka i zastosowanie dozoru policji, jako że chciał zawrzeć związek małżeński z pokrzywdzoną, z którą „się pogodził”. W kolejnych miesiącach Frasik wspólnie z pokrzywdzoną prosili sąd o udzielenie zgody na zawarcie małżeństwa w areszcie. Sąd odmawiał tłumacząc, że zawarcie małżeństwa było „próbą przekonania go o bliskim charakterze stosunków między oskarżonym a pokrzywdzo-ną, podjętą w celu skorzystania przez pokrzywdzoną z prawa do odmowy składania zeznań”. Wyrażając wątpliwości co do rzeczywistych zamiarów stron sąd twierdził, że więzienie nie jest odpowiednim miejscem do odby-wania ceremonii.

Obrońca Frasika w kasacji do Sądu Najwyższego zauważył, że w świe- tle orzecznictwa Trybunału, nie można zakazać więźniowi zawarcia mał-żeństwa, chyba że chodzi o zwalczanie związków fikcyjnych. Ponadto narzeczeni nie muszą dowodzić o głębokości swych uczuć uzasadnia-jących ich związek małżeński. Dlatego decyzja o odmowie zezwolenia na zawarcie małżeństwa była błędna i stanowiła rażące uchybienie. Jako że naruszała ona standardy wynikające z wiążącej Polskę Konwencji, Fra-sik wniósł skargę do ETPCz.

416

Maria Niełaczna

Trybunał zauważył, że wolność osobista nie jest koniecznym warun-kiem korzystania z prawa do małżeństwa. Uwięzienie jest równoznaczne z pozbawianiem wolności osobistej i pewnych praw osobistych, co jednak nie oznacza, że więzień nie może zawrzeć związku małżeńskiego. Ograni-czenia nakładane w tym zakresie na więźnia powinny być proporcjonalne do celu, który dzięki nim ma być osiągnięty i nie mogą być surowsze, niż jest to konieczne. Więzień nadal korzysta z przyrodzonych mu praw podsta-wowych – przysługuje mu więc prawo do zawarcia związku małżeńskiego – a ograniczenie tego prawa może być uzasadnione jedynie koniecznością zapobiegania przestępstwu lub naruszenia porządku. Ingerencja w prawo do zawarcia przez więźnia małżeństwa nie może być uzasadniona dezapro- batą władz krajowych lub opinii publicznej dla zawieranego związku. Wybór partnera i decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest prywatną sprawą osób wolnych i pozbawionych wolności. Polskie prawo nie wy-klucza zawarcia małżeństwa przez sprawcę i pokrzywdzoną. Nie określa też przesłanek odmowy udzielenia zgody na zawarcie małżeństwa w za-kładzie karnym ani terminu na rozpatrzenie prośby więźnia. Arbitralna odmowa sądu i błędne wyważenie interesu publicznego i indywidualnego naruszyły art. 12 EKPCz.

Iwańczuk przeciwko Polsce (wyrok z 15.11.2001 r., skarga nr 25196/94): Pozbawiony wolności Krzysztof Iwańczuk chciał uzyskać zgodę na wzięcie udziału w wyborach do parlamentu, gdyż w areszcie gdzie przebywał były ku temu stworzone warunki. Strażnik więzienny przyprowadził go do pomieszczenia, gdzie przebywało czterech innych strażników. Oznajmili Iwańczukowi, że aby uzyskać zgodę na wzięcie udziału w głosowaniu musi się rozebrać i poddać szczegółowym oględzi-nom ciała. Gdy ten rozebrał się do bielizny strażnicy zareagowali śmie-chem, zaczęli wymieniać poniżające uwagi o jego ciele, lżyli go słownie, a następnie polecili rozebrać mu się do naga. Ten jednak odmówił i po-nownie poprosił o zgodę na głosowanie bez przeprowadzania kontroli oso-bistej ciała. Strażnicy nie zgodzili się i aresztowany został odprowadzony do celi. Ci sami funkcjonariusze więzienni także innym więźniom, chcą-cym brać udział w wyborach, polecali poddać się kontroli osobistej.

W związku ze zdarzeniem, Iwańczuk złożył do Sądu Najwyższego protest wyborczy zarzucając, iż funkcjonariusze więzienni naruszyli jego prawo do głosowania. Twierdził, że wymaganie poddania się kontroli osobistej ciała nie miało uzasadnienia, ponieważ nic w jego zachowaniu w ciągu całego okresu aresztowania nie wskazywało, że mógłby zagro-zić bezpieczeństwu głosujących więźniów czy strażników. Zarzucił, że ci

417


ostatni postąpili z nim w sposób poniżający: wypowiadali wulgarne uwagi i lżyli go słownie, zaś w pomieszczeniu, w którym odbywało się głosowa-nie było ich kilku (nieuzasadnione było twierdzenie, że mógłby stanowić jakiekolwiek zagrożenie).

Na podstawie notatki z rozmowy pomiędzy dowódcą zmiany aresztu i przewodniczącym komisji wyborczej na temat zdarzenia, Sąd Najwyższy oddalił protest Iwańczuka. Przyjął „prawdę” funkcjonariuszy, że areszto-wany mógł posiadać brzytwę i grozić nią członkom komisji. Mieli prawo przeszukać go. Jako że Iwańczuk nie znalazł ochrony przed sądami krajo-wymi, zwrócił się do Trybunału.

Trybunał podkreślił, że art. 3 EKPCz zawiera jedną z podstawowych wartości demokratycznego społeczeństwa. W sposób absolutny zakazuje tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, nieza-leżnie od okoliczności i zachowania ofiary. Maltretowanie to musi osią-gnąć określony stopień dolegliwości. Jego ocena jest względna, zależy bowiem od okoliczności danej sprawy. Traktowanie może być uznane za poniżające, jeżeli wzbudza w ofierze uczucie strachu, cierpienia czy po-czucie niższości zdolne ją upokorzyć i poniżyć, przy czym wystarczy, aby uczucie upokorzenia było jej subiektywnym odczuciem. Inaczej mówiąc, za poniżające należy uznać takie traktowanie, które poważnie upokarza człowieka w oczach innych, choć wystarczy, że upokarza go tylko w jego własnych oczach. Trybunał badał czy strażnicy mieli zamiar upokorzyć Iwańczuka, lecz jednocześnie stwierdził, że nawet brak takiego zamiaru nie może wykluczyć stwierdzenia o naruszeniu tego artykułu.

Przede wszystkim aresztowany korzystał z zasady domniemania nie-winności. Strażnicy powinni wiedzieć, że odnosi się ona nie tylko do jego proceduralnych praw w postępowaniu karnym, lecz także sposobu w jaki powinien być przez nich traktowany. Trybunał miał też wątpliwości, czy korzystanie przez aresztowanych z prawa do głosowania powinno być poddane specjalnym ograniczeniom, innym niż te, które wynikają ze zwy-czajnych wymagań bezpieczeństwa w więzieniu. Nie dopatrzył się, aby do tych wymogów zaliczony był nakaz rozebrania się przed grupą strażników więziennych. Władze polskie nie wykazały również, że kwestionowane przez Iwańczuka środki „bezpieczeństwa” były stosowane do wszystkich aresztowanych w jednostce, w której przebywał w dniu wyborów. Nie wykazały dlaczego obawiały się aresztowanego. Z akt wynikało, że ma on bezkonfliktową osobowość, jego zachowanie podczas całego okresu aresztowania było spokojne, nie był podejrzany o popełnienie przestęp-stwa z użyciem przemocy, nie był wcześniej karany. Dlatego polecenie

418

Maria Niełaczna

poddania się oględzinom ciała nie było uzasadnione. Trybunał stwierdził, że Iwańczuk był obrażany i wyszydzany przez czterech strażników56, że używali w stosunku do niego wyrazów wulgarnych i szydzili z niego. Miało to na celu wywołanie u niego poczucia upokorzenia i poniżenia, a więc świadczyło o braku poszanowania dla jego godności. Nastąpiło na-ruszenie art. 3 EKPCz.

Kaprykowski przeciwko Polsce (wyrok z 03.02.2009 r., skarga nr 23052/05): Robert Kaprykowski był recydywistą, w swoim życiu odby-wał wiele wyroków w więzieniach położonych na terenie całego kraju. Od 1996 r. cierpiał na epilepsję (charakteryzującą się codziennymi ataka-mi), encefalopatię i demencję. Miał pierwszy stopień inwalidztwa i był całkowicie niezdolny do pracy.

W 2000 r. sąd rejonowy zlecił biegłym wydanie opinii na temat zdro-wia psychicznego skazanego i przeżywanej przez niego „sytuacji napięcia i niezrozumienia”. W dokumentacji medycznej były zapisy, że Kaprykow-ski cierpiał na wymienione wyżej choroby i w trakcie uwięzienia podej-mował próby samobójcze. Lekarz stwierdził, że skazany może pozostać w areszcie pod warunkiem, że otrzyma specjalistyczne i regularne leczenie psychiatryczne. Kaprykowski twierdził przed sądem, że nie był odpowied-nio leczony i że współwięźniowie ignorowali jego padaczkowe objawy. W nowej opinii, wydanej rok później, biegli stwierdzili, że więzienna służ-ba zdrowia nie jest w stanie dłużej zapewnić Kaprykowskiemu odpowied-niego leczenia. Dalsze uwięzienie mogło zagrażać jego zdrowiu i życiu. Skazany powinien być szczegółowo zdiagnozowany w specjalistycznej klinice i być może przejść operację mózgu. Także lekarze więzienni pod-kreślali konieczność zapewnienia mu specjalistycznego leczenia i opieki, co nie było możliwe w warunkach zakładu karnego.

W 2002 r. został on warunkowo zwolniony i do połowy 2003 r. pozo-stawał na wolności. Ponownie uwięziony przebywał w zwykłych oddzia-łach penitencjarnych, niekiedy w oddziałach szpitali więziennych.

W skardze do Trybunału Kaprykowski podniósł, że gdy przebywał w zwykłych oddziałach, dzielił celę ze zdrowymi więźniami, którzy ignorowali jego ataki padaczki i nie udzielali mu pomocy w codziennych

56 Odmienne twierdzenia władz polskich nie pozwalają na ustalenie, że nie było to prawdą – władze wię-zienne nie przeprowadziły żadnego wewnętrznego postępowania o kontradyktoryjnym charakterze, aby ustalić okoliczności zdarzenia, zaś Sąd Najwyższy opierał się na notatce z zeznań strażników. W postępowaniu tym Iwańczuk nie został przesłuchany, ani nie miał możliwości zapoznania się z tymi zeznaniami lub ustosunko-wania się do oświadczeń strażników. Zdaniem Trybunału, pokazuje to niechęć ze strony władz państwowych, by prawidłowo zbadać zdarzenie. W konsekwencji owa niechęć dewaluuje ich argumenty.

419


czynnościach. Czuł się przed nimi upokorzony, ponieważ na skutek ata-ków często tracił przytomność i moczył się. Władze więzienne nie zapew-niły mu właściwej opieki w tym zakresie. Więzień zarzucił, że leczenie i pomoc medyczna oferowana mu w okresie pozbawienia wolności była nieadekwatna do chorób, na które cierpiał. Nie było służby zdrowia wy-kwalifikowanej w leczeniu zaburzeń neurologicznych.

W odpowiedzi na skargę władze polskie twierdziły, że Kaprykowski otrzy-mywał adekwatną opiekę medyczną i stosowne leczenie oraz przebywał w celi z więźniami „wiedzącymi jak zachować się w razie ataku padaczki”.

Trybunał stwierdził, że nie można wykluczyć, że uwięzienie osoby cho-rej będzie problematyczne z punktu widzenia art. 3 EKPCz. Przepis ten nie zobowiązuje państwa do zwolnienia takiej osoby z uwagi na jej stan zdro-wia lub przeniesienia do szpitala cywilnego, nawet jeśli cierpi ona na cho-robę, którą trudno jest leczyć w warunkach więziennych. Niemniej jednak Konwencja wymaga, aby państwo zapewniło, że więzień jest przetrzymy-wany w warunkach, które odpowiadają jego godności i że uwięzienie nie powoduje u niego niepokoju i trudności o intensywności przekraczającej stopień cierpienia, który nieodłącznie wynika z faktu uwięzienia. Zaś bio-rąc pod uwagę praktyczne wymagania uwięzienia, zdrowie i samopoczu-cie więźnia, warunki te są odpowiednio zabezpieczone, np. dzięki zapew-nieniu odpowiedniej opieki medycznej.

Trybunał stwierdził, że Kaprykowski przebywał w nieustannej izolacji ponad 4 i pół roku. Informacje z wielu źródeł wskazywały, że cierpiał on przynajmniej na trzy schorzenia, które wymagały stałej i regularnej opie-ki medycznej. Często doświadczał ataków epilepsji, czasami kilka razy na dzień. Cierpiał więc dodatkowo z powodu niezapewnienia mu odpo-wiednich warunków, podczas gdy badający go lekarze podkreślali, że po-winien on otrzymywać specjalistyczną i regularną opiekę neurologiczną oraz psychiatryczną i być pod stałą (dobową) kontrolą medyczną. Władze wiedziały, że w razie niezapewnienia mu takich warunków zdrowie i życie Kaprykowskiego było zagrożone. Skazanemu towarzyszyła świadomość, że w każdej chwili może wymagać natychmiastowej, poważnej pomocy medycznej, nie ma zaś do niej dostępu. Wiedział, że poza współwięźniami nikt nie będzie mógł jej udzielić. Ze względu na zaburzenia osobowości i demencję, Kaprykowski nie mógł działać autonomicznie podejmując decyzje lub bardziej wymagające, choć rutynowe, codzienne czynności. Musiało to powodować u niego znaczny niepokój i stawiać go w pozycji niższości wobec współwięźniów. Trybunał był zszokowany argumentacją władz polskich, jakoby warunki jego uwięzienia były adekwatne, ponieważ

420

Maria Niełaczna

dzielił celę z innymi współwięźniami, którzy wiedzieli jak reagować w razie ataku padaczki. Trybunał silnie wyraził swoją dezaprobatę wobec sytuacji, w której personel więzienny czuje się zwolniony z obowiązku zapewnienia ochrony i opieki bardziej wrażliwym więźniom poprzez nałożenie na współ-więźniów odpowiedzialności za codzienną ich opiekę, a w razie konieczności – pierwszą pomoc. Ponadto częsta zmiana pobytu i otoczenia musiała do-datkowo szkodzić jego nadwątlonemu zdrowiu psychicznemu, zaś zmiana lekarstw na tzw. analogiczne (generic-drugs) na podstawie decyzji lekarzy, którzy nie byli neurologami, zwiększyła częstotliwość napadów padacz-kowych. Sytuacja ta przyczyniła się do zwiększenia poczucia niepokoju i fizycznego cierpienia u Kaprykowskiego. Polska naruszyła art. 3 EKPCz.

Kudła przeciwko Polsce (wyrok z 26.10.2000 r., skarga nr 30210/96): Andrzej Kudła został aresztowany pod zarzutem oszustwa. Jako że zgłosił on prokuratorowi, że cierpi na różne choroby (w szczególności na depre-sję), prokurator nakazał zbadanie go przez lekarza, a w oparciu o wyniki uznał, że Kudła może przebywać w areszcie. W ciągu roku Kudła złożył około trzydziestu wniosków o zwolnienie z aresztu, a następnie odwołań od postanowień odmownych. Zdaniem sądów „względy zdrowotne” nie uzasadniały zwolnienia go.

W areszcie Kudła próbował popełnić samobójstwo i podjął strajk gło-dowy. Po zbadaniu go biegli lekarze uznali, że nie powinien on pozostawać w areszcie, w „zwykłym reżimie” i zalecili, aby w przypadku kontynu-owania izolacji został przeniesiony do oddziału psychiatrycznego szpitala więziennego. W kolejnym roku Kudła został zbadany przez innych bie-głych, którzy potwierdzili, że potrzebuje on opieki psychiatrycznej, choć nie ma potrzeby umieszczania go w oddziale psychiatrycznym szpitala więziennego. W dokumentacji medycznej były zapisy, że Kudła „wykazy-wał ciągłe tendencje samobójcze”, „cierpiał na syndrom głębokiej depre-sji”, „powinien być poddany leczeniu psychiatrycznemu”, „aresztowanie go poważnie zagraża jego życiu”. Sąd uchylił areszt tymczasowy.

W skardze do Trybunału Kudła zarzucił, że władze więzienne nie za-pewniły mu odpowiedniej opieki psychiatrycznej, co stanowiło nieludzkie i poniżające traktowanie (art. 3 EKPCz)57.

57 Kudła zarzucił również, że nie posiadał skutecznego, krajowego środka odwoławczego, aby poskarżyć się na przewlekłość postępowania karnego prowadzonego przeciwko niemu. Ten zarzut Trybunał uznał za zasadny. Na skutek przegranej, polski ustawodawca musiał wprowadzić do polskiego prawodawstwa skuteczny środek zaskarżania przewlekłości postępowań w sprawach karnych, cywilnych i sądowo-administracyjnych.

421


Trybunał przypomniał, że ocena traktowania więźnia zależy od wszyst-kich okoliczności sprawy takich, jak: natura i kontekst maltretowania, spo-sób i użyte metody, czas trwania, konsekwencje fizyczne i psychiczne, a w niektórych przypadkach płeć, wiek oraz stan zdrowia ofiary.

Trybunał uznawał traktowanie za „nieludzkie”, jeśli było ono doko-nywane z premedytacją, przez wiele godzin i powodowało albo faktycz-ne uszkodzenie ciała, albo intensywne fizyczne i psychiczne cierpienie. „Poniżające” traktowanie miało na celu wywołanie w ofierze uczucia stra-chu, udręczenia, upodlenia, nie tylko w oczach innych, ale i własnych. Jednocześnie cierpienie i poniżenie musiało wykraczać poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związanego z daną formą zgodnego z pra-wem traktowania lub karania. Art. 3 EKPCz nie nakłada zobowiązania władz do zwolnienia więźnia ze względów zdrowotnych albo umieszcze-nia go w szpitalu cywilnym. Tym niemniej państwo musi zapewnić, aby miał on takie warunki, jakie są zgodne z poszanowaniem jego godności ludzkiej i aby rodzaj i sposób wykonywania danego środka nie poddawał go cierpieniu lub trudowi przekraczającemu nieunikniony poziom zwią-zany z pozbawieniem wolności, a biorąc pod uwagę praktyczne wymaga-nia pozbawienia wolności, aby jego zdrowie i dobre samopoczucie były odpowiednio zabezpieczone m.in. przez zapewnienie niezbędnej opieki lekarskiej.

Trybunał zauważył, że Kudła cierpiał na chroniczną depresję i dwu-krotnie w więzieniu próbował popełnić samobójstwo. Jego stan został zdiagnozowany. Dokumentacja medyczna wskazywała, że w okresie aresztowania Kudła regularnie poszukiwał i uzyskiwał opiekę lekarską. Był badany przez lekarzy różnych specjalizacji i często otrzymywał po-moc psychiatryczną. Po pierwszej próbie samobójczej został poddany spe-cjalistycznemu badaniu i leczeniu, trzykrotnie przebywał na obserwacji psychiatrycznej. Jednak obserwacje te nie powstrzymały Kudły przed do-konaniem drugiej próby samobójczej. Jego stan psychiczny czynił go bar-dziej podatnym na skutki pozbawienia wolności niż przeciętnego areszto-wanego. Jednak Trybunał nie dostrzegł żadnych niedociągnięć ze strony Służby Więziennej w związku z przetrzymywaniem Kudły w areszcie i w zapewnianej mu opiece medycznej, w tym psychiatrycznej, zaś w oparciu o nadesłane dowody nie mógł stwierdzić, że był on poddany traktowaniu sprzecznemu z art. 3 EKPCz.

Orchowski przeciwko Polsce (wyrok z 22.10.2009 r., skarga nr 17885/04): W latach 2003-2007 Krzysztof Orchowski przebywał w 8 jednostkach penitencjarnych. Panujące w nich warunki uwięzienia nie

422

Maria Niełaczna

spełniały standardów wynikających z art. 3 EKPCz. Orchowski był prze-trzymywany w przeludnionych celach o przestrzeni mniejszej niż 3 m² na osobę, które nie zapewniały odpowiednich warunków higienicznych, zaś ubrania i pościel nie były prane dostatecznie często.

W skardze do Trybunału skazany podnosił, że w tym czasie przelud-nienie w polskich zakładach karnych było powszechnym i trwałym pro-blemem, a także, że poza celą mógł przebywać przez bardzo ograniczony czas (godzina codziennego spaceru, godzina zajęć świetlicowych raz lub dwa razy w tygodniu).

Mimo niewyczerpania wszystkich środków krajowych Trybunał uznał skargę za dopuszczalną, ponieważ wybór środka prawnego odpowied-niego z uwagi na okoliczności danej sprawy należy do skarżącego. Przed złożeniem skargi do Trybunału, Orchowski wniósł wiele nieskutecznych skarg do sądu penitencjarnego, zaś toczące się postępowanie cywilne nie spowodowało poprawy sytuacji w więzieniu i skazany nadal był przetrzy-mywany w warunkach sprzecznych z wymogami Konwencji58.

Trybunał zauważył, że w jednostkach, w których Orchowski przeby-wał, panowało przeludnienie, zaś w kilkunastu przypadkach władze nie posiadały żadnych zapisów dotyczących jego „zakwaterowania” w celi ani też liczby więźniów przypisanych do każdej celi. Władze więzienne twierdziły, że nie było możliwe prowadzenie tego rodzaju rejestrów, po-nieważ liczba więźniów w celi zmieniała się nawet kilka razy dziennie. Trybunał uznał za udowodnione, że większość cel, w których Orchow-ski przebywał była przeludniona. Zauważył też, że w świetle raportów CPT z wizytacji w Polsce przestrzeń przydzielana każdemu więźniowi w polskich jednostkach penitencjarnych powinna być większa niż krajowe minimum ustawowe, czyli przynajmniej 4 m² na jednego z nich. Ponadto sytuacja Orchowskiego była znacznie pogorszona – z wyjątkiem godziny spaceru – całe dnie pozostawał zamknięty w celi i doświadczał innych dolegliwości na skutek złych warunków bytowych i sanitarnych. Trybunał uznał, że ze względu na ograniczoną przestrzeń życiową w celi, przeby-wanie w niej prawie przez cały dzień i noc, spożywanie w niej posiłków, korzystanie z łaźni pośród obcych osób, których liczba sięgała czasami 24

58 Trybunał zauważył, że od 2008 r. krajowe sądy cywilne stały się bardziej skłonne, aby uznawać naruszenie dóbr osobistych więźniów za sprzeczne z prawem i przyznawać im zadośćuczynienie pieniężne, jeśli udowod-nią, że byli przetrzymywani przez znaczny okres czasu w nieodpowiednich warunkach, w celi (brak 3 m²). Jednak do tej pory żaden sąd krajowy nie nałożył nakazu zmiany sytuacji, która była powodem naruszenia dóbr osobistych skazanego, wobec czego Trybunał uznał, że postępowanie cywilne nie mogło wpłynąć na poprawę warunków uwięzienia.

423


i nieustanne przenoszenie Orchowskiego między celami i zakładami kar-nymi, warunki te nie pozwalały na jakąkolwiek prywatność oraz pogarsza-ły jego sytuację. Stosując rotacyjny system transportów władze więzienne zapewniały natychmiastową, ale krótkotrwałą i powierzchowną odmianę dla więźniów oraz ulgę dla zakładów, w których stopień przeludnienia był szczególnie wysoki. System ten nie przyniósł jednak rzeczywistej poprawy sytuacji Orchowskiego. Wręcz przeciwnie, częste przeniesienia zwiększyły doświadczaną przez niego dolegliwość (podczas 6 lat uwię-zienia był przenoszony 27 razy między 8 różnymi jednostkami i między celami we wszystkich tych jednostkach).

Trybunał podkreślił, że przeludnienie polskich więzień, wraz ze sut-kami ubocznymi, okazało się problemem systemowym59. Jednak wła-dze polskie ignorowały istnienie problemu przeludnienia i związanych z nim nieodpowiednich warunków bytowych. Starały się je usankcjonować w prawie, które ostatecznie zostało uznane za niezgodne z Konstytucją. W opinii Trybunału praktyka ta podważyła rządy prawa i była sprzeczna z wymogami należytej staranności wymaganej ze strony władz w stosunku do osób pobawionych wolności. Brak zasobów nie może usprawiedliwić tak złych warunków w zakładach penitencjarnych, że osiągają one postać traktowania sprzecznego z art. 3 EKPCz, zaś na odpowiednich władzach ciąży organizacja systemu penitencjarnego w taki sposób, aby zapewnić poszanowanie godności więźniów bez względu na finansowe, czy logi-styczne trudności. Jeśli państwo nie jest w stanie zapewnić zgodności wa-runków w więzieniach z wymogami art. 3 EKPCz, musi porzucić suro-wą politykę karną lub wdrożyć system alternatywnych środków karnych w celu zmniejszenia liczby więźniów.

Płoski przeciwko Polsce (wyrok z 12.11.2002 r., skarga nr 26761/95): Wacław Płoski został aresztowany pod zarzutem popełnienia kradzieży. Gdy przebywał w areszcie zmarła jego matka. Informacja o jej śmierci przyszła telegramem. Nazajutrz Płoski złożył wniosek o przepustkę na jej pogrzeb, który następnego dnia sąd penitencjarny rozpatrzył odmownie. „Aresztowany był wielokrotnym recydywistą i nie było gwarancji jego powrotu do więzienia”. Mimo poparcia wniosku o przepustkę przez wy-chowawcę więziennego, także sędzia penitencjarny odmówił udzielenia przepustki stwierdzając, że nie zachodzą przesłanki losowe przewidzia-ne w prawie. W miesiąc od śmierci matki zmarł ojciec aresztowanego.

59 Rozpatrywał już około 160 skarg za naruszenie art. 3 EKPCz. Od 2000 r. do połowy 2008 r. przeludnienie w polskich więzieniach ujawniło „praktykę niezgodną z normami Konwencji”.

424

Maria Niełaczna

Płoski ponowie zwrócił się do sądu z prośbą o udzielenie mu przepustki na pogrzeb. I tym razem nie pomogło poparcie wychowawcy. Sąd rozpatrzył wniosek w dniu pogrzebu, zaś sędzia penitencjarny dzień później. „Płoski nie dawał gwarancji powrotu do więzienia ze względu na swoją kryminal-ną przeszłość”.

W skardze do Trybunału podniósł uniemożliwienie mu przez władze więzienne i sądy udziału w pogrzebie dwojga rodziców, tj. prawo do poszanowania życia rodzinnego (art. 8 EKPCz).

Trybunał przypomniał, że ingerencja w prawo do życia prywatnego i rodzinnego co do zasady będzie stanowiła naruszenie art. 8 EKPCz, chyba że była „przewidziana przez prawo” i została podjęta z uwagi na cel lub cele chronione przez ust. 2 oraz, jeżeli była „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” w tym znaczeniu, iż była ona proporcjonalna do chronio-nego celu. Odmowa udzielenia przepustki Płoskiemu w celu wzięcia udziału w pogrzebach jego rodziców stanowiła ingerencję w jego prawo do posza-nowania życia prywatnego i rodzinnego. Czy była ona uzasadniona i ko-nieczna? Celem ingerencji była ochrona porządku i bezpieczeństwa publicz-nego oraz „zapobiegnięcie przestępstwom”. Jednak nawet gdy aresztowany musi być poddany różnym ograniczeniom w korzystaniu z praw i wolności, to obowiązek wykazania konieczności restrykcji spoczywa na państwie.

Płoski stracił oboje rodziców w odstępie miesiąca. Jego prośby o udzielenie mu przepustki na pogrzeb były poparte oświadczeniami wię-ziennego wychowawcy. Uzasadnienia odmów nie były poparte żadnymi faktami, zaś ich powody nie były przekonujące, w szczególności obawy, że skazany nie powróci do aresztu. Obawy te mogły być przecież rozwia-ne poprzez udzielenie przepustki w asyście policji. Organy te nawet nie rozważyły tej alternatywy. Ponadto druga prośba Płoskiego o przepustkę została rozpatrzona przez sędziego penitencjarnego już po pogrzebie ojca aresztowanego.

Trybunał jest świadom problemów natury finansowej i logistycznej, jakie powoduje organizowanie przepustek w asyście strażników więzien-nych. Jednak dolegliwość decyzji pozbawiającej więźnia prawa do wzię-cia udziału w pogrzebach rodziców jest zbyt duża. Państwo mogłoby od-mówić zgody na przepustkę tylko wtedy, gdyby istniały przekonujące ku temu powody i gdyby nie można było znaleźć alternatywnego rozwiązania (np. przepustka w asyście policji lub strażników więziennych). Dlatego art. 8 EKPCz został naruszony.

Sikorski przeciwko Polsce (wyrok z 22.10.2009 r., skarga nr 17599/05): Norbert Sikorski przez okres 7 lat i 8 miesięcy przebywał w czterech

425


różnych jednostkach penitencjarnych, w przeludnionych celach, które nie zapewniały 3 m2 przestrzeni życiowej. W okresach odpowiadających okre-sowi jego uwięzienia poziom przeludnienia w tych jednostkach wahał się między 119% a 149% ogólnej ich pojemności. Prawie całe dnie Sikorski pozostawał zamknięty w celi, pozbawionej wentylacji, w której znajdo-wały się także urządzenia sanitarne nie oddzielone od części mieszkalnej. Oznaczało to, że cela równocześnie była miejscem do spania, jedzenia i załatwiania potrzeb fizjologicznych. Więźniowie spożywali posiłki w niewłaściwych warunkach. W skardze do Trybunału Sikorski wskazał zarówno na samo przeludnienie, jak i na jego „poniżające” skutki.

Trybunał ważył czy przeludnienie samo w sobie stanowi wystarczającą przesłankę uznania naruszenia artykułu 3 EKPCz. Chodziło o przypad-ki, gdy powierzchnia życiowa przypadająca na więźnia była mniejsza niż 3 m2. Gdy brak tej powierzchni nie był tak rażący, Trybunał brał pod uwa-gę inne aspekty warunków bytowych, jak: dostęp do urządzeń sanitarnych z zapewnieniem prawa do prywatności, dostęp do naturalnego światła i powietrza, stan ogrzewania celi oraz odpowiednie warunki sanitarno-higieniczne. Mimo że więzień dysponował większą powierzchnią w celi (między 3 m² a 4 m²), mogło nastąpić naruszenie art. 3 EKPCz ze względu na ciasnotę połączoną z brakiem dostępu do świeżego powietrza i odpo-wiedniego oświetlenia.

Uwięzienie człowieka nie powoduje utraty zagwarantowanych mu praw Konwencji. Przeciwnie, w niektórych przypadkach uwięziony może po-trzebować szczególnej ochrony z powodu sytuacji, w której się znalazł lub dlatego, że jest całkowicie zależny od władz państwowych. Art. 3 EKPCz zobowiązuje organy tej władzy do upewnienia się, że każdy więzień jest umieszczony z poszanowaniem ludzkiej godności i że dzięki staraniom tych władz będzie on miał zapewnione zdrowie i dobre samopoczucie.

Przebywanie Sikorskiego w ogromnym stłoczeniu przez długi czas, z towarzyszącymi trudnymi warunkami higienicznymi, przy braku moż-liwości swobodnego poruszania się poza celą, do czego należy dołączyć pasywną postawę władz więziennych, które nie starały się rozwiązać tej sytuacji – pozwalają stwierdzić, że cierpienia i dolegliwości których do-świadczył skazany przekroczyły nieunikniony poziom dolegliwości, jaki powoduje ze swej natury fakt uwięzienia w zakładzie karnym. Podobnie jak w sprawie Orchowski przeciwko Polsce, Trybunał potwierdził, że przeludnienie w polskich więzieniach jest „problemem o charakterze systemowym”. Ze względu na jego chroniczny i poważny charakter trudno mówić o humanitarnym traktowaniu więźniów, zaś nadmierne zagęszczenie

426

Maria Niełaczna

w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako poniżające i niehuma-nitarne traktowanie.

Jakóbski przeciwko Polsce (wyrok z 07.03.2011 r., skarga nr 18429/06): Janusz Jakóbski odbywając karę w jednostkach penitencjarnych wielokrotnie prosił o dietę ze względu na religię buddyjską, którą wyzna-wał. Ze względów zdrowotnych lekarz więzienny początkowo zapisał mu dietę bezmięsną, lecz po 4 miesiącach stwierdził, że nie ma potrzeby kon-tynuowania jej.

Wnosząc o wszczęcie postępowania karnego przeciwko administracji więziennej Jakóbski zarzucił, że mimo próśb o bezmięsną dietę otrzymy-wał posiłki zawierające mięso, których nie mógł spożywać z religijnych względów. W konsekwencji był zmuszony do zaakceptowania posiłków wbrew wyznawanej religii albo nie przyjmowania ich, co byłoby postrze-gane jako „strajk głodowy” i pociągnęłoby za sobą odpowiedzialność dyscyplinarną. Zależał także od pomocy ze strony rodziny, zaś strażni-cy krytykowali jego nakazy religijne. Prokurator umorzył postępowanie. Kolejne prośby więźnia o przyznanie mu bezmięsnej diety były odrzuca-ne. Nieskuteczne okazały się apele buddyjskiego związku wyznaniowego w Polsce do władz więziennych.

W odpowiedzi na skargi więźnia władze więzienne wyjaśniały, że „ma on prawo zmienić religię w trakcie uwięzienia korzystając z wolności re-ligii. Nie znaczy to jednak, że władze więzienne zobowiązane są do do-starczenia mu posiłków odpowiednich dla kulturalnych i religijnych wy-magań. Ta kwestia nie powinna prowadzić do manipulowania władzami więziennymi, aby więzień mógł zabezpieczyć swoje osobiste korzyści”. Jakóbski nie mógł skutecznie domagać się przed władzami polskimi otrzymania diety zgodnej z jego religijnym wyznaniem i zwrócił się do Trybunału.

W skardze zarzucił, że administracja więzienna odmawiając dostarcze-nia mu diety bezmięsnej zgodnej z religijnymi nakazami, naruszyła jego prawo do uzewnętrzniania religii buddyjskiej, chronione art. 9 EKPCz. Twierdził też, że władze więzienne naruszyły art. 14 EKPCz (zakaz dys-kryminacji), ponieważ inne grupy religijne otrzymywały specjalną dietę.

Trybunał stwierdził, iż doszło do naruszenia art. 9 EKPCz. Władze więzienne nie zachowały bowiem równowagi pomiędzy interesem pu-blicznym a wolnością do urzeczywistniania wyznania, wyrażającego się przestrzeganiem reguł religii buddyjskiej. Trybunał przypomniał również, że zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi – mimo ich niewiążą-cego charakteru – więźniowie powinni otrzymywać pożywienie uwzględ-

427


niające ich religię i kulturę. Uznał, że nie było potrzeby badania narusze-nia art. 14 EKPCz.

Radaj przeciwko Polsce (wyrok z 28.11.2002 r., skargi nr 29537/95 i 35453/97): Zbigniew Radaj przebywał w areszcie w związku z toczącym się przeciwko niemu postępowaniem. W tym czasie prowadził korespon-dencję z Europejską Komisją Praw Człowieka (EKPCz) i otrzymał od niej dwa listy, które były otwarte. Zostały one przeczytane przez administrację więzienną, a następnie przesłane do właściwego sądu, który także zapo-znał się z ich treścią.

Radaj zwrócił się do prezesa tego sądu, a następnie do sądu wyższej in-stancji, o wyjaśnienie podstawy prawnej otwarcia i przeczytania jego kore-spondencji z EKPCz zważywszy na obowiązki państwa wynikające z art. 8 EKPCz. Prezes sądu wyższej instancji stwierdził, że art. 8 EKPCz nie za-kazuje cenzury korespondencji osób tymczasowo aresztowanych i, że tekst Konwencji nie zawiera przepisów odnoszących się do nietykalności kore-spondencji z Europejską Komisją Praw Człowieka. Cenzura była dopusz-czalna na podstawie regulaminu stosowania tymczasowego aresztowania.

W okresie tych zdarzeń, a następnie w momencie początkowego ba-dania skargi przez Trybunał, zgodnie z kkw z 1969 r. wszelka korespon-dencja więźnia była otwierana, czytana, i jeśli zachodziła taka potrzeba, poddawana cenzurze. Żaden przepis obowiązującego wówczas kkw nie przewidywał środka pozwalającego podważyć sposób bądź zakres doko-nywanej cenzury.

W skardze do Trybunału Radaj zarzucił, że podczas tymczasowego aresztowania jego korespondencja z organami EKPCz została przejęta, otwarta i przeczytana przez władze krajowe.

Trybunał zauważył, że nowy kkw, obowiązujący od 01.01.1998 r., sta-nowi, że skargi skazanych do międzynarodowych organów ochrony praw człowieka, powołanych na podstawie umów międzynarodowych ratyfiko-wanych przez Polskę, powinny być wysłane bezzwłocznie i nie podlegają cenzurze. Zapewnia też, że prawa tymczasowo aresztowanych powinny, co do zasady, być takie same jak prawa skazanych. Trybunał zaznaczył, że poszanowanie korespondencji więźniów jest sprawą najwyższej wagi, dla skutecznego działania systemu skarg indywidualnych, zagwarantowa-nego w art. 34 EKPCz. Powinni oni mieć możliwość swobodnego komu-nikowania się z Trybunałem, bez poddawania ich jakimkolwiek formom presji ze strony władz, aby wycofać lub zmodyfikować skargę.

Trybunał zauważył, że ingerencja w korespondencję więźniów była „przewidziana w ustawie”, ale to określenie odnosi się także do jakości

428

Maria Niełaczna

prawa. Musi ono wskazywać z rozsądną klarownością zakres i sposób wykonywania danego uznania powierzonego władzom tak, aby zapew-nić uwięzionemu minimalny stopień ochrony, do której uprawnieni są obywatele na podstawie reguł prawa w demokratycznym społeczeństwie. Przepisy prawa polskiego pozwalały na automatyczne otwieranie i czyta-nie korespondencji więźniów przez władze więzienne, prokuraturę bądź sąd. Nie rozróżniały one różnych kategorii podmiotów, z którymi więź-niowie mogli korespondować ani nie ustanawiały żadnych zasad rozstrzy-gających o wykonywaniu kontroli korespondencji. Ponadto władze nie zostały prawnie zobowiązane do wydawania decyzji z uzasadnieniem co do podstaw zastosowania cenzury i żaden przepis prawa nie przewidy-wał środka umożliwiającego więźniowi podważenie sposobu i zakresu jej stosowania. Nastąpiło naruszenie art. 8 EKPCz60.

Skałka przeciwko Polsce (wyrok z 27.08.2003 r., skarga nr 43425/98): Edward Skałka w momencie wnoszenia skargi odbywał karę pozbawie-nia wolności za przestępstwo kwalifikowanej kradzieży. W czasie odby-wania kary napisał list do sądu penitencjarnego. Niezadowolony z otrzy-manej odpowiedzi, odpisał używając w liście obelżywych sformułowań wobec anonimowego sędziego, który wcześniej udzielił mu odpowiedzi. W następstwie Skałka został oskarżony o znieważenie organu publiczne-go. Prokurator uznał, że w swoim liście więzień obraził sąd penitencjarny oraz wszystkich sędziów tego sądu. Skałka stwierdził, że list pisał z myślą o konkretnym sędzim, który rozpatrywał jego uprzednie prośby, zaś słowa, których użył w liście nie mogły stanowić znieważenia wymiaru sprawie-dliwości, ponieważ nie były skierowane przeciwko oficjalnym działaniom sądu, ale przeciwko osobie pracującej w sądzie. Sądy obydwu instancji skazały go na karę 8 miesięcy pozbawienia wolności. W wyroku kasa-cyjnym Sąd Najwyższy uznał, że obraźliwe pismo więźnia „przekroczyło granice dopuszczalnej krytyki”.

W skardze do Trybunału Skałka zarzucił, że skazanie go pogwałciło jego prawo do wolności wyrażania opinii (art. 10 EKPCz).

60 W kilku innych sprawach więziennych Trybunał każdorazowo stwierdzał naruszenie art. 8 EKPCz: Niedba-ła przeciwko Polsce (wyrok z 04.07.2000 r., skarga nr 27915/95) korespondencja aresztowanego z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Prawo polskie w wersji obowiązującej w badanym okresie nie wskazywało z rozsądną klarownością zakresu i sposobu wykonywania uznania powierzonego władzom publicznym w związku z kon-trolą korespondencji więźniów; Sałapa przeciwko Polsce (19.12.2002 r., skarga nr 35489/97) czytanie kore-spondencji urzędowej przez strażników SW; Friedensberg przeciwko Polsce (wyrok z 27.04.2010 r., skarga nr 44025/08); Jarkiewicz przeciwko Polsce (wyrok z 06.07.2010 r., skarga nr 23623/07); Przyjemski przeciwko Polsce (wyrok z 05.10.2010 r., skarga nr 6820/07); Bereza przeciwko Polsce (wyrok z 19.10.2010 r., skarga nr 42332/06); Lewak przeciwko Polsce (wyrok z 31.03.2008 r., skarga nr 21890/03).

429


ETPCz przypomniał, że swoboda wypowiedzi stanowi jeden z pod-stawowych filarów społeczeństwa demokratycznego oraz podstawowy warunek jego rozwoju i samorealizacji jednostki. Nie może ograniczać się do „informacji” i „poglądów”, które są przychylnie przyjmowane, ale także do tych, które obrażają, oburzają czy wprowadzają niepokój. Takie są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których „demokra-tyczne społeczeństwo” nie istnieje. Wolność ta podlega ograniczeniom, które muszą jednakże być rozumiane ściśle. Ponadto praca sądów, które są gwarantami sprawiedliwości i które spełniają podstawową rolę w pań-stwie prawa, musi cieszyć się zaufaniem publicznym. Dlatego też powinna być chroniona przed nieuzasadnionymi atakami. Lecz ani sądy, ani inne instytucje publiczne nie są wyłączone od krytyki i kontroli. Więźniowie cieszą się w tym względzie takimi samymi prawami jak inni członkowie społeczeństwa. Trzeba rozróżnić krytykę od obrazy. Jeżeli jedynym za-miarem wypowiedzi było obrażenie sądu lub sędziów, odpowiednia kara nie stanowiłaby w zasadzie naruszenia artykułu 10 ust. 2 EKPCz.

Trybunał nie miał wątpliwości, że w liście Skałka użył obraźliwych słów (napisał, że w sądzie penitencjarnym zasiadają „nieodpowiedzialne błazny”, sędziego – autora odpowiedzi – nazwał „kretynkiem”, „durniem”, „spotęgowanym kretynem”). Ton listu jako całości był oczywiście obraź-liwy. ETPCz skoncentrował się na badaniu proporcjonalności ingerencji i stwierdził, że kara 8 miesięcy pozbawienia wolności była nieproporcjo-nalnie surowa, ponieważ nie był to otwarty i ogólny atak na powagę wła-dzy sądowniczej, ale wewnętrzna wymiana listów, o których nie wiedział nikt z opinii publicznej. Polska naruszyła art. 10 EKPCz.

Gębura przeciwko Polsce (wyrok z 06.06.2007 r., skarga nr 63131/00): Leszek Gębura odbywał karę pozbawienia wolności. Po spełnieniu wy-magań co do przedterminowego warunkowego zwolnienia, kilkakrot-nie zwracał się do sądu penitencjarnego z wnioskiem o jego udzielenie. W końcu do sądu z odpowiednim wnioskiem wystąpił dyrektor więzienia wskazując na zadowalającą resocjalizację. Mimo sprzeciwu prokuratora, sąd apelacyjny postanowił o wcześniejszym zwolnieniu więźnia, wyzna-czył mu trzyletni okres próby i poddał go nadzorowi kuratora. Gębura nie był obecny na posiedzeniu, zaś o korzystnej dla siebie „decyzji” dowie-dział się w faktycznym dniu zwolnienia, tj. czwartego dnia od chwili wy-dania postanowienia.

W skardze do Trybunału Gębura zarzucił, że władze polskie naruszyły jego wolność osobistą chronioną art. 5 EKPCz, ponieważ doszło do ponad 48-godzinnej zwłoki w zwolnieniu go z więzienia.

430

Maria Niełaczna

Trybunał przypomniał, że art. 5 EKPCz gwarantuje podstawowe prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Prawo to ma podstawowe zna-czenie w „społeczeństwie demokratycznym”. Do korzystania z ochrony tego prawa jest uprawniony każdy, a więc każdy ma prawo do tego, by nie być pozbawianym wolności, a także by pozbawienie to nie było kontynu-owane. Zapewnienie przestrzegania zasady pewności prawa jest szczegól-nie ważne gdy sprawa dotyczy pozbawienia wolności. Zgodnie z prawem polskim decyzja o warunkowym przedterminowym zwolnieniu jest pozo-stawiona ocenie sądu, jednakże w razie jego orzeczenia, skazany miał pra-wo do bycia zwolnionym bezzwłocznie, co przewidywały przepisy wyko-nawcze (zarządzenie ministra sprawiedliwości z 27.08.1998 r.). Trybunał podkreślił, że jeśli prawo krajowe zapewniało takie uprawnienie, a warun-kowe przedterminowe zwolnienie zostało orzeczone, Gębura miał prawo być bezzwłocznie zwolniony. Zwłoka z wykonywaniem postanowień o zwolnieniu skazanego jest zrozumiała i czasami nieunikniona ze wzglę-du na praktyczne działanie sądów oraz przestrzeganie różnych formalno-ści. Jednakże organy krajowe muszą starać się ograniczać je do minimum, zaś formalności administracyjne związane ze zwolnieniem mogą stano-wić uzasadnienie jedynie dla zwłoki nie przekraczającej więcej niż kilka godzin. Administracja więzienna otrzymała dokumenty dopiero dwa dni po ich wysłaniu przez sąd. Zwłoka pomiędzy doręczeniem postanowie-nia sądu apelacyjnego a zwolnieniem skazanego przekroczyła 48 godzin. Dlatego doszło do naruszenia art. 5 EKPCz.

431

Wykaz niektórych skrótów

1. CTP – Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (skrót z jęz. ang.)

2. CZSW – Centralny Zarząd Służby Więziennej

3. EKPCz – Europejska Konwencja Praw Człowieka

4. ERW – Europejskie Reguły Więzienne

5. ETPCz – Europejski Trybunał Praw Człowieka

6. ETS – Europejski Trybunał Sprawiedliwości

7. KBPN – Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii

8. PARPA – Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

9. PWP – Przegląd Więziennictwa Polskiego

10. RE – Rada Europy

11. RP – Rzeczpospolita Polska

12. RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich

13. TK – Trybunał Konstytucyjny

14. TZA – Trening Zastępowania Agresji

15. UE – Unia Europejska

432

Noty o autorach

Teodor Bulenda – doktor nauk prawnych, pracownik naukowy Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego.

Maria Ejchart – absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwer-sytetu Warszawskiego, od 2000 r. pracownik Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.

Aleksandra Korwin-Szymanowska – prof. dr hab. IPSiR Uniwersytetu Warszawskiego.

Krzysztof Kosowicz – absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu War-szawskiego, aplikant adwokacki, pracownik Kancelarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Zbigniew Lasocik – prof. dr hab. dziekan Wydziału Prawa Uniwersytetu Łazarskiego.

Jerzy Migdał – prof. dr hab. w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Maria Niełaczna – prawnik, kryminolog, asystent w Katedrze Krymino-logii i Polityki Kryminalnej IPSiR Uniwersytetu Warszawskiego, członek Stowarzyszenia Interwencji Prawnej. Koordynuje prace Uniwersyteckiej Kliniki art. 42 kkw.

Michał Porowski – prof. dr hab. IPSiR Uniwersytetu Warszawskiego.

Tomasz Przesławski – doktor nauk prawnych, radca prawny, adiunkt w Zakładzie Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Warszawskiego.

Andrzej Rzepliński – prezes Trybunału Konstytucyjnego, prof. zw. Uni-wersytetu Warszawskiego.

Barbara Stańdo-Kawecka – prof. dr hab. w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Grażyna B. Szczygieł – prof. dr hab. Uniwersytetu w Białymstoku, pra-cownik naukowy Zakładu Prawa Karnego i Kryminologii na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.

Teodor Szymanowski – prof. zw. Uniwersytetu Warszawskiego.

PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Documents

Transcript of PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO