Przedsiębiorczość pozarolnicza

na obszarach wiejskich

- stan i perspektywy rozwoju

Dr inż. Paweł Chmieliński

Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

XI ROLNICZY FESTIWAL NAUKI

„Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich z perspektywy 10 lat po akcesji”

Brwinów, 17 października 2014r.

Plan wystąpienia

Przemiany strukturalne na obszarach wiejskich

Znaczenie przedsiębiorczości w rozwoju wsi

O przedsiębiorczości wiejskiej w Polsce

Bariery rozwoju przedsiębiorczości

Znaczenie instytucji w rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej – stan i koncepcja reorganizacji systemu

Podsumowanie

Źródła danych

• Badania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

– PIB, głównie z lat 2000-2011:

▫ Badania panelowe prowadzone w odstępie 4-5 lat na stałej próbie

ponad 8 tys. gospodarstw domowych położonych w 76 wsiach

rozmieszczonych na terenie całego kraju.

• Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza,

kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich,

projekt IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, 2014:

Raporty z badań:

https://bip.minrol.gov.pl/content/download/32153/171066/version/1/file/Koncepcja.pdf

• Dane GUS.

Stan i struktura ludności

według grup wieku w latach 2002 i 2011

Wyszczególnienie Rok Ogółem

Ludność w wieku

przed-

produkcyjnym Produkcyjnym Poprodukcyjnym

Liczba osób w tys.

Wieś 2002

2011

14 619,7

15 105,9

3 876,5

3 226,4

8 456,0

9 539,1

2 286,7

2 340,4

Miasto 2002

2011

23 610,4

23 405,9

4 974,2

3 975,9

15 169,8

15 258,3

3 462,4

4 171,4

Struktura w %

Wieś 2002

2011

100,0

100,0

26,5

21,4

57,9

63,1

15,6

15,5

Miasto 2002

2011

100,0

100,0

21,1

17,0

64,2

65,2

14,7

17,8

Dynamika zmian (2002 rok= 100)

Wieś 103,3

99,1

83,2 112,8 102,3

Miasto 79,9 100,6 120,5

Ekonomiczne grupy wieku: przedprodukcyjny – osoby do 17 lat; produkcyjny – kobiety w wieku 18–59 lat i mężczyźni w wieku 18–64 lata; poprodukcyjny – kobiety

60 lat i więcej oraz mężczyźni 65 lat i więcej. W wieku produkcyjnym są wydzielane jeszcze dwie grupy: mobilny (produkcyjny młodszy) – osoby w wieku 18–44

lata – i niemobilny (produkcyjny starszy) – kobiety w wieku 45–59 lat i mężczyźni w wieku 45–64 lata.

Źródło: Karwat-Woźniak, Chmieliński, 2014: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Poziom wykształcenia ludności (w wieku 13 lat i więcej)

Lata

Odsetek osób z wykształceniem

wyższym

średnim

i

pomaturalnym

zasadniczym

zawodowym

gimnazjalnym

i

podstawowym

Wieś

2002 4,3 22,4 29,2 38,3

2011 9,9 25,5 26,6 31,6

Miasto

2002 13,7 38,5 21,1 22,2

2011 21,3 35,2 19,0 17,9

Źródło: Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Struktura gospodarstw domowych na wsi, 2011

Rok

Udział (%)

rodzin z

użytkownikiem

gospodarstwa

rolnego

rodzin bezrolnych

1988 58,5 41,5

1992 54,6 45,4

1996 48,7 51,3

2000 46,0 54,0

2005 43,1 56,9

2011 39,3 60,7

Źródło: Sikorska 2013: badania terenowe IERiGŻ-PIB z lat 1988-2011.

Zmiany wskaźnika aktywności zawodowej osób z rodzin

z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1996 2000 2005 2011

90,7 89,1

79,6

67,3

79,1

72,7

43,2

3,9

75,6

61,5

43,2 39,2

Razem 15-17 lat poprodukcyjnym

W wieku:

Źródło: Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014: badania terenowe IERiGŻ-PIB 1996, 2000, 2005 i 2011.

7

74,0

72,4

66,3

57,4

23,0

23,4

24,1

29,6

3,2

4,2

9,6

13,0

0% 20% 40% 60% 80% 100%

1996

2000

2005

2011

wyłącznie w gospodarstwie

w gospodarstwie i poza gospodarstwem

tylko poza gospodarstwem

Ludność związana z indywidualnym gospodarstwem

rolnym według miejsca pracy

Źródło: Karwat-Woźniak,Chmieliński, 2014: badania terenowe IERiGŻ-PIB 1996, 2000, 2005 i 2011.

8

Udział osób zbędnych wśród pracujących

w indywidualnym gospodarstwie rolnym

Źródło: Karwat-Woźniak, Chmieliński 2013, dane badań terenowych IERiGŻ-PIB 2011

7,5 9,5 10,5

7,2 5,5

4,4 5,2 3,5 2,4

20,3

30,2

23,9

17,6

13,8 16,2

18,7

14,2

9,6

0

5

10

15

20

25

30

35

Razem 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50 iwięcej

w ocenie respondentów według kryterium czasu pracy

Udział osób zbędnych:

Grupy obszarowe (ha UR)

9

Znaczenie przedsiębiorczości dla rozwoju obszarów

wiejskich

• Łagodzenie skutków przemian na rynku pracy ▫ Zmniejszający się udział rolnictwa w tworzeniu miejsc pracy na wsi -> rosnąca

polaryzacja w strukturze gospodarstw (profesjonalne vs. niskotowarowe/bez produkcji) -> wzrost dwuzawodowości, ograniczanie angażowania się członków rodzin w pracę w gospodarstwie (wzrost bierności wśród najmłodszych), bezrobocie ukryte..

• Alternatywne źródła dochodu ludności związanej z małymi gospodarstwami

• Poprawa jakości życia ▫ Wzrost poziomu skolaryzacji mieszkańców wsi -> zmiany stylu i oczekiwań

odnośnie jakości i poziomu życia, rosnąca potrzeba edukacji (w tym ekonomicznej) -> wzrost świadomości konsumentów/potrzeb odnośnie placówek handlowo-usługowych i kulturalnych

• Ograniczenie procesu depopulacji ▫ Migracje przestrzenne

▫ Starzenie się społeczeństwa.

(Chmieliński, 2013; Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014)

Liczba przedsiębiorstw

• Liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wzrastała z 2,5 mln w 2000 r. do ponad 2,8 mln w 2009 r. i nieco ponad 2,9 mln w 2011. r.

• Z tego około 70% wszystkich pracodawców mieszkało w miastach, a tylko 30% na wsi.

Źródło: IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Liczba podmiotów gospodarczych

na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, 2012.

Źródło: IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Zmiana wskaźnika przeżywalności

przedsiębiorstw w okresie 2009-2012

A – gminy miejskie, B – obszary urbanizowane, C – wielofunkcyjne obszary przejściowe, D – obszary wybitnie rolnicze, E – obszary z przewagą funkcji rolniczej, F – obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, G – obszary o funkcjach leśnych oraz H – obszary o funkcjach mieszanych. Źródło: J. Bański, Typologia obszarów funkcjonalnych w Polsce, MRR, Warszawa, 2009 oraz Raport IGiPZ-PAN, FDPA, 2014.

Struktura pracujących na własny rachunek

według rodzaju działalności gospodarczej 0 5 10 15 20 25

Usługi remontowo-budowlane (murarz, dekarz, kamieniarz,…

Sklepy spożywcze i wielobranżowe

Handel/usługi okołorolnicze

Handel nierolniczy (hurtownie, handel obwoźny)

Zakład naprawy samochodów, mechanik

Fachowcy (elektryk, hydraulik, cieśla, stolarz, ślusarz)

Usługi transportowe

Inne usługi dla ludności*

Naprawa sprzętu AGD

Działalność produkcyjna (włączając fabryki)

Skład materiałów budowlanych i opału

Gastronomia

Usługi finansowe (ubezpieczenia, księgowość)

Ogrodnicze

Szewc, cholewkarz

Fryzjerstwo, salony piękności

Piekarnie, młyny

Medyczne (gabinet lekarski, apteki)

20,7

18,5

9,4

7

6,6

5,9

5,2

4,9

3,8

3,5

2,8

2,6

2,1

1,9

1,6

1,4

1,2

0,9

(Chmieliński, 2013) * inne usługi dla ludności obejmują rzemiosło, prywatne przedszkola, zakłady poligraficzne, stacje paliw, usługi telekomunikacyjne, naukę jazdy, park rozrywki i inne.

Znaczenie przedsiębiorstw

dla rynku pracy na wsi

Rodzaj przedsiębiorstwa

(całkowite zatrudnienie)

Udział w liczbie

zakładów pracy

Zatrudnienie osób

z badanych wsi (%)

Ogółem 100,0 100,0

mikro (1 - 9) 47,7 16,8

Małe (10 - 49) 38,9 30,5

Średnie (50 - 249) 9,3 18,5

Duże (> 250) 4,2 34,2

Źródło: Chmieliński, 2013: Badania IERiGŻ-PIB, 2011

Przyczyny niskiego poziomu aktywności

gospodarczej na wsi

• Niższy, niż w miastach, poziom wykształcenia ludności,

• monofunkcyjność – malejący, aczkolwiek wciąż wysoki udział zatrudnienia w rolnictwie w ogólnym zatrudnieniu na obszarach wiejskich,

• braki w rozwoju infrastruktury finansowej i instytucji wspierania przedsiębiorczości (w tym bariera informacyjna),

• niższa, niż w miastach, gęstość zaludnienia oraz siła nabywcza mieszkańców wsi (ograniczenia popytowe).

Bariery rozwoju przedsiębiorczości = zagrożenia

• Brak kapitału

▫ Własnego

▫ Utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł

• Brak informacji/utrudniony dostęp do informacji

• Brak wiedzy z zakresu przedsiębiorczości

• Kryzys zaufania

▫ Nieufność wobec instytucji (jakości informacji, wiarygodności niektórych z nich, pobudek ich funkcjonowania) i innych podmiotów na rynku

▫ Brak możliwości/chęci do współpracy przedsiębiorstw.

Szanse rozwoju przedsiębiorczości

w zakresie otoczenia instytucjonalnego

• Zaufanie do instytucji doradczych na wsi;

• Wysoka ocena usług instytucji publicznych;

• Dostępność przestrzenna różnych podmiotów z otoczenia instytucjonalnego;

• Możliwości koordynacji systemu otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości bez potrzeby tworzenia nowych struktur;

• Możliwość wykorzystania wsparcia w ramach funduszy UE 2014-2020.

Potrzeby obecnych i przyszłych

przedsiębiorców

• Wsparcie finansowe

▫ Dofinansowanie

▫ Poręczenia

▫ Kredyty

• Wsparcie informacyjne (wiedza i dostęp do niej)

• Przyjazna legislacja • Współpraca

• Edukacja ekonomiczna

Przedsiębiorcy wysoko oceniają przydatność usług oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu, co jednoznacznie świadczy o istotnej

roli tych instytucji w życiu gospodarczym obszarów wiejskich i konieczności ich rozwoju.

Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Znaczenie instytucji

w rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej

• Instytucje są regułami gry w społeczeństwie, lub mówiąc bardziej nieformalnie, są „w sposób ludzki” stworzonymi ramami, regulującymi ludzkie interakcje

• Instytucje mają na celu przygotowanie wytycznych, pozwalają na opracowanie procedur, by ostatecznie zmniejszyć niepewność interakcji społecznych.

(North, 1990; Ostrom, 1986)

Cechy obecnego systemu instytucjonalnego

otoczenia przedsiębiorstw

• Rozdrobnienie

• Specjalizacja (jakość usług) vs. brak oferty kompleksowego wsparcia

• Brak gwarancji jakości usług poszczególnych podmiotów (zwłaszcza rynkowych) i ciągłości działania (publiczne i prywatne)

Do podstawowych trudności we współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu

należą: niedostateczna informacja o instytucjach i ich ofercie oraz brak doświadczenia we współpracy.

Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Instytucje otoczenia biznesu wysoko oceniają poziom współpracy z przedsiębiorcami na wsi. Jednakże identyfikują więcej barier niż czynników sprzyjających takiej współpracy. Wśród barier wymienia się najczęściej: - brak regulacji prawnych dotyczących partnerstwa publiczno-prywatnego, - ograniczona dostępność komunikacyjna i informacyjna, - brak dostatecznej wiedzy o działalności instytucji otoczenia biznesu, - brak wyodrębnionej oferty dla przedsiębiorstw wiejskich.

Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Koncepcja systemu instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorczości

Identyfikacja potrzeb

Informacja

Działania

•Założenie nowej firmy •Rozwój istniejącego podmiotu •Edukacja (podnoszenie kwalifikacji) •Współpraca (instytucje/inne podmioty)

•Możliwości rynkowe/lokalne uwarunkowania •Dostępność programów wsparcia oraz instytucji wsparcia rozwoju przedsiębiorczości

•Uwarunkowania prawne zakładania i prowadzenia działalności

•Dostępność, zakres oferty edukacyjnej

•Instrumenty własne •Programy wsparcia •Analizy rynku/strategie rozwoju lokalnego •Porady prawne

•Kierowanie do odpowiednich instytucji •Kojarzenie podmiotów (współpraca przedsiębiorstw) •Organizacja procesu zrzeszania się (cechy, izby..)

Organizacja systemu wsparcia przedsiębiorczości – system parasolowy

PODMIOT CENTRALNY – KOORDYNACJA

PRZEPŁYWU INFORMACJI

INSTYTUCJE OTOCZENIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

PRZEDSIĘBIORCA (OBECNY/POTENCJALNY)

Opracowanie własne.

Podmioty otoczenia instytucjonalnego

przedsiębiorstw i przedsiębiorców wiejskich

• Regionalna Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,

• Lokalne centra przedsiębiorczości (fundacje, stowarzyszenia,

inkubatory),

• Punkty Konsultacyjno-Doradcze (PKD), • Ośrodki innowacji (Centra Transferu Technologii, Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, Inkubatory Technologiczne,

e-inkubatory, Parki Technologiczne),

• Ośrodki Doradztwa Rolniczego,

• Lokalne Grupy Działania/Lokalne Grupy Rybackie,

• Fundusze pożyczkowe,

• Fundusze poręczeniowe,

• Fundusze venture capital,

• Firmy szkoleniowe,

• Inne,

• Gminne punkty informacji.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Koncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich ,IGiPZ-PAN, FDPA, 2014,

wywiady bezpośredni e, opinie z warsztatów przeprowadzonych w 2014; Otłowska, Buks, Chmieliński, 2006.

Wielkość czcionki odpowiada stopniowi rozpoznawalności instytucji w środowisku wiejskim.

Która z istniejących instytucji mogłaby koordynować działanie systemu instytucyjnego i stanowić punkt pierwszego kontaktu dla potencjalnego/istniejącego przedsiębiorcy?

Podsumowanie

• Rola funduszy strukturalnych 2014-2020 • (Re)organizacja instytucji otoczenia przedsiębiorstw

▫ Szkolenia pracowników ▫ Koordynacja podmiotów wsparcia biznesu ▫ Współpraca z organizacjami branżowymi ▫ Współpraca z podmiotami rynku pracy

• Promocja ▫ Internet ▫ Media tradycyjne ▫ Podmioty działające na wsi

• Współpraca z nauką ▫ Analizy trendów społecznych i rynkowych ▫ Innowacje

Największą popularnością w zdobywaniu informacji cieszy się Internet, z którego korzysta ponad 80% przedsiębiorców. Z usług firm doradczo-informacyjnych korzysta około 30% przedsiębiorstw wiejskich.

Badanie IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Przedsiębiorca ma bardziej złożone (niż tylko informacja) wymagania wobec instytucji otoczenia biznesu.

Badanie IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

Podsumowanie

• Utrwalanie się funkcji rezydencyjnej obszarów wiejskich oraz proces upodabniania się stylu i aspiracji życiowych ludności wiejskiej i miejskiej, powodują, że istnieje coraz większe zapotrzebowanie dla dotychczas rzadko występujących na wsi placówek handlowych i usługowych, co stwarza pole dla dalszego rozwoju przedsiębiorczości.

• W badaniach naukowych oraz w polityce na rzecz rozwoju przedsiębiorczości w coraz większym stopniu należy uwzględniać dualny charakter rozwoju obszarów wiejskich (urbanizacja i rozwój obszarów podmiejskich oraz marginalizacja terenów położonych wzdłuż granic województw i kraju).

Literatura • Chmieliński P., 2013, Ludność wiejska na rynku pracy. Zarobkowanie, bezrobocie, przedsiębiorczość i praca za granicą w latach

2005 – 2011. red. nauk. A. Sikorska, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje

• Chmieliński P., 2006, Wspieranie przedsiębiorczości w działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:]

Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, red. M. Strużycki, Wyd. SGH, Warszawa.

• Karwat-Woźniak B. ,Chmieliński P., 2014, Ludność i praca w rolnictwie indywidualnym - niewykorzystany potencjał? Seminarium

IERiGŻ-PIB Warszawa, 21.02.2014. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/download/11497-Karwat-Chmielinski-21-02-2014.pdf

• Chmieliński P., Karwat-Woźniak B., 2014, Zmiany w strukturze społeczno-demograficznej mieszkańców wsi i zatrudnieniu w

rolnictwie indywidualnym [w:] Nowa polityka rolna UE – kontynuacja czy rewolucja?, pod. red. A. Kowalskiego, M. Wigiera, M.

Dudka, Raport PW 2010-2014 nr 99, IERiGŻ-PIB, Warszawa, Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje

• Chmieliński P., 2014, Uwarunkowania, wizja i cele strategiczne rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej w zakresie otoczenia

instytucjonalnego, opracowanie w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki,

rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich, wyk. IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, Warszawa

• North D., 1990, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge.

• Ostrom, E., 1986, An agenda for the study of institutions, ‘Public Choice’ nr 48.

• GUS: Roczniki statystyczne rolnictwa i obszarów wiejskich, Bank Danych Lokalnych (różne lata).

• Otłowska A., Buks J., Chmieliński P., 2006, Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich-stan i perspektywy rozwoju, Raport PW

2005-2009 nr 40, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje

• Opracowanie koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach projektu pn. Rozwój

przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich. Raport

badawczy, IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, Warszawa, 28 lutego 2014. Patrz: https://bip.minrol.gov.pl/Opracowania.-ekspertyzy.-

publikacje/Koncepcja-systemowego-wsparcia-przedsiebiorczosci

• Kamińska W., 2011, Aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] W. Kamińska, K. Heffner (red.),

Obszary wiejskie. Wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, Studia KPZK PAN, 133, Warszawa,.

• Sikorska A., 2013, Procesy przekształceń strukturalnych w wiejskiej społeczności i chłopskim rolnictwie. Synteza, IERiGŻ-PIB,

Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje

Dziękuję za uwagę! Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich

- stan i perspektywy rozwoju

Dr inż. Paweł Chmieliński

Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

chmielinski@ierigz.waw.pl

XI ROLNICZY FESTIWAL NAUKI „Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich

z perspektywy 10 lat po akcesji”

Brwinów, 17 października 2014r.