PRZEDSIĘBIORSTWO RODZINNE W GOSPODARCE GLOBALNEJadministracja.sgh.waw.pl/pl/OW/publikacje/... ·...

PRZEDSIĘBIORSTWO RODZINNE W GOSPODARCE GLOBALNEJ

OFICYNA WYDAWNICZASZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE

WARSZAWA 2014

PRZEDSIĘBIORSTWO RODZINNE W GOSPODARCE GLOBALNEJ

redakcja naukowaRoman Sobiecki

RecenzentPiotr Wachowiak

RedaktorElżbieta Szablewska

© Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-7378-911-1

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 162tel. 22 564 94 77, 22 564 94 86, fax 22 564 86 86www.wydawnictwo.sgh.waw.ple-mail: [email protected]

Projekt i wykonanie okładki Monika Trypuz

Skład i łamanieGemma

Druk i oprawaQUICK-DRUK s.c.tel. 42 639 52 92 e-mail: [email protected]

Zamówienie 75/V/14

Spis treści

WproWadzenie 9

Roman Sobiecki, Andrzej Kargul, Joanna Kochanowska1 przedsiębiorstWo rodzinne – definicje i stan Wiedzy 13

1 1 definicja przedsiębiorstwa rodzinnego 131 2 Kontrowersje wokół definicji 171 3 charakterystyczne cechy przedsiębiorstwa rodzinnego 211 4 bariery i zagrożenia dla przedsiębiorstw rodzinnych 261 5 rodzaje i typy przedsiębiorstw rodzinnych 28bibliografia 34

Krystyna Leszczewska, Katarzyna Zaniewska2 internacjonalizacja działalności firm rodzinnych 37

2 1 charakterystyka badań własnych 372 2 specyfika firm rodzinnych 392 3 przegląd modeli internacjonalizacji firmy w aspekcie

umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych 432 4 zachowania strategiczne przedsiębiorstw rodzinnych w kontekście

umiędzynarodowienia działalności 482 5 charakterystyka typów zachowań firm rodzinnych w procesie

internacjonalizacji 522 6 Wyniki badań własnych 572 7 charakterystyka firm rodzinnych objętych badaniem 602 8 Umiędzynarodowienie działalności firm rodzinnych 672 9 podsumowanie 81bibliografia 83

Katarzyna Duczkowska ‑Małysz, Małgorzata Duczkowska ‑Piasecka3 rodzinne gospodarstWo rolne jaKo małe

przedsiębiorstWo 853 1 prawne usytuowanie gospodarstw rolnych w polsce 863 2 ekonomiczna istota przedsiębiorstwa 90

3 2 1 działalność zaopatrzeniowa w przedsiębiorstwie (gospodarstwie rolnym) 93

3 2 2 działalność produkcyjna w gospodarstwie rolnym 963 2 3 funkcja finansowa gospodarstwa rolnego 983 2 4 funkcje kierownicze w przedsiębiorstwie 100

RecenzentPiotr Wachowiak

RedaktorElżbieta Szablewska

© Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-7378-911-1

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza 02-554 Warszawa, al. Niepodległości 162tel. 22 564 94 77, 22 564 94 86, fax 22 564 86 86www.wydawnictwo.sgh.waw.ple-mail: [email protected]

Projekt i wykonanie okładki Monika Trypuz

Skład i łamanieGemma

Druk i oprawaQUICK-DRUK s.c.tel. 42 639 52 92 e-mail: [email protected]

Zamówienie 75/V/14

6

3 3 rynkowe zachowania przedsiębiorstw (gospodarstw rolnych) – istota gospodarowania 102

3 4 podsumowanie 112bibliografia 114

Katarzyna Duczkowska ‑Małysz, Małgorzata Duczkowska ‑Piasecka4 rodzinna przedsiębiorczość na obszarach WiejsKich

Wobec WyzWań globalnych 1174 1 przedsiębiorczość – istotą działalności gospodarczej 1184 2 problemy z tworzeniem miejsc pracy na obszarach wiejskich 1264 3 zasady polityki aktywizacji zatrudnienia na obszarach wiejskich 1314 4 instrumenty polityki zatrudnieniowej na obszarach wiejskich 134

4 4 1 pomoc bezpośrednia 1344 4 2 pomoc pośrednia 1374 4 3 polityka waloryzacji zasobów pracy 1394 4 4 polityka infrastrukturalna 141

4 5 podsumowanie 143bibliografia 144

Katarzyna Duczkowska ‑Małysz, Małgorzata Duczkowska ‑Piasecka5 cechy i formy przedsiębiorczości rodzinnej

na obszarach WiejsKich 1475 1 Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej

po wstąpieniu polski do Unii europejskiej 1475 2 charakterystyka przedsiębiorczości rodzinnej na obszarach

wiejskich 1555 3 typy gmin – szanse na wielofunkcyjność 160

5 3 1 typy gmin według struktury gospodarki 1625 3 2 typy gmin według struktury zatrudnienia 1645 3 3 typy gmin według funkcji 1655 3 4 typy gmin w zależności od funkcji i odległości od miast 168

bibliografia 170

Jan Klimek6 etyKa przedsiębiorstW rodzinnych 173

6 1 Kwestie ogólne 1736 2 implikacje umiędzynarodowienia procesów gospodarczo

ekonomicznych 1776 3 biznes rodzinny a jego społeczna odpowiedzialność 1856 4 budowanie pozycji firmy rodzinnej 1886 5 Uwagi nie tylko dla ludzi biznesu 199bibliografia 204

7

Joanna KochanowskaaneKs: najWięKsze i najstarsze przedsiębiorstWa rodzinne na śWiecie 2071 najstarsze przedsiębiorstwa na świecie 2072 największe przedsiębiorstwa na świecie 2243 największe przedsiębiorstwa na świecie – bez względu na ich charakter 239

podsumowanie 240bibliografia 241

informacje o aUtorach 243

Wprowadzenie 9

Wprowadzenie

przedsiębiorstwo rodzinne jest najstarszą formą prowadzenia działalności gospodarczej, a jego pierwowzorem było rodzinne gospodarstwo rolne przez wieki stanowiło ono jedność z gospodarstwem domowym, by następnie sukcesywnie się od niego oddzielać W przypadku mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw jak do tej pory nie nastąpiło skuteczne, całkowite oddzielenie formy organizacji życia społecznego, jaką jest rodzina i gospodarstwo domowe, od formy organizacji gospodarowania, jaką jest firma rodzinna

ten fakt należy ocenić pozytywnie nie wnikając w szczegółowe kryteria dotyczące wyodrębniania rodzinnej formy gospodarowania, w skali światowej wiele firm rodzinnych nigdy nie przestało prowadzić takiej właśnie formy gospodarowania zmieniają się natomiast konkretne ich formy organizacyjno prawne na tym tle pojawia się problem dotyczący zasadności wyodrębniania statusu przedsiębiorstwa rodzinnego można podać wiele argumentów za tym przemawiających, choć są i argumenty przemawiające przeciwko temu

przedsiębiorstwa rodzinne to niezwykle istotny element życia gospodarczego szczególnie dwie ostatnie dekady przyczyniły się do wzrostu ich znaczenia – większe zainteresowanie nimi widać także ze strony zarówno nauki, jak i polityki gospodarczej na całym świecie wiele ośrodków akademickich oraz instytucji pozarządowych zdaje sobie sprawę z tego, jak kluczowe dla stabilnego rozwoju gospodarczego jest zrozumienie specyfiki tego typu przedsiębiorczości od lat na świecie prowadzone są badania w celu uzyskania jak najdokładniejszego obrazu tego rodzaju firm, jednak wciąż istnieje ogromna potrzeba rozwoju badań dotyczących tego typu przedsiębiorstw i wciąż występuje konieczność ich poszerzania oraz pogłębiania

Według raportu pricewaterhousecoopers (Family Businesses Dominate z 2003 r ), który przytacza wyniki badań international family enterprise research academy, odsetek zarejestrowanych firm będących pod kontrolą rodzin, waha się:

ponad 50 % tego rodzaju firm działa w Unii europejskiej (Ue),•65–90 % tego typu przedsiębiorstw prowadzi działalność w ameryce łaciń•skiej,ponad 95 % takich firm zarejestrowano w stanach zjednoczonych •

Wprowadzenie10

przedsiębiorstwa rodzinne odgrywają bardzo ważną rolę w gospodarce polski, Unii europejskiej, a także w innych gospodarkach świata jednym z mierników ich znaczenia jest odsetek zarejestrowanych firm będących pod kontrolą rodzin, który, w różnych krajach, jak już wspomniano, znacznie się waha Większość z nich to firmy mikro i małe przedsiębiorstwa rodzinne odgrywają pozytywną rolę w stabilnym rozwoju gospodarki obecny kryzys finansowy, który wywołał kryzys gospodarczy, wykazał, że zasadnicza część jego przyczyn tkwi w samych firmach, skracających horyzont czasowy osiągania celów ekonomicznych skracanie horyzontu czasowego w konsekwencji oznacza maksymalizowanie zysków w krótkim czasie, za wszelką cenę, co prowadzi do podejmowania coraz większego ryzyka przedsiębiorstwa rodzinne pod tym względem różnią się od firm nierodzinnych

znaczenie przedsiębiorstw rodzinnych jest duże również z innego powodu relacje rodzinne mogą być źródłem etycznego działania, wrażliwości na potrzeby drugiego człowieka, umiejętności pracy zespołowej, a przede wszystkim poczucia wspólnoty i lojalności

badania nad przedsiębiorczością rodzinną i przedsiębiorstwami rodzinnymi, jako najważniejszą jej formą organizacyjną, są prowadzone już dość długo Wzrost znaczenia tych badań nastąpił w ostatnich dwóch dekadach na całym świecie wiele ośrodków akademickich oraz instytucji pozarządowych zdaje sobie sprawę z tego, jak kluczowe dla stabilnego rozwoju gospodarczego jest zrozumienie specyfiki tego typu przedsiębiorczości i przedsiębiorstw od lat prowadzi się badania w celu uzyskania jak najgłębszej wiedzy na ich temat jednak w polsce badania nad przedsiębiorczością rodzinną nie są jeszcze szczególnie rozpowszechnione W ostatnich latach, wraz ze zmieniającą się w polsce rzeczywistością gospodarczą, wzrosło co prawda zainteresowanie problematyką przedsiębiorczości rodzinnej, jednak prowadzone badania można uznać za incydentalne i prowadzone „przy okazji”, nie zaś za element spójnej i planowanej działalności badawczej

praktycznie rzecz biorąc, większość obecnych wielkich korporacji rozpoczynało swoją działalność od jakiejś formy działalności rodzinnej rodzinna forma prowadzenia działalności gospodarczej jest najstarszą zorganizowaną formą prowadzenia działalności gospodarczej, a jej pierwowzorem było rodzinne gospodarstwo rolne1 przez wieki w przypadku tego typu firm mieliśmy do czynienia

1 rodzinne gospodarstwo rolne posiada następujące cechy charakterystyczne:•występujedualnaorientacjawłaścicielanaprodukcjęirynekoraznarodzinę.Właścicielnieoce

nia swej pozycji jedynie przez pryzmat rynku, patrzy bowiem na siebie jako na część jednostki społeczno produkcyjnej (rodziny, gospodarstwa, wsi);

Wprowadzenie 11

z połączeniem działalności gospodarczej z gospodarstwem domowym można powiedzieć, że gospodarstwo domowe i firma rodzinna to „dwa w jednym” trzeba jednak zaznaczyć, że nie każde gospodarstwo domowe prowadzi firmę rodzinną, nawet jeśli pełni w pewnym zakresie funkcję produkcyjno usługową zatem określenie „dwa w jednym” dotyczy tylko części gospodarstw domowych Wraz ze wzrostem zakresu działalności i wielkości organizacji firmy zatracały rodzinny charakter różne są opinie na temat tego, jak wiele z nich przestało być organizacjami rodzinnymi

badając przedsiębiorstwa rodzinne, mające swoje korzenie w polsce, w kontekście procesów globalizacji, nasuwa się ważne pytanie: czy przedsiębiorstwa rodzinne są w stanie skutecznie konkurować na rynkach międzynarodowych? jeśli tak, to czy występują jedynie w charakterze podwykonawców, czy może są również samodzielnymi podmiotami, posiadającymi przewagi konkurencyjne? Wyniki badań potwierdzają tezę, że firmy rodzinne (z sektora msp) są w stanie skutecznie konkurować na rynku globalnym W jaki sposób i jakie są ich najważniejsze atuty, jako samodzielnych podmiotów, o tym jest mowa w poszczególnych rozdziałach

badaniem były objęte wybrane przedsiębiorstwa z różnych branż, w których przeprowadzone zostały wywiady szczególnie potraktowane zostały rodzinne gospodarstwa rolne, z których, jak się wydaje, powstały firmy rodzinne Wyniki badań uzupełnia analiza najstarszych i największych firm rodzinnych świata prezentowane wyniki badań stanowią kontynuację badań przeprowadzonych wśród przedsiębiorców rodzinnych prowadzących działalność gospodarczą w polsce Wschodniej mowa tu o badaniach poświęconych następującym problemom: „Przedsiębiorstwa rodzinne – stan wiedzy i czynniki sukcesu małych firm”, przeprowadzonych w 2009 r , „Przedsiębiorstwa rodzinne wobec sytuacji

•rodzinaigospodarstwowzajemnieświadcząsobieusługi,którenieznajdująodzwierciedlenianarynku;

•działalnośćgospodarczaprowadzonajestnawłasneryzykoinawłasnąodpowiedzialność.Głowarodziny jest jednocześnie przedsiębiorcą, kierownikiem i siłą roboczą;

•obszargospodarstwarodzinnegoograniczonyjestzasobamirodzinnejsiłyroboczejipoziomemdostępnej techniki gospodarstwo nie zmienia swojego charakteru pomimo wzrostu obszaru, jeśli nadal korzysta w głównej mierze z pracy członków rodziny

człowiek, doskonaląc metody działalności zmierzającej do zaspokojenia swoich potrzeb, przyczyniał się do powstania przełomowych momentów w organizacji procesu gospodarczego, które nazwane zostały Wielkimi społecznymi podziałami pracy Pierwszy polegał na oddzieleniu się uprawy roli od pasterstwa i miał miejsce u schyłku wspólnoty pierwotnej Drugi polegał na wyodrębnieniu się rzemiosła z rolnictwa i miał miejsce w okresie wczesnego niewolnictwa Trzeci polegał na wyodrębnieniu się kupców (handlu), co miało miejsce u schyłku niewolnictwa i wreszcie Czwarty Wielki Społeczny Podział Pracy to podział w skali międzynarodowej (międzynarodowy podział pracy)

Wprowadzenie12

kryzysowych (zewnętrznych i wewnętrznych)”, przeprowadzonych w 2010 r , oraz „Wpływ kryzysu globalnego na rozwój przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce”

badania nad przedsiębiorstwami rodzinnymi mogą prowadzić do wyodrębnienia prawidłowości i reguł mogących przyczynić się do stworzenia kodeksu dobrych praktyk, który pozwoli na opracowanie w przyszłości swoistej recepty na sukces, z której z kolei będą mogły korzystać nie tylko przedsiębiorstwa rodzinne, lecz także inne instytucje, nienależące do tej grupy o przedsiębiorstwach rodzinnych dziś mówi się jako o grupie, warto byłoby się jednak zastanowić nad użyciem określenia „typ” a nawet „rodzaj”, coraz głośniejsze bowiem stają się głosy, iż powinno się wyróżnić określenie kodeksowe czy prawne przedsiębiorstwa rodzinnego jest to uzasadnione istnieniem szczególnych cech, które te przedsiębiorstwa posiadają od tych cech zależą źródła przewagi konkurencyjnej niezbędna jest analiza tych źródeł, aby można było lepiej zrozumieć funkcjonowanie tego typu przedsiębiorstw pozwoli to na lepsze przygotowanie prawa (mającego powstać), a także programów wsparcia dla tych podmiotów, gdyż są one dziś najlepszym stabilizatorem polskiej gospodarki dlatego też należy dbać o ich rozwój i wykorzystywać wiedzę oraz dobre doświadczenia

przekazując państwu tę książkę, pragnę zaprosić do dyskusji na temat przedsiębiorstw rodzinnych w polsce Uważam, że ich znaczenie w polskiej i globalnej gospodarce powinno rosnąć i ważny powinien być także zrównoważony układ celów prowadzonej działalności (ekonomiczny, społeczny i ekologiczny)

Roman Sobiecki

1 przedsiębiorstwo rodzinne – definicje i stan wiedzy 13

Roman Sobiecki Andrzej Kargul Joanna Kochanowska

1. Przedsiębiorstwo rodzinne – definicje i stan wiedzy

1.1. Definicja przedsiębiorstwa rodzinnego

niemal każda publikacja dotycząca przedsiębiorstw rodzinnych rozpoczyna się od próby jego zdefiniowania do dziś jednak brak jest jednolitej definicji przyczynami takiego stanu rzeczy są:

brak jednolitych kryteriów wyróżniania przedsiębiorstw rodzinnych,•wieloaspektowość zagadnienia,•połączenie dwu podmiotów (rodziny i przedsiębiorstwa) w jednym organi•zmie1 z powodu problemów definicyjnych, w zależności od przyjętej definicji,

odsetek przedsiębiorstw rodzinnych w próbie może wahać się od 15 % nawet do 81%2

najczęściej stosowana definicja jest następująca: „firmę rodzinną rozumie się jako przedsiębiorstwo o dowolnej formie prawnej lub osobę prowadzącą działalność gospodarczą, którego kapitał w całości lub w decydującej części znajduje się w posiadaniu rodziny, przynajmniej jeden jej członek wywiera decydujący wpływ na kierownictwo lub sam sprawuje funkcję kierowniczą z zamiarem trwałego utrzymania przedsięwzięcia w rękach rodziny”3 definicja ta jest uznana zarówno przez organizacje, jak i przez naukowców została ona przyjęta przez inicjatywę firm rodzinnych, można ją też znaleźć w literaturze zagranicznej (p a frishkoff,

1 K safin, Przedsiębiorstwo rodzinne – istota i zachowania strategiczne, akademia ekonomiczna im oskara langego, Wrocław 2006, s 1–2

2 p Westhead, m cowling, d storey, The management and performance of unquoted family companies in the United Kingdom, centre for small and medium sized enterprises, Warwick business school, the University of Warwick, coventry 1997, s 16

3 statut instytutu firm rodzinnych, http://firmyrodzinne pl/index php?option=com_content&view=article&id=56: statut&catid=42:dokumenty&itemid=63

Roman Sobiecki, Andrzej Kargul, Joanna Kochanowska 14

Understanding Family Business, austin family business program, 15 april 1995) podobną definicję przyjęła również parp w swoich badaniach nad przedsiębiorczością rodzinną w polsce nie należy ona jednak do najszerszych definicji – zakłada pewne ograniczenia, stąd różniące się od niej założenia, przyjęte przez autorów rankingów prezentowanych w dalszej części książki, sprawiają, że niektóre firmy nie zmieszczą się w ramach przyjętej definicji dowodzi to skali problemu i niedostatku badań nad przedsiębiorczością rodzinną

pod względem niektórych cech strukturalnych, takich jak: wielkość przedsiębiorstwa, liczba zatrudnionych pracowników, obszar działalności, wielkość obrotów, zakres podejmowanych działań inwestycyjnych, przedsiębiorstwa rodzinne nie różnią się istotnie od firm nierodzinnych z sektora msp różnice między tymi podmiotami dotyczą przede wszystkim sfery wartości i kultury organizacyjnej, a także hierarchii celów firmy rodzinne mają wiele cech wspólnych, z których wynikają: ich tożsamość, specyficzne wartości i zalety oraz problemy W literaturze przedmiotu podkreśla się, że przedsiębiorstwa rodzinne ze względu na swoją specyfikę są bardziej skłonne do „reinwestycji w siebie” w celu utrzymania i pomnożenia majątku dla przyszłych pokoleń, częściej podejmują inwestycje długookresowe i w swoich działaniach nie koncentrują się na osiąganiu krótkookresowych zysków, co sprawia, że odgrywają one istotną rolę w stabilizowaniu gospodarki4 przedsiębiorstwa rodzinne charakteryzują się większym poziomem odpowiedzialności: za rodzinę, pracowników, a także za społeczność lokalną, w której funkcjonują Wypracowany w rodzinie system wzajemnego porozumiewania się oraz częste przebywanie ze sobą członków rodziny przekładają się na szybsze podejmowanie decyzji w firmie rodzinnej Wykazują one też większą elastyczność w stosunku do potrzeb swoich klientów dzięki nienormowanemu czasowi pracy mogą też łatwiej dostosować godziny pracy do potrzeb rynku eksperci podkreślają, że bardzo często firmy rodzinne sytuują się w niszach rynkowych, realizując specjalne, niestandardowe zamówienia

W przedsiębiorstwach rodzinnych, oprócz celu ekonomicznego, czyli osiągania możliwie wysokiego dochodu, bardzo ważną rolę odgrywa cel długofalowy, tj. trwanie przedsiębiorstwa ten cel stanowi poważną barierę dla skracania horyzontu czasowego osiągania celów ekonomicznych, podejmowania ryzyka, a tym samym umożliwia tworzenie korzystnych warunków do rozwoju przedsiębiorstwa w długim okresie badania polskich przedsiębiorstw rodzinnych z sektora msp,

4 p d hall, A historical overview of family firms in the United States, „family business review” 1988, no 1, s 51–63


przeprowadzone przez r sobieckiego i K leszczewską, potwierdziły słuszność tej tezy5

Wyniki tych badań wskazują, że chęć osiągania wysokich dochodów znajduje się dopiero na siódmej pozycji w hierarchii celów (na pierwszej jest potrzeba spełnienia własnych marzeń i osiągnięcia niezależności) dominującym źródłem przewagi konkurencyjnej jest, zdaniem badanych firm, jakość oferowanych produktów lub usług jak widać, hierarchia celów związanych z podjęciem działalności w firmie rodzinnej potwierdza tezę, że zachowują one harmonię pomiędzy celami biznesowymi a życiowymi taki układ celów stanowi podstawę odporności tych firm na negatywne skutki kryzysów gospodarczych

sposoby definiowania przedsiębiorstwa rodzinnego, spotykane w literaturze przedmiotu, ewoluowały na przestrzeni lat zazwyczaj jednak podkreśla się w nich, iż firma rodzinna to podmiot gospodarczy o dowolnej formie prawnej, w którym większość struktury własności oraz funkcja zarządzania pozostają w rękach jednej rodziny6 Wydaje się jednak, że dla celów polityki gospodarczej definicja przedsiębiorstwa rodzinnego powinna zostać doprecyzowana ma to istotne znaczenie z punktu widzenia polityki gospodarczej

„Przedsiębiorstwem rodzinnym jest podmiot gospodarczy, spełniający kry-teria mikro-, małego lub średniego przedsiębiorstwa, w którym wyłącznym lub dominującym bezpośrednim właścicielem jego majątku jest rodzina jedno- lub wielopokoleniowa. Jednocześnie nie występuje oddzielenie własności od zarzą-dzania, a członkowie rodziny sami pracują w swojej firmie. Ponadto rozwój firmy jest w interesie rodziny (rodzina ma poczucie partycypacji w firmie, klarowne są rozwiązania w sferze corporate governance) i obowiązuje zasada sukcesji rodzinnej (władza i własność przekazywane są kolejnym pokoleniom w oparciu o kryteria społeczne)”7

nie wyklucza to zatrudniania osób z zewnątrz (spoza rodziny) na każde stanowisko pracy, w tym ekspertów, menedżerów (profesjonalizacja zarządzania)

5 Więcej na ten temat zob r sobiecki, K leszczewska, Firmy rodzinne w Polsce – sposób na sukces, cdr w brwinowie, 2010

6 por p a frishkoff, Understanding Family Business: What is a Family Business?, oregon state University, austin family business program, 15 april 1995; j h chua, j j chrisman, p sharma, Defining the family business by behavior, „entrepreneurship theory and practice” 1999, Vol 32, no 4, s 19–39; a lyman, Customer service: does family ownership make a difference?, „family business review” 1991, Vol 4, no 3, s 303–324; K safin, Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowania strategiczne, op cit , s 8–10 Więcej na temat stanu wiedzy o firmach rodzinnych zob j Kochanowska, Przedsiębiorstwa rodzinne – stan wiedzy i czynniki sukcesu małych firm, badania statutowe Knop sgh, red r sobiecki, 2009

7 r sobiecki, Jak uczyć przedsiębiorców – na podstawie przedsiębiorczości rodzinnej, „Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie” 2010, nr 3, s 35


nie można natomiast uznać za firmę rodzinną struktury holdingowej z istoty holdingu wynika, że wyłącznym lub dominującym właścicielem majątku firmy zależnej jest spółka matka, a nie rodzina czy osoby fizyczne W tej sytuacji własność spółki córki nie ma charakteru bezpośredniego (ma charakter pośredni, za pośrednictwem spółki matki) jedna rodzina natomiast może prowadzić więcej niż jedną firmę rodzinną, a one wszystkie mogą być niezależne od siebie kapitałowo

Wyniki analizy polskich przedsiębiorstw rodzinnych potwierdzają słuszność przytoczonej już definicji przedsiębiorstwa rodzinnego jedynie 7 % przedsiębiorstw rodzinnych osiągało dochody powyżej 1 mln zł, podczas gdy wśród przedsiębiorstw nierodzinnych odsetek ten był ponad dwukrotnie wyższy – 16 % na podstawie tych danych można stwierdzić, że mimo podobnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorstwa rodzinne osiągają mniejszą skalę działania – są mniejsze niż analogiczne przedsiębiorstwa nierodzinne

na temat przedsiębiorstw rodzinnych toczy się dyskusja W ramach tej dyskusji a surdej8 sformułował problem dotyczący tego, czy liczba przedsiębiorstw rodzinnych zależy od rozwoju społeczno gospodarczego kraju stwierdził on, że „liczba przedsiębiorstw rodzinnych jest zależna od liczby przedsiębiorstw w ogóle, ta zaś jest zróżnicowana i zależy od poziomu rozwoju kraju…” dzieje się tak, gdyż rozwój przedsiębiorstw rodzinnych jest ograniczony głównie przez możliwości finansowe a surdej zauważył, że niewyjaśnione są przyczyny zróżnicowania liczby przedsiębiorstw pomiędzy krajami o zbliżonym stopniu rozwoju i jako przykład podał finlandię i Włochy tymczasem czynnikiem różnicującym może być poziom kapitału społecznego, różny dla obu krajów

siła ekonomiczna i rosnące społeczne znaczenie przedsiębiorstw rodzinnych w polsce wymagają pogłębionych badań empirycznych, pozwalających uchwycić ich specyfikę na tle przedsiębiorstw nierodzinnych o podobnej wielkości i profilu działalności biznes rodzinny to obszar, w którym stykają się relacje i cele rodzinne z relacjami i celami charakterystycznymi dla przedsiębiorstwa Uzyskanie informacji na temat zależności między więzami rodzinnymi a funkcjonowaniem przedsiębiorstwa nie jest łatwe

Warto nadmienić, że gospodarki oparte na przedsiębiorczości rodzinnej przyczyniły się do znacznego złagodzenia skutków kryzysu działo się tak dlatego, że przedsiębiorstwa rodzinne potrafiły w trudnych momentach zorganizować się w celu wypracowania strategicznego podejścia i utrzymania silniejszych relacji z klientami badania wskazują, że miedzy 2006 r a 2009 r omawiane typy

8 a surdej, K Wach, Przedsiębiorstwa rodzinne wobec wyzwań sukcesji, difin, Warszawa 2010, s 20–24


organizacji gospodarczych zyskiwały rynek, zwiększając sprzedaż o 2 % szybciej niż inne firmy, a ich wartość rynkowa wzrastała o 6 % szybciej niż podobnych spółek giełdowych9 Warto podać jeszcze bardziej sugestywne dane około 70–80 % przedsiębiorstw w europie posiada status firmy rodzinnej10 ten typ przedsiębiorstw generuje między 35 % a 65 % pKb w państwach członkowskich Ue, 40–45 % pKb w ameryce północnej, 50–70 % pKb w ameryce łacińskiej i 65–82 % pKb w azji

1.2. Kontrowersje wokół definicji

definicja przedsiębiorstwa rodzinnego nie jest jednoznaczna i wiąże się z takimi pojęciami, jak biznes rodzinny czy firma rodzinna nie osiągnięto jeszcze konsensusu w kwestii kryteriów wyodrębniania family business, choć charakterystyczną cechą tego typu podmiotów jest połączenie działalności prowadzonej w sferze gospodarczej ze sferą rodzinną ta kategoria jest bardzo pojemna i obejmuje zarówno małe podmioty rodzinne, jak i duże przedsiębiorstwa, kontrolowane przez jedną rodzinę najczęściej wskazywane determinanty podmiotu rodzinnego to: rodzinna struktura własności, sprawowanie strategicznej kontroli przez rodzinę, udział członków rodziny w zarządzaniu oraz zaangażowanie więcej niż jednego pokolenia rodziny w funkcjonowanie firmy

jak już wskazano, pojęcie przedsiębiorstwa rodzinnego funkcjonuje w języku potocznym od dawna i jest bez problemów identyfikowane, natomiast zarówno w polskiej, jak i w światowej literaturze naukowej jest trudno rozpoznawalne te problemy z jednoznacznością określania biznesów rodzinnych wynikają z następujących faktów11:1 przedsiębiorstwo rodzinne we współczesnej gospodarce nie jest podmiotem

jednowymiarowym, lecz charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem niemożność osiągnięcia konsensusu w kwestii formalnych kryteriów wyróżniania sprawia, że zalicza się do tej grupy przedsiębiorstwa o różnych formach prawnych, własnościowych, o różnej wielkości i różnych metodach zarządzania

9 b Villalong, Family control of firms and industries, „harvard business school”, http://www people hbs edu/bvillalonga/Villalongaamit_fm_final pdf [dostęp: 15 10 2011]

10 Overview of Family Business Relevant Issues, final report, austrian institute for sme research, Vienna 2008

11 a marjański, ł sułkowski, Firmy rodzinne – jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Wydawnictwo poltext, Warszawa 2009, s 13–14; K safin, Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowanie strategiczne, op cit , s 17–18


2 szeroki zakres definiowania przedsiębiorstw rodzinnych wynika także z zaangażowania w badanie tych podmiotów wielu dyscyplin naukowych, takich jak: antropologia, ekonomia, finanse, socjologia, zarządzanie, nauki polityczne, prawo, rachunkowość, psychologia, zachowania organizacyjne, a nawet fizyka i biologia to właśnie sprawia, że definiowanie przedsiębiorstw rodzinnych jest najbardziej oczywistym wyzwaniem, przed jakim stają badacze zajmujący się tą tematyką

3 na pojecie przedsiębiorstwa rodzinnego składają się dwa terminy, które mają różny rodowód, historię, zabarwienie i które są inaczej odbierane społecznie poza tym są one ekwiwalentami dwóch różnych instytucji, realizujących różne zadania rodzina jest instytucją społeczną, której cele są związane z prokreacją, prowadzeniem gospodarstwa domowego, organizowaniem życia swoich członków czy ze swoistą produkcją na potrzeby wewnętrzne przedsiębiorstwo jest natomiast związane z zaspokajaniem potrzeb obcych, ekonomiczną samodzielnością oraz z podejmowaniem ryzyka

Tabela 1.1. Porównanie norm rodziny i przedsiębiorstwa

Normy rodziny Normy przedsiębiorstwa

Stwarzanie osobom spokrewnionym, zwłaszcza własnym dzieciom, szans na realizację ich potrzeb

Zatrudnianie tylko osób odpowiednio wykwalifikowanych

Zapewnienie wsparcia dla nowych potrzeb Zapewnienie wynagrodzenia odpowiedniego do wkładu oraz rynkowych uwarunkowań

Sprawiedliwe traktowanie rodzeństwa Identyfikowanie najlepszych pracowników

Subiektywne patrzenie na członków rodziny Postrzeganie jednostek przez pryzmat celów przedsiębiorstwa

Stwarzanie każdemu członkowi rodziny warunków do nauki odpowiednio do jego potrzeb

Stwarzanie warunków do nauki odpowiednio do potrzeb organizacji

Źródło: a marjański, ł sułkowski, Firmy rodzinne – jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Wydawnictwo poltext, Warszawa 2009, s 14

różne definicje przedsiębiorstw typu family business obejmują różny zakres pojęć definicje, które obejmują najszerszy zakres pojęć, przyjmują bardzo ogólne i mgliste określenie przedsiębiorstwa rodzinnego, opierające się na następujących kryteriach: kontroli nad decyzjami strategicznymi oraz zamiarze pozostawania przedsiębiorstwa pod nadzorem rodziny nieco węższe określenie wskazuje, że założyciel lub jego potomkowie prowadzą firmę, która pozostaje pod kontrolą własnościową członków rodziny definicje, które obejmują niewielki zakres pojęć, dodają, poza wspomnianymi kryteriami, także inne kwestie, jak np bezpośrednie zaangażowanie w zarządzanie firmą więcej niż jednej osoby z rodziny oraz przedsiębiorstwo wielopokoleniowe


Tabela 1.2. Definicje biznesu rodzinnego ze względu na stopień zaangażowania rodziny

Kryterium Szerokie definicje Pośrednie definicje Wąskie definicje

Struktura właścicielska Znaczące udziały rodzinne Kontrolne udziały rodzinne Większościowe udziały rodzinne

Kontrola strategiczna i zarządcza

Minimum kontroli strategicznej

Kontrola strategiczna i udział w zarządzaniu

Kontrola strategiczna i pełny zarząd

Struktura międzygeneracyjna Niewymagana Przewidywalna sukcesja

rodzinnaPodmiot

wielopokoleniowy

Zaangażowanie członków rodziny Niskie Umiarkowane Wysokie

Procent PKB w USA 49 30 12

Zatrudnienie w USA (w %) 59 37 15

Źródło: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2005, s 907

po przeglądzie podstawowych kryteriów dotyczących wyodrębniania przedsiębiorstw rodzinnych warto przytoczyć najważniejsze określenia, jakie funkcjonują w literaturze:

pozycje amerykańskie wskazują, że przedsiębiorstwo rodzinne może przyjmo•wać dowolną formę prawną Kapitał w znacznej części znajduje się w posiadaniu rodziny, a poza tym przynajmniej jeden z jej członków sprawuje funkcję kierowniczą, aby utrzymać przedsiębiorstwo w rękach rodziny dla następnych pokoleń12 zgodnie z definicją zaproponowaną przez e Ventera, c boshoffa i g maasa •mianem firmy rodzinnej określa się przedsiębiorstwo „będące własnością członków rodziny, którzy za jej pośrednictwem realizują formalną lub nieformalną wizję działalności biznesowej i mają intencje przekazać firmę następnemu pokoleniu lub przedsiębiorstwo zostało już przekazane obecnym właścicielom przez poprzednie pokolenie”13 Według h astrachana i m c shanker przedsiębiorstwa rodzinne od przed•siębiorstw nierodzinnych odróżnia dążenie do przekazania przedsiębiorstwa w ręce potomków; jest to widoczne w podejmowaniu decyzji o charakterze strategicznym14

12 j jeżak, W popczyk, a Winnicka popczyk, Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004, s 19

13 e Venter, c boshoff, g maas, The influence of successor ‑related factors in the succession process in small and medium ‑sized family businesses, „family business review” 2005, Vol 18, no 4

14 j h astrachan, m c shanker, Family Business’ Contribution to The U.S. Economy: A Closer Look, „family business review” 2003, Vol 16, no 3


inne określenie przedsiębiorstw rodzinnych wskazuje, że są to podmioty, •w których założyciel (lub inny członek jego rodziny) sprawuje funkcje kierownicze lub indywidualnie czy też grupowo posiada znaczny pakiet udziałów w przedsiębiorstwie15 na gruncie badań rynkowych najczęściej używana jest definicja zapropono•wana przez firmę pricewaterhousecoopers, która mówi, że przedsiębiorstwo rodzinne „jest to firma, gdzie co najmniej 51% udziałów należy do rodziny lub ludzi ze sobą spokrewnionych; członkowie rodziny stanowią większość w zarządzie, a właściciele na co dzień zajmują się jej zarządzaniem”16 osobliwą a jednocześnie prostą definicją jest określenie zaproponowane przez •naukowców z oregon state University zgodnie z tą definicją jeżeli przedsiębiorstwo uważa się za rodzinne, to tak w rzeczywistości jest bardzo ciekawe są definicje sformułowane podczas prowadzenia empirycznych, •reprezentatywnych badań biznesów rodzinnych Według national family business survey przedsiębiorstwa rodzinne to biznes, którego właścicielem lub zarządcą jest przynajmniej jeden członek rodziny zaletą tej ogólnej definicji jest badanie zależności między rodziną a biznesem, niezależnie od formy partycypacji członków rodziny we własności lub zarządzie przedsiębiorstwa przytoczone definicje są jedynie niewielką częścią określeń, które pojawiają się

w literaturze światowej ich przywołanie było świadomym zabiegiem, mającym na celu przedstawienie dyskusji, jaka toczy się w świecie naukowym, na temat tego, czym właściwie jest przedsiębiorstwo rodzinne jak widać, jesteśmy na razie daleko od osiągnięcia konsensu w tej kwestii na potrzeby tego opracowania warto także przytoczyć definicję zaproponowaną przez p a frishkoffa, która będzie w tym rozdziale konsekwentnie stosowana nie jest ona oczywiście jedyną poprawną, ale jej stopień adekwatności do cech badanych przedsiębiorstw jest największy ze względu na cele tej pracy Według przywołanego autora17 w kwestii przedsiębiorstw rodzinnych można stwierdzić, że:1) posiadają dowolną formę prawną,2) kapitał przedsiębiorstwa znajduje się w całości lub w decydującej części

w rękach rodziny,3) przynajmniej jeden członek rodziny wywiera decydujący wpływ na kierow

nictwo lub sprawuje funkcję zarządczą

15 r anderson, d reeb, Founding ‑family ownership and firm performance: Evidence from the S&P 500, „journal of finance” 2004, Vol 58, no 3

16 Skuteczne działanie. Badanie przedsiębiorstw rodzinnych 2007/2008, pricewaterhousecoopers, http://www pwc com/pl/pl/publikacje/raport_fbspl pdf [dostęp: 15 10 2011]

17 p a frishkoff, Understanding Family Business, austin business family program, 15 april 1995


1.3. Charakterystyczne cechy przedsiębiorstwa rodzinnego

zdecydowana większość przedsiębiorstw rodzinnych należy do grupy mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, ale znajdziemy w tej grupie również duże podmioty gospodarcze, odpowiadające definicji family business Większość korporacji międzynarodowych rozpoczynało swoją działalność właśnie jako dynamiczne przedsiębiorstwa rodzinne Warto podać sugestywne dane statystyczne setka największych korporacji rodzinnych generuje roczne przychody na poziomie 1,1 mld Usd, podczas gdy sumaryczne przychody największych korporacji wynoszą 6,5 mld Usd to pokazuje, że udział przedsiębiorstw rodzinnych w grupie korporacji transnarodowych wynosi około 15–20 % są to jednak podmioty znaczące, stanowią bowiem jedną trzecią przedsiębiorstw wymienionych w „fortune 500” oraz prawie dwie trzecie firm notowanych na giełdzie nowojorskiej Wśród przedsiębiorstw kontrolowanych przez członków jednej rodziny znajdziemy holdingi zatrudniające dziesiątki tysięcy osób, takie jak: Walmart, ford, lg czy auchan W niektórych krajach przedsiębiorstwa rodzinne mają wyjątkowe duże znaczenie Wśród 200 największych przedsiębiorstw rodzinnych połowa to podmioty z Usa (99), 17 to przedsiębiorstwa francuskie, natomiast 16 to firmy niemieckie Warto jednak zauważyć, że wśród 25 największych przedsiębiorstw rodzinnych jedynie 9 firm to przedsiębiorstwa z Usa z kolei Korea południowa, której potencjał gospodarczy jest nieporównywalny z potencjałem Usa, ma w pierwszej dziesiątce największych przedsiębiorstw rodzinnych aż 3 tego rodzaju podmioty W takich krajach, jak Usa, Włochy czy Korea południowa, znaczącą rolę gospodarczą odgrywają duże podmioty rodzinne z kolei w japonii i holandii przychody korporacji rodzinnych wynoszą zaledwie kilka procent przychodu wszystkich dużych podmiotów wywodzących się z danego kraju

Wydaje się, że od sporów terminologicznych, dotyczących definicji przedsiębiorstwa rodzinnego, ważniejsze jest opisanie specyfiki takich podmiotów odnalezienie cech, jakimi odznaczają się firmy rodzinne, pozwoli na wskazanie ich słabych i mocnych stron oraz narzędzi skutecznego zarządzania nimi można powiedzieć, że obszary, w których firma rodzinna różni się od firmy nierodzinnej, dotyczą motywów ich powstawania, konieczności uwzględniania wpływu rodziny w strukturach właścicielskich oraz kwestii osiągania specyficznych celów właścicielskich Wskazane odrębności są źródłem siły przedsiębiorstw rodzinnych


jak już zasygnalizowano, przedsiębiorstwa rodzinne charakteryzują się specyficznymi cechami, do których można zaliczyć18:

współzależność przedsiębiorstwa i rodziny, co objawia się najczęściej połą•czeniem własności i zarządzania w rękach rodziny jest ona źródłem pewnych przewag, ale i ograniczeń skutecznym rozwiązaniem menedżerskim jest wykorzystywanie więzi rodzinnych dla wzmacniania konkurencyjności firmy znaczenie rodziny właścicielskiej polega na początkowym finansowaniu biznesu, zasilaniu go zasobami ludzi i idei, na dominującym udziale w procesie decyzyjnym oraz na uprzywilejowaniu pozycji członków rodziny w przedsiębiorstwie;strategie i metody sukcesji rodzinnej – dążenie do zachowania ciągłości posia•dania;familijną strukturę organizacyjną, łączącą lojalność i zaufanie pracowników •z rodziny z hermetycznością otoczenia omawiana kultura organizacyjna jest z jednej strony źródłem identyfikacji dla członków rodziny, natomiast z drugiej strony często rodzi poczucie alienacji i rozmycia tożsamości wśród pracowników nienależących do rodziny stąd też wyzwaniem dla zarządzających jest integracja pracowników poprzez sprawiedliwe ich traktowanie Wizerunek i tożsamość organizacyjna firmy powinny być spójne z jej kulturą i opierać się na licznych atutach firm rodzinnych, o których będzie mowa w dalszej części opracowania;dążenie do suwerenności i niezależności;•specyficzny układ stosunków własności;•ścisłe powiązanie kierownictwa z rodziną właścicieli;•znajdowanie się kapitału przedsiębiorstwa rodzinnego w rękach jednej rodziny •lub kilku rodzin;kształtowanie obrazu zewnętrznego przedsiębiorstwa rodzinnego przez system •wartości rodziny lub rodzin;zagadnienia dotyczące kapitału – podstawowym źródłem finansowania małych •i średnich przedsiębiorstw rodzinnych są kapitały własne właściciela i rodziny możemy do nich zaliczyć takie elementy, jak: oszczędności właściciela, rodziny, spadki, majątek uzyskany w związku z zawarciem małżeństwa oraz pożyczki od krewnych i znajomych;integrację sfery przedsiębiorstwa i rodziny firma rodzinna staje się zazwyczaj •centrum życia rodzinnego, co powoduje, że często mieszają się w niej kategorie

18 a marjański, ł sułkowski, op cit , s 31, 156–157; K safin, Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowanie strategiczne, op cit , s 21


zawodowe i prywatne W kluczowe cechy funkcjonowania biznesu rodzinnego zostają wpisane kwestie priorytetów rodzinnych, takich jak: rozwój karier członków rodziny, zapewnienie dobrobytu i satysfakcji dzieciom, współmałżonkowi i rodzeństwu biznes staje się dla rodziny źródłem utrzymania, a także spoiwem, powodem do dumy, źródłem identyfikacji i prestiżu;szczególną dbałość o klientów, dostawców oraz pracowników, która jest jednym •ze źródeł przewagi konkurencyjnej

Tabela 1.3. Związki rodziny i przedsiębiorstwa

Wpływ przedsiębiorstwa na rodzinę Wpływ rodziny na przedsiębiorstwo

Ośrodek życia rodzinnego Źródło pomysłów założycielskich

Ścieżka kariery zawodowej Źródło kluczowych zasobów ludzkich

Źródło dochodów Źródło finansów założycielskich

Źródło wiedzy i wpływów Ośrodek decyzyjny i kontrolny

Powód do dumy i źródło identyfikacji Podstawa wartości kultury organizacyjnej

Spoiwo rodziny Źródło nepotyzmu

Racjonalna komponenta działania Emocjonalna komponenta działania

Źródło: opracowanie własne

literatura przedmiotu przedstawia szeroki zakres wyników badań podkreślających odmienność przedsiębiorstw rodzinnych od nierodzinnych pierwszym zagadnieniem, które warto tu poruszyć, jest kwestia innowacyjności z jednej strony przedsiębiorstwa rodzinne niechętnie podejmują ryzyko, a kreatywność i innowacje są uznawane za mniej ważne w przedsiębiorstwach rodzinnych niż w innych typach biznesu z drugiej jednak strony przedsiębiorstwa rodzinne wykazały się w historii nadzwyczajnymi umiejętnościami generowania innowacji o skuteczności ich działań może świadczyć fakt, że spośród 61 najważniejszych wynalazków XX w blisko trzy czwarte to wynalazki dokonane przez przedsiębiorstwa rodzinne i niezależnych wynalazców19 Większość produktów pochodzi z małych zakładów, warsztatów, małych przedsiębiorstw, które dopiero później, dzięki swojemu produktowi (wynalazkowi), rozwinęły się do dużych rozmiarów można tu podać liczne przykłady, takie jak: obuwie sportowe adidasa, patenty michalina, boscha czy simensa

19 K zaniewska, Przedsiębiorstwo rodzinne – miejsce we współczesnej gospodarce, w: t pakulska, Przedsiębiorstwo a otocznie, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012, s 6


Tabela 1.4. Zalety i wady firm rodzinnych

Kryterium Zalety Wady

Zasoby Efektywne wykorzystanie wewnętrznych zasobów menedżerskich oraz kapitałowych

Wraz z rozwojem firmy możliwość doświadczenia ograniczenia zasobów menedżerskich oraz kapitałowych

Potencjalne przewagi

Efektywność kapitałowa Działalność często w nieatrakcyjnych gałęziach o niskiej kapitałochłonności oraz o niskich barierach wejścia

Kapitał intelektualny i społeczny

Wysoki kapitał psychologiczny i społeczny – wytrwałość, empatia

Ograniczony dostęp do wykwalifikowanej siły roboczej, działalność oparta na pracy lokalnej społeczności i mały udział w globalnym rynku

Horyzont czasowy

Dążenie do przekazania firmy potomkom Możliwość trwania przy złych decyzjach na skutek uporu rodziny, ograniczona skłonność do podejmowania ryzykownych decyzji

Jawność komunikacji

Szybka, efektywna komunikacja, niższe koszty informacji, wyższy stopień ochrony tajnych informacji

Możliwość ukrycia niewłaściwych praktyk

Elastyczność i trwałość

Płynność zasobów, członkowie rodziny pracują razem, często na różnych stanowiskach, zdobywając doświadczenie w całej firmie

Potencjalne niedopasowanie celów pomiędzy członkami zaangażowanymi i niezaangażowanymi w działalność firmy

Dziedzictwo Fundamentem sukcesu w znacznej mierze mogą być takie elementy, jak: historia rodziny, tożsamość i reputacja, wyznawane wartości, wzorce zachowań

Sztywne przywiązanie do sprawdzonych rozwiązań, produktów, lokalizacji, kanałów dostępu, technologii, metod zarządzania itd.

Rekrutacja i ścieżki kariery pracowników

Najbardziej rozwojowe stanowiska i te, które łączą się z dużą odpowiedzialnością i decyzyjnością, przeznaczane są dla członków rodziny

Potencjalna dyskryminacja pracowników niebędących członkami rodziny posiadającej dane przedsiębiorstwo

Czynnik motywacyjny

Silne ograniczenie kosztów kontroli w przedsiębiorstwie, potencjalne rozwiązanie problemu agencji

Wzmożony wysiłek w celu przekonania członków rodziny oraz innych pracowników do wizji firmy, który może odbić się na jakości wykonywanych zadań operacyjnych

Źródło: V gupta, n levenburg, l moore, j motani, t schwarz, Exploring the Construct of Family Business in the Emerging Markets, „international journal of business and emerging markets” 2008, Vol 1, no 2

po drugie, przedsiębiorstwa rodzinne traktują siebie jako podmioty niezależne, rzadziej niż przedsiębiorstwa nierodzinne korzystają z usług doradczych i z zewnętrznych źródeł finansowania, takich jak kredyty bankowe Kolejnym wyróżnikiem przedsiębiorstw rodzinnych jest sposób zarządzania W podmiotach rodzinnych refleksja nad metodami zarządzania była zawsze pilniejsza niż w innych podmiotach powodem była konieczność rozwiązywania nie tylko uniwersalnych, lecz także specyficznych problemów, takich jak: konieczność pogodzenia sfery prywatnej i biznesowej, potrzeba określania ról, sposobów włączania członków rodziny w działalność firmy i znalezienia skutecznych metod podporządkowania ich wspólnemu celowi, potrzeba rozwiązywania problemów sukcesji, integracji


menedżerów spoza rodziny oraz potrzeba zapewnienia ciągłości władzy i działania Wszystko to przełożyło się na uelastycznienie i odchudzenie struktur zarządzania, na odporność na przejściowe mody w stosowaniu różnych metod zarządzania i na doskonalenie metod współdziałania z klientem ograniczony dostęp do środków finansowych sprawia, że przedsiębiorstwa rodzinne opanowały do perfekcji radzenie sobie z finansową solidnością oczywiste części ich kultury organizacyjnej to oszczędność, skromność i ostrożne obchodzenie się z posiadanymi środkami jako efekty takiej kultury organizacyjnej można wymienić: duży udział kapitału własnego, wysoką rentowność, działalność na rynkach o niskich wymaganiach kapitałowych oraz długie cykle życia

Kolejną rzeczą wartą podkreślenia jest fakt, że w omawianych typach przedsiębiorstw pracownicy są zazwyczaj lepiej opłacani i większą wagę przywiązuje się w nich do kwestii związanych z satysfakcją zawodową firmy rodzinne znacznie wcześniej wdrożyły u siebie koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu tworzyły one miejsca pracy nie tylko dla siebie i swoich rodzin, lecz także dla znajomych z bliższego otoczenia zapewniały im zarówno wynagrodzenie, jak i możliwość kształcenia, budowały przy tym stołówki czy nawet całe osiedla

badania wykazały, że przeciętnie przedsiębiorstwa rodzinne są starsze od przedsiębiorstw nierodzinnych i że główna osoba zarządzająca pozostaje na stanowisku dłużej, niż dzieje się to w firmach nierodzinnych

Ważnymi cechami przedsiębiorstw rodzinnych są także elementy ich struktury organizacyjnej, czyli formy służące zapewnieniu nadzoru właścicielskiego możemy do nich zaliczyć zgromadzenie rodzinne, radę rodzinną i radę doradców zgromadzenie rodzinne to wszyscy członkowie rodziny związani z przedsiębiorstwem stanowi ono nieformalną platformę do przedstawiania nurtujących członków rodziny kwestii na corocznych spotkaniach zapadają kluczowe decyzje, określające priorytety zarówno rodziny, jak i przedsiębiorstwa fakt ten pokazuje, że spotkania zgromadzenia rodzinnego dają możliwość poszukiwania i osiągania konsensusu w najważniejszych sprawach Wszystko to służy budowie podstaw zaufania, bezstronności i sprawiedliwości zgromadzenie rodzinne wprowadza również racjonalne zasady kierowania biznesem, tworzy więzi organizacyjne i ogranicza wpływ więzi emocjonalnych

jeśli chodzi o radę rodzinną, to jej skład jest ograniczony do kilku osób, a członkowie wybierani są przez zgromadzenie rodzinne zapewnia ona formalny kanał komunikacji pomiędzy współwłaścicielami, radą nadzorczą i prezesem zarządu omawiany organ przygotowuje także spotkania zgromadzenia rodzinnego, rozpowszechnia materiały informacyjne oraz przedstawia radzie nadzorczej kandydatury do objęcia różnych stanowisk w firmie


ostatnią formą sprawowania nadzoru właścicielskiego jest stworzenie rady doradców, która składa się z osób o gruntownej wiedzy biznesowej, posiadających dodatkowo umiejętność zrozumienia wpływu systemu rodzinnego na funkcjonowanie przedsiębiorstwa najlepszym rozwiązaniem jest pozyskanie doradców z trzech obszarów: zarządzania, prawa i finansów ich rolą powinno być dostarczanie fachowej wiedzy, potrzebnej do rozwiązywania problemów przedsiębiorstwa

1.4. Bariery i zagrożenia dla przedsiębiorstw rodzinnych

przedsiębiorstwa rodzinne napotykają różne bariery i trudności, które mogą stać na przeszkodzie ich dalszemu rozwojowi lub nawet, w skrajnym przypadku, mogą zagrozić ich funkcjonowaniu na rynku te problemy dotyczą m in takich dziedzin, jak: konflikty rodzinne, zarządzanie zasobami ludzkimi, kolizja miedzy czasem poświęconym na życie prywatne i zawodowe chodzi tu też o problemy, które dotykają obecnie wszystkich przedsiębiorców, czyli np o brak wykwalifikowanego personelu, niejasne przepisy prawne oraz o wysokie koszty pracy (głównie podatkowe)20

rozwój firmy i jej dalsze efektywne funkcjonowanie są w dużym stopniu ukierunkowane na przygotowanie następców do jej przejęcia oraz na opracowanie planu sukcesji Kolejną barierą jest dostęp do źródeł finansowania Większość przedsiębiorstw rodzinnych boi się uzależnienia od zewnętrznych zasobów finansowych, które może doprowadzić do naruszenia odrębności ekonomicznej firmy21 Kolejną istotną kwestią jest profesjonalizacja kadr zarządzających w przedsiębiorstwie częstym problemem jest zatrudnianie menedżerów średniego szczebla, którzy biorą odpowiedzialność za koordynowanie codziennej działalności, pozwalając właścicielowi skoncentrować się na realizacji strategii firmy problem ten staje się szczególnie dotkliwy w momencie silnego wzrostu przedsiębiorstwa na tym etapie koniecznością staje się wprowadzenie do firmy zawodowej kadry menedżerskiej, co często wiąże się z brakiem zaufania do pracowników spoza firmy i przecenianiem własnych umiejętności

prowadzenie rodzinnego przedsiębiorstwa jest także ściśle związane z występowaniem konfliktów rodzinnych, wynikających z uprzywilejowania niektórych członków rodziny czy z walki o wpływy i majątek Konflikt może pojawić się w sytuacji, gdy do objęcia kluczowych stanowisk kierowniczych jest zbyt wielu

20 Skuteczne działanie..., pricewaterhousecoopers, op cit 21 K zaniewska, op cit , s 9


chętnych22 Ważną kwestią jest także fakt, że w omawianych podmiotach może się pojawić zjawisko negatywnej selekcji pracowników sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy rynek pracy przeradza się w wewnętrzny rynek rodzinny skutkiem tego firma działa jedynie po to, by zatrudniać członków rodziny, a nabór z wąskiego kręgu rodzi niepewność co do ich umiejętności23 Korzystanie jedynie z umiejętności pracowników należących do rodziny działa demotywująco na pracowników spoza jej grona

do innych barier i zagrożeń związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstw rodzinnych można zaliczyć24:

zbyt ścisłe zintegrowanie życia rodziny z życiem firmy i przenoszenie ewen•tualnych konfliktów rodzinnych na sferę biznesu;problemy z łączeniem ról zawodowych i rodzinnych przez zatrudnionych •pracowników rodziny;perturbacje po śmierci założyciela lub lidera;•ewentualny autorytaryzm zarządzającego i właściciela;•opór rodziny przed utratą większości udziałów i kontroli nad firmą;•problemy z zarządzającymi i właścicielami, dążącymi do utrzymania steru •władzy nawet w bardzo podeszłym wieku;eksploatowanie przedsiębiorstwa przez rodzinę;•konflikty międzygeneracyjne w przedsiębiorstwach;•uzależnienie biznesu od założyciela;•brak jasnego podziału kompetencji między menedżerami;•ograniczanie inicjatywy podwładnych przez autorytarny styl kierowania;•radę rodzinną, dającą preferencje członkom rodziny;•brak misji i wizji rozwoju, wynikający z koncentracji na celach rodziny, a nie •organizacji;dodatkowy stres spowodowany pracą z rodziną;•wprowadzanie „na siłę” członków rodziny, co może ograniczać konkurencyj•ność przedsiębiorstwa oraz zaburzać poczucie sprawiedliwego traktowania pracowników;ograniczanie kreatywności i przedsiębiorczości, spowodowane apelowaniem •do solidarności rodzinnej;

22 j jeżak, W popczyk, a Winnicka popczyk, op cit , s 228–238 23 m przybyła, Rola więzi rodzinnych w procesie zatrudniania pracowników w przedsiębiorstwach

rodzinnych, „zeszyty naukowe Kolegium zarządzania i finansów sgh” 2012, nr 116, Warszawa, s 144

24 ł sułkowski, Organizacja a rodzina. Więzi rodzinne w życiu gospodarczym, Wydawnictwo dom organizatora, toruń 2004, s 114–115


problemy z przejściem od zarządzania rodzinnego do zarządzania właściciel•skiego

Tabela 1.5. Bariery rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych

Rodzaj bariery Główne kwestie

Bariery kapitałowe • brak kapitału na rozwój• wysokie koszty kredytów• brak dostępu do źródeł kapitału

Bariery koniunkturalne • obniżenie się popytu na usługi w sektorze• wzrost konkurencyjności w sektorze• agresywna konkurencja dużych konkurentów

Bariery prawne • nierówność wobec prawa – małe podmioty są upośledzone• zbytnia złożoność prawa• zbyt absorbujące i niejasne procedury podatkowe i ubezpieczeniowe

Bariery kosztowe • wysokie obciążenia podatkowe• wysokie obciążenia kosztów pracy• wysokie koszty kredytów• ogólny wzrost kosztów funkcjonowania

Bariery kompetencyjne • brak kompetentnych pracowników na rynku pracy• niekompetentne osoby z rodziny na wysokich stanowiskach• wysoka rotacja kompetentnych pracowników spoza rodziny

Bariery psychologiczne • słaba motywacja i brak lojalności pracowników• mała przedsiębiorczość

Bariery społeczno ‑kulturowe • poczucie niestabilności zatrudnienia• nepotyzm – niesprawiedliwe zasady selekcji i motywowania pracowników• korupcja

Źródło: ł sułkowski, Bariery rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych, w: Przedsiębiorczość, konkurencyjność oraz kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu integracji z Unią Europejską, red h bieniok, akademia ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2003, s 444–445

1.5. Rodzaje i typy przedsiębiorstw rodzinnych

przedsiębiorstwa rodzinne można klasyfikować na podstawie różnych kryteriów pierwszy podział opiera się na kryterium związanym z właścicielami małych firm na jego podstawie można wyróżnić25:

rolę rzemieślnika, który skupia się na wynagrodzeniu wykonywanej przez •siebie pracy fizycznej;rolę klasycznego przedsiębiorcy, który koncentruje się na maksymalizowaniu •dochodów;

25 b piasecki, Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu łódzkiego, łódź 1988, s 94–97


rolę menedżera, którego celem jest doskonalenie zarządzania przedsiębior•stwem oraz osiąganie korzyści i dochodów w długiej skali;rolę eksperta lub przedstawiciela wolnego zawodu, który prowadzi własną •działalność gospodarczą rodzinne przedsiębiorstwa rzemieślnicze stanowią źródło dochodu jednej

rodziny można je znaleźć w takich sektorach, jak handel czy rzemiosło artystyczne jeśli chodzi o rodzinne firmy klasycznych przedsiębiorców, to były one cechą charakterystyczną polskiego kapitalizmu przemysłowego z początku XX w przykładem takich podmiotów były firmy rodzinne prowadzone przez fabrykantów tekstylnych, bankierów czy cukierników rodziny zarządzały swoimi przedsiębiorstwami, aby maksymalizować dochody, a jednocześnie kumulowały majątek przekazywany z pokolenia na pokolenie nie tylko przez inwestycje kapitałowe, lecz także przez kontraktowe małżeństwa jednak wzrost skali działalności przedsiębiorstw wymusił na właścicielach zastąpienie członków rodziny najemną kadrą menedżerską W rodzinnych firmach zarządzanych przez menedżerów rodzina zachowuje kontrolę nad przedsiębiorstwem przez posiadanie większościowego pakietu udziałów własnościowych jednak przekazuje ona jednocześnie kontrolę zarządczą najemnym menedżerom, których ściśle kontroluje i rozlicza z działalności gospodarczej rodzinne przedsiębiorstwa ekspertów lub przedstawicieli wolnego zawodu występują w sektorach związanych z wysokimi kompetencjami, takich jak: usługi prawnicze, medyczne czy konsultingowe tego rodzaju podmioty często podejmują próby instytucjonalnego i rynkowego ograniczania konkurencji

Kolejna klasyfikacja, zaproponowana przez angielskich badaczy, s birleya i d n godfreya, wyróżnia trzy typy przedsiębiorstw ze względu na stopień zaangażowania rodziny w biznes, a mianowicie26:

rodzinę wewnętrzną,•rodzinę zewnętrzną,•rodzinę rozgrywającą •rodzina wewnętrzna jest ściśle powiązana z biznesem, zarówno pod względem

własnościowym, jak i pod względem zarządczym członkowie rodziny pracują na rzecz przedsiębiorstwa rodzinnego, czerpią z tej pracy korzyści, a sukcesja następuje wyłącznie wewnątrz rodziny rodzina zewnętrzna nie musi angażować się w funkcjonowanie firmy robi to wyłącznie osoba zarządzająca lub będąca w strukturze właścicielskiej sukcesja w tego rodzaju przedsiębiorstwie może mieć

26 s birley, d n godfrey, The Family and the Business, „long range planning”, Vol 32, no 6, s 598


również formę pozarodzinną rodzina rozgrywająca znajduje się gdzieś pomiędzy podejściem wewnętrznym a zewnętrznym badania wskazują, że w polskich warunkach dominuje podejście wewnętrzne

jeszcze inną klasyfikację zaproponował łukasz sułkowski27 zastosowany tu podział obejmuje:

kryterium strategiczne: cele rodziny • versus cele przedsiębiorstwa,kryterium kulturowe: kultura patriarchalna • versus kultura partnerska,kryterium władzy: władza właścicielska • versus władza menedżerska jeżeli połączymy te kryteria, to będziemy w stanie wyróżnić 8 typów idealnych

przedsiębiorstw rodzinnych:1 gra rodzinna (cele rodziny, kultura partnerska, menedżerska) Wielu przed

stawicieli rodziny sprawuje kontrolę nad przedsiębiorstwem, które jest jednak zarządzane przez menedżerów spoza rodziny celem rady rodzinnej jest uzyskanie przez udziałowców jak najwyższych zysków rada osiąga ten cel poprzez ścisłą kontrolę prac zarządu i kierownictwa firmy

2 dorobek rodziny (cele rodziny, kultura patriarchalna, menedżerska) ta grupa podmiotów jest zarządzana przez menedżerów spoza rodziny, ale nadal jest przez nią kontrolowana dominujący członek rodziny, którym jest zazwyczaj nestor, w sposób świadomy oddaje zarządzanie operacyjne we władanie profesjonalnych menedżerów Ów nestor sam sprawuje bardzo znaczącą funkcję kontrolną oraz pozostawia sobie wpływ na decyzje strategiczne Kultura organizacyjna jest tu skupiona na rodzinie i profesjonalizacji zarządzania

3 zawłaszczenie przez rodzinę (cele rodziny, kultura partnerska, właścicielska) decyzje podejmują zazwyczaj podmioty właścicielskie, w których znaczącą rolę odgrywa niesformalizowana rada rodzinna najważniejszy jest interes rodzinny, realizowany przy pomocy firmy, często związany z nepotyzmem i partnerskim traktowaniem członków rodziny

4 dorobek głowy rodziny (cele rodziny, kultura patriarchalna, właścicielska) chodzi tu zazwyczaj o firmy właścicielskie, zarządzane przez właścicieli lub męskich potomków najważniejszą osobą w firmie jest zazwyczaj nestor, a firma jest oparciem dla całej rodziny Kolejne cechy charakterystyczne tego rodzaju podmiotów to zatrudnienie wielu członków rodziny w przedsiębiorstwie oraz autorytaryzm

5 rodzinny skarb (cele firmy, kultura partnerska, menedżerska) przedsiębiorstwo jest zarządzane przez najemnych menedżerów, ale znajduje się pod

27 ł sułkowski, Organizacja a rodzina..., op cit , s 171–175


kontrolą wielu udziałowców z rodziny rodzina ponosi tu odpowiedzialność za zapewnienie rozwoju przedsiębiorstwa

6 zaplecze rodziny (cele firmy, kultura patriarchalna, menedżerska) chodzi tu o podmioty gospodarcze znajdujące się pod kontrolą dominującego przedstawiciela lub, rzadziej, przedstawicieli rodziny, które są zarządzane przez obcych menedżerów rozwój firmy w przypadku takich przedsiębiorstw jest ważniejszy niż pomnażanie prywatnych majątków członków rodziny

7 dziedzictwo rodziny (cele firmy, kultura partnerska, właścicielska) ten typ przedsiębiorstwa występuje bardzo rzadko tego rodzaju firma jest zarządzana przez właścicieli, a jednocześnie dominuje w niej kultura partnerska cele firmy górują tu nad celami rodzinnymi

8 emanacja właściciela (cele firmy, kultura patriarchalna, właścicielska) chodzi tu o firmy, dla których priorytetem jest rozwój przedsiębiorstwa – ma on większe znaczenie niż wartości rodzinne Występuje tu zarządzanie autorytarne, sprawowane przez dominującego właściciela lub jego małżonka nieco inną klasyfikację zaproponowali j h astrachan i m c shanker28 Wyróż

nili oni następujące typy przedsiębiorstw:1 przedsiębiorstwo rodzinne w wąskim znaczeniu lub czyste mamy z nim do

czynienia wtedy, gdy kapitał (własność rodziny) jest większy niż 50 % i gdy gremia kontrolne oraz zarząd są obsadzane wyłącznie przez członków rodziny

2 hybrydowe przedsiębiorstwo rodzinne W tym przypadku własność rodziny przekracza 50 %, jednakże odpowiedzialność w sensie prawa handlowego jest przekazywana menedżerowi spoza rodziny rodzina jest reprezentowana w gremiach kontrolnych oraz uczestniczy w zarządzaniu

3 menedżerskie przedsiębiorstwo rodzinne lub przedsiębiorstwo pod kontrolą rodziny W takim przedsiębiorstwie w rękach rodziny pozostaje więcej niż 50 % kapitału firmy, jednakże zarówno gremia kontrolne, jak i management są obsadzone wyłącznie przez osoby spoza rodziny

4 przedsiębiorstwo nierodzinne W tego typu firmach w rękach rodziny pozostaje mniej niż 50 % kapitału, co skutkuje ograniczonymi możliwościami wywierania wpływu na decyzje podejmowane zarówno przez gremia kontrolne, jak i przez zarząd Kolejną typologię proponuje K safin29 Według tego autora możemy wyróżnić

następujące typy przedsiębiorstw rodzinnych:przedsiębiorstwo pozostające wyłącznie we władaniu przedsiębiorcy,•

28 j h astrachan, m c shanker, op cit 29 K safin, Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowanie strategiczne, op cit , s 40–43


przedsiębiorstwo małżeńskie,•przedsiębiorstwo rodzeństw,•przedsiębiorstwo kuzynów,•przedsiębiorstwo wielorodzinne,•przedsiębiorstwo rodzinne z udziałem osoby trzeciej •przedsiębiorstwo rodzinne, które pozostaje wyłącznie we władaniu przedsię

biorcy, jest szczególnym rodzajem przedsiębiorstwa rodzinnego jego zalety to brak anonimowości i kontroli ze strony dużej firmy oraz perspektywa „wniesienia” do związku małżeńskiego instytucji przedsiębiorstwa to rozwiązanie (władza i własność samodzielna) może być kontynuowane w pokoleniu następnym, gdy jedyny syn przejmuje przedsiębiorstwo od ojca

W przedsiębiorstwach partnerskich partnerami mogą być ludzie sobie obcy lub ze sobą spokrewnieni (członkowie tych samych rodzin) spoiwem tego typu przedsiębiorstw są zazwyczaj nie związki emocjonalne, lecz biznesowe do typu partnerskiego można również zaliczyć przedsiębiorstwo małżeńskie, w którym z reguły udziały mają obie strony istnieją tu dwie możliwości pierwsza to wspólne założenie przedsiębiorstwa przez małżonków druga to dołączenie jednego z małżonków do istniejącego przedsiębiorstwa Klasycznymi przykładami małżeńskich przedsięwzięć są projekty prowadzone w celu rozpoczęcia działalności typu fran‑chising, gdy franczyzodawca oczekuje małżeńskiego zaangażowania zarówno kapitału, jak i pracy Kryterium w postaci zaangażowania w sprawy przedsiębiorstwa pozwala wyodrębnić swoiste podtypy przedsiębiorstw rodzinnych, takie jak:

przedsiębiorstwo należy do obu stron, lecz ani mąż, ani żona nie są zaangażo•wani w kierowanie lub w pracę;przedsiębiorstwo należy do obu stron, mąż i żona wspólnie pełnią funkcje •kierownicze;przedsiębiorstwo należy do obu stron, mąż i żona wspólnie je prowadzą;•przedsiębiorstwo należy do jednej ze stron, lecz i mąż, i żona pełnią funkcje •kierownicze i stanowi ono ich główne źródło utrzymania przedsiębiorstwo rodzeństw jest stosunkowo rzadko spotykane powstaje

ono w wyniku dziedziczenia, na zasadzie pewnego automatyzmu – w sposób naturalny dzieci stają się właścicielami przedsiębiorstwa, ze wszystkimi tego konsekwencjami Konsorcjum kuzynów, jako typ przedsiębiorstwa, pojawia się najwcześniej w drugim lub trzecim pokoleniu należy ono do wielu udziałowców (wspólników, akcjonariuszy) spokrewnionych ze sobą W wielu przypadkach tego typu przedsiębiorstwa znajdują się we władaniu kuzynów z różnych generacji takie podmioty w miarę upływu czasu trącą specyficzne i charakterystyczne dla przedsiębiorstw rodzinnych cechy


przedsiębiorstwa wielorodzinne powstają z reguły z przedsiębiorstw partnerskich, w których udziały zostały przekazane następnym pokoleniom W takich przedsiębiorstwach podział obowiązków oraz sposoby rozwiązywania konfliktów i zarządzania są bliższe przedsiębiorstwom anonimowym niż rodzinnym

przedsiębiorstwo rodzinne z udziałem osoby trzeciej może powstać w wyniku:

sprzedaży części akcji na giełdzie,•wystąpienia jednego z udziałowców ze spółki i braku chętnych członków •rodziny do przejęcia jego udziałów,przejęcia przez wierzyciela zastawionych udziałów,•przekazania części udziałów najemnym menedżerom •

Tabela 1.6. Typ struktur własnościowych w biznesach rodzinnych

Firma właścicielska Partnerstwo rodzinne Konsorcjum rodzinne

Zaangażowani członkowie rodziny

Właściciel i jednocześnie założyciel

Rodzeństwo lub inna wąska grupa z bliskiej rodziny

Większa grupa rodzinna o różnym stopniu pokrewieństwa

Pokolenie właścicielskie Zwykle pierwsze (mogą być kolejne)

Zazwyczaj drugie, trzecie Przeważnie powyżej drugiego

Rodzaj sukcesji Przekazywanie własności jednej osobie (zwykle synowi)

Przekazywanie wyłącznie dzieciom (często nie wszystkim)

Przekazywanie udziałów wielu członkom rodziny w kolejnych pokoleniach

Przedsiębiorczość Wysoka Różna Różna

Relacje między pracownikami

Niesformalizowane Wzrastająca formalizacja Sformalizowane

Dominujący styl kierowania Patriarchalny Partycypacyjny Profesjonalny

Źródło: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, op cit , s 127

Reasumując, prowadzenie badań na temat zachowań przedsiębiorstw rodzinnych jest zagadnieniem wielowątkowym W warstwie zarówno teoretycznej, jak i empirycznej wymaga uwzględnienia wielu zagadnień, z pozoru odległych od głównego nurtu badawczego na bardzo złożoną tematykę strategicznych wymiarów działalności nakłada się specyfika przedsiębiorstwa rodzinnego ten poziom trudności sprawia, że mimo coraz większego zainteresowania, jakie towarzyszy tego typu przedsiębiorstwom, więcej formułuje się pytań i wątpliwości, niż podaje się odpowiedzi i rozwiązań choć próby podejmowane są na gruncie różnych nauk, to nieeksplorowanych obszarów teorii i praktyki funkcjonowania przedsiębiorstw rodzinnych jest ciągle wiele W warstwie teoretycznej podstawowy problem badawczy polega na niemożności odwołania się do w miarę spójnej i akceptowalnej definicji przedsiębiorstwa rodzinnego


opracowanie to obejmuje analizę przedsiębiorstw rodzinnych, uznanych za specyficzną, bardzo zróżnicowaną grupę podmiotów gospodarczych, w których wpływ więzi rodzinnych na organizację jest szczególnie silny Wskazane zostały charakterystyczne cechy i rodzaje firm rodzinnych oraz towarzyszące ich rozwojowi problemy, dotykające sfery kulturowej, strategicznej i strukturalnej

Kluczową kwestią podjętą w opracowaniu jest pojęcie familizmu silna i spójna rodzina jest w większości kultur oceniana pozytywnie, jednak problemem są normy i praktyki towarzyszące tej wartości Wartości rodzinne mogą skutkować pozytywnie ocenianą przedsiębiorczością rodzinną, wzajemną pomocą, zaangażowaniem na rzecz rodziny z drugiej jednak strony mogą przeradzać się w nepotyzm oraz wyraźne i nieuprawnione dyskryminowanie osób nienależących do kręgu rodzinnego poza tym familizm może być wartościowy z punktu widzenia rozwoju gospodarczego i społecznego siła rodziny sprzyja tworzeniu firm rodzinnych i przyczynia się do budowania harmonii społecznej zbyt wysoki poziom familizmu ogranicza możliwości konsolidacji gospodarczej, co prowadzi do upośledzenia konkurencyjności przedsiębiorstw oraz do powstawania napięć sukcesyjnych w przedsiębiorstwach Wszystko to pokazuje, że wpływ więzi rodzinnych na życie społeczne i gospodarcze jest złożony i wieloaspektowy

Warto także odnotować, że nie istnieje jedna recepta na sukces rodzinnego przedsiębiorstwa Wzajemne przenikanie się sfer rodzinnej i biznesowej może generować wiele pozytywów, ale niejednokrotnie może okazać się bardzo ryzykowne, gdyż konsekwencje porażek zawodowych mogą wpłynąć na harmonię rodzinną i odwrotnie – problemy rodzinne mogą uderzać w efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw

Bibliografiaanderson r , reeb d , Founding ‑family ownership and firm performance: Evidence from

the S&P 500, „journal of finance” 2004, Vol 58, no 3 astrachan j h , shanker m c , Family Business’ Contribution to The U.S. Economy:

A Closer Look, „family business review” 2003, Vol 16, no 3 birley s , godfrey d ng , The Family and the Business, „long range planning”, Vol 32,

no 6 center e , boshoff c , maas g , The influence of Successor ‑related factors in the succession

process in small and medium ‑sized family businesses, „family business review” 2005, Vol 18, no 4

Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2005


donckles r , frohlich e , Are Family Businesses really different?, „family business review” 1991, Vol 7, no 2

Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, http://www parp gov pl/index/more/23088 [dostęp: 15 10 2011]

frishkoff p a , Understanding Family Business, austin business family program, 15 april 1995

greiner l , Evolution and Revolution as Organizations Grow, „harvard business review” 1972, lipiec–sierpień

gupta V , levenburg n , moore l , motani j , schwarz t , Exploring the Construct of Family Business in the Emerging Markets, „international journal of business and emerging markets” 2008, Vol 1, no 2

jeżak j , Zarządzanie przez wizję w firmie rodzinnej, w: Zarządzanie strategiczne. Pro‑blemy teorii i praktyki, red r Krupski, WWszip, Wałbrzych 2003

jeżak j , popczyk W , Winnicka popczyk a , Przedsiębiorstwo rodzinne Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004

lansberg i , Managing Human Resources in Family Firms: The Problem of Institutional Overlap, „organizational dynamics” 1983, Vol 12, no 1

marjański a , sułkowski ł , Firmy rodzinne – jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Wydawnictwo poltext, Warszawa 2009

niedbała e , Firmy rodzinne – obiekt badawczy, „mba” 2002, nr 5 Overview of Family Business Relevant Issues, final report, austrian institute for sme

research, Vienna 2008 piasecki b , Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwer

sytetu łódzkiego, łódź 1988 popczyk W , Zarządzanie strategiczne w firmach rodzinnych, w: Rozwój teorii i praktyki

zarządzania strategicznego, doświadczenia krajowe i międzynarodowe, red j jeżak, pam center, łódź 2003

przybyła m , Rola więzi rodzinnych w procesie zatrudniania pracowników w przedsię‑biorstwach rodzinnych, „zeszyty naukowe Kolegium zarządzania i finansów sgh” 2012, nr 116, Warszawa

safin K , Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowanie strategiczne, Wydawnictwo akademii ekonomicznej im oskara langego we Wrocławiu, Wrocław 2007

safin K , Przedsiębiorstwo rodzinne – nowy element polskiej gospodarki, „gospodarka narodowa” 1997, nr 10

safin K , Przedsiębiorstwo rodzinne – organizacja i funkcjonowanie, przegląd koncepcji, w: j lichtarski, s nowosielski, Nowoczesne zarządzanie przedsiębiorstwem, agencja Wydawnicza Wrocławskiej rady fsnt not, Wrocław 2002


safin K , Strategie przedsiębiorstw rodzinnych, w: Rozwój teorii i praktyki zarządzania strategicznego, doświadczenia krajowe i międzynarodowe, red j jeżak, pam center, łódź 2003

sobiecki r , Jak uczuć przedsiębiorców – na podstawie przedsiębiorczości rodzinnej, „Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie” 2010, nr 3, Warszawa

sułkowski ł , Bariery rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych, w: Przedsiębiorczość, kon‑kurencyjność oraz kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu integracji z Unią Europejską, red h bieniok, akademia ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2003

sułkowski ł , Organizacja a rodzina. Więzi rodzinne w życiu gospodarczym, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2004

Skuteczne działanie. Badanie przedsiębiorstw rodzinnych 2007/2008, pricewaterhousecoopers, http://www pwc com/pl/pl/publikacje/raport_fbspl pdf [dostęp: 15 10 2011]

Villalong b , Family Control of firms and industries, harvard business school, http://www people hbs edu/bvillalonga/Villalongaamit_fm_final pdf [dostęp: 15 10 2011]

zaniewska K , Przedsiębiorstwo rodzinne – miejsce we współczesnej gospodarce, w: t pakulska, Przedsiębiorstwo a otocznie, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012

2 internacjonalizacja działalności firm rodzinnych 37

Krystyna Leszczewska Katarzyna Zaniewska

2. Internacjonalizacja działalności firm rodzinnych

2.1. Charakterystyka badań własnych

globalizacja współczesnej gospodarki wywiera istotny wpływ na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych z jednej strony oferuje szanse pozyskiwania klientów na otwartym rynku, z drugiej zaś powoduje konieczność konfrontacji z dostawcami zagranicznymi, oferującymi takie same produkty bądź usługi dla większości firm umiędzynarodowienie działalności jest jednym z najpoważniejszych wyzwań, z jakimi muszą się one zmierzyć, aby przetrwać w coraz bardziej zglobalizowanym i konkurencyjnym otoczeniu sytuacja ta jest wyzwaniem szczególnie dla firm małych i średnich, wśród których funkcjonuje wiele firm rodzinnych, dysponujących mniejszymi zasobami i ograniczonymi możliwościami zdobywania zagranicznych rynków W przypadku firm rodzinnych umiędzynarodowienie działalności prowadzi do zmian o charakterze strukturalnym i powoduje konieczność zaangażowania zewnętrznych zasobów, co często jest utrudnione ze względu swoistą kulturę organizacyjną siła gospodarcza i społeczne znaczenie przedsiębiorstw rodzinnych skłaniają do prowadzenia badań empirycznych, pozwalających uchwycić specyfikę funkcjonowania tych podmiotów badacze wskazują na znaczne różnice w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw rodzinnych, pojawiające się ze względu na ich odmienny sposób zarządzania, odmienną kulturę organizacyjną, różne zaangażowanie członków rodziny, normy i wartości stanowiące o sposobie prowadzenia biznesu celem podjętych badań empirycznych jest analiza procesu umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych i problemów związanych z wchodzeniem firm rodzinnych na rynki zagraniczne

szczegółowe problemy badawcze dotyczyły poszukiwania odpowiedzi na następujące pytania:1 jakie są motywy internacjonalizacji działalności gospodarczej firm rodzin

nych?

Krystyna Leszczewska, Katarzyna Zaniewska 38

2 jakie formy internacjonalizacji występują najczęściej w firmach rodzinnych?3 W jaki sposób firmy rodzinne przygotowują się do wejścia na rynki zagra

niczne?4 jakie czynniki utrudniają proces internacjonalizacji?5 jakie są pozytywne, a jakie negatywne skutki umiędzynarodowienia działal

ności firm rodzinnych?z uwagi na złożoność i interdyscyplinarny charakter problematyki badawczej

istotny jest dobór odpowiedniej metody, którą można zastosować w badaniu przedsiębiorstw rodzinnych W prowadzonych badaniach, dla osiągnięcia zamierzonego celu, zastosowano metodę wywiadu pogłębionego, przeprowadzonego z właścicielami lub współwłaścicielami firm rodzinnych, które podjęły działania związane z wejściem swoich firm na rynki międzynarodowe do przeprowadzenia wywiadów wykorzystano kwestionariusze standaryzowane badani mieli ponadto możliwość udzielenia odpowiedzi dodatkowych, wyrażenia własnych przemyśleń i opinii na temat zagadnień objętych badaniem badanie pilotażowe firm rodzinnych zrealizowano w sierpniu i wrześniu 2012 roku firmy wybrane do przeprowadzenia badania zostały zróżnicowane pod względem wielkości i branży, w której funkcjonują łączna liczba firm, w których przeprowadzono badania, wyniosła 15 rozszerzenie badań w przyszłości umożliwi pełniejsze wnioskowanie na temat perspektyw wchodzenia firm rodzinnych na rynki zagraniczne, a także na temat obszarów pożądanego wsparcia ich działań, związanych z procesem internacjonalizacji

W badaniu wzięły udział następujące firmy1: 1 Krystian Sp. z o.o. zakres działalności: produkcja odzieży roboczej i ochron

nej, dystrybucja środków ochrony osobistej (50 % produkcji, 50 % handlu), branża bhp

2 JMP Flowers. zakres działalności: produkcja kwiatów ciętych i doniczkowych, branża ogrodnicza

3 Firma produkująca membrany dachowe. zakres działalności: sprzedaż i produkcja materiałów budowlanych, branża budowlana

4 Firma produkująca urządzenia elektroniczne (TP). zakres działalności: produkcja urządzeń elektrycznych i elektronicznych

5 ANRO. zakres działalności: fleksografia, wydruki wielkoformatowe, sitodruk, bhp i ppoŻ – specjalistyczne rozwiązania dla sektora przemysłowego firma produkcyjna

6 Mackar Wytwórnia Chemiczno -Kosmetyczna. zakres działalności: produkcja kosmetyków

1 niektóre firmy nie wyraziły zgody na podanie swojej nazwy w publikacji


7 Firma z branży rolniczej. zakres działalności: handel maszynami rolniczymi

8 OGRODOM Z.A.K. Truszkowski Sp. j. zakres działalności: sprzedaż sprzętu i narzędzi ogrodniczych (sklep, hurtownia, sprzedaż internetowa)

9 BTM Eurolinx. zakres działalności: projektowanie, produkcja i montaż ogrodów zimowych

10 Solaris Bus & Coach SA. zakres działalności: produkcja autobusów, trolejbusów, tramwajów

11 PPH EDPOL. zakres działalności: produkcja dodatków smakowych i funkcjonalnych dla przemysłu spożywczego

12 K.R.U.K. TECHNIKA I ENERGIA Sp. z o.o. zakres działalności: wykonawstwo, montaż, remonty hal, konstrukcji stalowych, instalacji przemysłowych, branża – budownictwo przemysłowe

13 Firma z branży ogrodniczej. zakres działalności: produkcja i sprzedaż cebulek kwiatowych, sadzonek roślin, sprzedaż hurtowa i detaliczna

14 Zakład Przetwórstwa Mięsnego JBB. zakres działalności: produkcja wędlin i wyrobów garmażeryjnych, branża mięsna

15 Marcin Zaremski. zakres działalności: projektowanie i produkcja wyrobów artystycznych ze złota i srebra

2.2. Specyfika firm rodzinnych

jak słusznie zauważają K safin i ł sułkowski, trudno jednoznacznie określić, czym jest przedsiębiorstwo rodzinne problem definicyjny dotyczy aspektów epistemologicznych, gdyż rodzina jest instytucją opisywaną przez różne dziedziny nauki, m in przez socjologię czy antropologię, z kolei przedsiębiorstwo jest badane na gruncie ekonomii i nauk o zarządzaniu istotą przedsiębiorstw rodzinnych jest połączenie dwóch elementów składowych – rodziny i firmy takie połączenie determinuje sposób zarządzania firmą oraz wartości, jakimi kieruje się firma zgodnie z klasycznym podejściem, dominującym w literaturze amerykańskiej, przedsiębiorstwo rodzinne może przyjmować dowolną formę prawną Kapitał w całości lub w znacznej części znajduje się w posiadaniu rodziny oraz przynajmniej jeden z członków rodziny sprawuje funkcję kierowniczą w celu utrzymania przedsiębiorstwa w rękach rodziny dla następnych pokoleń2

2 j jeżak, W popczyk, a Winnicka popczyk, Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004, s 19


za najważniejsze kryteria, zgodnie z którymi przedsiębiorstwo ma rodzinny charakter, można uznać własność, zarząd, zaangażowanie rodziny w biznes oraz występowanie sukcesji (zob tab 2 1)

Tabela 2.1. Podstawowe kryteria występujące w definicjach przedsiębiorstw rodzinnych

Główne kryterium Zmienne wykorzystane w badaniu National Family Survey z 1997 roku

Własność/zarządzanie Struktura własności, współwłaściciele, sposób podejmowania kluczowych decyzji, wartość udziałów w rękach rodziny

Zaangażowanie rodziny w przedsiębiorstwo

Liczba członków rodzinny zaangażowanych w biznes, ilość zatrudnionych pracowników spoza rodziny

Sukcesja Ilość pokoleń zaangażowanych w działalność przedsiębiorstwa, planowany transfer międzypokoleniowy, dążenie do utrzymania własności w rękach rodziny

Wielokryterialne Połączenie przynajmniej dwóch kryteriów wymienionych w pkt.1, 2, 3

Źródło: Family Business Sourcebook, red c e aronoff, j h astrachan, j l Ward, family enterprise publishers, georgia 2002, s 610, za: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2005, s 91

jak zostało to zaprezentowane w tabeli 2 1, najczęściej występujące określenia wiążą definicję biznesu rodzinnego z kryterium własności lub zarządzania ten specyficzny układ czynników, które wpływają na zachowania firm rodzinnych, pozwala zidentyfikować zestaw cech, które są bez wątpienia związane z tą grupą podmiotów gospodarczych (zob tab 2 2)

Kultura w przedsiębiorstwie rodzinnym odzwierciedla normy i wartości kulturowe przenoszone z pokolenia na pokolenie liczą się w niej przede wszystkim cechy charakteru głównego założyciela i właściciela Ważny jest również wpływ najbliższego otoczenia założyciela oraz specyficzne cechy społeczeństwa, z którego wywodzą się członkowie rodziny system wartości, do którego można zaliczyć pracowitość, zaangażowanie, poświęcenie się sprawom firmy rodzinnej, określa postawę konserwatywną postawa taka ukierunkowuje działania przedsiębiorstwa, co z punktu widzenia rodziny jest zjawiskiem pozytywnym, natomiast z perspektywy przedsiębiorstwa, przy dynamicznie zmieniającym się otoczeniu gospodarczym, może hamować reakcje przedsiębiorstwa na czynniki zewnętrzne3 zdaniem ł sułkowskiego kultura organizacyjna w firmach rodzinnych należy do kultur silnych dzięki takim kulturom, zaszczepiającym wartości, promującym normy i wzorce, tworzy się wspólnota między pracow

3 r Królik, Kultura organizacyjna i konflikty w zarządzaniu firmą rodzinną, w: Firmy rodzinne – determinanty funkcjonowania i rozwoju. Strategie zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym, red K marjański, „przedsiębiorczość i zarządzanie”, t Xii, z 7, społeczna Wyższa szkoła przedsiębiorczości i zarządzania, łódź, s 291–297


nikami pozytywne strony takiej kultury organizacyjnej to wysoka motywacja, zaangażowanie i lojalność, wysoki kapitał zaufania, poczucie stabilności, promowanie przedsiębiorczości jednak konsekwencją tego stanu rzeczy jest także czasami dążenie do osiągania wykluczających się celów grupa rodzinna może na przykład zabiegać o przeprowadzenie mechanizmów sukcesji i o podział władzy w ramach rodziny, z kolei grupa pozarodzinna może dążyć do włączenia osób spoza rodziny do kadry kierowniczej firmy rodzinne unikają możliwości utraty kontroli w firmie i podejmowania decyzji, które mogą pociągnąć za sobą ograniczenie tej kontroli

Tabela 2.2. Cechy charakterystyczne przedsiębiorstw rodzinnych

Cecha Charakterystyka

Paternalizm jako styl kierowania Kierowanie przedsiębiorstwem rodzinnym opiera się na zasadach, które można określić jako familiaryzm w biznesie.

Ciągłość i tradycja jako perspektywa działania

Działanie dla dobra pokoleń i konieczność utrzymania przedsiębiorstwa w rękach rodziny i dla rodziny.

Nieufność jako filozofia działania Autonomia, niezależność, poleganie na własnych siłach to podstawowe czynniki wpływające na decyzje strategiczne w firmie rodzinnej. Implikują one potrzebę korzystania z wewnętrznych źródeł finansowania oraz trwałego uniezależnienia się od dostawców, a także prowadzą do nieangażowania się w działalność na odległych rynkach.

Nepotyzm jako zasada doboru kadr Rezerwowanie pozycji kierowniczych dla członków rodziny.

Kapitał własny jako podstawowe źródła finansowania

Finansową bazę dla tego typu przedsiębiorstw stanowią m. in. oszczędności właściciela i jego rodziny, środki odziedziczone, niekiedy pożyczki od krewnych lub znajomych.

Hermetyczność jako stosunek do świata zewnętrznego

Przedsiębiorcy dążą do zamanifestowania swojej obecności na rynku lokalnym, chcą zdobyć szacunek lokalnej społeczności. Jednocześnie dokładają wielu starań, aby stworzyć zasłonę tajemniczości i niedostępności w stosunku do spraw rodziny i przedsiębiorstwa.

Ograniczone ryzyko jako podstawa podejmowania działalności

Perspektywa zmniejszenia lub utraty majątku rodziny, potencjalna strata w przedsiębiorstwie, wiara w sprawdzone metody z przeszłości to wystarczające hamulce działań obarczonych nadmiernym ryzykiem.

Emocje jako podstawa działania W firmach rodzinnych niewiele działań opiera się na precyzyjnym planie. Większość działań opiera się na spontanicznych decyzjach, emocjonalnym stosunku właścicieli do przedsiębiorstwa.

Lojalność i zaufanie jako trzon kultury organizacyjnej

Lojalność i zaufanie to bardzo ważne elementy kultury organizacyjnej firmy rodzinnej. Chodzi tu szczególnie o lojalność pracowników względem firmy, zarówno członków rodziny, jak i pozostałych osób.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: ł sułkowski, K safin, Problematyka przedsiębiorstw rodzinnych, w: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, op cit , s 102

pozytywną stroną takiego antagonizmu jest wykorzystanie twórczego potencjału związanego z napięciami między grupą rodzinną i nierodzinną poprzez promowanie zmian i nowych rozwiązań, takich jak internacjonalizacja z kolei do słabości związanych z występowaniem takich antagonizmów można zaliczyć:


dyskryminowanie pracowników o wysokich kwalifikacjach, spoza rodziny, rozpowszechnianie się nepotystycznych praktyk organizacyjnych, kreowanie autokratycznych wzorców przywództwa, promowanie konformizmu Wymienione słabości można w znacznym stopniu wyeliminować dzięki odpowiedzialnej i świadomej działalności osoby zarządzającej osoba ta powinna dążyć do utrzymania równowagi między wartościami rodzinnymi i pozarodzinnymi, opierając się na związanych z nimi możliwościach4

Wyniki badań przeprowadzonych przez W popczyka i a Winnicką popczyk5 pokazują, że główne cele i wartości firmy rodzinnej to:

konieczność osiągania zysku dla zapewnienia materialnego bytu najbliż•szym,sprawdzenie własnej inwencji w działalności gospodarczej,•pogłębienie wiedzy, rozwijanie posiadanych zdolności i umiejętności, praca •w wyuczonym zawodzie,samorealizacja, dowartościowanie, realizacja własnych pragnień i dążeń, satys•fakcja z osiągniętych wyników 72 % ankietowanych właścicieli firm stwierdziło, że najważniejszym celem

jest rozwój firmy poprzez planowane pomnażanie zysku, zwiększenie wielkości produktów i poprawę ich jakości, redukcję kosztów oraz zdobycie trwałej przewagi konkurencyjnej badania te wykazały, że 44 % przedsiębiorstw finansuje swoją działalność wyłącznie ze środków własnych, pozostałe 56 % korzysta z kredytów bankowych, do których właściciele firm podchodzą z rezerwą te same badania wskazały na to, że w znacznej większości badanych przedsiębiorstw rodzina znacząco wspiera funkcjonowanie firmy, a także aktywnie włącza się w prowadzenie przedsiębiorstwa jeśli chodzi o formy zaangażowania rodziny (współmałżonka, dzieci czy też rodzeństwa), za najważniejsze uznaje się następujące elementy:

wkład pracy członków rodziny,•inwestowanie przez członków rodziny w firmę,•wsparcie duchowe i moralne członków rodziny,•zaangażowanie członków rodziny w początkowym okresie działalności •firmy,służenie radą, dzielenie się własnymi spostrzeżeniami, ustawiczne podnoszenie •kwalifikacji

4 ł sułkowski, Organizacja a rodzina. Więzi rodzinne w życiu gospodarczym, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2004, s 138–147

5 W popczyk, a Winnicka popczyk, Przedsiębiorczość rodzinna w świetle badań własnych, w: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, op cit , s 61–75


2.3. Przegląd modeli internacjonalizacji firmy w aspekcie umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych

pojęcie internacjonalizacji i globalizacji przedsiębiorstwa można odnieść zarówno do całych gospodarek, jak i do najważniejszych uczestników procesów związanych z konkurencją międzynarodową, czyli do przedsiębiorstw spośród wielu koncepcji internacjonalizacji firmy największą popularność zdobył tzw model uppsalski model ten prezentuje zachowanie przedsiębiorstw, które w sposób etapowy, sekwencyjny coraz bardziej angażują się w obsługę rynków zagranicznych, oraz podkreśla znaczenie dopasowania wewnętrznych możliwości firmy (wiedzy, zasobów) do otoczenia zagranicznego twórcy tego modelu, j johanson oraz f Wiedersheim paul6, zidentyfikowali trzy rodzaje okoliczności, które towarzyszą ekspansji zagranicznej, a mianowicie:

ekspansję poprzedza sukces odniesiony na rynku wewnętrznym; jest ona •konsekwencją wielu decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie;ekspansja rozpoczyna się od rynków zlokalizowanych blisko pod względem •geograficznym, istotne są także różnice kulturowe między poszczególnymi rynkami, które związane są z wieloma czynnikami, m in językowymi, kulturowymi, poziomem rozwoju gospodarczego itp ;wejście na nowe rynki rozpoczyna się zwykle od działań eksportowych, •a dopiero potem podejmowane są działania wymagające większego zaangażowania ekspansja zagraniczna, prowadzona przez przedsiębiorstwo, może przy

bierać różne formy istnieją także różne sposoby wejścia na rynki zagraniczne, m in eksport, powiązania kooperacyjne z partnerem zagranicznym (kooperacja niekapitałowa, kapitałowa czy sojusze strategiczne) oraz samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej przedsiębiorstwo może realizować strategię umiędzynarodowienia swojej działalności samodzielnie lub z innymi podmiotami

jako ograniczenia sekwencyjnego procesu internacjonalizacji wymienia się m in :

brak wiedzy o rynkach zagranicznych,•nieposiadanie zasobów niezbędnych do ekspansji,•świadomość ryzyka związanego z wejściem na nowy rynek zagraniczny,•

6 j johanson, f Wiedersheim paul, The internationalization of the firm: four Swedish cases, „journal of management studies” 1975, Vol 12(3), s 305–323, za: m K Witek hajduk, Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010, s 44–45


dystans psychiczny oraz geograficzny między rynkiem macierzystym a ryn•kiem ekspansji,koszty transportu, bariery językowe •W modelu uppsalskim wyróżnia się cztery zasadnicze etapy internacjonalizacji

W pierwszym z nich występuje brak regularnego eksportu, firma nie angażuje zasobów za granicą oraz nie posiada prawie żadnych informacji o rynku Występowanie eksportu za pośrednictwem niezależnych agentów uruchamia proces zaangażowania zasobów i zbierania informacji odnośnie do możliwości sprzedaży na danym rynku zagranicznym W kolejnej fazie procesu umiędzynarodowienia firma tworzy filię handlową za granicą przedsiębiorstwo zdobywa coraz więcej informacji o warunkach sprzedaży i o ewentualnym sposobie zaangażowania kolejnych zasobów na danym rynku najbardziej rozwiniętą fazą procesu internacjonalizacji jest utworzenie własnego zakładu produkcyjnego za granicą, co zmusza przedsiębiorstwo do posiadania relatywnie największej wiedzy o rynku docelowym i wymaga największego zaangażowania zasobów

inną sekwencję faz umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa zaproponował j cieślik7 zdaniem tego autora etapowość znajduje odzwierciedlenie w rosnącym udziale operacji zagranicznych w całokształcie działalności przedsiębiorstwa, we wzrastającej liczbie rynków zagranicznych oraz w przechodzeniu od stosunkowo prostych do bardziej złożonych form umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa Wyodrębnia on trzy etapy tego procesu, a mianowicie:

etap internacjonalizacji w sferze wymiany towarowej – kontakt przedsiębior•stwa z rynkami zagranicznymi istnieje poprzez eksport własnych wyrobów i/ lub import potrzebnych surowców, materiałów, podzespołów itp ;etap internacjonalizacji produkcji – podjęcie decyzji o produkcji za granicą;•etap ponadnarodowy – w procesie podejmowania decyzji o charakterze stra•tegicznym przedsiębiorstwa dążą do optymalizacji procesów gospodarczych w skali świata, tym samym traci na znaczeniu tradycyjny podział na kraj macierzysty oraz na rynki zagraniczne Każda z wymienionych faz, w przypadku zarówno modelu uppsalskiego,

jak i modelu zaproponowanego przez j cieślika, wymaga zaangażowania odmiennych zasobów, a także wiedzy o docelowych rynkach zagranicznych do dokonania ekspansji konieczne są dwa rodzaje wiedzy:

wiedza uniwersalna, transferowalna z jednego kraju do drugiego,•

7 j cieślik, Zarys teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, sgpis, Warszawa 1987, za: m gorynia, b jankowska, Teorie internacjonalizacji, „gospodarka narodowa” 2007, nr 10, s 26


wiedza specyficzna, dotycząca konkretnego rynku zagranicznego, zdobyta •jedynie poprzez aktywną działalność na danym rynku8 zdaniem m goryni9 w badaniach dotyczących procesu umiędzynarodowienia

często nie uwzględnia się rozlicznych kontaktów i relacji łączących firmę z różnymi podmiotami znajdującymi się w jej otoczeniu takie podejście, zwane sieciowym (ang network approach), wyróżnia uwzględnienie kontekstu społecznego zachowań firmy, która jest postrzegana jako część szerszego systemu, w którym z kolei poszczególne jego ogniwa wzajemnie na siebie wpływają zgodnie z podejściem sieciowym zdolność firmy do nawiązywania relacji i współpracy z innymi podmiotami gospodarczymi jest ważniejsza niż posiadanie przez firmę specyficznych przewag konkurencyjnych Wejście na nowy rynek wymaga stworzenia sieci powiązań na tym rynku gdy firma zaczyna swoją międzynarodową działalność, nie posiada jeszcze licznych i rozbudowanych relacji z firmami zagranicznymi Wiedza firmy o rynkach zagranicznych jest ograniczona, a jej doświadczenie niewielkie podjęcie ekspansji zagranicznej wiąże się z trudnościami związanymi zarówno z dostosowaniem własnych zasobów do prowadzenia tej ekspansji, jak i z pozyskaniem nowych zasobów zdaniem tego autora w przypadku małej firmy inicjatywa dotycząca ekspansji zagranicznej pochodzi raczej od jej otoczenia podmioty takie w pierwszej kolejności korzystają z pomocy agentów i innych pośredników, dobrze znających dany rynek i dobrze na nim funkcjonujących ponadto współpraca z nimi nie pociąga za sobą większych nakładów inwestycyjnych

jak twierdzą m gorynia i b jankowska, „praktyka gospodarcza zawsze dostarczała wielu przykładów na to, że koncepcja konwencjonalnego i stopniowego procesu internacjonalizacji nie ma charakteru uniwersalnego”10 Krytycy teorii etapowej podkreślali fakt, że wiele przedsiębiorstw rezygnuje z poszczególnych etapów zaprezentowanych w modelu uppsalskim, szybko przechodzi bowiem do bardziej zaawansowanych i wymagających większego zaangażowania zasobów form ekspansji zagranicznej, wchodząc na rynki odległe z punktu widzenia dystansu psychicznego oraz geograficznego takie zjawisko zauważono w przypadku korporacji transnarodowych oraz przedsiębiorstw z branż nowoczesnych technologii przedsiębiorstwa te na wczesnym etapie funkcjonowania zorientowane są na obsługę rynków zagranicznych firmy tego typu określa się mianem born

8 m gorynia, b jankowska, op cit , s 22–24 9 m gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, polskie Wydawnictwo ekono

miczne, Warszawa 2007, s 76–80 10 m gorynia, b jankowska, op cit , s 31


globals czy też infant multinationals11 z badań wynika, że są to zwykle małe lub średnie przedsiębiorstwa, najczęściej działające w branżach zaawansowanych technologii, które w ciągu kilku lat od powstania osiągnęły znaczący poziom sprzedaży na rynkach zagranicznych12

tak dzieje się w przypadku korporacji międzynarodowych i sektora usługowego Korporacje te dysponują ogromnymi zasobami oraz posiadają doświadczenie międzynarodowe, umożliwiające im omijanie poszczególnych etapów zdaniem autorów zjawisko „przeskakiwania” poszczególnych faz etapowego procesu internacjonalizacji będzie przybierało na sile powodem tego jest m in dynamiczny rozwój nowoczesnych technik teleinformacyjnych, głównie internetu, który w bezprecedensowy sposób likwiduje bariery geograficzne i umożliwia uruchomienie wirtualnych filii na całym świecie jego wykorzystanie może w sposób zdecydowany wpływać na relacje z dotychczasowymi klientami, dystrybutorami i dostawcami oraz przyczynić się do znalezienia kolejnych klientów i dystrybutorów na rynkach zagranicznych do pozostałych przyczyn zjawiska związanego z omijaniem poszczególnych faz w procesie internacjonalizacji można zaliczyć następujące kwestie:

firmy dysponują ogromnymi zasobami (zwłaszcza finansowymi), a zatem kon•sekwencje ewentualnego niepowodzenia byłyby niewielkie,warunki na danym rynku zagranicznym są bardzo stabilne, a wiedza o nim •może być zdobyta w inny sposób niż poprzez stopniowe zdobywanie doświadczenia,firma posiada już znaczne doświadczenie w działalności na rynku o bardzo •zbliżonych cechach,małe rozmiary rynku zagranicznego mogą zdecydować o zaniechaniu budowy •własnej filii produkcyjnej najnowsze badania w zakresie umiędzynarodowienia działalności przed

siębiorstw prezentują stanowisko kompromisowe, które opiera się na koncepcji eklektycznego wykorzystania dorobku wszystkich zaprezentowanych teorii13 jak zauważają g hedlund i a Kverneland14, bardzo istotnym czynnikiem mającym wpływ na kształt procesu internacjonalizacji jest struktura organizacyjna przedsiębiorstwa podejmującego ekspansję zagraniczną badacze zauważyli, że tendencja do decentralizacji struktur przedsiębiorstw działających na rynkach zagranicz

11 m K Witek hajduk, op cit , s 61 12 p mcdougall, b m oviatt, Toward a theory of international new ventures, „journal of inter

national business studies” 1994, no 25(1), s 48, za: m K Witek hajduk, op cit , s 63 13 m gorynia, b jankowska, op cit , s 41 14 g hedlund, a Kverneland, Are Establishments and Growth Strategies for Foreign Markets

Changing?, paper presented at 9th conference of european international business academy, oslo 1983, s 18–20, za: m gorynia, b jankowska, op cit , s 29


nych sprzyja procesowi internacjonalizacji jest to bardzo istotne spostrzeżenie z punktu widzenia zazwyczaj scentralizowanych struktur funkcjonujących w firmach rodzinnych

Warto przeanalizować motywy podejmowania działalności zagranicznej przez przedsiębiorstwa za m K Witek hajduk można je podzielić na wewnętrzne oraz zewnętrzne te pierwsze związane są z celami strategicznymi firmy, tj :

z dążeniem do zwiększenia wielkości sprzedaży przedsiębiorstwa w warunkach •ograniczenia możliwości zbytu na rynku krajowym oraz braku możliwości rozwoju przedsiębiorstwa;z dążeniem do zwiększenia sprzedaży na rynkach zagranicznych, gdy możli•wości produkcyjne przedsiębiorstwa pozostają niewykorzystane;z dążeniem do tworzenia czy też utrzymania przewagi konkurencyjnej w efekcie •uzyskania zasobów i pozyskania kooperantów na rynkach zagranicznych lub walki z konkurentem zagranicznym na rynku krajowym;z dążeniem do obniżenia kosztów poprzez m in osiągnięcie korzyści skali •i zakresu oraz poprzez korzyści wynikające ze zdobytej wiedzy i z doświadczenia;z dążeniem do ograniczenia lub dywersyfikacji ryzyka działalności przedsię•biorstwa;z posiadaniem przez przedsiębiorstwo unikatowej technologii, a także pro•duktów, reputacji, marek, know‑how;z dysponowaniem unikatową wiedzą o rynku zagranicznym lub o zagranicz•nych partnerach;z osobistym zaangażowaniem i motywacją kadry zarządzającej przedsiębior•stwem do wewnętrznych uwarunkowań zalicza się również zasoby oraz przewagi

konkurencyjne Według j barneya15 zasoby są to „wszystkie aktywa, umiejętności, procesy organizacyjne, atrybuty przedsiębiorstwa, informacje, wiedza, kontrolowane przez przedsiębiorstwo i umożliwiające przygotowanie i wdrożenie strategii służącej poprawie efektywności” zasoby będące źródłem przewagi konkurencyjnej powinny być użyteczne, rzadkie i trudne do naśladowania oraz trudne do zastąpienia istnieje wiele sposobów na osiągnięcie przewagi konkurencyjnej można do nich zaliczyć m in :

inwestycje w nowe technologie,•outsourcing• procesów pracochłonnych na rynki, na których płace są niższe,

15 j barney, Firm resources and sustained competitive advantage, „journal of management” 1991, Vol 17, s 99–105


ekspansję na rynki zagraniczne, jako sposób na osiągnięcie efektu skali,•wzmacnianie w całej firmie kultury opartej na wiedzy i ciągłym uczeniu się,•implementację innowacji nie tylko w ramach wytwarzanego produktu, lecz •także w takich dziedzinach, jak marketing czy relacje z klientami do zewnętrznych motywów polityczno prawnych m K Witek hajduk zali

czyła:liberalizację handlu światowego i związane z tym ograniczanie barier taryfo•wych i pozataryfowych,tendencje integracyjne w gospodarce światowej (np akcesję polski do Unii •europejskiej),deregulacje i prywatyzacje w określonych branżach,•decyzje z zakresu polityki handlowej, inwestycyjnej i fiskalnej, zarówno w kraju •goszczącym, jak i w kraju macierzystym,ujednolicanie standardów technicznych i ekologicznych w skali międzyna•rodowej,rosnącą międzynarodową jednorodność potrzeb i preferencji nabywców,•umiędzynarodowienie dostawców danego przedsiębiorstwa,•umiędzynarodowienie działalności biznesowej konkurentów,•internacjonalizację instytucji świadczących usługi marketingowe,•bliskość kulturową lub geograficzną,•dostępność na rynkach zagranicznych tańszych i lepszych źródeł zaopatrzenia •i/ lub czynników produkcji16 z zaprezentowanych koncepcji wynika, że nie istnieje jedna teoria wyjaśnia

jąca zagraniczną ekspansję firmy W związku z tym zasadne jest, jak się wydaje, łączenie różnych podejść badawczych, szczególnie w przypadku tak złożonego procesu, jakim jest internacjonalizacja przedsiębiorstw rodzinnych

2.4. Zachowania strategiczne przedsiębiorstw rodzinnych w kontekście umiędzynarodowienia działalności

W badaniu kwestii dotyczących rozwoju zarządzania strategicznego dużo uwagi poświęca się zagadnieniom związanym z wielkimi korporacjami zwrócenie uwagi na rolę małych i średnich przedsiębiorstw, również tych o rodzinnym charakterze, doprowadziło do opracowania takich metod i technik zarządzania, które poprzez swoją uniwersalność można zastosować zarówno w dużych, jak i w małych

16 m K Witekhajduk, op cit , s 81–83


przedsiębiorstwach W polsce dopiero po 1989 r odrodziła się przedsiębiorczość rodzinna przedsiębiorcy dopiero z czasem zdali sobie sprawę z rodzinnego charakteru prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych przez firmę grant Thorton już w 1999 r 41% przedsiębiorstw uznało prowadzoną przez siebie działalność za rodzinną na cele strategiczne tego rodzaju firm wpływają dwie zróżnicowane grupy czynników: rodzinna własność i zaangażowanie w prowadzoną działalność W przedsiębiorstwach rodzinnych rodzina wpływa bezpośrednio na wybór strategii, natomiast wpływ wartości i kultury rodzinnej ma nadrzędne znaczenie dla sposobu podejmowania decyzji zapadających w tego rodzaju podmiotach gospodarczych17

zgodnie z koncepcją K obłoja jedna ze szkół strategii – szkoła zasobowa – zakłada, że sukces firmy rodzi się wewnątrz organizacji Koncepcja ta zakłada, że niezbędne do zrozumienia organizacji jest poznanie jej unikalnych zasobów i umiejętności Wcześniej w celu wytłumaczenia zjawiska ponadprzeciętnych wyników rynkowych prowadzono analizę rynku i produktu przedsiębiorstwa zaczęły szukać unikalnych zasobów i kompetencji wewnątrz swoich organizacji teoria zasobowa sugeruje, że posiadanie pewnych specyficznych zasobów może być źródłem przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwo jest w posiadaniu dwóch podstawowych rodzajów zasobów – materialnych i niematerialnych Wśród tych pierwszych możemy wyróżnić środki finansowe, środki trwałe i obrotowe, kapitał ludzki i reputację przedsiębiorstwa zasoby niematerialne to własność intelektualna, tajemnice handlowe, licencje, kontrakty, osobiste sieci kontaktów, kultura organizacyjna czy wiedza pracowników zgodnie z założeniami tej szkoły zasoby strategiczne, które mają być podstawą do stworzenia przewagi nad konkurentami, są cenne, rzadkie i trudne do imitacji powinny być lokowane tam, gdzie przedsiębiorstwo będzie mogło je jak najefektywniej wykorzystać szkoła zasobowa zakłada, że bardzo istotną rolę w tym procesie odgrywają takie czynniki, jak: wiedza i umiejętności kadry kierowniczej oraz umiejętności zdobywania wiedzy przez przedsiębiorstwo poprzez zdobywanie nowych doświadczeń organizacja ciągle rozbudowuje swoje zasoby materialne i niematerialne W przypadku firm o charakterze rodzinnym tym specyficznym zasobem jest podsystem rodziny Umożliwia on skorzystanie z sieci zaangażowanych pracowników i członków rodziny, środków finansowych rodziny, a przede wszystkim z zasobów wiedzy, których unikalność jest zazwyczaj wynikiem długiego procesu gromadzenia doświadczenia w przedsiębiorstwie przy realizacji strategii internacjonalizacji

17 a mariański, Strategie rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, w: Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, op cit , s 180–187


ważne jest też regularne poszukiwanie i otwarcie na wiedzę, kontakty, nie mniej ważna jest chęć zdobycia nowego doświadczenia18 W procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwo powinno wykorzystać w pełni swoje unikalne umiejętności i zasoby, aby w jak największym stopniu zminimalizować zagrożenia związane z wejściem na nowe rynki i wykorzystać nowe możliwości posiadanie silnej pozycji na rynku macierzystym umożliwia podjęcie decyzji o internacjonalizacji i stwarza możliwość osiągnięcia przyszłej zyskowności, wynikającej z prowadzenia działalności w skali międzynarodowej

ze strategią ukierunkowaną na rozwój w długim czasie firmy rodzinne stały się czynnikiem stabilizującym w zglobalizowanym świecie biznesu, podlegającym nieustannym zmianom jednakże przedsiębiorstwa rodzinne stoją przed koniecznością dostosowania swojej strategii do otoczenia, wyzwań, tj do globalnej konwergencji rynków, „kalifornizacji potrzeb” konsumentów oraz do ułatwień w podróżowaniu dotychczasowy model biznesowy tego typu podmiotów gospodarczych musi zmierzyć się ze zjawiskiem globalizacji, czyli m in z silną konkurencją ze strony graczy z rynków wschodzących i z potrzebą stałego poszukiwania innowacji aby przetrwać, firmy będące w rękach rodziny stoją przed koniecznością konsolidacji, umiędzynarodowienia i osiągnięcia wzrostu raport o wyzwaniach stojących przed europejskimi firmami rodzinnymi, opracowany przez instytut badawczy insead19, wskazuje, że aby pozostać konkurencyjne, firmy rodzinne powinny dokonać zmian o charakterze strukturalnym i strategicznym jedna z nich polega na zdobywaniu nowych kompetencji i na zwiększaniu nakładów na innowacje w dziedzinie produktu i marketingu

W wielu przedsiębiorstwach rodzinnych przetrwanie firmy jest najważniejszym celem, zwłaszcza w sytuacji, gdy właściciele zamierzają przekazać firmę następnym pokoleniom fakt ten przekłada się często na podejmowanie dobrze przemyślanych decyzji inwestycyjnych, które sprzyjają osiąganiu dobrych wyników w długim okresie Właściciele firm rodzinnych zazwyczaj angażują się w działania o długim horyzoncie czasowym, bardzo rzadko koncentrują się na osiągnięciu krótkoterminowych zysków członkowie rodziny zazwyczaj starają się aktywnie uczestniczyć w pracach przedsiębiorstwa, zwłaszcza poprzez zasiadanie w gremiach decyzyjnych oraz poprzez dokonywanie wyboru kadry zarządzającej, i w codziennym zarządzaniu operacyjnym tradycyjnie przedsiębiorstwa rodzinne koncentrują się na wytwarzaniu produktów wysokiej jakości w ściśle określonym segmencie W ostatnich

18 ibidem, s 195–197 19 Family Businesses in Europe: Growth, Trends and Challenges, White paper, insead, febru

ary 2007, http://www fbni org/fbn/web nsf/16e4e6ca389dbffe872575520068f1e5/b1b724d76cc58d5d872577ae0065aaa5/$file/csWhitepaper1 pdf [dostęp: 15 09 2012]


latach jednakże w wielu branżach nastąpił swobodny przepływ informacji i wiedzy, a także możliwy stał się zakup komponentów i technologii na całym świecie

Wyzwania związane z globalizacją powodują, że firmy rodzinne muszą na nowo przemyśleć swoje strategie, rozwijać nowe umiejętności i zwrócić uwagę zarówno na okazje, jak i na zagrożenia, jakie pojawiają się na zagranicznych rynkach Wyniki przeprowadzonego przez K leszczewską badania wskazują, że przedsiębiorstwa rodzinne najczęściej wybierają strategię opartą się na poszukiwaniu nowych rynków zbytu oraz na wzroście sprzedaży na dotychczasowych rynkach20

przez dziesięciolecia europejskie przedsiębiorstwa rodzinne i ich właścicieli przed zewnętrzną konkurencją i wrogimi przejęciami chroniły liczne formy współpracy i wymiana udziałów między nimi, do czego dochodziły także rządowe programy wsparcia, wykorzystywane m in we Włoszech czy w niemczech postępująca globalizacja, konkurencja ze strony firm z rynków wschodzących oraz stała konieczność poszukiwania innowacji wymagają zmian w funkcjonowaniu tradycyjnego przedsiębiorstwa rodzinnego model biznesowy oparty na „dynastii” firm rodzinnych w nowym otoczeniu nie ma większych szans na przetrwanie Wiele małych i średnich firm rodzinnych ulega presji konsolidacji, umiędzynarodowienia swojej działalności i osiągania wzrostu dla wielu przedsiębiorstw rodzinnych rynek krajowy jest obecnie zbyt mały mają one świadomość tego, że jeśli nie zdecydują się na ekspansję zagraniczną, mogą nie przetrwać aby być wiarygodnymi partnerami dla podmiotów zagranicznych, firmy te muszą skupić się na rozwoju oraz na efektywnym wykorzystywaniu posiadanych zasobów i na profesjonalnym zarządzaniu

bardzo trafnie sytuację polskich przedsiębiorstw realizujących strategię umiędzynarodowienia opisuje r florek, prezes zarządu firmy fakro, która jest polską firmą rodziną i jednym z czołowych producentów okien dachowych na świecie „W krajach europy zachodniej klienci są bardzo przywiązani do rodzimych produktów i jeżeli zdecydują się na zakup produktów z importu, to oczekują, że będą one znacznie tańsze od produktów rodzimych również administracja państwowa w europie zachodniej widzi korzyści z promowania własnych przedsiębiorców Własnych rynków bronią odpowiednimi przepisami, dotacjami, ubezpieczeniami czy też dodatkowymi certyfikatami natomiast europa Wschodnia to rynek, na którym polskie przedsiębiorstwa mogą konkurować – jak równy z równym – z przedsiębiorstwami zagranicznymi”21

20 K leszczewska, Strategie działania firm rodzinnych, „Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie” 2010, nr 1(14), s 74

21 Ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw produkcyjnych, Kpmg, 2010, www paiz gov pl/files/?id_plik=12666 [dostęp: 25 09 2012]


W celu rozpoczęcia tego procesu niektóre firmy rodzinne muszą wyjść poza swoją dotychczasową „strefę komfortu”, np poprzez zatrudnienie w firmie kadry kierowniczej średniego i wyższego szczebla spoza rodziny W wielu europejskich firmach, kontrolowanych przez rodzinę, wyzwania związane z umiędzynarodowieniem działalności podjęło nowe pokolenie menedżerów

2.5. Charakterystyka typów zachowań firm rodzinnych w procesie internacjonalizacji

zainteresowanie tematyką internacjonalizacji firm rodzinnych na świecie zdecydowanie rośnie – w ciągu kilku ostatnich lat przeprowadzono za granicą kilkanaście badań dotyczących tego zagadnienia jednakże ich wyniki są niespójne i często niejednoznaczne zdecydowana większość badań dotyczących tematyki rodzinnej poświęcona jest kwestiom sukcesji czy też relacjom rodzinnym panującym w firmie W polsce jest to wciąż temat słabo rozpoznany i wymaga badań zarówno o charakterze jakościowym, jak i o charakterze ilościowym za wskaźniki służące do pomiaru intensywności umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa badacze uznają najczęściej dane związane z liczbą obsługiwanych rynków, z udziałem obrotów zagranicznych w całkowitych obrotach przedsiębiorstwa czy też z osiągniętym udziałem w rynkach zagranicznych

pierwszym artykułem poświęconym tematyce umiędzynarodowienia firm rodzinnych jest opracowanie z 1991 r , w którym m a gallo i j sveen22 przedstawili wyniki swoich badań badacze wskazują, że umiędzynarodowienie działalności firmy rodzinnej może być zagrożeniem dla specyficznej natury tego typu podmiotów gospodarczych internacjonalizacja może doprowadzić do zmian w celach, strategii i w kulturze organizacyjnej firmy W szczególności konieczność zatrudnienia profesjonalistów z odpowiednimi umiejętnościami może znacząco wpłynąć na zmiany organizacyjne i na decentralizację procesu podejmowania decyzji pięć lat później m a gallo oraz c g garcia pont23 zidentyfikowali nowe czynniki występujące w procesie umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa, a mianowicie nastawienie i przygotowanie kadry zarządzającej zwrócili uwagę, że koncentracja na rodzimym rynku nie sprzyja umiędzynarodowieniu firm rodzinnych badacze wytypowali czynniki, które mają wpływ na internacjonalizację przedsiębiorstw

22 m a gallo, j sveen, Internationalizing the Family Business: Facilitating and Restraining Factors, „family business review ” 1991, Vol 4(2), s 181–190

23 m a gallo, c g garcia pont, Important Factors in Family Business Internationalization, „family business review” 1996, Vol 9(1), s 45–59


rodzinnych, na podstawie bezpośrednich wywiadów przeprowadzonych z dziesięcioma firmami rodzinnymi z hiszpanii, o zróżnicowanym poziomie internacjonalizacji na podstawie rozmów z właścicielami tych firm udało się im wyodrębnić dwadzieścia czynników o charakterze wewnętrznym i podzielić je na trzy kategorie (zob tab 2 3) zaprezentowane zmienne dotyczą specyficznych cech przedsiębiorstw rodzinnych, związanych z współwystępowaniem dwóch systemów – rodziny i przedsiębiorstwa

Tabela 2.3. Najważniejsze zmienne wpływające na internacjonalizację przedsiębiorstw rodzinnych

Czynniki hamujące internacjonalizację Czynniki wspierające internacjonalizację

Czynniki strategiczne

• większe możliwości rozwoju na rynku krajowym• produkty i usługi zorientowane na klienta krajowego• niedostateczny poziom technologiczny firmy• brak środków finansowych• wewnętrzny opór w firmie przeciwko wchodzeniu na

zagraniczne rynki

• zmniejszenie ryzyka finansowego, wynikającego z działalności tylko w jednym kraju

Kwestie związane z systemem rodziny

• brak członków rodziny przygotowanych do prowadzenia internacjonalizacji

• opór członków rodziny przed realizacją strategii internacjonalizacji

• brak doświadczenia w zakresie umiędzynarodowienia, wykazywany przez zarządzających firmą

• nowe możliwości pracy dzięki wejściu na zagraniczne rynki

• doświadczenie zdobyte przez młodszych członków rodziny na międzynarodowych rynkach

• członkowie rodziny zamieszkują w innych krajach

Nastawienie kadry zarządzającej

• niechęć do dzielenia się informacjami z podmiotami zewnętrznymi

• wewnętrzne konflikty• właściciel nastawiony negatywnie do procesu

internacjonalizacji

• koncentracja władzy w rękach członka rodziny zainteresowanego internacjonalizacją

• ukierunkowanie na długoterminowe cele• szybki proces podejmowania decyzji• członkowie rodziny zainteresowani internacjonalizacją• możliwość współpracy z innym członkiem rodziny

w procesie internacjonalizacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie: m a gallo, c g garciapont, Important Factors , op cit , s 47

s c okoroafo24 w 1999 r na podstawie wyników badań przeprowadzonych na 187 przedsiębiorstwach ze stanu ohio w Usa stwierdził, że większość firm rodzinnych nie podejmuje działań zmierzających do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw i nie kontroluje regularnie rynków zagranicznych pod względem pojawiających się dla nich szans na ekspansję autor zauważa również, że jeżeli firma rodzinna nie

24 s c okoroafo, Internationalization of Family Businesses: Evidence from Northwest Ohio, Usa, „family business review” 1999, no 12(2), s 147–158


zdecyduje się na podjęcie tego rodzaju działalności w pierwszym lub w drugim pokoleniu, bardzo trudno jej będzie zrobić to później p s davis i p d harveston25 dodali kolejne zmienne do badań dotyczących umiędzynarodowienia firm rodzinnych, a mianowicie: wiek i poziom wykształcenia właściciela oraz znacznie narzędzi teleinformatycznych, czyli czynniki szczególnie istotne w przypadku firm zarządzanych przez pierwsze pokolenie właścicieli z przeprowadzonych badań wynika, że przedsiębiorstwa rodzinne, podejmując ekspansję zagraniczną, chcą uzyskać dostęp do zgromadzonej na innych rynkach wiedzy i technologii, aby zapewnić możliwość przetrwania przedsiębiorstwa i przekazać je kolejnym pokoleniom zgodnie z badaniami e W K tsanga z 2001 r 26 internacjonalizacja jest dla firmy rodzinnej nieustannym procesem uczenia się i zdobywania doświadczenia

ostatnie badania koncentrują się na poszukiwaniu zależności między strukturą właścicielską a decyzją o realizacji strategii umiędzynarodowienia s a zahra27 w 2003 r zauważył, że wpływ struktury właścicielskiej oraz zaangażowania w proces umiędzynarodowienia może być uzależniony od poziomu zmotywowania rodziny właścicielskiej do poprawy wyników przedsiębiorstwa w długiej perspektywie W swoich badaniach zidentyfikował on zależność, jaka występuje między specyficzną formą systemu nadzoru funkcjonującego w tego typu podmiotach gospodarczych (chodzi tu zresztą o sam fakt, że dane przedsiębiorstwo jest firmą rodzinną) oraz zaangażowaniem rodziny a poziomem internacjonalizacji, mierzonym udziałem obrotów z zagranicą w całości obrotów oraz liczbą krajów, w których dane przedsiębiorstwo jest obecne Wyniki badania wskazały również na możliwość wzrostu poziomu umiędzynarodowienia działalności poprzez zaangażowanie członków rodziny, które jest podstawą rozwoju przedsiębiorstwa rodzinnego oznacza to, że im większa jest chęć do podjęcia ekspansji zagranicznej, tym intensywniej i szybciej może ona przebiegać W przypadku ograniczonego zaangażowania w proces internacjonalizacji lub jego braku rodzina może stać się jednym z najważniejszych wewnętrznych czynników hamujących podjęcie współpracy zagranicznej z punktu widzenia wcześniej opisanego modelu uppsalskiego zaangażowanie członków rodziny jest jedną z ważniejszych determinant procesu internacjonalizacji firmy W miarę jak organizacja zwiększa swój poziom umiędzynarodowienia, decyzje w znacznym stopniu stają się nieodwracalne, a poza tym wiele z nich wiąże się

25 p s davis, p d harveston, Internationalization of Organizational Growth: The Impact of Inter‑net Usage and Technology Involvement Among Entrepreneurled Family Businesses, „family business review” 2004, Vol 13(2), s 107–120

26 e W K tsang, Internationalizing the Family Firm: A Case Study of a Chinese Family Business, „journal of small business management” 2001, Vol 39, s 88–94

27 s a zahra, International Expansion of U.S. Manufacturing Family Businesses: The Effect of Ownership and Involvement, „journal of business Venturing” 2003, no 18(4), s 495–512


z wysokim ryzykiem zdaniem badaczy zaangażowanie rodziny ma dwa źródła: jedno, o charakterze zewnętrznym, związane jest z otoczeniem konkurencyjnym firmy, a drugie wynika wprost ze specyfiki firm rodzinnych s a zahra tłumaczy to altruizmem charakterystycznym dla firm rodzinnych jeśli firma uzna, że realizacja strategii umiędzynarodowienia jest korzystna dla firmy w długiej perspektywie, kadra kierownicza podejmie tego typu wyzwanie, bez względu na towarzyszący temu przedsięwzięciu wysoki poziom ryzyka j c casillas oraz f j acedo28 dzięki badaniu przeprowadzonemu w 2005 r znaleźli związek pomiędzy poziomem zaangażowania rodziny a stosunkiem do podejmowanego ryzyka, wiekiem firmy, korzystaniem ze środków pomocowych i wsparciem uzyskanym w tej dziedzinie ze strony instytucji z otoczenia gospodarczego firmy oraz doświadczeniem kierującego firmą

W innych badaniach skupiono się na analizie roli, jaką specyficzne zasoby będące w posiadaniu przedsiębiorstw rodzinnych odgrywają przy podejmowaniu decyzji dotyczących internacjonalizacji z fernandez i m j nieto29 w 2005 r powiązali poziom umiędzynarodowienia działalności danej firmy z możliwością uruchomienia niewykorzystanych zasobów, z występowaniem zmiany pokoleniowej, z zaangażowaniem sukcesorów w pracę w firmie oraz z rozwinięciem formalnych i nieformalnych kontaktów z innymi przedsiębiorstwami Wykazali oni, że istnieje związek między charakterem firmy (mowa tu oczywiście o firmie rodzinnej) a intensywnością realizowanego przez nią eksportu zauważyli też, że obecność zagranicznego udziałowca wpływa pozytywnie na intensywność procesu umiędzynarodowienia z drugiej strony w swoich badaniach, przeprowadzonych w 2005 r , s mendez requejo30 stwierdziła, że brak zasobów koniecznych do realizacji strategii umiędzynarodowienia nie jest przeszkodą dla firm rodzinnych autorka badania zaobserwowała większą skłonność do umiędzynarodowienia wśród firm, które przeszły już pierwszą zmianę pokoleniową i którymi zarządza drugie lub kolejne pokolenie właścicieli zwróciła również uwagę na wpływ poprzednich pokoleń na sposób prowadzenia firmy i na podejmowanie decyzji o charakterze strategicznym

W swoich badaniach c graves oraz j Thomas31 stwierdzili, że właściciele firm rodzinnych rzadziej decydują się na zatrudnianie menedżerów spoza firmy dodatkowo autorzy zauważyli, że badane firmy rodzinne nie są skłonne do pozyskiwania

28 j c casillas, f j acedo, Internationalization of Spanish Family SMEs – Analysis of Family Involvement, „international journal of globalization and small business” 2005, Vol 2, s 134–151

29 z fernandez, m j nieto, Internationalization strategy of small and medium ‑sized family business: Some influential factors, „family business review” 2005, Vol 18(1), s 77–89

30 s mendez requejo, Growth and internationalization of family business, „international journal of globalization and small business” 2005, Vol 2(2), s 122–133

31 c graves, j thomas, Internationalization of Australian family businesses: A managerial capa‑bilities perspective, „family business review” 2006, Vol 19, s 207–224


wsparcia i informacji od zewnętrznych doradców, w formie choćby ekspertyz przez nich opracowanych, czy od izb handlowych z ich badań wynika również, że w przypadku firm rodzinnych członek rodziny odpowiadający za kluczowe decyzje w przedsiębiorstwie decyduje o realizacji strategii internacjonalizacji ponadto badacze znaleźli pozytywny związek między dążeniem do rozwoju w długim terminie a realizacją strategii umiędzynarodowienia j c casillas, a m moreno oraz f j acedo32 w swoich badaniach zwrócili uwagę na firmy typu born global W przypadku tych firm już w pierwszym pokoleniu zdecydowano się na podjęcie działalności międzynarodowej, co autorzy badania wiążą z wizją długoterminowego rozwoju firmy przykładem przedsiębiorstwa rodzinnego o zasięgu międzynarodowym, które od momentu swojego powstania ukierunkowane jest na ekspansję zagraniczną, jest firma heineken autorzy zauważają również, że jeśli przedsiębiorstwo utrzymuje wiodącą pozycję na rynku macierzystym, to możliwości rozwoju na tym rynku są często ograniczone i wówczas pojawia się potrzeba wyjścia na rynki zagraniczne zdaniem badaczy posiadanie odpowiednich zasobów finansowych z pewnością sprzyja różnorodności form wchodzenia na rynki zagraniczne i szybkiej realizacji tego procesu autorzy, podczas prowadzenia swoich badań, zwrócili również uwagę na zjawisko sukcesji natura tego procesu ma długotrwały wpływ na kulturę organizacyjną firmy, wpływa na podział ról oraz na podział władzy, jaki dokonuje się pomiędzy pracownikami pochodzącymi z rodziny i pozostałymi zatrudnionymi pracownikami zdaniem autorów w przypadku firm rodzinnych można wyróżnić trzy główne determinanty ich umiędzynarodowienia, a mianowicie: orientację międzynarodową, wiedzę i zaangażowanie rodziny Kolejne czynniki wywierające bardzo istotny wpływ na internacjonalizację to, zdaniem autorów, wiedza i doświadczenie, będące w posiadaniu firmy dzięki zdobywaniu wiedzy i doświadczenia przedsiębiorstwa angażują się w kolejne, coraz bardziej skomplikowane, formy umiędzynarodowienia, co jest zgodne z sekwencyjnym modelem umiędzynarodowienia jak twierdzą twórcy tego modelu, j johanson i j e Vahlne33, jest to proces dwukierunkowy z jednej strony posiadanie odpowiedniej wiedzy, dotyczącej rynków zagranicznych, specyfiki prowadzonej na tych rynkach działalności biznesowej, i znajomość kultur narodowych, a drugiej strony zaangażowanie w działalność międzynarodową sprzyjają kumulowaniu tej wiedzy firmy typu born global wykazują niezmiernie wysoką umiejętność

32 j c casillas, a m moreno, f j acedo, Internationalization of Family Business: A Theoretical Model Based on International Entrepreneurship Perspective, „global management journal” 2010, Vol 3(2), s 18–35

33 j johanson, j e Vahlne, The mechanism of internationalism, „international marketing review” 1990, Vol 7(4), s 11–25


zdobywania znacznej ilości wiedzy w krótkim czasie jak zauważyli w swoich badaniach m a gallo i c g garcia pont34, firmy rodzinne mogą wejść w posiadanie często bardzo specyficznej wiedzy, dotyczącej umiędzynarodowienia, poprzez zatrudnienie specjalistów posiadających odpowiednie umiejętności i mających doświadczenie w tej dziedzinie innym sposobem, bardzo popularnym w przypadku firm rodzinnych, jest edukacja członków rodziny, sukcesorów (mowa tu zarówno o zdobytym wykształceniu, nauce języków obcych, jak i o pobytach za granicą)

2.6. Wyniki badań własnych

informacje zawarte w pierwszej części kwestionariusza badawczego pozwoliły przybliżyć sylwetki uczestniczących w badaniu właścicieli firm oraz stworzyć ogólną charakterystykę badanych podmiotów, uwzględniającą profil działalności firm, ich formę organizacyjno prawną, zasięg działalności i wielkość zatrudnienia Uczestniczące w badaniu pilotażowym przedsiębiorstwa działają w różnych branżach, zlokalizowane są w różnych częściach polski, prowadzą działalność gospodarczą na małą lub wielką skalę taki dobór firm do badania umożliwia poznanie opinii właścicieli przedsiębiorstw rodzinnych, mających różne doświadczenia biznesowe

Właściciele firm uczestniczących w badaniu to w większości osoby w wieku powyżej 50 lat (10 uczestników badań) czworo respondentów to osoby w wieku 36–50 lat, a tylko jeden respondent miał mniej niż 35 lat (zob tab 2 4) Wyższy niż średni w kraju wiek właścicieli firm, które zaproszono do udziału w badaniach, wynika z faktu, że uczestniczyły w nich w większości firmy, które stosunkowo długo funkcjonują na rynku poza tym wśród tych podmiotów jest więcej firm podejmujących działania związane z wchodzeniem na rynki zagraniczne

Tabela 2.4. Wiek właścicieli firm

Wyszczególnienie Liczba odpowiedzi % odpowiedzi

Do 25 lat 0 0

26–35 lat 1 6

36–50 lat 4 27

Powyżej 50 lat 10 67

Razem 15 100

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

34 m a gallo, c g garcia pont, op cit , s 45–59


Wykres 2.1. Wiek właścicieli firm

powyżej 50 lat67%

26-35 lat6%

36-50 lat27%


Właściciele przedsiębiorstw rodzinnych, uczestniczący w badaniu, to w zdecydowanej większości osoby, które legitymują się wyższym wykształceniem (13 respondentów) jeden z uczestników badania posiada wykształcenie średnie i jeden – zawodowe analiza profilu wykształcenia wskazuje, że wśród uczestników badania najliczniejszą grupę stanowią osoby z wykształceniem technicznym (9 osób) troje respondentów posiada wykształcenie ekonomiczne, jedna osoba – wykształcenie administracyjno prawne, jedna – humanistyczne i jedna – artystyczne

Tabela 2.5. Poziom wykształcenia właścicieli firm


Wyższe 13 87

Średnie 1 7

Zasadnicze zawodowe 1 7

Razem 15 100


Tabela 2.6. Profil wykształcenia właścicieli firm


Techniczne 9 60

Ekonomiczne 3 20

Administracyjno ‑prawne 1 7

Humanistyczne 1 7

Artystyczne 1 7

Razem 15 100



Wykres 2.2. Poziom wykształcenia właścicieli firm

techniczne

ekonomiczne

administracyjno-prawne

humanistyczne

artystyczne 1

9

3

1

1


z punktu widzenia celu przeprowadzonych badań istotną kwestią było poznanie doświadczenia respondentów w prowadzeniu firmy rodzinnej oraz umiejętności komunikowania się w językach obcych spośród ogółu objętych badaniem 9 właścicieli firm rodzinnych to pierwsze pokolenie prowadzące firmę, troje respondentów reprezentuje drugie pokolenie prowadzące firmę, jeden respondent należy do trzeciego pokolenia, a dwoje ankietowanych reprezentowało co najmniej czwarte pokolenie właścicieli firmy (zob tab 2 7) badani przedsiębiorcy prezentują stosunkowo wysoki poziom znajomości języków obcych dziewięcioro spośród nich zna więcej niż jeden język obcy – z reguły badani znają jeden język obcy biegle, drugi – w stopniu komunikatywnym czworo przedsiębiorców zadeklarowało znajomość jednego języka obcego na poziomie komunikatywnym, a dwoje przedsiębiorców nie posiada umiejętności porozumiewania się w żadnym obcym języku (zob tab 2 8)

Tabela 2.7. Które pokolenie właścicieli prowadzi firmę?*


Pierwsze 9 60

Drugie 3 20

Trzecie 1 7

Co najmniej czwarte 2 13

Razem 15 100

* pytanie pochodzi z oryginalnego kwestionariusza wypełnionego przez wszystkich badanych przedsiębiorców ta sama uwaga dotyczy pozostałych tabel i wykresów



Wykres 2.3. Które pokolenie właścicieli prowadzi firmę?

co najmniej czwarte

trzecie

drugie

pierwsze

2

1

3

9


Tabela 2.8. Znajomość języków obcych wśród właścicieli


Jeden język obcy 4 27

Więcej niż jeden język obcy 9 60

Brak znajomości języków obcych 2 13

Razem 15 100


Wykres 2.4. Znajomość języków obcych wśród właścicieli

jeden język obcy27%

więcej niż jedenjęzyk obcy

60%

brak znajomościjęzyków obcych

13%


2.7. Charakterystyka firm rodzinnych objętych badaniem

badane podmioty funkcjonują na rynku stosunkowo długo – aż 13 respondentów prowadzi działalność ponad 10 lat, tylko dwie firmy funkcjonują na rynku


od 6 do 10 lat (zob tab 2 9) nie było w badanej grupie przedsiębiorstw funkcjonujących krócej niż 5 lat niektóre firmy posiadają kilkudziesięcioletnią tradycję Udział w badaniach przedsiębiorstw rodzinnych z wieloletnim doświadczeniem w prowadzeniu działalności gospodarczej uzasadniała tematyka, której poświęcone były badania – firmy podejmują próby umiędzynarodowienia działalności z reguły po zdobyciu pewnego doświadczenia na rynku wewnętrznym długi czas funkcjonowania podmiotów na rynku pozwala przypuszczać, że opinie respondentów wyrażone w badaniu oparte są na bogatym doświadczeniu, zdobytym dzięki wieloletniemu prowadzeniu działalności gospodarczej

Tabela 2.9. Czas funkcjonowania firmy na rynku


6–10 lat 2 13

Powyżej 10 lat 13 87

Razem 15 100


Wykres 2.5. Czas funkcjonowania firmy na rynku

6-10 lat13%

powyżej 10 lat87%


ze względu na formę organizacyjno prawną wśród badanych podmiotów dominują firmy stanowiące własność osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą (7 podmiotów) trzy podmioty funkcjonują w formie spółek jawnych, jeden podmiot jest z punktu widzenia formalno prawnego gospodarstwem rolnym stosunkowy duży udział w badanej grupie stanowiły spółki kapitałowe: dwa przedsiębiorstwa zorganizowane są w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i dwa w formie spółki akcyjnej (zob tab 2 10)


Tabela 2.10. Forma organizacyjno -prawna przedsiębiorstw


Działalność gospodarcza osoby fizycznej 7 47

Spółka jawna 3 20

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 2 13

Spółka akcyjna 2 13

Inna jednostka organizacyjna (gospodarstwo rolne) 1 7

Razem 15 100


Wykres 2.6. Forma organizacyjno -prawna przedsiębiorstw

działalność gospodarczaosoby fizycznej

47%

spółka jawna20%

spółka z ograniczonąodpowiedzialnością

13%

spółka akcyjna13%

inna jednostka organizacyjna(gospodarstwo rolne)

7%


badane firmy rodzinne charakteryzują się stosunkowo wysokim przeciętnym zatrudnieniem (zob tab 2 11) Wśród nich były cztery mikroprzedsiębiorstwa (zatrudnienie do 9 osób) i trzy małe przedsiębiorstwa (zatrudnienie od 10 do 49 osób) najwięcej uczestniczących w badaniu podmiotów to przedsiębiorstwa średnie (zatrudnienie od 50 do 249 osób) na podkreślenie zasługuje fakt, iż wśród respondentów były dwa podmioty duże, zatrudniające więcej niż 250 osób struktura zatrudnienia w badanych firmach odbiega od struktury zatrudnienia obserwowanej w polskich przedsiębiorstwach – w polsce dominują mikroprzedsiębiorstwa nadreprezentacja w badanej próbie (w stosunku do liczby firm rodzinnych w polsce) podmiotów funkcjonujących w postaci spółek prawa handlowego, zatrudniających większą liczbę pracowników, niż to się dzieje zazwyczaj, to także próba osiągnięcia postawionego sobie celu badawczego – poszukiwania firm, które skutecznie podjęły próbę internacjonalizacji


Tabela 2.11. Wielkość zatrudnienia


Do 9 osób 4 27

10–49 osób 3 20

50–249 osób 6 40

Powyżej 250 osób 2 13

Razem 15 100


Wykres 2.7. Wielkość zatrudnienia

powyżej 250 osób13% do 9 osób

27%

10-49 osób20%

50-249 osób40%


firmy uczestniczące w badaniu zlokalizowane są w województwach: podlaskim, warmińsko mazurskim, mazowieckim, wielkopolskim Województwa te są zróżnicowane pod względem poziomu rozwoju gospodarczego, bliskości geograficznej rynków zagranicznych oraz tradycji przedsiębiorczych dobór do badania podmiotów funkcjonujących w różnych regionach kraju był celowy, miał bowiem umożliwić ocenę wpływu miejsca prowadzenia działalności gospodarczej na proces internacjonalizacji tej działalności przedsiębiorstwa rodzinne, zaproszone do udziału w badaniu, zlokalizowane są w miejscowościach zarówno małych, jak i bardzo dużych (zob tab 2 12) najliczniej reprezentowane były firmy prowadzące działalność gospodarczą w miastach liczących powyżej 100 tysięcy mieszkańców (5 podmiotów) cztery przedsiębiorstwa funkcjonują w miastach liczących od 50 do 100 tysięcy mieszkańców, jedno przedsiębiorstwo prowadzi działalność w mieście liczącym od 20 do 50 tysięcy mieszkańców trzy przedsiębiorstwa funkcjonują na wsi, a dwa w miastach liczących do 20 tysięcy mieszkańców na podkreślenie zasługuje fakt, że największe firmy uczestniczące w badaniu zlokalizowane są na wsi i w małych miejscowościach


Tabela 2.12. Lokalizacja firmy


Wieś 3 20

Miasto do 20 tys. mieszkańców 2 13

Miasto 20–50 tys. mieszkańców 1 7

Miasto 50–100 tys. mieszkańców 4 27

Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 5 33

Razem 15 100


Wykres 2.8. Lokalizacja firmy

miasto pow. 100 tys. mieszkańców

miasto 50-100 tys. mieszkańców

miasto 20-50 tys. mieszkańców

miasto do 20 tys. mieszkańcow

wieś 20%

33%

27%

7%

13%


interesująca w badaniach nad przedsiębiorczością rodzinną jest problematyka dotycząca struktury właścicielskiej w firmach rodzinnych i zaangażowania poszczególnych członków rodziny w prowadzenie przedsiębiorstwa Ważne jest także określenie, kto ma decydujący głos w strategicznych sprawach firmy z informacji uzyskanych w trakcie przeprowadzania wywiadów wynika, że najczęstszą formułą właścicielską w badanej grupie była firma rodzinna prowadzona przez właściciela z dziećmi (33 % respondentów) następne w kolejności formuły to firmy, w której jest jeden właściciel (27 % respondentów), i firmy stanowiące własność współmałżonków (20 %) najmniej w badanej próbie było firm rodzinnych, które stanowiły współwłasność rodziny z osobą obcą, i firm rodzinnych prowadzonych przez właściciela z innym członkiem rodziny (zob tab 2 13) W badanych firmach rodzinnych zatrudnieni byli najczęściej rodzice z dziećmi oraz pracownicy spoza rodziny (47 % odpowiedzi), a także rodzice z dziećmi (27 % odpowiedzi) W jednej firmie rodzinnej zatrudnieni byli tylko małżonkowie (zob tab 2 14)

niezależnie od konfiguracji właścicielskich i struktury zatrudnienia respondenci w zdecydowanej większości deklarowali, że decydujący głos w sprawach firmy ma właściciel (87 % odpowiedzi) tylko w jednym przedsiębiorstwie wskazano,


że w podejmowaniu strategicznych decyzji uczestniczą właściciele i menedżerowie spoza rodziny, a w jednym przedsiębiorstwie w podejmowaniu strategicznych decyzji uczestniczą członkowie rodziny i udziałowiec spoza rodziny (zob tab 2 15)

Tabela 2.13. Struktura właścicielska firmy


Jeden właściciel 4 27

Właściciel z żoną/mężem 3 20

Właściciel z dziećmi 5 33

Właściciel z innym członkiem rodziny 2 13

Właściciel z obcą osobą 1 7

Razem 15 100


Wykres 2.9. Struktura właścicielska firmy

jeden właściciel27%

właścicielz żoną/mężem

20%

właścicielz dziećmi

33%

właściciel z innymczłonkiem rodziny

13%

właściciel z obcą osobą7%


Tabela 2.14. Zatrudnieni członkowie rodziny


Tylko małżeństwo 1 7

Rodzice i dzieci 4 27

Rodzice i dzieci + pracownicy spoza rodziny 7 46

Inne związki rodzinne + pracownicy spoza rodziny 3 20

Razem 15 100



Tabela 2.15. Kto ma decydujący głos w sprawach firmy?


Właściciele 13 87

Właściciele + menedżerowie spoza rodziny 1 6,5

Właściciele + udziałowiec spoza rodziny 1 6,5

Razem 15 100


z uwagi na cel badań istotne jest zdefiniowanie, czym kierują się przedsiębiorcy rodzinni, podejmując działalność gospodarczą, i jakie cele zamierzają osiągnąć respondenci mogli wskazać wszystkie cele, które uznają za ważne w prowadzeniu firmy (zob tab 2 16) Uzyskane wyniki pokazują, iż przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu za najważniejsze cele działań uznają maksymalizowanie zysku, które pozwala firmie osiągnąć niezależność ekonomiczną (32 % odpowiedzi) i długookresowy stabilny rozwój (28 % odpowiedzi) tak określone cele działalności wskazywały przedsiębiorstwa rodzinne prowadzące działalność gospodarczą na większą skalę, stabilne, stosunkowo długo funkcjonujące na rynku za istotny motyw działalności 24 % respondentów uznało możliwość realizacji własnych pomysłów mniejsza liczba uczestniczących w badaniu przedsiębiorców jako najważniejsze cele działalności wskazała chęć utrzymania kontroli w firmie przez rodzinę (12 % odpowiedzi) i zachowanie rodzinnego charakteru firmy (4 % odpowiedzi) takie opinie wyrażali właściciele firm mniejszych, nienastawionych na ekspansywny rozwój, rozpoczynających dopiero funkcjonowanie na rynku

Tabela 2.16. Cele funkcjonowania firmy*


Maksymalizacja zysku prowadząca do niezależności ekonomicznej 8 32

Możliwość realizacji własnych pomysłów 6 24

Utrzymanie rodzinnego charakteru firmy 1 4

Chęć utrzymania kontroli w firmie przez rodzinę 3 12

Długookresowy stabilny rozwój 7 28

Razem 25 100

* respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź


objętych badaniem przedsiębiorców spytano, czy strategię realizowaną przez swoją firmę określiliby jako ryzykowną, czy zachowawczą przeprowadzone obserwacje i analiza literatury przedmiotu wskazują, że firmy rodzinne, w których


członkowie rodziny identyfikują swoje drogi życiowe z rozwojem i pomyślnością firmy, opowiadają się częściej niż firmy nierodzinne za kontynuacją przedsięwzięcia oraz za zachowaniem rodzinnej tradycji to przesądza o konserwatywnym charakterze zachowań strategicznych, gwarantującym długowieczność tych podmiotów, oraz o ostrożnym podchodzeniu do ryzyka W badanej grupie 40 % respondentów określiło, że ich zachowania rynkowe cechuje umiarkowane ryzyko, czyli firmy rzadko podejmują działania ryzykowne (zob tab 2 17) 33 % respondentów oceniło, że często podejmuje ryzykowne działania, ponieważ nie obawia się ryzyka pozostali uczestnicy badania określili charakter swoich zachowań rynkowych jako zachowawczy (rzadko podejmują ryzykowne działania biznesowe)

Tabela 2.17. Stosunek firmy rodzinnej do ryzyka w prowadzeniu działalności gospodarczej


Nie boimy się ryzyka, często podejmujemy ryzykowne wyzwania 5 33

Podejmujemy ryzyko, ale umiarkowane, robimy to, ale rzadko 6 40

Bardzo rzadko podejmujemy ryzyko, wolimy spokojną, ustabilizowaną działalność 4 27

Razem 15 100


2.8. Umiędzynarodowienie działalności firm rodzinnych

internacjonalizacja to jeden z przejawów włączania się gospodarki polskiej w gospodarkę światową W ujęciu teoretycznym internacjonalizację można rozpatrywać z punktu widzenia zarówno całej gospodarki, jak i pojedynczych podmiotów gospodarczych W niniejszym badaniu przyjęto perspektywę mikroekonomiczną i przeanalizowano zachowania przedsiębiorstw rodzinnych wchodzących na rynki zagraniczne W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że o internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa można mówić wtedy, gdy przynajmniej jeden spośród produktów (usług) oferowanych przez firmę jest powiązany z rynkiem zagranicznym celem podjętych badań empirycznych jest analiza procesu umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych i problemów związanych z wchodzeniem firm rodzinnych na rynki zagraniczne Uzasadnieniem przyjętego podejścia badawczego jest fakt, że problematyka internacjonalizacji firm rodzinnych jest zagadnieniem stosunkowo słabo rozpoznanym na gruncie polskim, wymaga przeprowadzenia kolejnych badań empirycznych i analiz, pozwalających


określić formy ekspansji zagranicznej firm rodzinnych, skalę tego zjawiska, i ocenić, czy istnieje jakaś specyfika zachowań podmiotów rodzinnych podejmujących proces internacjonalizacji w stosunku do firm nierodzinnych o podobnej skali i o podobnym profilu działania przeprowadzone badania pilotażowe mogą stanowić podstawę do określenia kolejnych problemów badawczych i do wyznaczenia kierunków dalszych badań

Uczestniczących w badaniu przedsiębiorców spytano, od jak dawna ich firma jest zaangażowana we współpracę z zagranicą i w którym roku swojego istnienia podjęła ona proces umiędzynarodowienia (zob tab 2 18) z uzyskanych informacji wynika, że w zdecydowanej większości przypadków proces internacjonalizacji trwa już długo tylko trzy firmy rodzinne prowadzą współpracę zagraniczną od 5 lat, a wszystkie pozostałe znacznie dłużej analiza odpowiedzi na pytanie, kiedy nastąpił początek procesu internacjonalizacji, pozwala wnioskować, że badane firmy w stosunkowo krótkim czasie od momentu rozpoczęcia działalności podjęły ekspansję zagraniczną siedem firm rozpoczęło proces internacjonalizacji w ciągu pierwszych pięciu lat istnienia rozpoczęcie współpracy międzynarodowej, w odczuciu respondentów, uwarunkowane było zarówno warunkami wewnętrznymi firmy, jak i warunkami zewnętrznymi

Tabela 2.18. Umiędzynarodowienie działalności firmy

Firma Od jak dawna firma jest zaangażowana we współpracę z zagranicą?

W którym roku swojego istnienia firma podjęła proces internacjonalizacji?

Krystian Sp. z o.o. 10 lat w 60. roku istnienia

JMP Flowers 26 lat w 9. roku istnienia

Firma produkująca membrany dachowe 91 lat od początku istnienia

Firma produkująca urządzenia elektroniczne 6 lat brak odpowiedzi

ANRO 12 lat w 15. roku istnienia

Mackar Wytwórnia Chemiczno ‑Kosmetyczna ponad 20 lat brak odpowiedzi

Firma z branży rolniczej 5 lat w 8. roku istnienia

OGRODOM Z.A.K. Truszkowski Sp. j. 15 lat w 5. roku istnienia

BTM Eurolinx 5 lat w 2. roku istnienia

Solaris Bus & Coach SA 12 lat w 4. roku istnienia

PPH EDPOL 20 lat od początku istnienia

K.R.U.K. TECHNIKA I ENERGIA Sp. z o.o. 15 lat w 10. roku istnienia

Firma z branży ogrodniczej 5 lat w 4. roku istnienia


Firma Od jak dawna firma jest zaangażowana we współpracę z zagranicą?

W którym roku swojego istnienia firma podjęła proces internacjonalizacji?

Zakład Przetwórstwa Mięsnego JBB 10 lat w 10. roku istnienia

Marcin Zaremski 23 lata od początku istnienia


przedsiębiorcy rodzinni pytani, czy wejście polski do Unii europejskiej zmieniło możliwości i warunki podejmowania działalności na rynkach międzynarodowych, w zdecydowanej większości udzielili odpowiedzi twierdzącej (11 odpowiedzi), dostrzegając w fakcie członkostwa polski w Ue takie pozytywne elementy, jak większe zaufanie partnerów zagranicznych do polskich firm czy stabilne reguły funkcjonowania na rynkach zagranicznych jeden z uczestników badania udzielił odpowiedzi negatywnej, a troje respondentów nie potrafiło udzielić jednoznacznej odpowiedzi na tak sformułowane pytanie (zob tab 2 19)

Tabela 2.19. Czy wejście Polski do UE ułatwiło internacjonalizację?


Tak 11 73

Nie 1 7

Trudno powiedzieć 3 20

Razem 15 100


Ważnym zagadnieniem w realizowanych badaniach jest kwestia motywów internacjonalizacji respondentów poproszono o wskazanie wszystkich istotnych ich zdaniem motywów podejmowania działalności na rynkach zewnętrznych (zob tab 2 20) opinie respondentów wskazują, że najczęstszym motywem internacjonalizacji jest poszukiwanie nowych rynków zbytu w sytuacji ograniczonych możliwości sprzedaży na rynku krajowym (21% odpowiedzi) ograniczone możliwości sprzedaży na krajowym rynku, w ocenie większości uczestników badań, to rezultat spadku koniunktury na rynku polskim Kolejnym motywem, ważnym dla przedsiębiorców rodzinnych, jest chęć dywersyfikacji ryzyka działalności gospodarczej, spowodowanej prowadzeniem produkcji lub sprzedaży na rynkach zagranicznych (13 % odpowiedzi) dywersyfikacja działalności poprzez wchodzenie na nowe rynki zagraniczne pozwala przedsiębiorcom rekompensować spadek koniunktury na rynku wewnętrznym po 11% wskazań


uzyskały następujące odpowiedzi: a) internacjonalizacja jest rezultatem posiadania rezerwy mocy wytwórczych przez firmy rodzinne, b) internacjonalizacja jest powodowana chęcią wykorzystania doświadczeń zdobytych na jednym rynku i przeniesienia ich na rynki zagraniczne rzadziej jako motywy umiędzynarodowienia wskazywano: fakt dostrzeżenia luki na rynku zagranicznym, chęć osiągnięcia efektu uczenia się na skutek podjęcia współpracy z partnerem zagranicznym, korzyści skali, pojawiające się wraz z podjęciem ekspansji zagranicznej czy wynikające z geograficznej bliskości rynku zbytu (po 8 % wskazań) najrzadziej jako przyczyny internacjonalizacji podawano takie czynniki, jak: korzystne warunki finansowe prowadzenia działalności za granicą, doświadczenia właściciela zdobyte na rynkach zagranicznych czy kulturowa bliskość rynku zagranicznego

Tabela 2.20. Motywy internacjonalizacji działalności gospodarczej*


Rezerwa mocy wytwórczych firmy 4 11

Dostrzeżenie luki na rynku zagranicznym 3 8

Korzystne warunki finansowe prowadzenia działalności za granicą (niskie koszty pracy, korzystne warunki podatkowe) 1 3

Dywersyfikacja ryzyka działalności gospodarczej na skutek prowadzenia sprzedaży lub produkcji na rynkach zewnętrznych 5 13

Dążenie do osiągnięcia efektu uczenia się na skutek podjęcia współpracy z partnerem zagranicznym 3 8

Konieczność zwiększenia sprzedaży za granicą w warunkach ograniczonych możliwości sprzedaży na rynku krajowym 8 21

Wykorzystanie doświadczeń zdobytych na jednym rynku w działaniach na kolejnych rynkach zagranicznych 4 11

Korzyści skali i zakresu, ujawniające się wraz z ekspansją zagraniczną 3 8

Doświadczenie właściciela firmy zdobyte na rynku zagranicznym 1 3

Geograficzna bliskość rynku zagranicznego 3 8

Bliskość kulturowa rynku zagranicznego 1 3

Nasze wyroby za granicą są tańsze niż wyroby rodzimych producentów 2 5

Razem 38 100

* respondenci mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź


internacjonalizacja działalności gospodarczej w literaturze przedmiotu charakteryzowana jest jako proces przebiegający według określonej sekwencji zdarzeń z jednej strony o wyborze ścieżki internacjonalizacji decyduje wiedza, jaką


posiadają firmy, i doświadczenie, jakie zdobyły one w prowadzeniu działalności na międzynarodowych rynkach z drugiej strony w tej kwestii liczą się także takie czynniki, jak: ich potencjał ekonomiczny, zdolność do uzyskania przewag konkurencyjnych i warunki otoczenia społeczno gospodarczego za mniej zaawansowane rodzaje współpracy międzynarodowej uważa się bierne formy umiędzynarodowienia, występujące wtedy, gdy firma krajowa importuje produkty lub surowce, kupuje licencje, zawiera umowy franczyzowe z partnerem zagranicznym jako franczyzobiorcą czynne formy umiędzynarodowienia, rozumiane jako eksport własnych produktów lub usług, sprzedaż licencji partnerowi zagranicznemu, podpisanie umowy franczyzowej z partnerem zagranicznym występującym w charakterze franczyzodawcy, utworzenie za granicą własnej filii albo oddziału handlowego lub produkcyjnego, to równocześnie bardziej rozwinięta forma internacjonalizacji

informacje uzyskane od właścicieli firm rodzinnych pozwalają stwierdzić, że w badanych podmiotach dominują mało zaawansowane formy internacjonalizacji działalności gospodarczej najczęstszą formą zaangażowania firm we współpracę z zagranicą jest import surowców i produktów – tę bierną formę umiędzynarodowienia realizuje 12 przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu pilotażowym (zob tab 2 21) jeden z podmiotów prowadzi import i równocześnie zakupił licencję od partnera zagranicznego realizowanie czynnych form internacjonalizacji deklaruje 12 firm (zob tab 2 22) najwięcej firm prowadzi eksport (8 odpowiedzi), jedna z firm rodzinnych biorących udział w badaniu jest równocześnie eksporterem i sprzedawcą licencji na podkreślenie zasługuje fakt, że działalność niektórych firm uczestniczących w badaniu cechują także bardziej zaawansowane formy umiędzynarodowienia: dwie firmy utworzyły filię handlową za granicą, a jedna firma utworzyła filię produkcyjną za granicą Żadne z badanych przedsiębiorstw nie posiadało umowy z partnerem zagranicznym występującym w charakterze franczyzodawcy

Tabela 2.21. Czy w Pani/Pana firmie występują bierne formy umiędzynarodowienia?


Import 12 80

Import + zakup licencji 1 7

Umowa franczyzowa z partnerem zagranicznym w charakterze franczyzobiorcy 0 0

Nie występują bierne formy umiędzynarodowienia 2 13



Tabela 2.22. Czy w Pani/Pana firmie występują czynne formy umiędzynarodowienia?


Eksport 8 53

Eksport + sprzedaż licencji partnerowi zagranicznemu 1 7

Utworzenie oddziału lub filii handlowej za granicą 2 13

Utworzenie oddziału lub filii produkcyjnej za granicą 1 7

Umowa franczyzowa z partnerem zagranicznym w charakterze franczyzodawcy 0 0

Nie występują czynne formy umiędzynarodowienia 3 20

Razem 15 100


W badaniu przeanalizowano także kwestię zasięgu działalności zagranicznej firm rodzinnych z uzyskanych rezultatów wynika, że proces umiędzynarodowienia działalności nie dokonuje się tylko w obrębie najbliższych krajów Żaden z respondentów nie stwierdził, że ma powiązania zagraniczne z jednym sąsiednim krajem (zob tab 2 23) najwięcej odpowiedzi przypisano określeniu, że współpraca międzynarodowa nawiązywana jest z odległymi krajami (6 odpowiedzi) pięć firm podejmuje współpracę zagraniczną z kilkoma sąsiednimi i z kilkoma odległymi krajami tylko trzy podmioty wskazały, że prowadzą działalność międzynarodową w kilku sąsiednich krajach Wyniki uzyskane w badaniu pilotażowym pozwalają wnioskować, że w dobie globalizacji odległość geograficzna nie jest kryterium decydującym o podejmowaniu współpracy z podmiotami zagranicznymi

Tabela 2.23. Zasięg działalności zagranicznej


Jeden sąsiedni kraj + jeden odległy kraj 1 7

Kilka sąsiednich krajów 3 20

Kilka sąsiednich krajów + odległe kraje 5 33

Odległe kraje 6 40

Razem 15 100


Kolejnym celem badawczym było poznanie sposobów przygotowania się firm rodzinnych do wejścia na rynki międzynarodowe postawione pytanie miało umożliwić ocenę aktywności firm rodzinnych w tym zakresie i określić, czy w procesie internacjonalizacji firmy rodzinne mogły liczyć na wsparcie ze strony instytucji zewnętrznych (zob tab 2 24) respondenci, odpowiadając na to pytanie, mogli wskazać dwie najważniejsze metody działania analiza udzielonych odpowiedzi


pozwala stwierdzić, że uczestnicy badania podejmowali różnorodne działania w celu nawiązania współpracy na rynkach zewnętrznych najczęstszym sposobem nawiązywania kontaktów zagranicznych, zdaniem badanych przedsiębiorców, jest uczestnictwo w targach zagranicznych (8 odpowiedzi) następne w kolejności odpowiedzi wskazywały na aktywne rozpoznawanie rynku docelowego, polegające na zbieraniu informacji o partnerach zagranicznych, otoczeniu i konkurentach (7 odpowiedzi) oraz na systematycznym poszukiwaniu informacji o możliwościach podjęcia współpracy zagranicznej (6 odpowiedzi) czworo przedsiębiorców wskazało, że rozpoczęcie procesu internacjonalizacji umożliwiły im kontakty własne i kontakty ich partnerów zagranicznych najmniej popularnym sposobem przygotowania się do wejścia na rynki zagraniczne, zdaniem uczestników badania, jest uczestniczenie w konferencjach branżowych

Tabela 2.24. W jaki sposób firma przygotowywała się do wejścia na rynki zagraniczne?*

Wyszczególnienie Liczba odpowiedzi

Uczestniczenie w targach zagranicznych 8

Uczestniczenie w konferencjach branżowych 2

Systematyczne poszukiwanie informacji o możliwościach podjęcia współpracy zagranicznej 6

Rozpoznawanie rynku docelowego: zbieranie informacji o partnerach zagranicznych, otoczeniu, konkurentach, trendach rynkowych 7

Kontakty własne i partnerów zagranicznych 4

* respondenci mogli wskazać dwie najważniejsze metody działania


Wykres 2.10. W jaki sposób firma przygotowywała się do wejścia na rynki zagraniczne?*

kontakty własne i partnerów zagranicznych

rozpoznawanie rynku docelowego: zbieranie informacji o partnerach...

systematyczne poszukiwanie informacji o możliwościach podjęcia współpracy...

uczestniczenie w konferencjach branżowych

uczestniczenie w targach zagranicznych 8

4

7

6

2

* respondenci mogli wskazać dwie najważniejsze metody działania



Udzielone przez respondentów odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki utrudniają lub hamują proces internacjonalizacji (zob tab 2 25), wskazują, że największe obawy właścicieli firm rodzinnych budzi ryzyko finansowe związane z prowadzeniem aktywności na rynkach zagranicznych (46 % odpowiedzi) równie niekorzystny jest dla nich brak wystarczających środków finansowych na prowadzenie procesu internacjonalizacji (27 % odpowiedzi)

Tabela 2.25. Jakie czynniki utrudniają lub hamują proces internacjonalizacji?


Brak wystarczających środków finansowych 4 27

Obawa przed utratą kontroli nad firmą 0 0

Brak wiedzy o możliwości współpracy z zagranicą 1 7

Brak zapotrzebowania za granicą na wyroby firmy, spowodowany kryzysem 2 13

Ryzyko finansowe 7 46

Brak mocy przerobowych 1 7

Razem 15 100


Według dwóch przedsiębiorców czynnikiem utrudniającym proces umiędzynarodowienia jest brak zapotrzebowania za granicą na wyroby firmy, spowodowany kryzysem ekonomicznym, który z kolei doprowadził do spadku koniunktury pojedyncze odpowiedzi wskazywały na brak mocy przerobowych firmy, który uniemożliwia rozszerzenie działalności na rynki zewnętrzne, i na brak wiedzy o możliwości współpracy z zagranicą nikt z respondentów nie określił, że powodem hamującym proces internacjonalizacji jest obawa przed utratą kontroli nad firmą

ocenę skutków umiędzynarodowienia działalności umożliwiły pytania otwarte, skierowane do uczestników badania przedsiębiorcy mieli wskazać, jakie są pozytywne, a jakie negatywne skutki internacjonalizacji respondenci w zdecydowanej większości wskazywali na pozytywne aspekty internacjonalizacji (zob tab 2 26) najczęściej pojawiały się opinie podkreślające możliwość poszerzenia rynku zbytu, zdobywania nowych doświadczeń i kontaktów, budowania sieci powiązań międzynarodowych i tworzenia rozpoznawalnej marki Większość przedsiębiorców uczestniczących w badaniu ocenia, że dotychczasowe działania na rynkach międzynarodowych częściej wiązały się z pozytywnymi doświadczeniami niż z negatywnymi


Tabela 2.26. Jakie są pozytywne skutki umiędzynarodowienia działalności?

„Nowe doświadczenia, większa chłonność rynku zagranicznego, zwiększenie portfolio produktów”„Nowe rynki zbytu (Polska nie jest w stanie wszystkiego wchłonąć)”„Poszerzanie wiedzy odnośnie do branży, zdobywanie kontaktów potrzebnych do dalszego rozwoju firmy, korzystanie z wiedzy bardziej rozwiniętych rynków, co pozwala antycypować rozwój rynku lokalnego”„Nowe rynki zbytu, potencjalnie wyższe zyski, rozszerzenie profilu produkcji, rozwój firmy”„Nowe kontakty biznesowe, nowi klienci – rozpoznawalność marki w branży”„Łatwiejszy dostęp to towarów z zagranicy (opakowania, surowce)”„Wzrost sprzedaży, większa rozpoznawalność marki, wzrost renomy firmy, dywersyfikacja ryzyka prowadzenia działalności, zwiększenie obszaru działań”„Zdobycie nowych rynków, nowe doświadczenia, specyficzne wymagania zmuszające firmę do rozwoju”„Nabywanie doświadczenia”„Rozwój firmy, zdobywanie doświadczenia rynkowego”„Nowy, poszerzony rynek zbytu, nowe sieci osobistych powiązań, możliwość realizacji swoich ambicji”


niepożądane z punktu widzenia prowadzenia przedsiębiorstwa skutki internacjonalizacji to według przedsiębiorców: wzrost kosztów działalności, wywołany m in ponoszeniem wydatków na promocję na rynkach zagranicznych, ryzyko finansowe, wynikające z działania w mniej znanych warunkach społecznoekonomicznych, i ryzyko inwestycyjne, związane z możliwością utraty zainwestowanego kapitału, z utratą płynności finansowej, a w konsekwencji z upadkiem przedsiębiorstwa (zob tab 2 27) Wśród wyrażonych opinii na uwagę zasługuje uwaga jednego z przedsiębiorców, który stwierdził, iż negatywnym skutkiem internacjonalizacji jest dodatkowa biurokracja związana z podejmowanymi działaniami

Tabela 2.27. Jakie są negatywne skutki umiędzynarodowienia działalności?

„Wzrost kosztów działalności”„Dodatkowa biurokracja”„Większa konkurencja”„Ryzyko finansowe związane z umiędzynarodowieniem działalności firmy”„Ryzyko inwestycyjne (ryzyko porażki, utraty zainwestowanego kapitału), utrata płynności finansowej, likwidacja działalności”


na pytanie o to, czy firmy rodzinne podejmowały działania zmierzające do wejścia na rynki zagraniczne samodzielnie czy we współpracy z innymi podmiotami, 12 respondentów odpowiedziało, że działało samodzielnie, tylko troje uczestników badania przystąpiło do działań na rynkach zagranicznych wspólnie z innymi przedsiębiorstwami (zob tab 2 28) Żadna z badanych firm nie korzystała w okresie rozpoczynania działalności na rynkach zagranicznych z pomocy firm


doradztwa gospodarczego ani z pomocy innych organizacji z otoczenia biznesu (100 % odpowiedzi „nie”) firmy rodzinne zapytane o to, czy prowadzą działalność gospodarczą samodzielnie, czy funkcjonują w ramach klastrów skupiających firmy o podobnym profilu działalności, w przeważającej większości odpowiedziały, że działają samodzielnie (14 odpowiedzi) tylko jedna firma działa w ramach klastra „naturalnie z podlasia”

Tabela 2.28. Czy działania zmierzające do wejścia na rynki międzynarodowe firma podejmowała samodzielnie?


Samodzielnie 12 80

We współpracy z innymi podmiotami 3 20

Razem 15 100


Kolejnym zagadnieniem analizowanym w badaniu jest kwestia wielkości obrotów z zagranicą respondentów spytano, jak duży udział w obrotach firmy stanowią obroty z zagranicą (zob tab 2 29) Udzielone odpowiedzi wskazują, że wśród uczestniczących w badaniu firm są zarówno podmioty, które posiadają niewielki udział obrotów z zagranicą – poniżej 5 % (trzy firmy), jak i firmy, które posiadają bardzo duży udział obrotów z zagranicą, wynoszący ponad 50 % ich obrotów ogółem (trzy firmy, spośród których jedna posiada obroty z zagranicą na poziomie około 90 %)

Tabela 2.29. Jak duży udział w obrotach firmy stanowią obroty z zagranicą?


Mniej niż 5 % 3 20

5–10 % 4 27

11–25 % 1 6

26–50 % 4 27

Powyżej 50 % 3 20

Razem 15 100



Wykres 2.11. Jak duży udział w obrotach firmy stanowią obroty z zagranicą?

20%

27%

6%

27%

20%

mniej niż 5%

5–10%

11–25%

26–50%

powyżej 50%


analiza źródeł finansowania internacjonalizacji działalności wskazuje (zob tab 2 30), że większość firm uczestniczących w badaniu finansowała ekspansję zagraniczną wyłącznie ze środków własnych (6 odpowiedzi) pięcioro uczestników badania określiło, że źródłem finansowania internacjonalizacji działalności były środki własne i kredyt (5 odpowiedzi) dwie firmy finansowały wejście na rynki zagraniczne ze środków własnych i ze środków Ue, a pojedyncze przedsiębiorstwa korzystały także ze wsparcia programów rządowych Właściciele firm rodzinnych, pytani o to, czy rozważają możliwość zaangażowania zewnętrznego wspólnika w celu sfinansowania ekspansji zagranicznej swojej firmy, udzielili następujących odpowiedzi (zob tab 2 31): 53 % respondentów nie przewiduje takiej możliwości, 27 % respondentów nie podjęło jeszcze decyzji w tej sprawie – przedsiębiorcy ci uzależniają swoje decyzje od konkretnych sytuacji; oceniają, że trudno jest w tej kwestii zająć jednoznaczne stanowisko – a 20 % respondentów rozważa aktualnie taką możliwość

Tabela 2.30. Jakie były źródła finansowania ekspansji zagranicznej firmy?


Wyłącznie środki własne 6 40

Środki własne i kredyt 5 33

Środki własne i środki UE 2 13

Środki własne, programy rządowe i środki UE 1 7

Kredyt, programy rządowe i środki UE 1 7

Razem 15 100



Wykres 2.12. Jakie były źródła finansowania ekspansji zagranicznej firmy?

wyłącznieśrodki własne

40%

środki własnei kredyt

33%

środki własnei środki UE

13%

środki własne, programyrządowe i środki UE

7%

kredyt, programyrządowe i środki UE

7%


Tabela 2.31. Czy przewiduje Pani/Pan możliwość zaangażowania zewnętrznego wspólnika w celu sfinansowania ekspansji zagranicznej swojej firmy?


Tak 3 20

Nie 8 53

Trudno powiedzieć 4 27

Razem 14 100


interesujące z punktu widzenia analizy działań strategicznych przedsiębiorstw rodzinnych było pytanie, czy umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa było efektem strategicznych planów firmy i czy było zapisane w strategii rozwoju przedsiębiorstwa (zob tab 2 32) z literatury przedmiotu i z wcześniejszych badań autorek wynika, że przedsiębiorstwa rodzinne nie zawsze opracowują formalną strategię rozwoju firmy, częściej jest ona niesformalizowaną koncepcją istniejącą w zamyśle właściciela pięć spośród uczestniczących w badaniu firm odpowiedziało, że umiędzynarodowienie działalności było częścią strategii rozwoju przedsiębiorstwa, jeden z uczestników badania stwierdził, że działanie to było zaplanowane, ale nie było ujęte w formalnej strategii rozwoju przedsiębiorstwa pozostałe firmy uczestniczące w badaniu określiły, że umiędzynarodowienie działalności nie było planowane, dokonało się spontanicznie i wynikało z nadarzającej się okazji (9 odpowiedzi)


Tabela 2.32. Czy umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa było zawarte w strategii rozwoju przedsiębiorstwa?


Tak 5 33

Nie, dokonało się spontanicznie pod wpływem nadarzającej się okazji 9 60

Było zaplanowane, ale nie zostało ujęte w formalnej strategii 1 7

Razem 15 100


Wykres 2.13. Czy umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa było zawarte w strategii rozwoju przedsiębiorstwa?

tak33%

nie, dokonało się spontanicznie pod wpływem

nadarzającej się okazji60%

było zaplanowane, ale nie zostałoujęte w formalnej strategii

7%


istotnym zagadnieniem badawczym było poznanie opinii przedsiębiorców na temat wpływu kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w 2008 r , na prowadzenie działalności za granicą 53 % respondentów stwierdziło, że obroty z zagranicą w tym okresie nie zmieniły się, 27 % respondentów określiło, że obroty z zagranicą spadły, a w 20 % firm obroty z zagranicą wzrosły dane te są zbieżne z wynikami badań dotyczących firm rodzinnych, przeprowadzonych przez autorkę (K leszczewską)35 w 2010 r , z których wynika, że firmy rodzinne są mniej podatne na kryzysy niż firmy nierodzinne posiadają one większą umiejętność dostosowania się do zmiennych warunków otoczenia, szczególnie w czasach kryzysu

35 badania statutowe, prowadzone w 2010 r przez pracowników Kolegium nauk o przedsiębiorstwie sgh pod kierownictwem r sobieckiego, pt „Wpływ kryzysu globalnego na rozwój przedsiębiorstw rodzinnych”


Tabela 2.33. Czy kryzys gospodarczy zapoczątkowany w 2008 r. wpłynął na zakres internacjonalizacji przedsiębiorstwa?


Wzrosły obroty z zagranicą 3 20

Spadły obroty z zagranicą 4 27

Nie zmieniły się obroty z zagranicą 8 53

Razem 15 100


perspektywy długookresowego zaangażowania firm rodzinnych na rynkach międzynarodowych skłoniły do postawienia pytania, czy członkowie rodziny są przygotowani do podjęcia współpracy z zagranicą respondenci mogli wskazać dwa najważniejsze argumenty za tym przemawiające zdecydowana większość przedsiębiorców oceniła, że członkowie rodziny są przygotowani do prowadzenia procesu internacjonalizacji jako argumenty przemawiające za tym wskazywano: znajomość języków obcych (8 odpowiedzi), odpowiednie wykształcenie (6 odpowiedzi), doświadczenie zawodowe (4 odpowiedzi), pobyty za granicą (4 odpowiedzi) i wcześniej nawiązane relacje z podmiotami zagranicznymi (4 odpowiedzi) tylko dwóch respondentów stwierdziło, że członkowie rodzin nie są przygotowani do kontynuowania współpracy z firmami zagranicznymi dane te wskazują, że badane firmy mają perspektywy długookresowego funkcjonowania na rynkach międzynarodowych

Tabela 2.34. Czy członkowie rodziny są przygotowani do podjęcia współpracy z firmami zagranicznymi?*


Tak, odpowiednie wykształcenie 6 22

Tak, doświadczenie zawodowe 4 14

Tak, pobyty za granicą 4 14

Tak, znajomość języków obcych 8 29

Tak, wcześniej nawiązane relacje z podmiotami zagranicznymi 4 14

Nie 2 7

Razem 28 100

* respondenci mogli wskazać dwa najważniejsze argumenty



Wykres 2.14. Czy członkowie rodziny są przygotowani do podjęcia współpracy z firmami zagranicznymi?*

tak, odpowiedniewykształcenie

22%

tak, doświadczeniezawodowe

14%

tak, pobytyza granicą

14%

tak, znajomośćjęzyków obcych

29%

tak, wcześniej nawiązanerelacje z podmiotami

zagranicznymi14%

nie7%

* respondenci mogli wskazać dwa najważniejsze argumenty


2.9. Podsumowanie

przeprowadzone badania miały na celu zbadanie, na podstawie opinii przedsiębiorców, procesu umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych i problemów związanych z wchodzeniem tego rodzaju przedsiębiorstw na rynki zagraniczne W tym celu posłużono się metodą wywiadu pogłębionego, przeprowadzonego z właścicielami lub współwłaścicielami firm rodzinnych, które podjęły działania na rynkach międzynarodowych do przeprowadzenia wywiadów wykorzystano kwestionariusze standaryzowane W badaniu wzięło udział 15 przedsiębiorców rodzinnych prowadzących działalność gospodarczą w województwach: podlaskim, warmińsko mazurskim, mazowieckim i wielkopolskim firmy wybrane do badania zostały zróżnicowane pod względem wielkości i branży, w której funkcjonują

ocena działań firm rodzinnych związanych z procesem internacjonalizacji dokonana została na podstawie analizy motywów, jakimi kierują się firmy rodzinne, rozpoczynając proces internacjonalizacji działalności gospodarczej, form internacjonalizacji, występujących w tego rodzaju przedsiębiorstwach, oraz sposobów ich przygotowania się do wejścia na rynki zagraniczne przeanalizowano czynniki, które utrudniają proces internacjonalizacji, oraz pozytywne i negatywne skutki umiędzynarodowienia działalności firm rodzinnych z uzyskanych wyników badań można wnioskować, że najczęstszym motywem internacjonalizacji


jest poszukiwanie nowych rynków zbytu w sytuacji ograniczonych możliwości sprzedaży na rynku krajowym ograniczone możliwości sprzedaży na krajowym rynku, zdaniem większości uczestników badań, to rezultat spadku koniunktury na rynku polskim Kolejnym motywem, ważnym dla przedsiębiorców rodzinnych, jest chęć dywersyfikacji ryzyka, związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej, na skutek prowadzenia produkcji lub sprzedaży na rynkach zagranicznych

W badanych podmiotach dominują mało zaawansowane formy internacjonalizacji działalności gospodarczej najczęstszą formą zaangażowania firm we współpracę z zagranicą jest import surowców i produktów posługiwanie się czynnymi formami internacjonalizacji deklaruje 12 firm najwięcej firm realizuje eksport, jedna z firm rodzinnych biorących udział w badaniu jest równocześnie eksporterem i sprzedawcą licencji na podkreślenie zasługuje fakt, że w przypadku firm uczestniczących w badaniu można też mówić o bardziej zaawansowanych formach umiędzynarodowienia: dwie firmy utworzyły filię handlową za granicą, a jedna firma utworzyła filię produkcyjną za granicą

z uzyskanych danych wynika, że najczęstsze sposoby, jakie wykorzystują badane przedsiębiorstwa rodzinne, by przygotować się do wejścia na rynki międzynarodowe, to uczestnictwo w targach zagranicznych oraz aktywne rozpoznawanie rynku docelowego, polegające na zbieraniu informacji o partnerach zagranicznych, otoczeniu i konkurentach oraz na systematycznym poszukiwaniu informacji o możliwościach podjęcia współpracy zagranicznej nieliczni respondenci wskazali, że proces internacjonalizacji umożliwiły im kontakty własne i kontakty ich partnerów zagranicznych działania prowadzące do umiędzynarodowienia zakresu aktywności przedsiębiorstwa rodzinne uczestniczące w badaniu podejmowały samodzielnie, nie korzystały w tym zakresie ze wsparcia żadnych instytucji doradczych

Wśród czynników, które w największym stopniu utrudniają proces internacjonalizacji, wskazywano ryzyko finansowe związane z prowadzeniem aktywności na rynkach zagranicznych i brak wystarczających środków finansowych na prowadzenie procesu internacjonalizacji pojedyncze odpowiedzi wskazywały na brak zapotrzebowania za granicą na wyroby firmy, spowodowany kryzysem ekonomicznym, i na brak wiedzy o możliwości współpracy z zagranicą

Większość przedsiębiorców uczestniczących w badaniu ocenia, że dotychczasowe działania na rynkach międzynarodowych częściej wiązały się z doświadczeniami pozytywnymi niż z negatywnymi najczęściej pojawiały się opinie podkreślające możliwość poszerzenia rynku zbytu, zdobywania nowych doświadczeń i kontaktów, budowania sieci powiązań międzynarodowych i tworzenia rozpoznawalnej marki zdaniem przedsiębiorców niepożądane z punktu widzenia prowadzenia przedsiębiorstwa skutki internacjonalizacji to: wzrost kosztów


działalności, wywołany m in ponoszeniem wydatków na promocję na rynkach zagranicznych, ryzyko finansowe, wynikające z działania w mniej znanych warunkach społeczno ekonomicznych, i ryzyko inwestycyjne, związane z możliwością utraty zainwestowanego kapitału, z utratą płynności finansowej, a w konsekwencji z upadkiem przedsiębiorstwa

rozszerzenie badań w przyszłości umożliwi pełniejsze wnioskowanie na temat perspektyw wchodzenia firm rodzinnych na rynki zagraniczne i na temat zakresu wsparcia, jakiego potrzebują tego rodzaju przedsiębiorstwa w prowadzeniu działań związanych z procesem internacjonalizacji

Bibliografiabarney j , Firm resources and sustained competitive advantage, „journal of management”

1991, Vol 17 casillas j c , acedo f j , Internationalization of Spanish Family SMEs – Analysis of

Family Involvement, „international journal of globalization and small business” 2005, Vol 2

casillas j c , moreno a m , acedo f j , Internationalization of Family Business: A The‑oretical Model Based on International Entrepreneurship Perspective, „global management journal” 2010, Vol 3(2)

cieślik j , Zarys teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, sgpis, Warszawa 1987 davis p s , harveston p d , Internationalization of Organizational Growth: The Impact

of Internet Usage and Technology Involvement Among Entrepreneurled Family Busi‑nesses, „family business review” 2004, Vol 13(2)

Determinanty rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce, red ł sułkowski, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2005

Ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw produkcyjnych, Kpmg, 2010, www paiz gov pl/files/?id_plik=12666 [dostęp: 25 09 2012]

Family Businesses in Europe: Growth, Trends and Challenges, White paper, insead, february 2007, http://www fbni org/fbn/web nsf/16e4e6ca389dbffe872575520068f1e5/b1b724d76cc58d5d872577ae0065aaa5/$file/csWhitepaper1 pdf [dostęp: 15 09 2012]

fernandez z , nieto m j , Internationalization strategy of small and medium ‑sized family business: Some influential factors, „family business review” 2005, Vol 18(1)

Firmy rodzinne – determinanty funkcjonowania i rozwoju. Strategie zarządzania przed‑siębiorstwem rodzinnym, red K marjański, „przedsiębiorczość i zarządzanie”, t 12, z 7, społeczna Wyższa szkoła przedsiębiorczości i zarządzania, łódź

gallo m a , garcia pont c g , Important Factors in Family Business Internationalization, „family business review” 1996, Vol 9(1)


gallo m a , sveen j , Internationalizing the family business: Facilitating and restraining factors, „family business review” 1991, Vol 4(2)

gorynia m , Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, pWe, Warszawa 2007 gorynia m , jankowska b , Teorie internacjonalizacji, „gospodarka narodowa” 2007,

nr 10 graves c , Thomas j , Internationalization of Australian family businesses: A managerial

capabilities perspective, „family business review” 2006, Vol 19 hedlund g , Kverneland a , Are Establishments and Growth Strategies for Foreign

Markets Changing?, paper presented at 9th conference of european international business academy

jeżak j , popczyk W , Winnicka popczyk a , Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004

johanson j , Vahlne j e , The mechanism of internationalism, „international marketing review” 1990, Vol 7(4)

leszczewska K , Strategie działania firm rodzinnych, „Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie” 2010, nr 1(14)

mcdougall p , oviatt b m , Toward a theory of international new ventures, „journal of international business studies” 1994, no 25(1)

mendez requejo s , Growth and internationalization of family business, „international journal of globalization and small business” 2005, Vol 2(2)

okoroafo s c , Internationalization of Family Businesses: Evidence from Northwest Ohio, Usa, „family business review” 1999, no 12(2)

sułkowski ł , Organizacja a rodzina. Więzi rodzinne w życiu gospodarczym, tnoiK „dom organizatora”, toruń 2004

tsang e W K , Internationalizing the Family Firm: A Case Study of a Chinese Family Business, „journal of small business management” 2001, Vol 39

Witek hajduk m K , Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010

zahra s a , International Expansion of U.S. Manufacturing Family Businesses: The effect of ownership and involvement, „journal of business Venturing” 2003, no 18(4)

3 rodzinne gospodarstwo rolne jako małe przedsiębiorstwo 85

Katarzyna Duczkowska ‑Małysz Małgorzata Duczkowska ‑Piasecka

3. Rodzinne gospodarstwo rolne jako małe przedsiębiorstwo

W gospodarce rynkowej najważniejszą jednostką jest przedsiębiorstwo jest ono podstawowym podmiotem konkurencji, może też samodzielnie podejmować decyzje odnośnie do swojego bytu to przedsiębiorstwa budują dobrobyt każdego kraju i im bardziej rozwija się przedsiębiorczość, tym szybciej bogaci się społeczeństwo i kraj przedsiębiorczość jest aktywną postawą wobec rzeczywistości i własnego biznesu, prowadzi także do powstawania i rozwoju przedsiębiorstw aktywna polityka państwa, a także unijne instrumenty polityki rozwoju i konkurencji mogą skutecznie przyczynić się do rozwoju przedsiębiorczości W tym kontekście pytanie o to, kto jest przedsiębiorcą, jaki podmiot należy do kategorii przedsiębiorstw, jest kwestią kluczową dla budowy dobrobytu w kraju, a także dla konkurencyjności na zewnątrz: na jednolitym rynku Ue, na rynku światowym

Wymogi i prawa rynku powodują, że bezpośrednim celem działalności jednostki ekonomicznej jest sprzedaż produktów i usług na rynku długofalowa realizacja tego zadania powoduje z jednej strony konieczność produkcji takich dóbr, jakie poszukiwane są przez klientów (w celu zaspokojenia ich potrzeb), z drugiej zaś konieczność utrzymania się na rynku przez przedsiębiorstwo (chodzi tu więc o pokonanie konkurentów bądź o ekonomicznie uzasadnioną koegzystencję z nimi) przedsiębiorstwa żyją bowiem ze sprzedaży swoich produktów

W polsce rolnictwo w dalszym ciągu stanowi jeden z ważniejszych działów gospodarki, tj grupuje i zatrudnia znaczną cześć zasobów (siły roboczej, kapitału, ziemi), natomiast jego udział w wytwarzaniu dobrobytu społecznego jest niewielki (ok 3 %) oznacza to tylko, że wobec ogromnej ilości gospodarstw rolnych (ok 2 mln) niska jest przeciętna wydajność pracy i efektywność Uświadomienie sobie przez władze, iż rolnictwo w polsce jest zróżnicowane, szybciej doprowadzi do jego przemian strukturalnych i do podniesienia bogactwa w samym rolnictwie

autorki niniejszego rozdziału wychodzą z założenia, że towarowe gospodarstwo rolne jest małym przedsiębiorstwem (czy mikroprzedsiębiorstwem) i w interesie tak samych rolników (przedsiębiorców), jak i państwa (społeczeństwa) jest

Katarzyna Duczkowska ‑Małysz, Małgorzata Duczkowska ‑Piasecka 86

upodmiotowienie gospodarstwa rolnego i włączenie go w system instrumentów uruchomionych dla rozwoju przedsiębiorczości, w tym przedsiębiorczości wiejskiej

gospodarstwo rolne uznaje się za przedsiębiorstwo ze względu na jego ekonomiczną istotę, jego funkcje, procesy systemowe, analityczne czy ze względu na systemowe podejście w ocenie gospodarstwa rolnego

3.1. Prawne usytuowanie gospodarstw rolnych w Polsce

obecnie obowiązujące ustawodawstwo, dotyczące usytuowania podmiotów gospodarczych i prowadzenia działalności gospodarczej oraz regulujące daniny publiczne, wydziela następujące grupy podmiotów gospodarczych i społecznych:

pracodawców, którzy zatrudniają pracowników i którzy objęci są regulacjami •w ramach ustaw o swobodzie działalności gospodarczej i o przedsiębiorstwach, stanowiących o obowiązkach i powinnościach przedsiębiorców względem pracowników;przedsiębiorstwa, objęte regulacjami zawartymi w ustawie o przedsiębiorstwach •w zakresie danin publicznych od przedsiębiorstw i przedsiębiorców;emerytów i pracobiorców, którzy objęci są ustawą o podatku dochodowym •od osób fizycznych;samozatrudnionych, a więc właścicieli mikroprzedsiębiorstw, którzy objęci są •ustawą o działalności gospodarczej, prowadzonej w różnych formach Żadna z tych regulacji nie dotyczy gospodarstw rolnych, przeciwnie – w każdej

ustawie gospodarstwo rolne i rolnicy są wyłączeni z obowiązujących płatności rolnicy wyłączeni są także z innych danin, np z podatku od spadków i darowizn (jeśli dotyczy to gospodarstwa rolnego) również regulacje dotyczące przejmowania ziemi traktuje się inaczej niż przejmowanie majątku przedsiębiorstwa

zasadniczym powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że gospodarstwo rolne w prawie polskim nie istnieje jako podmiot gospodarczy art 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej stanowi, że „działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły” jednocześnie, zgodnie z art 3 tej samej ustawy wyłącza się „działalność wytwórczą w rolnictwie, w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży


posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów”

gospodarstwo rolne nie jest upodmiotowione, podmiotem jest rolnik powoduje to zamieszanie, polegające na tym, iż nie wiadomo, jak traktować rolnika: jako przedsiębiorcę czy jako cywilną osobę mającą dochody? czy w związku z tym, że gospodarstwo rolne przez polskie ustawodawstwo nie jest traktowane jako podmiot gospodarczy, który powinien wywiązywać się ze wszystkich obowiązków nakładanych na przedsiębiorców, sytuację rolników należy porównywać z sytuacją mikroprzedsiębiorstw czy małych przedsiębiorstw? a może należy porównać rolników z przedsiębiorcami czy osobami cywilnymi?

przedsiębiorstwo jest pojęciem prawnym i ekonomicznym najogólniej definiuje je w prawie art 55 Kodeksu cywilnego, który stwierdza, że: „przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej”

obejmuje w szczególności:oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części •(nazwa przedsiębiorstwa);własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów •i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości, •wynikające z innych stosunków prawnych;wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;•koncesje, licencje i zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysło•wej;majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;•tajemnice przedsiębiorstwa;•księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej •zważywszy na to, że prawo definiuje trzy atrybuty przedsiębiorstwa (wyod

rębnienie ekonomiczne, prawne i organizacyjne), gospodarstwo rolne w polsce w obecnym ustawodawstwie nie istnieje jedynie jako podmiot prawa – jako jednostka ekonomiczna i organizacyjna funkcjonuje jak inne podmioty, czyli jak przedsiębiorstwa w innych branżach gospodarstwo rolne nie istnieje jako podmiot prawa z woli polityków i rządzących W innych krajach ma status małego przedsiębiorstwa i rolnik, tak w rozumieniu prawa, jak i w ekonomii, traktowany jest jak przedsiębiorca

Unia europejska nie opracowała wspólnotowej definicji gospodarstwa rolnego ze względu na różny charakter ustroju rolnego w poszczególnych krajach (różna struktura agrarna, różny stopień własności indywidualnej i grupowej,


odmienna historia reform rolnych) Ustawodawstwo Unii europejskiej zmierzało do wypracowania takiego stanu prawnego, który jasno określałby zasady korzystania z pomocy publicznej przez rolnictwo, oraz do zachowania rozwojowego charakteru gospodarstw rolnych dlatego kolejne dyrektywy modyfikowały nie kwestię wyróżnienia gospodarstwa rolnego jako podmiotu, ale kryteria i cele wspierania tych gospodarstw

W każdym rozwiązaniu prawnym Wspólnota europejska jako kryterium wydzielenia gospodarstwa rolnego, uprawniającego do korzystania z pomocy publicznej w ramach Wspólnej polityki rolnej, akcentowała zatrudnienie (pełne zatrudnienie jednego zatrudnionego), kryterium dochodowe (przeważający udział dochodu z rolnictwa) dyrektywa z 1972 r 1 wprowadziła pojęcie gospodarstwa rozwojowego aby uzyskać taki status, uprawniający do korzystania ze środków publicznych, należało (te kryteria obowiązują do dziś) spełnić następujące kryteria:

za główne źródło utrzymania mieć gospodarstwo rolne – praca (zgodnie •z unijnymi dokumentami) w tym gospodarstwie jest głównym źródłem utrzymania, gdy rolnik uzyskuje więcej niż 50 % swego dochodu ogólnego z pracy w rolnictwie, poświęcając równocześnie na tę pracę więcej niż połowę swojego czasu pracy;prowadzący gospodarstwo powinien posiadać odpowiednie kwalifikacje rol•nicze, umożliwiające mu modernizację i rozwój gospodarstwa;rolnik był zobowiązany do przedstawienia planu rozwojowego gospodarstwa •i wykazać, że modernizacja poprawi dochodowość, która przy maksymalnie dwóch zatrudnionych będzie porównywalna z dochodem brutto uzyskiwanym w danym regionie przez pracownika zatrudnionego poza rolnictwem;rolnik powinien zobowiązać się do prowadzenia przynajmniej uproszczonej •księgowości w gospodarstwie, co pozwoli mu na racjonalizację i opanowanie procesu modernizacji gospodarstwa dyrektywa Komisji nr 108 z 1975 r określa gospodarstwo rolne jako jednostkę

techniczno ekonomiczną, która podlega jednemu kierownictwu gospodarczemu i produkuje płody rolne2

W literaturze krajów Ue, poświęconej tematyce ekonomiczno rolnej, także traktuje się gospodarstwo rolne – w sensie ekonomicznym – jak małe przedsiębiorstwo „są to przedsiębiorstwa, to znaczy komórki ekonomiczne złożone z osób,

1 dyrektywa rady nr 159 z 1972 r ; a lichorowicz, Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy Zachodniej, Wydawnictwo temida, białystok 2000, s 19

2 a lichorowicz, op cit , s 17


mających często związki rodzinne, które organizują ich pracę są to jednostki produkcji i podziału dochodu gospodarstwo rolne jest także centrum decyzyjnym, zorientowanym na osiąganie celów, czasami sprzecznych”3

W prawodawstwie polskim istnieją dwojakiego rodzaju definicje gospodarstwa rolnego:

pierwsza (chroniąca gospodarstwo, tak jak przedsiębiorców, przed daninami) •definiuje gospodarstwo rolne jako „obszar gruntów sklasyfikowanych w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne albo grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych (z wyjątkiem zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż rolnicza) o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu jednej osoby fizycznej (zresztą także osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, w tym spółki niemającej osobowości prawnej)”4;druga (eksponująca ekonomiczną stronę przedsiębiorczości rolniczej w celu •korzystania z pomocy publicznej) definiuje gospodarstwo rolne jako rodzaj przedsiębiorczości: „przedsiębiorstwo – podmiot prowadzący działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną zalicza się tu w szczególności osoby prowadzące działalność na własny rachunek oraz firmy rodzinne zajmujące się rzemiosłem lub inną działalnością, a także spółki lub konsorcja prowadzące regularną działalność gospodarczą”5 W ten sposób (na podstawie tej definicji) polskie gospodarstwa rolne zostały

objęte pomocą publiczną, przeznaczoną na cele rozwojowe, dla przedsiębiorców zamieszkujących obszary wiejskie

gospodarstwo rolne jest taką jednostką, która spełnia przyjętą przez Ue ekonomiczną definicję przedsiębiorstwa; w zasadniczy sposób ułatwia to postrzeganie rolnictwa, polityki rolnej oraz dalszych perspektyw przemian i rozwoju definicja ta jednoznacznie bowiem określa, za co odpowiada podejmujący decyzje (właściciel, zarządzający) w przedsiębiorstwie, a za co odpowiadają organy publiczne i choć – jak dotąd – Ue nie przyjęła specjalnej definicji gospodarstwa rolnego6, wydaje się, że przytoczone określenie przedsiębiorstwa umożliwia w całości prowadzenie, na ogólnych zasadach, rozważań o zarządzaniu w odniesieniu do gospodarstwa rolnego

3 a rethore, d riquier, Gestion de l’exploitation agricole – elements pour la prise de decision, lavoisier, j b bailliere, paris 1988, s 1

4 dzU 2006, nr 136, poz 969 ze zm 5 art 1 załącznika do rozporządzenia Komisji We nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r , zmie

niającego rozporządzenie Komisji We nr 70/2001 i rozszerzającego jego zakres w celu włączenia pomocy dla badań i rozwoju (dzU l 063, 28/02/2004)

6 a lichorowicz, op cit , s 16–27


3.2. Ekonomiczna istota przedsiębiorstwa

Unia europejska definiuje przedsiębiorstwo jako „ każdą jednostkę, bez względu na formę prawną i sposób finansowania, stawiającą sobie cele gospodarcze, a nie prywatną konsumpcję Wystarczy, aby była zaangażowana w procesy gospodarcze, polegające zwłaszcza na produkcji, dystrybucji, świadczeniu usług, i prowadziła działalność o charakterze zarobkowym, ale niekoniecznie dla zysku”7 z tak przyjętej definicji wynikają ważne wnioski:

o przedsiębiorstwie w sensie ekonomicznym można mówić wtedy, gdy zachodzi •zjawisko „utrzymywania się ze sprzedaży czegoś” (gdyż oznacza to, że działalność jednostki ekonomicznej podporządkowana jest zarabianiu pieniędzy) oznacza to także, że każdy, kto żyje ze sprzedaży czegoś, jest przedsiębiorcą;każdy przedsiębiorca podejmuje decyzje w stosunku do swojej własności, •w dziedzinie organizacji czynników produkcji pod kątem realizacji wybranych zadań, dotyczących zarówno wnętrza przedsiębiorstwa (przygotowanie oferty rynkowej, organizacja pracy, kontrola), jak i stosunków z otoczeniem (dobór partnerów, zachowania na rynku, także wobec konkurencji, kształtowanie własnego wizerunku);przedsiębiorstwem jest niekoniecznie jednostka egzystująca i funkcjonująca •dla zysku W nomenklaturze unijnej przedsiębiorstwami są także organizacje niepracujące dla zysku;Unia europejska przyjęła taką definicję przedsiębiorstwa, aby skutecznie pro•wadzić wspólną politykę konkurencji8, niedającą żadnemu przedsiębiorstwu przywilejów na rynku, w szczególności poprzez wykorzystywanie pomocy publicznej pomoc ta obłożona jest restrykcyjnymi regulacjami i żaden kraj członkowski nie ma dowolności w posługiwaniu się pieniędzmi publicznymi w stosunku do przedsiębiorstw, w tym do gospodarstw rolnych (tu obowiązują zasady Wspólnej polityki rolnej) przedsiębiorstwo jest zorganizowaną, samodzielną jednostką ekonomiczną,

mającą na celu produkcję dóbr lub świadczenie usług dla rynku przy użyciu wielu czynników produkcji przedsiębiorstwo jest systemem otwartym na swoje otoczenie, uzależnionym od zmiennych na jego „wejściu” i tworzącym zmienne na „wyjściu” przedsiębiorstwa (do otoczenia) te podstawowe zmienne na „wejściu”

7 por n moussis, Guide des politiques de l’Europe, mols, 2005, s 301; zob także Europejskie prawo gospodarcze w działalności przedsiębiorstw, red K sobczak, s 57–66

8 a cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze, c h beck, Warszawa 2003, s 449


to: strumień czynników produkcji, strumień środków finansowych (kapitały), strumień informacji (m in rzetelna, fachowa wiedza) zmienne na „wyjściu” to: strumień produktów wytworzonych w przedsiębiorstwie czy w gospodarstwie, środki finansowe (daniny publiczne, spłaty kredytów), strumień informacji (reklama, bilans, sprawozdania, księgi rachunkowe)9

funkcjonowanie współczesnego przedsiębiorstwa, bez względu na jego wielkość i przynależność do stosownej kategorii (mikro, małe, średnie czy duże), jego sukcesy i porażki determinowane są warunkami wewnętrznymi i zewnętrznymi, przy czym te ostatnie nie zależą od pojedynczej jednostki gospodarczej, tj od żadnego przedsiębiorstwa otoczenie zmienia się nieustannie: jest w coraz większym stopniu nieprzewidywalne, zmiany są nieciągłe, wzrastają niepewność i ryzyko gospodarowania, także w związku z niekorzystnymi warunkami ekonomicznymi panującymi za granicą (kryzys światowy, kryzys w strefie euro) Wszystko to powoduje, że każde przedsiębiorstwo musi samo dla siebie poszukiwać szans – przy korzystnych zmianach w otoczeniu – i starać się odsunąć od siebie zagrożenia, wynikające z niekorzystnych zmian w jego otoczeniu jednak reakcja na zmiany w otoczeniu zależy od decyzji zarządczych i każdy zarządzający, sam w swoim biznesie, musi na własną odpowiedzialność podejmować decyzje w tej sprawie

gospodarstwo rolne nie może unikać ani podejmowania takich decyzji, ani wzięcia odpowiedzialności za swój biznes jest przedsiębiorstwem, graczem na rynku, takim jak inne przedsiębiorstwa

przedsiębiorstwo jest jednocześnie jednostką podziału (dochodów, nadwyżki ekonomicznej) jako jednostka podziału dochodów przedsiębiorstwo zobowiązane jest dzielić wytworzoną wartość dodaną pomiędzy: zatrudnionych (w formie wynagrodzenia), administrację centralną i terenową (podatki, opłaty), wkładców kapitału (pożyczkodawcy, akcjonariusze, środki własne) prócz wartości dodanej przedsiębiorstwo dzieli nadwyżkę ekonomiczną, której źródło stanowi wzrost produktywności (w formie zmniejszenia zużycia środków na jednostkę produkcji lub w formie wzrostu produkcji z jednostki zużytych czynników) owa nadwyżka służy finansowaniu: wzrostu wynagrodzeń, obniżki cen dla klientów, wzrostu wypłat dywidendy, wzrostu stóp procentowych, wzrostu opłat i podatków, wzrostu poziomu samofinansowania10

W gospodarstwie rolnym te zależności są prostsze, ale nie oznacza to, że ich nie ma Wysokotowarowe gospodarstwa rolnicze są przedsiębiorstwami, gdyż

9 tak postrzega przedsiębiorstwo m in m darbelet w: Economie d’entreprise, foucher, paris 1988, s 4–5

10 ibidem, s 6


spełniają wszystkie wymogi definicji przedsiębiorstwa, a ponadto zatrudniają siłę roboczą z zewnątrz poza tym zgodnie z tą definicją rodzinne gospodarstwa rolne funkcjonują jak przedsiębiorstwa, gdyż zadaniem gospodarstwa jest wypracowanie nadwyżki ekonomicznej, a jego celem jest produkcja z zyskiem dóbr na sprzedaż gospodarstwo rolne produkuje na rynek, musi zaopatrywać się w zasoby, zbierać informacje i udzielać informacji oraz pozyskiwać dochody

gospodarstwo rolne jest jednostką ekonomiczną, wyodrębnioną pod względem organizacyjnym, stanowiącą zespół czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał), otwartą na swoje otoczenie i uzależnioną od zmian w tym otoczeniu11

posiada wszystkie wymienione cechy przedsiębiorstw jedynie warunki, w jakich funkcjonuje, i produkty, jakie wytwarza, stanowią o jego właściwościach W niczym nie zmienia to jednak istoty ekonomicznej przedsiębiorstwa

specyfika produkcji rolnej polega m in na tym, że:produkcja rolna odbywa się na organizmach żywych, co oznacza, że dobra pro•dukuje natura, człowiek zaś wkłada w wytworzenie dóbr tylko swoją pracę;produkcja rolna odbywa się w przestrzeni i jest rozproszona;•rolnictwo zależy w dużym stopniu od klimatu, naturalnych warunków, takich •jak: położenie, nawodnienie, jakość gleb itd ;rolnictwo charakteryzuje się sezonowością ze względu na produkcję •roślinną Wymienione cechy powodują, że:

ryzyko podejmowania decyzji w rolnictwie jest większe niż w innych działach •gospodarki;w rolnictwie istnieje bardzo długi cykl produkcyjny (od kilku miesięcy do •kilku lat);istnieje wysoki stopień niepewności koniunktury dla produktów o długim •cyklu produkcji;stopa zwrotu nakładów jest bardzo niska •mimo to nie zmienia się istota przedsiębiorstwa, jako jednostki ekonomicz

nej Wspólne cechy przedsiębiorstw to ich funkcje i struktury podstawowe z nich

zawierają:a) funkcje kierownicze, polegające na podejmowaniu decyzji, na informowaniu,

rozdzielaniu środków, na koordynacji, organizowaniu, planowaniu oraz na kontrolowaniu działalności przedsiębiorstwa;

11 a rethore, d riquier, op cit , s 1


b) funkcje handlowe, polegające na przygotowaniu oferty rynkowej, na obsłudze sprzedaży, zarządzaniu sprzedażą, na organizowaniu przepływu fizycznego produktów, na sprawowaniu obsługi po sprzedaży oraz na organizowaniu akcji handlowych;

c) funkcje produkcyjne, obejmujące: metody zarządzania procesem produkcji, plany produkcyjne, kontrolę jakości;

d) funkcje finansowe, polegające na zarządzaniu w krótkim i długim okresie zasobami przedsiębiorstwa, aby finansować bieżącą jego działalność i plany związane z dalszą działalnością, na pozyskaniu środków finansowych i na budowie montażu finansowego;

e) funkcje zaopatrzeniowe, obejmujące: zakupy zaopatrzeniowe, zarządzanie zapasami, magazynowanie;

f) funkcje kierowania pracownikami, obejmujące: wybór na poszczególne stanowiska, zarządzanie pracownikami, sposoby i systemy wynagradzania, negocjacje niezależnie od wymienionych funkcji i kryteriów ich występowania wszyst

kie funkcje w przedsiębiorstwie są od siebie zależne pomiędzy nimi następuje wzajemne oddziaływanie Uruchomienie jakiegokolwiek przedsiębiorstwa rodzi konieczność sprawowania wszystkich tych funkcji jednocześnie W ten sposób przedsiębiorstwo można zdefiniować jako system o oznaczonej strukturze, hierarchii i funkcji

3.2.1. Działalność zaopatrzeniowa w przedsiębiorstwie (gospodarstwie rolnym)

nowoczesne podejście do zaopatrzenia polega m in na tym, że w działalności przedsiębiorstwa wyodrębnia się dziedzinę działalności (i zakres podejmowanych decyzji) przedsiębiorstw zwaną marketingiem zakupów, którą można określić jako ciąg przemyślanych decyzji i czynności przedsiębiorstwa, określający jego politykę i strategię w zakresie zaopatrzenia w środki i materiały, oraz jako wynikający z tych decyzji i czynności wybór najbardziej korzystnych i rozpoznanych przez kupującego źródeł i form zakupu konkretnego asortymentu12 gospodarstwa rolne mają tu podwójną rolę do odegrania:

po pierwsze – jako jednostki ekonomiczne gospodarstwa rolne same zaopa•trują się w artykuły do swojej produkcji i muszą podejmować właściwe decy

12 m d hutt, t W speh, Zarządzanie marketingiem; strategia rynku dóbr i usług przemysłowych, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa 1997, s 26


zje w kwestii zakupu materiałów (decyzje te rzutują później na ekonomikę przedsiębiorstwa i na jego pozycję na rynku);po drugie – muszą uświadomić sobie, że jako jednostki sprzedające surowce •mogą zaopatrywać przedsiębiorstwa przetwórcze zatem znajomość zasad związanych z decyzjami o zaopatrzeniu jest nie

zbędna tym przedsiębiorstwom, umożliwia bowiem zarówno podejmowanie decyzji o własnym zaopatrzeniu, jak i zrozumienie decyzji podejmowanych przez potencjalnych klientów

nowoczesne przedsiębiorstwo nie może podejmować przypadkowych, doraźnych decyzji w kwestii zaopatrzenia z tymi decyzjami wiążą się bowiem koszty, ciągłość dostaw, pewność procesu produkcyjnego oraz stopień ryzyka

podstawowe czynności w tzw marketingu zakupów to:analiza rynku z punktu widzenia podaży poszukiwanych środków czy mate•riałów na zaopatrzenie gospodarstwa;wybór najkorzystniejszego dostawcy po złożeniu oferty i po rozpoznaniu •możliwości zakupu danego produktu;osiąganie krótko i długoterminowych celów przedsiębiorstwa przez wynego•cjowanie stosownych warunków umowy Koszty bezpośrednie zaopatrzenia tworzone są przez:

koszty nabywanych dóbr i usług;•koszty logistyczne (dostawa, zakup, magazynowanie, transport);•straty i ubytki w zakupionych dobrach (z tytułu zdarzeń losowych, złej jakości, •wadliwości nabytej partii czy jednostkowego dobra, straty z tytułu starzenia się niektórych środków, takich jak: nawozy, pasze, ziarno itd );koszty zapasów, tj koszt tworzenia zapasów, utrzymania, wyczerpywania się •zapasów;koszty procesów informacyjnych (obsługa komputerowa, prenumerata, •poczta itd ) procedura zaopatrzenia obejmuje następujące etapy:

wyznaczenie osób odpowiedzialnych za zaopatrzenie;•jakościowe określenie potrzeb (co będzie przedmiotem zaopatrzenia), tj asor•tymentu, technicznych i handlowych uwarunkowań dostaw (jak będzie przebiegała dostawa, skąd będą dostarczane artykuły), określenie i przygotowanie realizacji warunków oferty (ile będzie kosztowała, kiedy nastąpi, jakimi partiami będą dostarczane surowce);ilościowe określenie potrzeb, dotyczące specyfikacji asortymentowej, wielkości •poszczególnych zamówień, częstotliwości, optymalizacji poziomu zapasów;


wybór dostawców, uwzględniający ocenę korzyści, jakie przynosi każdy •dostawca, kontakty z dostawcami, ocenę jakości nabytych dóbr i usług;przyjęcie produktów zaopatrzeniowych, związane z rejestracją zakupów, z kon•trolą jakości dostaw, z zarządzaniem zapasami racjonalizacja gospodarki za pomocą tworzenia zapasów musi oznaczać

zmniejszenie kosztów ich utrzymania, związane z:rachunkiem kosztów magazynowania na rachunek ten składają się: rachunek •strat wskutek naturalnych procesów utraty pierwotnych własności użytkowych, spowodowanej upływem czasu, np starzeniem się środków, oraz warunki przechowywania (koszty stałe, takie jak: światło, amortyzacja budynku itd , bądź zmienne);rachunkiem kosztów manipulacyjnych, a więc związanych z przyjęciem dostaw, •wydaniem towaru, transportem itd ;rachunkiem wykorzystania powierzchni magazynowej •prawidłowa strategia zaopatrzenia wymaga wielu kalkulacji, wzajemnie powią

zanych, i podejmowania decyzji w zależności od wyników tych kalkulacji o ostatecznym wyborze decyduje popyt na produkty przedsiębiorstwa

przedsiębiorstwa – gospodarstwa rolne są w specyficznej sytuacji, lecz fakt ten w niczym nie zmienia prawdziwości postawionych tez brak środków produkcji dla rolnictwa, utrzymujący się na rynku przez wiele lat, spowodował, że zaopatrzenie następowało przypadkowo, tj wtedy, gdy dany środek był na rynku stąd też nawet w największych gospodarstwach kalkulacje odnośnie do zaopatrzenia czy gospodarki zapasami nie były podstawą podejmowanych decyzji

rynkowy system gospodarki oznacza obfitość środków zaopatrzeniowych do produkcji rolnej, a więc także możliwość racjonalizacji działań przez kierowników gospodarstw gospodarka rynkowa opiera się na mechanizmach konkurencji i nabywcy są uprzywilejowani – to sprzedawcy powinno zależeć na kliencie i na sprzedaży jemu towaru duża część gospodarstw wysokotowarowych właśnie w taki sposób podejmuje decyzje, ale w przypadku licznej rzeszy małych producentów decyzje o zaopatrzeniu zapadają przypadkowo, bez żadnej obranej i wyraźnej strategii

przy prawidłowo podejmowanych decyzjach zaopatrzeniowych istnieje możliwość racjonalizacji kosztów wytwarzania w rolnictwie, gdyż przed podjęciem decyzji o zaopatrzeniu należy dobrze przemyśleć, jakie środki, części zamienne, materiały opłaci się trzymać jako zapasy w gospodarstwie, a jakie można kupić w momencie, gdy są one potrzebne W dużym stopniu decyduje o tym – w obecnych naszych warunkach – stopa inflacji


Żadne przedsiębiorstwo nie może pozbyć się zupełnie zapasów, ale podstawowa zasada gospodarowania nimi polega na tym, że:

maksymalizuje się rentowność przez minimalizację kapitału zainwestowanego •w zapasy i przez minimalizację kosztów utrzymania zapasów;minimalizuje się ryzyko przez wyeliminowanie braku zapasów i przez zgro•madzenie zapasów zapewniających bezpieczeństwo

3.2.2. Działalność produkcyjna w gospodarstwie rolnym

podstawowa działalność przedsiębiorstwa dotyczy produkcji i handlu cele działalności produkcyjnej to:

z punktu widzenia wykorzystania zdolności produkcyjnych – zaspokojenie •popytu nabywców, wykonanie planu przedsiębiorstwa, zwiększenie zdolności produkcyjnych w przyszłości;z punktu widzenia jakości produkcji – osiąganie najwyższej jakości na każ•dym etapie wytwarzania, organizacji, kontaktów z odbiorcami W dłuższym okresie każde przedsiębiorstwo powinno zabiegać o taką jakość pracy, która daje zerowy wskaźnik wad, zwłoki, reklamacji;z punktu widzenia kosztów produkcji – minimalizacja lub stabilizacja kosztów •na jednostkę produkcji i maksymalizowanie nadwyżki powstałej ze wzrostu produktywności w przedsiębiorstwie;z punktu widzenia czasu – respektowanie i dotrzymywanie terminów, plano•wanie produkcji;z punktu widzenia płynności – sprostanie sezonowym lub koniunkturalnym •fluktuacjom popytu, przystosowanie produkcji do środowiska ekonomicznego przedsiębiorstwa, jakimi są gospodarstwa wytwarzające surowce rolne,

są w większym stopniu niż przedsiębiorstwa z innych działów gospodarki ograniczone przymusem technologicznym, długością cyklu produkcyjnego, brakiem możliwości wypuszczania na rynek ciągle nowych produktów mimo to o powodzeniu przedsiębiorstwa na rynku decydują jego warunki ekonomiczne

podstawowe decyzje, jakie podejmuje przedsiębiorca rolny, dotyczą struktury produkcji i wielkości produkcji

o ostatecznych decyzjach rozstrzygają łącznie naturalne i ekonomiczne warunki produkcji, a do tych ostatnich należą takie czynniki, jak potrzeby rynku i możliwość realizacji produkcji na rynku

podstawowe działy produkcyjne w przedsiębiorstwie rolnym (produkcja roślinna, zwierzęca, przetwórstwo rolnicze, usługi) są ze sobą powiązane


to powiązanie dotyczy następujących elementów: stanowisk w zmianowaniu, bilansu siły roboczej, środków finansowych oraz zapewnienia paszy i dostarczenia obornika

W produkcji zasadą racjonalnego gospodarowania, tj zasadą minimalizacji nakładów przy niezmienionym efekcie albo zasadą maksymalizacji efektów przy niezmienionym nakładzie, w praktyce można się kierować przy różnej strukturze tej produkcji

nawet jeśli, zgodnie z teorią ekonomii rolnictwa, przyjmuje się, że gospodarstwa mające mało ziemi, a dużo siły roboczej, maksymalizują dochód z jednostki powierzchni, natomiast gospodarstwa duże, dysponujące niewielkimi zasobami pracy, lecz dostatecznymi zasobami ziemi, maksymalizują dochód z jednostki pracy, to i tak tą zasadą mogą kierować się gospodarstwa poprzez różną strukturę i różny profil produkcji

oznacza to, że omawiając kwestię działalności produkcyjnej w zarządzaniu przedsiębiorstwem rolnym, można jedynie zwrócić uwagę na zakres decyzji zarządczych i na ich uwarunkowanie

działalność każdego gospodarstwa podlega określonym warunkom produkcji, co oznacza, że funkcjonuje ono w swoim otoczeniu, ma własne zasoby i swoiste relacje między czynnikami produkcji, które wyznaczają możliwość podjęcia takiego czy innego kierunku produkcji ponadto każde gospodarstwo powinno przed podjęciem określonego cyklu produkcyjnego upewnić się co do możliwości produkcyjnych i podjąć działania zmierzające do zapewnienia sobie zbytu produktów

W krajach wysoko rozwiniętych o możliwościach zbytu produktów i o pozycji rolników zadecydowały dwa czynniki:

łączenie się producentów rolnych w różne związki, co zwiększało ich siłę •przetargową na rynku;integracja z przemysłem przetwórczym, w której przemysł występujący w roli •integratora zapewnił sobie dostawców, wskazał im kierunek produkcji, narzucił wymagania odnośnie do ilości, jakości, terminów, odmian, oferując w zamian kredyty, poradnictwo i długoterminowe umowy W ten sposób przedsiębiorstwo rolne upodobniło się do przedsiębiorstwa przemysłowego, zachowując jednak swoją specyfikę, dotyczącą produkcji rolnej (sama istota przedsiębiorstwa się nie zmieniła) W polsce gospodarstwa rolne, funkcjonujące na rynku, szybko ulegają prze

mianom, ale producentów czekają jeszcze procesy integracyjne (integracja pozioma i pionowa, zmieniająca rolnictwo)


3.2.3. Funkcja finansowa gospodarstwa rolnego

poprzez system finansowy każde przedsiębiorstwo zarządza wszystkimi zasobami pieniężnymi, które krążą między przedsiębiorstwem a wszystkimi jego wewnętrznymi i zewnętrznymi partnerami jednocześnie musi ono regulować te strumienie

pierwszym zadaniem tego systemu jest dystrybucja środków do wszystkich działów przedsiębiorstwa, aby mogło ono bez przeszkód prowadzić swoją działalność drugim zadaniem jest zapewnienie długoterminowej równowagi finansowej i niezależności finansowej przedsiębiorstwa

funkcjonowanie systemu finansowego należy postrzegać w dwu wymiarach czasowych: krótkim i długim:a) przedsiębiorstwo potrzebuje pieniędzy w długim okresie na:

sfinansowanie swojego wzrostu, swojej ekspansji, dokonuje bowiem zakupów •inwestycyjnych (maszyny, urządzenia) lub intelektualnych (ekspertyzy, analizy, badania);spłatę długów, które powstały w przeszłości i które wynikają z prowadzonej •przez przedsiębiorstwo polityki finansowej (do realizacji tych zadań przedsiębiorstwo może wykorzystać różne narzędzia);

b) przedsiębiorstwo potrzebuje pieniędzy w krótkim okresie, ponieważ finansuje działalność eksploatacyjną, obejmującą:

finansowanie bieżące (zakupy, sprzedaż, zgromadzenie zapasów itd ),•operacje związane z prowadzeniem polityki finansowej i z realizacją planu •finansowego (pożyczki, dywidendy itd ) finansowanie inwestycji długoterminowych wymaga takich kapitałów, jakimi

przedsiębiorstwo może obracać przez długi czas mogą to być:a) środki wewnętrzne, które przedsiębiorstwo posiada i które wypracowuje

w wyniku własnej działalności – jest to samofinansowanie (chodzi tu o część zysków przeznaczonych na rozwój oraz na fundusz amortyzacji, zgromadzony na odnowienie aparatu produkcyjnego);

b) środki zewnętrzne, na które składają się takie elementy, jak:powiększenie kapitału (emisja akcji, kapitały indywidualne),•kredyty bankowe,•leasing lub podobne narzędzia finansowania (leasing umożliwia przedsiębior•stwu korzystanie z nowoczesnego wyposażenia, wynajętego od specjalistycznej firmy na długi okres, w którym przedsiębiorstwo może podjąć decyzję o jego odkupieniu lub o jego zwrocie – za opłatą) dzisiaj w dużych przedsiębiorstwach źródłem finansowania mogą być takie narzędzia, jak faktoring


i forfaiting, ale w rolnictwie, a zwłaszcza w małych gospodarstwach, nie mają one zastosowania finansowanie działalności eksploatacyjnej odbywa się za pomocą środków

własnych bądź krótkoterminowego kredytu W krajach wysoko rozwiniętych wykształciły się instytucje parafinansowe, umożliwiające przedsiębiorstwom pozyskiwanie środków finansowych na działalność bieżącą

gospodarstwa rolne znalazły się w znacznie lepszej sytuacji po wejściu polski do Ue – jako jedyna grupa przedsiębiorców rolnicy otrzymują środki unijne w postaci dopłat bezpośrednich inne środki – w formie funduszy na rozwój – gospodarstwa mogą pozyskiwać na podobnych zasadach, co przedsiębiorstwa z sektora msp

zarządzanie finansowe w przedsiębiorstwie prowadzi do określenia rodzaju najbardziej adekwatnych do potrzeb zasobów finansowych, które uwzględnia koszty ich pozyskiwania i okres ich posiadania

podstawowe zasady zarządzania finansowego i równowagi finansowej w przedsiębiorstwie to:

zasada okresowości – kredyt finansujący inwestycję musi być zaciągnięty na •okres nie dłuższy niż może być prowadzona inwestycja w takim stanie, w jakim ma powstać;zasada rentowności – rentowność inwestycji musi być wyższa niż koszt zacią•gniętego kredytu;zasada bezpieczeństwa – wysokość zadłużenia musi być proporcjonalna do •posiadanego przez przedsiębiorstwo majątku i posiadanych rezerw kapitałowych;zasada minimum finansowego – kapitał przedsiębiorstwa musi finansować •w długim okresie jego majątek oraz minimalny zapas, który pozwoli przedsiębiorstwu prowadzić działalność przedsiębiorstwa, jakimi są gospodarstwa rolne, są w bardzo trudnej sytuacji,

jeśli chodzi o finansowanie swojej działalności zasadnicze kwestie, jakie mają wpływ na decyzje finansowe w tych jednostkach, to:

fakt, że w rolnictwie występuje długi cykl produkcyjny, a wysoka stopa inflacji •obniża rentowność produkcji;fakt, że przy obecnych uwarunkowaniach popytu (także w skali światowej) •stopa wzrostu produkcji w rolnictwie jest niewielka;fakt, że przy obecnie istniejącym systemie realizacji produkcji rolnej rentow•ność tej produkcji jest niska;fakt, że przy wysokich kosztach produkcji i nieustabilizowanym rynku niska •jest również opłacalność


te czynniki powodują, że każde gospodarstwo powinno niezwykle racjonalnie podejmować decyzje o swoim zadłużeniu i o inwestycjach te czynniki również powodują, że z powodu swojej permanentnej niewydolności dochodowej rolnictwo potrzebuje pomocy finansowej, udzielanej w różnych formach

W ten sposób w działalność gospodarstwa mogą być zaangażowane jego środki własne, środki państwowe lub instytucji publicznych (w formie subwencji), środki bankowe i innych instytucji finansowych (w formie kredytu, leasingu itd ) oraz inne zewnętrzne środki, pochodzące od instytucji niefinansowych

3.2.4. Funkcje kierownicze w przedsiębiorstwie

powyższe rozważania dowodzą, że z ekonomicznego punktu widzenia gospodarstwo rolne zachowuje swoją istotę oraz wszystkie cechy i funkcje charakterystyczne dla przedsiębiorstwa i choć rolnicy być może nie zdają sobie z tego sprawy, wszystkie elementy tworzące ekonomiczną istotę przedsiębiorstwa w gospodarstwie rolnym też dają się wyodrębnić Kierujący gospodarstwem wie, że żyje ze sprzedaży produkowanych przez siebie surowców i artykułów rolnych i wie, że musi mieć nadwyżkę przychodów nad rozchodami, aby finansować swój rozwój, tj powiększać zasoby i poprawiać konkurencyjność, mając na uwadze przyszłe dochody (dokładnie tak, jak inni przedsiębiorcy) zatem to on decyduje – jak każdy przedsiębiorca – o swojej ofercie rynkowej (strukturze i wielkości produkcji, rodzaju produktów, odmianie itp ) to kierujący odpowiada sobie na pytanie, na czym zarabiać pieniądze, a więc kształtuje swój model biznesu13 to on pełni funkcje zarządcze

zarządzający przedsiębiorstwem odpowiada za uzyskanie przez przedsiębiorstwo pozytywnych wyników gospodarowania (co nie eliminuje prawa do popełniania błędów) prawo do popełniania błędów nie polega na usprawiedliwianiu win zarządzającego, ale na uwzględnieniu faktu, że każde przedsiębiorstwo działa w niepewnym i zmiennym otoczeniu to zaś oznacza, że nie zawsze można przewidzieć efekty podejmowanych działań jest to szczególnie ważne w przypadku gospodarstw rolnych

najważniejszym obowiązkiem kierującego gospodarstwem jest skuteczne przewidywanie tak zmian w otoczeniu gospodarstwa, jak i jego reakcji na te zmiany aby skutecznie przewidywać przyszłe warunki gospodarowania, przedsiębiorstwo powinno zbierać zewsząd informacje, prowadzić dogłębne analizy,

13 Model biznesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem, red m duczkowska piasecka, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2012, s 57–67


pozwalające na skuteczne przygotowanie przedsiębiorstwa do funkcjonowania w przyszłości w zmieniającym się otoczeniu W rolnictwie ma to szczególne znaczenie po pierwsze – wobec włączenia się w instrumenty Wspólnej polityki rolnej gospodarstwa rolne z wyjątkową uwagą powinny śledzić zapowiadane zmiany w tej polityce, aby przystosować swoje biznesy do takich zmian po drugie – mobilność gospodarstwa rolnego (jego zasobów) jest niewielka i proces poszukiwania oraz identyfikowania przyszłych szans i zagrożeń pozwoliłby uniknąć niepowodzeń

drugim obowiązkiem kierującego jest decydowanie decyzje pozwalają przełożyć sporządzone prognozy, dotyczące przyszłości gospodarstwa, na działania oraz praktycznie wcielić w życie koncepcję – wizję funkcjonowania przedsiębiorstwa w zmiennych warunkach podejmowanie decyzji nie jest rzeczą łatwą, zwłaszcza gdy prawidłowe kierowanie polega na przewidywaniu skutków każdej podejmowanej decyzji proces decydowania musi więc być świadomy i odpowiedzialny oznacza to, że podejmujący decyzję musi posiadać niezbędną, fachową wiedzę, którą stale powinien pogłębiać Wiedza ta powinna dotyczyć – wbrew pozorom – nie zagadnień produkcyjnych, lecz tych, które wiążą się z odpowiedzią na pytanie, jak w danych warunkach odnieść sukces na rynku

trzecim obowiązkiem kierującego przedsiębiorstwem jest organizowanie funkcjonalnych jednostek do wykonania określonych zadań W ramach tego procesu dobierane są także środki i określany jest zakres odpowiedzialności każdej utworzonej jednostki organizowanie jest skutkiem podejmowania decyzji i opracowania koncepcji funkcjonowania gospodarstwa (przedsiębiorstwa) W gospodarstwie rolnym prace związane z organizowaniem są bardzo widoczne, choćby dlatego, że łączy się w nim produkcję artykułów spożywczych z hodowlą zwierząt, że trzeba przygotowywać płodozmian, że gospodarstwo nie ma zapewnionego stałego zbytu produktów, że produkcja jest sezonowa itd

Kolejnym obowiązkiem kierującego jest pobudzanie pracowników do pożądanych działań, czyli odgrywanie roli w stosunku do zespołów roboczych nie przynosi rezultatów komenderowanie, dzisiejsze systemy kierowania ludźmi nastawione są na współpracę przełożonego z podwładnymi W rolnictwie ta kwestia jest zupełnie niewidoczna – zatrudnianie dodatkowych osób w gospodarstwach rodzinnych odbywa się „na czarno”, wobec członków rodziny stosowane są metody patriarchalne, gospodarstwa są na ogół niewielkie (jak na konieczność zatrudniania dodatkowej siły roboczej) inaczej jest w gospodarstwach dużych, które zatrudniają najemną siłę roboczą tam powinny już być wprowadzane nowoczesne systemy kierowania ludźmi

następnym obowiązkiem kierującego jest delegowanie uprawnień Kierujący musi zrozumieć, że coraz lepiej wykształcona i świadoma swych praw i obowiązków


kadra pracowników będzie żądać dla siebie nowych kompetencji i większego udziału w decydowaniu delegowanie uprawnień jest możliwe, pod warunkiem jednak, że kierujący przekaże także pracownikom odpowiedzialność za podjęte przez nich decyzje z tą sytuacją mamy do czynienia szczególnie w tych gospodarstwach rolnych, w których rodzice, często starsi, nie przyznają prawa do podejmowania decyzji swoim dorosłym dzieciom, które pracują w gospodarstwie i które są odpowiedzialne za wykonywane prace

ostatnim z wymienionych tu obowiązków kierującego jest kontrolowanie Wiąże się ono z delegowaniem uprawnień Kontrolowanie obejmuje wypracowanie kryteriów kontroli i narzędzi oceny Kontrola powinna dotyczyć nie tylko wyników działań, lecz także sposobów ich realizacji i wykorzystania przyznanych środków, a także aktywności i zaangażowania w wykonywanie obowiązków jednak pracownik może być kontrolowany tylko wtedy, gdy przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków poznał kryteria i narzędzia kontroli

te wymienione obowiązki osoby zarządzającej oznaczają, że aby odnieść sukces we własnym biznesie, sam zarządzający musi najpierw sprostać pewnym wymaganiom i mieć świadomość, za co odpowiada musi być przygotowany do pełnienia funkcji kierowniczych i administracyjnych, tj musi mieć przede wszystkim pełną wiedzę w kwestiach, w których ma podejmować decyzje niestety, właściciele zarówno małych przedsiębiorstw pozarolniczych, jak i gospodarstw rolnych nie posiadają dostatecznej ekonomicznej wiedzy o mechanizmach gospodarowania w warunkach rynkowych, o konkurencji oraz o źródłach sukcesu na rynku fakt ten skutkuje postawami roszczeniowymi u rolników, domaganiem się większej ochrony ze strony państwa, a zwłaszcza nieefektywnym wykorzystaniem i zasobów znajdujących się w rolnictwie, i pracy osób zatrudnionych w tym dziale gospodarki

3.3. Rynkowe zachowania przedsiębiorstw (gospodarstw rolnych) – istota gospodarowania

ta działalność wynika z funkcji handlowej przedsiębiorstwa, która jest – obok funkcji zarządzania – najważniejszą funkcją w przedsiębiorstwie (gospodarstwie rolnym) punktem wyjścia zachowań rynkowych podmiotów gospodarczych jest analiza przyszłych potrzeb rynku – jest ona ważna zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych (w co należy inwestować) takie sprawy trzeba rozważyć przed rozpoczęciem cyklu produkcyjnego jeśli rolnik będzie znał potrzeby rynku, zwiększy prawdopodobieństwo zbytu swoich produktów


W działaniach na rzecz zbytu swoich produktów można wyróżnić wiele form, które – zależnie od kraju i stopnia jego rozwoju – są upowszechniane, czyli np :

zawieranie umów z przemysłem przetwórczym,•umowy i kontrakty z pośrednikami,•bezpośrednią sprzedaż na targowiskach, przy drogach, blisko rynków zbytu – •wówczas rolnik pełni część funkcji związanych z dystrybucją (transport, magazynowanie, pakowanie) w zamian za większy zysk W rozwiniętych krajach (także Ue) powstają wyspecjalizowane ogniwa

pośrednie (agenci, brokerzy), które zajmują się łączeniem sprzedających z kupującymi – surowce rolne, m in żywnościowe, także dostają się do obrotu (na aukcje, na giełdę) przez pośredników Warunkiem podjęcia decyzji o takiej formie zbytu jest jednak posiadanie dużej partii jednolitego surowca o wyśmienitej jakości

W polsce rozwój różnych form zbytu jest uzależniony tak od aktywności rolników, jak i od przemysłu przetwórczego oraz od rozwoju pośrednictwa w obrocie produktami rolnymi na obecnym etapie rozwoju żadne z wymienionych ogniw nie dąży do ustabilizowania rygorów dostaw, gdyż żadne z nich nie rozumie długoterminowych korzyści, jakie wynikają np z procesu integracji tymczasem przynależność do Ue i reguły Wspólnej polityki rolnej jednoznacznie określają jakość i warunki dostaw poszczególnych produktów rolnych, aby miały one walor komercyjny

działania gospodarstwa rolnego powinny więc polegać na:analizie rynku (tendencji zachodzących zmian);•zaopatrywaniu się w środki produkcji po możliwie najniższych cenach (pod •warunkiem, że i przemysł produkujący te środki wybiera orientację marketingową, polegającą przecież na zaspokojeniu potrzeb swoich nabywców tymczasem obecny przemysł zaopatrujący ma w dużej mierze charakter monopolistyczny, który utrudnia rolnikom dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji);przejęciu części czynności od pośredników;•sprzedaży produktów w najdogodniejszym czasie;•wyjściu na rynek z produktem, który jest potrzebny i pożądany •przedstawione zasady mogą być spełnione pod warunkiem, że kierujący

gospodarstwem:będą mieli rzetelną wiedzę z dziedziny funkcjonowania rynku lub takich •doradców, którzy pomogą im w podejmowaniu słusznych decyzji;uświadamiając sobie konieczność marketingowych zachowań, przeprowadzą •odpowiednie inwestycje w gospodarstwie bądź wezmą udział w tworzeniu odpowiedniej infrastruktury rynku w obrębie wsi czy gminy


rolnicy nie muszą być tylko producentami i sprzedawcami surowców rolnych mogą stać się uczestnikami rynku i wpływać – choćby częściowo – na ceny produktów rolnych

W planach produkcyjnych rolnicy muszą:uwzględniać rynkowe alternatywy (tj najkorzystniejszy sposób sprzedaży •bądź użycia danego produktu czy zasobów potrzebnych do wytworzenia oferty handlowej),uświadamiać sobie konieczność ponoszenia ryzyka w związku z wyborem •danej możliwości i uwzględniać własną sytuację finansową W dobrze prowadzonym przedsiębiorstwie decyzje o funkcjonowaniu na

rynku zawarte są w programie marketingowym i dotyczą czterech podstawowych elementów: produktu, ceny, dystrybucji, komunikacji z rynkiem Każde przedsiębiorstwo musi odpowiedzieć sobie na pytanie, co produkować i jakie wytwarzać produkty

podstawowe decyzje związane z produktem dotyczą:linii produkcyjnej,•cech produktu,•ilości poszczególnych produktów,•znaku lub marki,•opakowania,•klasyfikacji jakościowej i standaryzacji produktu,•usług związanych ze sprzedażą danego produktu,•gwarancji i rękojmi •zatem decyzja o rodzaju wytwarzanych produktów wynika z szans ich sprze

daży na rynku, a nie z funkcji produkcyjnej przedsiębiorstwa W przedsiębiorstwie rolnym o rodzajach wytwarzanych produktów decydują warunki naturalne, ekonomiczne i techniczne W gospodarce rynkowej najważniejszym uwarunkowaniem są potrzeby rynku i możliwości zbytu produktów

generalne prawidłowości, polegające na tym, że gospodarstwo mniejsze jest bardziej intensywne i maksymalizuje dochód z jednostki ziemi, natomiast gospodarstwo większe – z jednostki pracy, mogą być zachowane, pod warunkiem jednak, że wybór kierunku produkcji dokonany zostanie tylko w ramach produktów akceptowanych przez rynek (np rynek coraz rzadziej akceptuje tłustą wieprzowinę czy mięso wołowe pochodzące z ubitych kilkuletnich krów)

na ceny w znacznej mierze wpływają następujące elementy: urodzaj, stopień rozwoju przemysłu przetwórczego, konkurencja, pośrednicy, czynniki rządowoinstytucjonalne czynniki mające wpływ na ceny to także wielkość popytu i taktyka opanowywania rynku przez produkt regulacje Wspólnej polityki rolnej


pomagają rolnikom produkującym na regulowane rynki dla produktów, które nie podlegają interwencji, obowiązują ceny rynkowe, a gospodarstwo rolne musi podjąć próbę zmniejszenia ryzyka złej koniunktury

ceny produktów rolnych mają szczególny charakter ich wysokość w stosunku do cen środków produkcji wyznacza poziom opłacalności poszczególnych kierunków produkcji pojedyncze gospodarstwo rolne nie ma wpływu na kształtowanie się cen taki wpływ mogą mieć grupy i organizacje rolników, które poprzez swoich reprezentantów podejmą negocjacje z nabywcami w kwestii warunków sprzedaży surowców w krótkim i w długim okresie

Wybór kanału dystrybucji, tj wybór pośredników i miejsca sprzedaży, oznacza podjęcie decyzji związanych ze zbyciem swoich produktów istotne jest ustalenie liczby i charakteru pośredników oraz zakresu więzi między producentem a nimi

W przypadku produkcji rolnej podstawowe znaczenie ma fakt, czy rolnicy sprzedają produkty indywidualnie, czy podejmują działania grupowe rolnicy działający indywidualnie, a produkujący na dużą skalę, korzystają z takich instytucji, jak aukcje, agenci, pośrednicy

Wspólne działania rolników znajdują najszerszy wyraz w kanale spółdzielczym spółdzielnia jest pod kontrolą producentów, rolnicy sprzedają część lub całość swojej produkcji, spółdzielnia ma wpływ na działania marketingowe producentów, co rzutuje na przemiany w gospodarstwach rolnych spółdzielnia w gospodarce rynkowej jest jednak dobrą formą prawną organizacji biznesu tylko wtedy, gdy skupia jednorodnych członków, gdyż zasada „jeden członek – jeden głos” ekonomicznie powinna uwzględniać proporcjonalny wkład włożony w biznes

W polsce nie wykształciły się jeszcze takie instytucje rynku rolnego, a im wcześniej sami producenci połączą swoje siły, tym większe uzyskają korzyści W starych krajach Unii europejskiej żaden rolnik nie rozpocznie produkcji bez podpisania umowy na dostawę surowca, tj bez zapewnienia sobie przyszłego zbytu na swoje produkty Umowy takie rolnicy zawierają z zakładami przetwórczymi, z supermarketami, z pośrednikami, z magazynami itd

złożoność działań gospodarstw rolnych (i ich zachowań na rynku) polega na tym, że jednostki te są producentami zarówno surowców, jak i produktów gotowych

istotą marketingu jest działalność zorientowana na zaspokojenie potrzeb i gustów nabywców dzięki procesowi wymiany W skali pojedynczego przedsiębiorstwa oznacza to, że działalność marketingowa polega na dostarczeniu wybranym klientom określonych dóbr i usług w wyznaczone miejsce, w określonym


momencie, po danych cenach i za pomocą odpowiednio dobranych środków komunikacji marketingowej i promocji14

Wymienione elementy działań marketingowych nie są więc dowolne, ale związane z:

wyborem rynków docelowych,•zmierzeniem i określeniem potrzeb każdego rynku,•rozwojem produktów i usług, które zaspokoją te potrzeby,•dostarczeniem ich w taki sposób, aby stanowiły wartość dla klienta i aby •przyniosły zysk firmie Wyjściową więc kategorią dla działań prowadzonych na rynku są potrzeby,

rozumiane jako uświadomiony przez daną osobę lub instytucję brak czegoś (dobra lub usługi) potrzeby są wyrazem pragnień, życzeń, gustów, na które wpływ ma wiele czynników natury:

obiektywnej i subiektywnej,•ekonomicznej,•społecznej,•technicznej,•politycznej •orientacja marketingowa jest innym sposobem prowadzenia biznesu niż

np orientacja produkcyjna, która polega na tym, że firma produkuje jak najwięcej po jak najniższych kosztach i że robi to lepiej niż konkurencja różni się też od orientacji produktowej, polegającej na wytwarzaniu jednostkowych, najwyższej jakości dóbr, a także od orientacji sprzedażowej, której istota sprowadza się do zarządzania sprzedażą dóbr, wytworzonych bez kontaktu z rynkiem orientacja marketingowa opiera się na nieustannej pracy każdego przedsiębiorstwa dla rynku – dla jego zmieniających się potrzeb i przy zmieniających się warunkach sprzedaży

ani przedsiębiorstwo, ani rząd nie mają wpływu na to, co powinno być produkowane – decydują o tym klienci jeżeli przedsiębiorstwo produkuje to, czego żąda klient, to sprzedając, poprawia swoją pozycję i zwiększa swoją ekspansję na rynek orientacja marketingowa jest zgodna z suwerennością konsumenta to jest chyba najważniejszy element w całym rozumowaniu o gospodarstwie rolnym jako o przedsiębiorstwie polscy rolnicy są coraz bardziej świadomi rynkowych wyborów, dokonywanych przez kupujących, ale jednocześnie trudno im zaakceptować konkurencję i to, że ani rząd, ani władza publiczna nie odpowiadają za sprzedaż

14 ph Kotler, g armstrong, j saunders, V Wong, Principles of marketing, prentice hall, europe 1996, s 6


jakiegokolwiek wyprodukowanego dobra – odpowiedzialność za to ponosi sam producent orientacja marketingowa (czyli decyzje nastawione na zaspokojenie potrzeb rynku w każdym momencie), przy umiejętnym zarządzaniu, umożliwia odniesienie sukcesu na rynku

podstawą podejmowania decyzji marketingowych w przedsiębiorstwie jest analiza bliższego i dalszego otoczenia przedsiębiorstwa, informująca o szansach i zagrożeniach, oraz słabych i mocnych jego stron sukces każdego przedsiębiorstwa zależy od stopnia jego dostosowania się do otoczenia dlatego stosownie do zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwo musi wyznaczać swoje cele, rozwijać strategię, pozwalającą te cele osiągnąć, a także dostosować działania i strukturę organizacyjną do obranej strategii

podstawowym obowiązkiem przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji marketingowych jest śledzenie zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa, jakimi są gospodarstwa rolne, są w wyjątkowo trudnej sytuacji

ostatecznym konsumentem surowców żywnościowych, pochodzących z rolnictwa, jest przeciętny obywatel – mowa tu o przetworzonych surowcach, dostępnych dla konsumentów w formie artykułów żywnościowych istnieje prawidłowość, iż im lepiej rozwinięty jest kraj, tym wyższy jest stopień przetwórstwa żywności należy się więc spodziewać, że w polsce ta tendencja też będzie się rozwijać oznacza to, że między rolnikiem – jako bezpośrednim producentem surowca – a ostatecznym odbiorcą (konsumentem) na rynku funkcjonują jeszcze liczne ogniwa pośrednie W konsekwencji napływające do niego informacje o zmianach w otoczeniu stają się coraz bardziej złożone coraz większa złożoność otoczenia polega m in na tym, że w miarę rozwoju gospodarczego rośnie liczba ogniw pośrednich, oddalających konsumenta żywności od producenta surowców żywnościowych (rolnika) to sprawia, że dla rolnika podejmowanie decyzji staje się jeszcze bardziej złożonym i odpowiedzialnym procesem i zmusza go do dalszego pogłębiania wiedzy15

W myśl zasad marketingowych każde ogniwo w łańcuchu żywnościowym zobowiązane jest do śledzenia tendencji popytowych u ostatecznego odbiorcy, a więc u konsumenta żywności na te zmiany reaguje przemysł przetwórczy i musi na nie reagować także producent surowca

celem analizy otoczenia jest uchwycenie zachodzących w nim zmian, aby przedsiębiorstwo mogło określić i wykorzystać swoje szanse oraz uniknąć pojawiających się zagrożeń przy zmieniającym się otoczeniu zarządzający musi

15 l langrage, La commercialisation des produits agricoles et agro ‑alimentaires, lavoisier, paris 1989, s 69–108


mieć wystarczającą wiedzę o kształtowaniu się tendencji długofalowych we wszystkich głównych jego elementach, gdyż przede wszystkim musi on podjąć właściwe decyzje inwestycyjne (najtrudniejsze w przedsiębiorstwie) przy podejmowaniu każdej decyzji inwestycyjnej zarządzający musi umieć odpowiedzieć na pytanie, czy gdy dana inwestycja zacznie przynosić rezultaty, na rynku będzie wystarczający popyt na produkty z tej inwestycji – dopiero wtedy będzie można mówić o zwrocie kapitału szacowanie przyszłego popytu na podstawie zamian w otoczeniu jest odpowiedzialne i pozwala uniknąć strat w przedsiębiorstwie

otoczenie każdego przedsiębiorstwa jest rozległe i składa się z wielu elementów, przy czym jedne z nich (elementy otoczenia bliższego) wpływają na przedsiębiorstwo i równocześnie podlegają jego wpływom, a inne (elementy otoczenia dalszego) skierowane są tylko w jednym kierunku – wpływają na przedsiębiorstwo (gospodarstwo rolne)

na główne elementy otoczenia dalszego indywidualne przedsiębiorstwo nie ma żadnego wpływu, natomiast wpływ zmian w otoczeniu na decyzje marketingowe podejmowane przez przedsiębiorstwo jest ogromny Wśród głównych sił makrośrodowiskowych wyróżnia się:

siły demograficzne, których działanie wpływa na wielkość rynku (w praktyce •oznacza to, że decyzje o długoterminowych inwestycjach muszą być podejmowane m in na podstawie liczby potencjalnych nabywców, wynikającej z procesów demograficznych) dla gospodarstw rolnych oznacza to konieczność analizy tendencji do wzrostu liczby potencjalnych konsumentów, wynikającej z przyrostu naturalnego, migracji, innych ruchów ludnościowych itd ;siły ekonomiczne, kształtujące siłę nabywczą kupujących oznacza to, że przed•siębiorstwo musi wiedzieć, czy kupujący (w tym przypadku i przemysł przetwórczy, i konsumenci) mają lub czy będą mieli możliwości nabywcze takiej liczby produktów gospodarstwo rolne musi umieć odpowiedzieć na pytanie, czy sytuacja dochodowa kupujących zachęca do wzrostu produkcji;siły ekologiczne, rozumiane jako dostęp do zasobów, jako odnawianie ich oraz •racjonalne gospodarowanie nimi rolnictwo jest jednym z nielicznych sektorów, w których istnieje możliwość odnawiania zasobów jeśli zatem istnieje zapotrzebowanie na rynku, surowce żywnościowe są odnawialne gospodarstwa rolne stają jednak obecnie przed koniecznością spełnienia dodatkowych wymagań środowiskowych, wynikających ze Wspólnej polityki rolnej, i każdy zarządzający musi umieć zanalizować te wymagania i pamiętać o zagrożeniach z nich wynikających przy podejmowaniu decyzji produkcyjnych (może to się wiązać ze zmianą kierunku produkcji, ze zmianami organizacyjnymi, z inwestycjami);


uwarunkowania technologiczne – ta zmienna daje przedsiębiorstwu szanse na •modernizację warsztatu produkcyjnego, co będzie z korzyścią dla jego ekonomiki (wzrost skali, obniżka jednostkowych kosztów, wytworzenie nowego produktu) zmiany w technice i technologii stwarzają nowe możliwości rozwoju przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolnego), a w rolnictwie jest to szczególnie ważne, gdyż nowe odmiany powstają wolno, ale mogą prowadzić do poprawy jakości produktu;otoczenie prawno instytucjonalne, które tworzy formalną stronę działań przed•siębiorstwa na rynku i konkretyzuje jego związki z otoczeniem dla gospodarstwa rolnego jest to niezwykle istotny element środowiska zewnętrznego, mieszczą się tu bowiem: wszystkie rozwiązania interwencyjne (podatki, kredyty, ulgi), prawo oraz instytucje, które obsługują rolnictwo Wprowadzane odgórnie zmiany mogą – w zależności od sytuacji przedsiębiorstwa – albo być korzystne, albo zagrażać egzystencji przedsiębiorstwa na rynku obecnie w tej kategorii mieszczą się wszystkie uregulowania wynikające ze Wspólnej polityki rolnej, które są nawet poza zasięgiem pojedynczego państwa członkowskiego, i gospodarstwo rolne bezwzględnie musi się do tych rozwiązań dostosować;otoczenie kulturowe, które wpływa na subiektywne reakcje konsumentów •oraz na proces wartościowania dóbr i usług ten element także się zmienia, bo zmienia się model konsumpcji żywności, a zmiany wywołane są otwartością rynku, możliwością mieszania się kultur, większą wiedzą konsumentów w zakresie wyżywienia, zanikaniem jednych i pojawianiem się innych tradycji i zwyczajów żywieniowych i zakupowych przedsiębiorstwo stale musi analizować działalność swoich konkurentów fakt

pojawienia się nowego konkurenta czy jego upadek w zasadniczy sposób wpływają na decyzje przedsiębiorstwa W pierwszym przypadku pojawia się zagrożenie dla zbytu produktów, w drugim – szansa na większy zbyt (pod warunkiem, że konkurent nie zaprzestał działalności, gdyż wcześniej zobaczył, że wystąpiła trwała tendencja, uniemożliwiająca dotychczasowe działania)

Każde przedsiębiorstwo, w tym gospodarstwo rolne, musi też sprawdzać swoich dostawców i odbiorców, analizować ich sytuację ekonomiczną, pozycję na rynku, szanse na dalszą współpracę z nimi ponadto musi analizować sytuację bezpośrednich instytucji, z którymi współpracuje: banków, agencji itp są to elementy otoczenia bliższego, z którymi gospodarstwo rolne ma bezpośrednie kontakty biznesowe

czynniki determinujące decyzje o funkcjonowaniu przedsiębiorstwa na ryku to jego warunki wewnętrzne te wewnętrzne warunki pokazują mocne i słabe strony przedsiębiorstwa, czyli jego szanse na pokonanie konkurencji mocnymi


stronami w przypadku przedsiębiorstwa rolnego mogą być takie czynniki, jak: położenie, obszar, jakość gleb, wykwalifikowana kadra, bliski rynek zbytu, zawarte umowy, współpraca z różnymi partnerami, specjalizacja w produkcji, zasoby kapitałowe itd te wszystkie elementy mogą również stanowić słabe strony przedsiębiorstwa istotne jest, aby zdawało ono sobie z tego sprawę i starało się oprzeć strategię konkurencji na mocnych stronach, a nie na walce ze słabymi, bo rynek nie będzie czekać na produkt

zarówno w przypadku analizy zmian w otoczeniu, jak i w przypadku określania słabych i mocnych stron zarządzającemu powinno towarzyszyć jedno pytanie: jak przedsiębiorstwo może się do tego dostosować? W pytaniu tym chodzi o to, jak przedsiębiorstwo może wykorzystać swoje szanse i jak ma uniknąć zagrożeń

aby rolnicy mogli zwiększyć prawdopodobieństwo sprzedaży swoich produktów, muszą odpowiadać na potrzeby rynku, tj przyjąć orientację rynkową, która dla gospodarstwa oznacza, że:

produkcja nie zajmuje pozycji centralnej w działalności gospodarstwa;•w gospodarstwie nadrzędna jest działalność zarządcza i że ważna jest dla niego •sytuacja na rynku, przy czym działalność ta zaczyna się w momencie podjęcia decyzji dotyczącej tego, czego potrzebuje rynek, i tego, co i ile produkować;przedsiębiorstwo musi być prowadzone jak jednolicie zorganizowany system •w celu zaspokojenia potrzeb nabywcy Każde ogniwo ma przyczynić się do osiągnięcia tego celu jest to zasadniczo odmienne podejście do prowadzenia gospodarstwa rolnego

od tego, które dominowało w gospodarce centralnie zarządzanej historycznie ukształtowane więzi z rynkiem, polegające na upłynnianiu nadwyżek produkcyjnych czy na forsowaniu wzrostu produkcji za wszelką cenę są w warunkach gospodarki rynkowej nie do utrzymania nie jest to orientacja rynkowa, jest to działalność nastawiona na sprzedaż rolnik nie ma wpływu na ceny, jest sprzedawcą sprzedawców takich jak on jest dostatecznie dużo i wszyscy oni są w tej samej sytuacji w stosunku do kupujących Utrzymywanie się na rynku w obecnych warunkach wymaga od gospodarstwa podejścia rynkowego, a co za tym idzie – odpowiedniego zachowania i odpowiednich decyzji

miejsce przedsiębiorstwa zależy od prowadzonej przez to przedsiębiorstwo strategii strategia jest czymś więcej niż planem – wskazuje główne działania, które należy podjąć w celu realizacji zadań w długim okresie, a więc jak gdyby wyprzedza plan strategia przedsiębiorstwa polega na poszukiwaniu i na prowadzeniu działań dostosowawczych, które wynikają z:

rozpoznania środowiska i z określenia zmian w nim zachodzących,•


oraz z analizy własnych środków i możliwości wykorzystania nadarzających •się w związku z tymi zmianami okazji dla przedsiębiorstwa nadrzędnym celem każdego przedsiębiorstwa jest ekspansja na rynek, dokonu

jąca się w wyniku procesu wzrostu i rozwoju Wzrost związany jest ze zwiększeniem udziału przedsiębiorstwa w rynku, natomiast rozwój wiąże się z następującymi zmianami jakościowymi:

z wprowadzeniem nowych elementów do działalności przedsiębiorstwa,•z poprawą jakości tych elementów,•ze zmianami strukturalnymi,•ze wzrostem wielkości przedsiębiorstwa •strategiczne decyzje w przedsiębiorstwie zapadają w takich dziedzinach,

jak:droga i kierunki rozwoju przedsiębiorstwa,•określenie rodzaju biznesu, jaki prowadzi przedsiębiorstwo,•opracowanie pomysłu na pokonanie konkurencji (strategii konkurencji),•kształtowanie oferty rynkowej (decyzje w dziedzinie produkcji),•opracowanie sposobu funkcjonowania na rynku (wobec kupujących i zasad •zachowania wobec konkurentów),zarządzanie finansami,•rozwój bazy badawczej i kadr •identyfikacja i sprecyzowanie zakresu działań przedsiębiorstwa są uwarunko

wane dotychczasowymi jego osiągnięciami, tradycją, wewnętrznymi warunkami, ale przede wszystkim potrzebami rynku przedsiębiorstwo może bowiem sprzedać tylko taki produkt, na jaki będzie zapotrzebowanie na rynku

badając otoczenie, należy brać pod uwagę następujące elementy: dostawców konkurencyjnych, produkty konkurujące, zmiany w zakresie potrzeb kupujących, zmiany siły nabywczej, negocjacje z dostawcami, ustawodawstwo, system finansowy, władze lokalne i centralne

Wszystkie działania strategiczne, tj działania prowadzone w długim okresie i podporządkowane celom przedsiębiorstwa, muszą prowadzić do osiągnięcia przez przedsiębiorstwo coraz korzystniejszej pozycji na rynku

Każde przedsiębiorstwo i każde gospodarstwo rolne podlega tym samym prawom ekonomicznym i musi sprostać tym samym wymaganiom gospodarki rynkowej owe wymogi – nieraz brutalne dla rolnictwa – obejmują następujące elementy:

konieczność istnienia właściciela, odpowiadającego za przedsiębiorstwo;•obecność na rynku z produktami, które znajdują nabywców, są produkowane •przez wielu producentów, posiadają wysoką jakość i wartość użytkową;


efektywne gospodarowanie, nawet przy niewielkim poziomie zysku;•możliwość obniżki jednostkowych kosztów produkcji;•wprowadzanie na rynek produktów lepszych, lepiej zaspokajających potrzeby •klientów;pozyskiwanie nowych klientów, nowych rynków i utrzymanie starych;•dążenie do uzyskania wysokiej pozycji wśród konkurentów;•dążenie do uzyskania przewagi konkurencyjnej •pojedyncze przedsiębiorstwo (gospodarstwo) rolne, jako jednostka ekono

miczna, musi być świadome swojego miejsca na rynku i nawet przy nierozwiniętej infrastrukturze rynku czy przy braku więzi kooperacyjnych i integracyjnych (który ogromnie utrudnia zbyt produktów) musi nieustannie kontrolować swoje poczynania i przewidywać finansowe skutki swoich decyzji Kwestia produkcji nie jest najważniejsza przy podejmowaniu decyzji Wynika to z pozycji rolnictwa w rozwiniętej gospodarce

rolnictwo pracuje na potrzeby przemysłu przetwórczego i jest coraz bardziej jemu podporządkowane rolnicy w starych krajach Unii europejskiej rozumieją te wszystkie procesy i prawidłowości polscy rolnicy powinni więc swoją wiedzą dorównać rolnikom ze starych krajów Unii europejskiej i traktować gospodarstwo rolne nie tylko jako miejsce do życia, lecz także jako źródło zarabiania pieniędzy – jako biznes otrzymują za to dopłaty bezpośrednie i muszą sprostać obecnej i przyszłej konkurencji

3.4. Podsumowanie

W niniejszym rozdziale skupiono się na uwypukleniu tych cech przedsiębiorstwa, które są wspólne wszystkim branżom, aby pokazać, że działalność gospodarcza w rolnictwie, bez względu na formę prawną, jest biznesem, a jednostki tam funkcjonujące są przedsiębiorstwami w sensie ekonomicznym

opracowanie wskazuje ponadto, że o powodzeniu każdego biznesu rozstrzygają decyzje podejmowane w związku z działalnością prowadzoną na rynku, w związku z koniecznością funkcjonowania w środowisku konkurencyjnym, w związku ze zmianami zachodzącymi w otoczeniu, a zwłaszcza w związku ze zmieniającymi się potrzebami rynku

jednocześnie należy pamiętać, że zarządzanie gospodarstwem rolnym musi być wolne od emocji, a oparte na rzetelnej wiedzy ekonomicznej, stale pogłębianej przez zarządzających, tak jak to się dzieje w innych przedsiębiorstwach rolnictwo jako branża jest narażone na większe ryzyko produkcyjne i na zmienność koniunktury, dlatego – o czym niewiele wspomniano w opracowaniu – powinno


otrzymywać nie tylko wsparcie finansowe od organów publicznych, lecz także wsparcie intelektualne W pierwszym rzędzie potrzebuje dobrze zorganizowanego doradztwa ekonomicznego równocześnie organizacje rolnicze (jako związki samych zainteresowanych producentów) w gospodarce rynkowej same muszą być ogniwami pomocy intelektualnej – to tam powinny powstawać analizy oraz systemy wczesnego ostrzegania, potrzebne producentom rolnym do podejmowania decyzji gospodarstwa powinny zaakceptować wszystkie zmiany rozwojowe, które objęły także przedsiębiorstwa z innych branż

pozycja na rynku wynika z socjo ekonomicznej funkcji działalności produkcyjnej, dystrybucyjnej, informacyjnej, zarządczej W ten sposób przedsiębiorstwa działające poza rolnictwem w miarę rozwoju stają się głównym motorem tworzenia i podziału bogactwa oraz narzędziem łączącym różne jednostki należące do sektora rolnego gospodarstwa rolne muszą zostać włączone ekonomicznie, organizacyjnie i społecznie w pozostałe ogniwa łańcucha żywnościowego, aby można było stworzyć zintegrowany łańcuch dostaw, właściwy nowoczesnym gospodarkom

aby zapewnić sobie stabilne warunki funkcjonowania na rynku w tej coraz bardziej złożonej rzeczywistości ekonomicznej i społecznej, aby sprostać wymaganiom rentowności oraz aby prowadzić coraz bardziej złożone procesy inwestycyjne i ekspansję na rynek, podmioty gospodarcze są zainteresowane umacnianiem wzajemnych więzi między wszystkimi elementami łańcucha powiązań, prowadzącego od produkcji surowca, poprzez przetwórstwo, aż do sprzedaży i konsumpcji ostatecznego produktu W ten sposób tworzą się relacje pomiędzy poszczególnymi podmiotami, czyli pomiędzy poszczególnymi elementami całego łańcucha żywnościowego

rolnictwo ulega przekształceniom na skutek silnej zależności od odbiorców produktów rolnych to oni w innych krajach stali się – przez stawiane przez siebie wymagania – głównymi sprawcami przemian w rolnictwie

zmiany, jakie zachodzą w agrobiznesie w miarę rozwoju społeczno gospodarczego, zależą od stopnia rozwoju i dają się scharakteryzować następująco:

następuje relatywny spadek znaczenia i udziału rolnictwa (w porównaniu •z innymi działami gospodarek narodowych krajów unijnych) w gospodarce, mierzony zarówno tworzonym przez rolnictwo produktem krajowym brutto, jak i zasobami czynników produkcji;następuje wzrost znaczenia pozostałych ogniw agrobiznesu, tych, które funk•cjonują obok rolnictwa (zaopatrzenie, przetwórstwo i handel artykułami żywnościowymi);następuje szybki rozwój sfery dystrybucji i usług w ostatnim ogniwie agrobiz•nesu – „na wyjściu” rolnictwa W strukturze agrobiznesu krajów Ue dają się wyróżnić następujące tendencje

rozwojowe:


wzrost wartości dodanej, wytwarzanej w ogniwach agrobiznesu poza rolnic•twem;wzrost ilości zatrudnionych w usługach związanych z wytwarzaniem żywności – •odchodzenie od rolnictwa i od bezpośredniej działalności produkcyjnej;globalizacja procesów rozwoju i wymiany produktów żywnościowych •polskie rolnictwo przechodzi obecnie te przemiany, które w krajach europy

zachodniej następowały w latach 60 i wczesnych latach 70 ubiegłego wieku są to:industrializacja rolnictwa, rozumiana jako zwiększenie stopnia uprzemysło•wienia procesów produkcyjnych w rolnictwie, następującego poprzez wzrost zużycia przemysłowych środków produkcji, w tym obrotowych, takich jak: pasze przemysłowe, nawozy, środki ochrony roślin, przemysłowe odmiany w produkcji roślinnej i zwierzęcej;integracja, rozumiana jako nasilenie się stopnia uzależnienia, następującego •poprzez sformalizowanie więzi z zaopatrzeniem, przetwórstwem i dystrybucją – rozwój systemu kontraktów, integracja poprzez zawłaszczenie itp ;internacjonalizacja, rozumiana jako rozwój stosunków wymiany między kra•jami, umiędzynarodowienie procesów zaopatrzenia i wytwarzania – powstawanie międzynarodowych firm;wzrost stopnia współzależności między rolnictwem a innymi działami, •w wyniku czego wzajemne więzi, które są silniejsze niż tendencje do podziału pracy, prowadzą do powstania zintegrowanego systemu żywnościowego polskie rolnictwo ma jeszcze przed sobą rozwój oparty na wiedzy, który jest

głównym zasobem kapitałowym i źródłem tworzenia bogactwa, ale już dziś jest beneficjentem tego rozwoju poprzez związki biznesowe z innymi podmiotami W tych warunkach świadomość prowadzenia gospodarstwa rolnego jako biznesu funkcjonującego na zasadach ekonomicznych jest niezbędna, aby gospodarstwo nie tylko trwało, lecz także aby rozwijało się wewnętrznie i aby mogło prowadzić ekspansję na rynki zewnętrzne, tak jak dzieje się to w przedsiębiorstwach z innych branż

Bibliografiabarcz j , Kawecka Wyrzykowska e , michałowska gorywoda K , Integracja Europejska,

oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2007 burnat mikosz m , gwizda m , Kosewska Kwaśny m , Programy pomocowe oraz dotacje

UE dla przedsiębiorstw 2007–2013, Wydawnictwo c h beck, Warszawa 2007 cieśliński a , Wspólnotowe prawo gospodarcze, Wydawnictwo c h beck, Warszawa

2003


czechowski p , Proces dostosowania polskiego prawa rolnego i żywnościowego do prawa Unii Europejskiej, Wydawnictwo twigger, Warszawa 2001

darbelet m , Economie d’entreprise, foucher, paris 1988 doliwa Klepacki z , Integracja Europejska, Wydawnictwo temida, białystok 2000 duczkowska małysz K , Konsekwencje członkostwa Polski w Unii Europejskiej dla rolnic‑

twa, w: Warunki i skutki integracji polskiego rolnictwa z Unią Europejską, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2001

duczkowska piasecka m , Unia Europejska – organizacja, funkcjonowanie, korzyści, Wydawnictwo almamer, Warszawa 2008

duczkowska piasecka m , Zarządzanie gospodarstwem rolnym, croW, olsztyn 1997 garbarski l , Kłosiewicz U , nowacki r , olejniczuk merta a , słomińska b ,

strużycki m , Zarządzanie marketingowe małym i średnim przedsiębiorstwem, difin, Warszawa1999

Gospodarstwa rolne w Unii Europejskiej – koszty i korzyści, fdpa, Warszawa 2001 lenaerts K , Van nuffel p , Podstawy prawa europejskiego, dom Wydawniczy abc,

Warszawa 1998 lichorowicz a , Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy

Zachodniej, Wydawnictwo temida, białystok 2000 Model biznesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem, red m duczkowska piasecka, oficyna

Wydawnicza sgh, Warszawa 2012 moussis n , Guide des politiques de l’Europe, mols, 2005 niezgoda d , Wstęp do teorii procesu produkcji w gospodarstwach rodzinnych, Wydaw

nictwo akademii rolniczej w lublinie, lublin 1996 oleszko a , jeżyńska b , mikołajczyk p , Prawo rolne i żywnościowe. Zbiór przepisów,

Wydawnictwo zakamycze, Kraków 2002 reisch e , zeddies j , Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolnych,

Wydawnictwo akademii rolniczej w poznaniu, poznań 1995 rethore a , riquier d , Gestion de l’exploitation agricole – elements pour la prise de deci‑

sion, j b bailliere, paris 1988 sainte marie de g , Kierowanie małym i średnim przedsiębiorstwem, Wydawnictwo

poltext, Warszawa 2001 surma j , Rola analogii w podejmowaniu decyzji w zarządzaniu strategicznym małymi

i średnimi przedsiębiorstwami, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2010 Werner U , sołtys j , Jak działać na wolnym rynku, thaUrUs, essen 2001

4 rodzinna przedsiębiorczość na obszarach wiejskich wobec wyzwań globalnych 117


4. Rodzinna przedsiębiorczość na obszarach wiejskich wobec wyzwań globalnych

po 1990 r polska stanęła przed koniecznością dokonania zasadniczych, strategicznych przemian, głównie o charakterze strukturalnym oznacza to, że podstawowe proporcje: pomiędzy udziałem przemysłu (szczególnie ciężkiego) a innymi rodzajami działalności w tworzeniu narodowego dobrobytu, pomiędzy liczbą zatrudnionych w przemyśle a liczbą zatrudnionych w rolnictwie i w usługach, pomiędzy częścią gospodarki opartą na schyłkowych, nienowoczesnych gałęziach a innowacyjną częścią gospodarki, opartą na wiedzy, musiały ulec zmianie

nowoczesne, bogate państwa, w których od zawsze istnieje gospodarka rynkowa, mają dziś nowoczesne struktury: dominuje w nich zatrudnienie w usługach, zwłaszcza w usługach związanych z nowymi technologiami, informacją, łącznością i z informatyką (63–80 % wszystkich zatrudnionych), maleje zaś, od dziesiątków lat, zatrudnienie w rolnictwie (1,2–6 % zatrudnionych), w tworzeniu bogactwa narodowego rośnie udział nowoczesnych działów przemysłu, nowoczesnych technologii, spada natomiast udział przemysłów tradycyjnych, pojmowanych tu jako nienowoczesnych, nieinnowacyjnych, pogłębiających przy tym strukturalne problemy gospodarki i wywołujących niepokoje społeczne

przemiany te są z jednej strony odpowiedzią na współczesne, globalne wyzwania i na politykę gospodarczą, realizowaną przez państwo, wspierającą poprawę konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, jej sektorów i struktur z drugiej strony zaś państwa nadające światu kierunek rozwoju doskonale rozumieją, że na bogactwo kraju pracują przedsiębiorstwa i to one są najważniejszymi podmiotami – to od ich kondycji zależy kondycja i przyszłość całej gospodarki narodowej

na rozwój przedsiębiorstw i przedsiębiorczości wpływa wiele czynników: polityka państwa, dostępność środków finansowych i inwestycyjnych, wykształcenie przedsiębiorców Ważnym czynnikiem jest również „duch przedsiębiorczości”, czyli chęć prowadzenia własnej firmy, chęć bycia lepszym od innych, chęć nauczenia się, jak odnieść sukces


polska gospodarka jest w szczególnie niekorzystnej sytuacji: ponad jedna piąta wszystkich zatrudnionych podaje, że utrzymuje się z rolnictwa jednocześnie rolnictwo wytwarza mniej niż 3 % produktu krajowego brutto – jest więc bardzo mało efektywne ogromna liczba gospodarstw rolnych (ponad 2 mln) składa się w istocie ze stosunkowo niewielkiego odsetka (około 14 %) przedsiębiorstw, które produkują na rynek, i z reszty, która albo wcale nie jest z rynkiem związana, albo jest z nim powiązana tylko w niewielkim stopniu W istocie więc jest to ciągle liczący się zasób siły roboczej, ziemi i kapitału, jest on jednak źle wykorzystany i nie przyczynia się w dostatecznym stopniu do pomnożenia społecznego dobrobytu jeśli polska wieś chce się wzbogacić dzięki lepszemu wykorzystaniu własnych zasobów, przede wszystkim dzięki uruchomieniu także innych zasobów, a nie tylko zasobów pracy, to nie da się tego zrobić bez rozwoju przedsiębiorczości

4.1. Przedsiębiorczość – istotą działalności gospodarczej

przedsiębiorczość można traktować jako postawę lub jako proces jako postawa przedsiębiorczość jest cechą ludzi i polega na skłonności do podejmowania nowych działań oraz do ulepszania istniejących elementów środowiska, na twórczym i aktywnym podejściu do wyzwań i na podatności oraz gotowości na zmiany zachodzące w otaczającej człowieka rzeczywistości postawa przedsiębiorcza oznacza także gotowość do podejmowania wszechstronnych działań, związanych z przystosowywaniem się do reguł zmieniającego się otoczenia

przedsiębiorczość nie jest cechą osobowości, ale sposobem postępowania, choć niewątpliwie przedsiębiorcza jednostka musi posiadać odpowiednie predyspozycje i swoiste cechy, takie jak:

skłonność do podejmowania ryzyka,•gotowość do przyswajania nowej wiedzy,•podatność na szybkie dostosowanie się do zmian,•niespokojny i skłonny do stałego poszukiwania umysł,•zdolność obserwacji środowiska i zauważenia rzeczy wymagających zmian,•umiejętność nawiązywania kontaktów z otoczeniem,•zdecydowanie, odpowiedzialność, rzeczowość w postępowaniu z innymi,•umiejętność wykorzystania każdej okazji do twórczego działania •istotę przedsiębiorczości stanowi sposób zachowania, którego podstawą jest

wiedza, a nie intuicja lub przywiązanie do stereotypów Ów sposób zachowania sprowadza się do stałego poszukiwania innowacji i do odkrywania okazji do zastosowania innowacyjnych rozwiązań, które mają charakter celowy i zorganizowany


nie można być przedsiębiorcą, jeśli nie poszukuje się nowych szans, nowych rozwiązań, jeśli nie chce się podjąć działań nastawionych na nowe rozwiązania, jeśli nie ryzykuje się przyszłości (ponieważ nigdy nie można być pewnym sukcesu) motorem działań jest więc chęć uczenia się, potrzebny jest także upór, aby wytrwać w realizacji zamiarów

podejmujący działalność gospodarczą:muszą się cechować otwartością na innowacje, tj takim postrzeganiem rze•czywistości, które każdą zmianę traktuje jako okazję do działania, a nie jako zagrożenie działalności;powinni być zdolni do pomiaru efektów swojego działania – jako przedsię•biorcy – do oceny pozytywnych działań i ich skutków, a także do oceny niepowodzeń i ich przyczyn, oraz do wyciągania właściwych wniosków;w strukturach organizacyjnych muszą podjąć działania zmierzające do wyod•rębnienia czynności (a w miarę rozwoju firmy także ludzi) i środków w celu stosowania innowacyjnych rozwiązań w firmie;muszą mieć zdolność do odrzucania tego, co „stare”, i do skoncentrowania się •na tym, co „nowe”;muszą nieustannie śledzić zamiary i działania konkurencji, aby zawsze być •krok przed nią Kto koncentruje się na tym, że dziś odniósł sukces na rynku, jutro może być poza nim szanse rodzące się w otoczeniu jednostek, nawet tym najbliższym, umożli

wiają wykreowanie przedsiębiorczości przedsiębiorczość, jako proces, polega na powstawaniu i na rozwoju różnego typu jednostek działalności gospodarczej (przedsiębiorstw)

istotą działalności gospodarczej – z punktu widzenia przedsiębiorczości – jest dostosowywanie istniejącego aparatu wytwórczego do przyszłych oczekiwań taki proces niesie za sobą ryzyko i niepewność, ale także pozwala wyzwolić inicjatywę i stworzyć „nowe” dwie najważniejsze zasady przedsiębiorczości mówią więc, że nie ma przedsiębiorstwa bez ryzyka i bez innowacji, która pozwala uzyskać nowe zastosowanie dla istniejących zasobów i w ten sposób tworzyć nowe zasoby

postawy przedsiębiorcze i proces przedsiębiorczości przenikają się więc wzajemnie podstawowe podmioty działające na rynku – przedsiębiorstwa – tylko wtedy odnoszą sukces w walce konkurencyjnej, gdy pozytywnie odpowiadają na okazje wynikające ze zmian w otoczeniu i kiedy potrafią oddalić się od zagrożeń

znalezienie właściwej drogi rozwoju i miejsca na rynku oraz nowatorstwo w działaniach zależą od zarządzania przedsiębiorstwem badania dowodzą, że osoby przedsiębiorcze zarządzają swoimi firmami efektywniej, podejmują


różnorodne inicjatywy, szybciej i lepiej dostosowują się do zmian i że to one w istocie kreują postęp

rozwój przedsiębiorczości, definiowany jako postawa i rodzaj działań organizacyjno kierowniczych w przedsiębiorstwie, zmierzających do maksymalizacji zysku, tworzenia innowacji, podjęcia ryzyka, przejęcia odpowiedzialności za funkcjonowanie przedsiębiorstwa i respektujących zasady konkurencji, widoczny w takich dziedzinach, jak: drobny przemysł, rzemiosło, usługi, kooperacja, ma fundamentalne znaczenie dla obszarów wiejskich

poprawa warunków pracy i standardu życia rodzin wiejskich, a także wzrost produktu społecznego, dokonujący się przez zmiany struktury zatrudnienia, struktury społeczno zawodowej, struktury agrarnej, struktury majątku produkcyjnego i przez wzmocnienie pozycji modernizujących się gospodarstw rolnych i pozostałych segmentów gospodarki żywnościowej (przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska), powodują, że wieś zmienia swój tradycyjny charakter oznacza to więc, że na wsi obok tradycyjnych rolników żyją i pracują nowocześni rolnicy, robotnicy, rzemieślnicy czy urzędnicy

Wieś przestaje być synonimem biedy i zacofania czy tradycyjnego trwania na ojcowiźnie, a staje się – za pośrednictwem rynku, systemu instytucji, Unii europejskiej i kultury – częścią gospodarki narodowej, która jest integralnie związana z całym społeczeństwem

przedsiębiorczość, jako proces powstawania i rozwoju przedsiębiorstw na terenach wiejskich, jest instrumentem przede wszystkim przemian strukturalnych na wsi i w rolnictwie daje bowiem rolnictwu szansę z jednej strony na modernizację i na nawiązanie więzi integracyjnych z przemysłem zaopatrzeniowym, przetwórczym, z handlem, z obsługą poprodukcyjną rolnictwa, z drugiej strony zaś na podejmowanie działalności gospodarczej w działach pozarolniczych, na tworzenie nowych miejsc pracy w otoczeniu rolnictwa lub poza nim i przez to na poprawę sytuacji materialnej ludności wiejskiej

rozwój przedsiębiorczości oznacza trwałą tendencję do podejmowania i do prowadzenia na własne ryzyko i na własny rachunek przedsięwzięć gospodarczych, będących wynikiem realizacji różnych pomysłów, mających przynieść poprawę warunków życia należy go postrzegać jako czynnik dezagraryzacji obszarów wiejskich, dokonującej się poprzez:

możliwość przechodzenia ludności rolniczej do pracy poza rolnictwem, często •na terenie tej samej wsi lub gminy (zmiany struktury społeczno zawodowej, powodujące wzrost odsetka zatrudnionych poza rolnictwem);proces uprzemysłowienia rolnictwa, wynikający ze wzrostu poziomu sto•sowania przemysłowych środków produkcji i przemysłowych technologii


wytwarzania żywności (wskutek powstawania przedsiębiorstw zaangażowanych w tę działalność);urbanizację wsi, wynikającą z tworzenia na obszarach wiejskich infrastruktury •o charakterze miejskim (zmiany w strukturze społeczno zawodowej zaowocują zmianą siły nabywczej, zmianą popytu, ukształtowaniem się innego modelu życia – na te zmiany będą musiały odpowiedzieć przedsiębiorstwa);zmiany struktury agrarnej, zachodzące wskutek powiększania jednych gospo•darstw (co dotyczy tych gospodarstw, których właściciele pozostają w rolnictwie) i likwidowania innych gospodarstw bądź zmniejszania ich obszaru (co dotyczy tych gospodarstw, których właściciele zamierzają porzucić rolnictwo i podjąć zajęcia pozarolnicze);proces wykorzystywania zasobów tkwiących w gospodarstwie rolnym na cele •niezwiązane z produkcją surowców żywnościowych (agroturystyka, turystyka wiejska, nisze rynkowe itp ) przedsiębiorczość na wsi może być związana z rolnictwem (drobne przetwór

stwo surowców żywnościowych, sortowanie, konfekcjonowanie, handel żywnością, transport, przechowalnictwo artykułów żywnościowych) – wówczas obejmuje sferę agrobiznesu może także dotyczyć surowców rolnych nieżywnościowych (len, szczecina, skóry), a także pozażywnościowego zastosowania zasobów gospodarstwa (zioła, turystyka, nisze rynkowe)

przedsiębiorczość może być związana z działalnością pozarolniczą i wówczas obejmuje rozwój rzemiosła, drobnego przemysłu z branż pozarolniczych (odzież, drewno itd ), wszelkie usługi (transportowe, naprawcze, zdrowotne itd ), rozwój bazy turystyczno rekreacyjnej, połączonej z odpowiednią obsługą klientów

rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich uzależniony jest od intensywności zmian zachodzących w otoczeniu oraz od mobilizowania wsi do rozwoju, co dokonuje się poprzez czynniki zewnętrzne rozwoju takim impulsem może być bliskość granicy, bliskość aglomeracji miejskiej, powstający duży zakład produkcyjny, możliwość eksportu, specjalna strefa ekonomiczna itd

dostępne obecnie dane wskazują, że tam, gdzie występuje wyższy stopień urbanizacji, rozwoju infrastruktury technicznej i uprzemysłowienia, a także bliskość dobrze rozwiniętej gospodarki po drugiej stronie granicy (pogranicze zachodnie), tam przedsiębiorczość rozwija się lepiej – powstaje tam więcej firm, wykazują one większą zdolność do funkcjonowania w warunkach rynkowych, mają lepsze kontakty z otoczeniem, przyczyniają się do przemian strukturalnych oraz są zaczynem „nowego” na obszarach wiejskich

druga grupa czynników sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości to postawa i zaangażowanie lokalnych władz gminnych i samorządowych badania


wskazują, że choć przedsiębiorczość na wsi i w rolnictwie może przybierać różne formy i może rozwijać się spontanicznie, samorzutnie, to jednak jej dynamiczny, zintegrowany rozwój nie jest możliwy bez umiejętnego jej kreowania i bez wsparcia ze strony samorządów terytorialnych oraz instytucji i organizacji różnego szczebla, odpowiadających za rozwój regionalny tam, gdzie gminy zaczęły odgrywać rolę informatora, sprzymierzeńca rozwoju przedsiębiorczości, rozumiejącego istotę procesu rozwojowego, publiczne mechanizmy jego wsparcia oraz konieczność tworzenia partnerstw dla rozwoju, tam lepiej rozwija się przedsiębiorczość, szybciej zachodzą procesy przekształceń, także na wsi, i zazwyczaj są one trwałe

trzecia grupa czynników sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości to osobisty stan posiadania i predyspozycje do bycia przedsiębiorcą ci, którzy mają zasoby materialne, a także wiedzę lub doświadczenie zawodowe, nie boją się ryzyka i chętniej podejmują działania przedsiębiorcze

badania prowadzone w tym zakresie wśród przedsiębiorców i potencjalnych przedsiębiorców stale wskazują, iż podstawowe bariery w rozwoju przedsiębiorczości to brak kapitału, trudności w zrozumieniu istoty gospodarki rynkowej (m in pogodzenie się z istnieniem konkurencji), brak wiedzy o zarządzaniu przedsiębiorstwem przedsiębiorcy, którzy podjęli ryzyko i rozpoczęli działalność, wskazują na brak zaangażowania władz gminnych lub wręcz na ich obojętność na problemy, z jakimi początkujący przedsiębiorcy zgłaszają się do gminy

silną determinantą rozwoju przedsiębiorczości jest rozwój infrastruktury – tam, gdzie wysoki jest poziom wyposażenia w urządzenia infrastrukturalne, tam aktywniejsze są procesy rozwojowe

poziom i stan infrastruktury to obecnie najważniejsze bariery rozwoju wszelkich form przedsiębiorczości dobrze rozwinięta infrastruktura prowadzi do obniżki kosztów nowego przedsięwzięcia, decyduje o jego efektywności, rentowności i o możliwości sprostania wymaganiom nowoczesnej organizacji małego biznesu o ile jednak do tej pory dla rozwoju biznesu ważne były takie czynniki, jak: infrastruktura techniczna, a przede wszystkim drogi, sieci energetyczne, woda lub też infrastruktura społeczna, rozumiana jako sieć różnego typu instytucji wspomagających prowadzenie biznesu i przygotowujących do tego, o tyle w dobie gospodarki opartej na wiedzy trzeba brać pod uwagę nie tylko infrastrukturę podstawową, lecz także infrastrukturę informacyjną i innowacyjną jest przy tym pożądane, aby poszczególne rodzaje infrastruktury tworzyły system, tj aby rozwijały się dzięki wzajemnym powiązaniom, różnego rodzaju, i dzięki współzależności

W polityce rządu największymi przeszkodami w rozwoju przedsiębiorczości są niestabilne warunki gospodarowania: mało przyjazny dla biznesu system


obciążeń finansowych, skomplikowane i stosunkowo trudno dostępne dla sektora drobnej przedsiębiorczości granty Ue, zmieniające się kursy walut itp W kwestii rozwoju wsi można mówić o następujących przeszkodach: o systemie KrUs, o brak podatku dochodowego dla rolników i w ogóle o niewłączeniu gospodarstwa rolnego w system finansów publicznych (chodzi o świadczenia do systemu, nie zaś o korzystanie z niego)

rozwiązanie problemów związanych z dynamizacją przedsiębiorczości zależy w znacznej mierze od polityki makroekonomicznej lub od polityki regionalnej, a zwłaszcza od decyzji podejmowanych w takich obszarach, jak:

zrównanie małych, wiejskich przedsiębiorców (także gospodarstw rolnych!) •z przedsiębiorcami niewiejskimi pod względem obciążeń podatkowych i emerytalnorentowych;właściwa gospodarka zasobami ziemi, oparta nie na przesłankach politycz•nych (np wobec gospodarstw, tzw dzierżawców), a na zasadzie swobodnego przepływu kapitału, związanego z jednolitym rynkiem Ue;wykorzystanie specjalnych stref ekonomicznych i stref gospodarczych specjal•nego znaczenia do interweniowania w tempo rozwoju regionalnego;polityka proinwestycyjna i prozatrudnieniowa, sprzyjająca tworzeniu miejsc •pracy;budowa i modernizacja infrastruktury technicznej oraz informacyjno•informatycznej;zasady świadczeń dla bezrobotnych i lepszy system motywowania ich do •podejmowania pracy;intensyfikacja bodźców w dziedzinie dokształcania nauczycieli i reformy szkol•nictwa;promocja wiedzy, nauki, umiejętności, pracy, traktowana jako jedyna droga •pozwalająca na wyjście z kręgu ubóstwa i na odniesienie sukcesu w przedsiębiorczości obecnie najważniejszym celem tworzenia przedsiębiorstw, zwłaszcza na

obszarach wiejskich, jest ucieczka przed bezrobociem, choć w początkowej fazie przemian ustroju ekonomicznego chodziło bardziej o chęć „bycia na swoim”, o chęć poprawy sytuacji materialnej rodziny organizowane na małą skalę, mające charakter lokalny, pierwsze przedsięwzięcia tego rodzaju nastawione były na szybki zwrot zaangażowanego kapitału; rozwijał się więc głównie handel w formie obwoźnej, w formie małych sklepików, prowadzonych w domach, garażach, na straganach i bazarach jednocześnie dla gospodarki był to najgorszy okres, wiązał się bowiem z wysoką inflacją, z szokiem spowodowanym zmianą ustroju i z konsekwencjami przemian ustrojowych


W miarę rozwoju środowiska lokalnego wyodrębniają się wiodące branże, szybciej rozwijające się dziedziny przedsiębiorczości, stanowiące specyfikę danego regionu i mogące prowadzić do powstania określonej specjalizacji regionu w przyszłości

początkujący przedsiębiorcy bardzo szybko nabierają doświadczenia w prowadzeniu firm, stąd też ich coraz bezpieczniejsze zachowania i decyzje podejmowane odnośnie do zagrożeń spowodowanych brakiem kapitału podstawowe źródła finansowania działalności to kapitał własny, a następnie kapitał rodziny przedsiębiorcy pożyczają także fundusze od znajomych i przyjaciół, starają się bowiem unikać kredytów bankowych ze względu na ich zbyt wysoką cenę w stosunku do rentowności prowadzonego przedsięwzięcia

firmy, nawet najmniejsze, w coraz większym stopniu dostrzegają klienta, nastawione są na klienta, starają się poznać jego potrzeby oraz wymagania i odpowiadać na nie poprzez swoją ofertę produktową Każda firma rozumie, że bez klientów nie istnieje i że jej sukces zależy od sprzedaży

nawet firmy małe i najmniejsze coraz częściej, choć z trudem, integrują się z otoczeniem, w którym działają przedsiębiorcy deklarują zazwyczaj, że znają swoich odbiorców, że mogą wybierać dostawców, sprzedają stałym partnerom, mają podpisane umowy na dostawy i na zbyt oraz że wchodzą w związki kooperacyjne z przyczyn ekonomicznych i w celach ekonomicznych dotyczy to także przedsięwzięć realizowanych na obszarach wiejskich często przedsiębiorstwa są lokowane właśnie na obszarach wiejskich ze względu na wymagania Ue lub z powodu relatywnie niższych kosztów pracy, niższych czynszów dzierżawnych czy niższej ceny ziemi (infrastruktura logistyczna, montownie samochodów, fabryki mebli itp )

firmy wykazują większą dojrzałość w podejmowaniu decyzji ekonomicznych oraz w zarządzaniu przedsiębiorstwem: coraz chętniej podejmują procesy planowania, prowadzą analizy otoczenia, rozpoznają sytuację na rynku, coraz lepiej rozumieją zjawisko konkurencji oraz konieczność dostosowania swojej oferty do potrzeb kupującego

małe firmy i mikroprzedsiębiorstwa stopniowo poprawiają swoją kondycję, zauważa się też poprawę wskaźników charakteryzujących dynamikę i procesy rozwojowe, co związane jest z tym, że zarządzający tymi firmami nabierają doświadczenia w prowadzeniu działalności, rozpoznają rynki i starają się dobierać takie strategie (choć nie posługują się tym określeniem), które pozwalają im przetrwać firmy te lepiej rozumieją gospodarkę, jej cykliczny rozwój, i problemy koniunktury – upadłość firmy, choć bolesna dla jej pracowników i ich rodzin, traktowana jest jako skutek tego, że przedsiębiorca nie poradził sobie z problemami


równocześnie następują zmiany w mentalności zarówno osób prowadzących działalność gospodarczą, jak i okolicznych mieszkańców, będących klientami i stanowiących otoczenie funkcjonujących na rynku firm na szkolenia dotyczące przedsiębiorczości przychodzi dziś tzw drugie pokolenie przedsiębiorczych (osoby w wieku od 30 do 45 lat) to oni dziś na obszarach wiejskich decydują o tempie zmian strukturalnych, o modernizacji i o pomysłach na rozwój lokalny W przypadku lokalnych społeczności jest to ważny czynnik przemian W rozmowach z mieszkańcami obserwuje się mniej zawiści oraz większe zrozumienie dla działań przedsiębiorców i dla faktu, że bogactwo może się różnicować w tym samym środowisku

W miarę upływu czasu i nabywania doświadczenia swoją wiedzę ekonomiczną pogłębiają władze gmin i samorządy lokalne mają one coraz większą wiedzę w zakresie procesów rozwojowych, podejmują coraz odważniejsze decyzje organizacyjne, wykazują większą przychylność dla inicjatyw prywatnych, dostrzegają na swoim terenie liderów i nowatorskie idee, często, poprzez organizacje społeczne i zawodowe, działające na terenie gmin, wspierają przedsiębiorczość

instytucje publiczne, a do takich należą gminy, mają do odegrania szczególną rolę w rozwoju przedsiębiorczości promotorska działalność tych instytucji to jedno zadanie drugie zaś dotyczy przedsiębiorczych działań podejmowanych przez same instytucje publiczne immanentne cechy tych instytucji oraz oczekiwania społeczne, że podmioty te są powołane, aby „dobrze wszystkim czynić”, to istotne przeszkody w podejmowaniu śmiałych i nowatorskich decyzji, ułatwiających rozwój przedsiębiorczości, ale przynoszących rezultaty w długim okresie (np prywatyzacja majątku gmin)

rozwój przedsiębiorczości w ogóle, a na obszarach wiejskich w szczególności, jest, jak się wydaje, bezpośrednim skutkiem zmiany ustroju i wynika z szans, jakie stworzył nowy system zarówno nowo powstające firmy, jak i te, które tworzone są z przekształcenia już istniejących zakładów, wskazują, że następuje proces indywidualizacji własności, koncentracji decyzji i wzrostu odpowiedzialności

nie zauważa się natomiast, jak dotąd, prowadzonych na szeroką skalę procesów integracji pionowej, tj łączenia się firm (powstałych w wyniku rozwoju przedsiębiorczości) z zaopatrzeniem bądź z dystrybucją nie występuje również proces rozwoju więzi między miastem a wsią w tym sensie, że miasto mogłoby stanowić „pompę ssącą” dla produktów wytwarzanych na wsi w ramach drobnej przedsiębiorczości czy chałupnictwa bądź dla siły roboczej rezydującej w gospodarstwach rolnych


4.2. Problemy z tworzeniem miejsc pracy na obszarach wiejskich

problem porzucania rolnictwa przez ludność czynną zawodowo, podejmującą zajęcia niezwiązane z produkcją surowców żywnościowych, ma zasięg nie tylko europejski, ale ogólnoświatowy – dotyczy nawet krajów wysoko rozwiniętych jednocześnie polityka gospodarcza tych krajów zmierza także do zatrzymania ludności na wsi i do stworzenia jej odpowiednich warunków do tego, by mogła się ona utrzymać z innych źródeł niż z produkcji surowców żywnościowych instrumenty wspierające tę politykę zapisane są zarówno w pakietach regulujących rynki pracy, jak i w programach rozwoju obszarów wiejskich

Unia europejska przez swoje narzędzia regulacyjne (programy, instrumenty, działania, fundusze) kładzie ogromny nacisk na tworzenie miejsc pracy na wsi, gdyż tylko w ten sposób może zostać osiągnięty cel, jakim jest wytwarzanie surowców żywnościowych zgodnie z oczekiwaniami jednolitego rynku jednocześnie tylko w taki sposób będzie można zatrzymać ludność na wsi i zwiększyć poziom jej dobrobytu na całym obszarze Unii europejskiej w ramach polityki regionalnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich prowadzi się aktywną działalność na rzecz tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem

jednocześnie powstaje „europa kontrastów”, którą cechuje istnienie dynamicznie rozwijającego się centrum i peryferii, wrażliwszych na działanie wszelkich czynników zewnętrznych i wewnętrznych Występują różnice między dwiema częściami Unii europejskiej pierwsza część obejmuje:

regiony północne (wielkie gospodarstwa rolne basenu paryskiego, danii, pół•nocnej części niemiec, anglii, holandii), w których dochód na jednego czynnego zawodowo jest o 60 % większy od średniego dochodu całej Wspólnoty;okolice langwedocji roussillon, prowansję, lombardię, emilie romagne, •region rioja w hiszpanii (gospodarstwa nastawione na intensywną uprawę owoców, warzyw, winorośli), gdzie wskaźnik dochodów jest o 30–60 % wyższy od średniego wskaźnika notowanego we Wspólnocie druga część obejmuje:

grecję, południowe rejony mezzogiorno, portugalię, północnozachodnie •części hiszpanii (galicję, asturię, Kantabrię), gdzie dominują małe gospodarstwa rolne;północno zachodnią irlandię (gdzie dominuje hodowla zwierząt) oraz hisz•pańskie regiony zbożowe


po przyłączeniu się do Unii europejskiej nowych 10 krajów te różnice drastycznie się zaostrzyły

polskie obszary wiejskie teoretycznie można włączyć do obu grup: do tej z dużymi, ekonomicznie sprawnymi gospodarstwami (część północna i zachodnia polski) i do tej z małymi gospodarstwami (województwo podkarpackie, małopolskie), na ogół niskoproduktywnymi, biednymi

problem różnic regionalnych wystąpił więc z jeszcze większą siłą po zjednoczeniu europy w 2004 r choć otworzyły się nowe rynki, to zwiększyła się liczba nowych konkurentów do funduszy interwencyjnych w dziedzinie polityki regionalnej polska jest takim beneficjentem Ważne przy tym wydaje się rozróżnienie między tzw obszarami normalnymi a problemowymi rolnictwo polskie nie jest jednorodne ani pod względem struktury agrarnej, ani pod względem wyników gospodarowania Występują wspomniane obszary o zdrowej strukturze agrarnej (obszary popegeerowskie), ale występują też obszary borykające się z problemami ekonomicznymi i społecznymi (gospodarstwa biedne)

Wiejskie obszary problemowe nie są tylko specyfiką polski zajmują one w krajach Unii europejskiej ponad 50 % powierzchni użytków rolnych, co stanowi ok 72 mln ha Włączając w to ziemie należące niegdyś do nrd, powierzchnia obszarów problemowych w rolnictwie osiągnęła 76 mln ha dalsze 16 % powierzchni użytków rolnych znajduje się na obszarach górskich

Wymienione obszary różnią się od stref normalnych tak sytuacją zatrudnionych, ewolucją zatrudnienia w rolnictwie, jak i intensywnością użytkowania ziemi, efektywnością wykorzystania czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału), wielkością potencjału produkcyjnego tkwiącego w gospodarstwach, sprawnością gospodarowania itp

podczas gdy w najbogatszych krajach Ue, w rolniczych strefach normalnych zatrudnienie w rolnictwie spada, w strefach górskich lub upośledzonych zatrudnienie w rolnictwie jest stabilne bądź nawet wzrasta w liczbach bezwzględnych przykładem kraju o rosnącej liczbie zasobów pracy w strefie niekorzystnej dla rolnictwa jest grecja, gdzie jednocześnie w innych obszarach – w strefie normalnej – liczba ludności w rolnictwie spada podobne zjawisko występuje we Włoszech

W polsce po 1990 r nastąpiło zjawisko powrotu na wieś, ponieważ upadły zakłady produkcyjne, zatrudniające „dwuzawodowych” rolników, i ponieważ trudno jest kupić mieszkanie w mieście (ze względu na dysproporcje pomiędzy ceną mieszkań a dochodami osobistymi)


gorsze warunki gospodarowania w regionach problemowych skutkują niższymi dochodami ludności rolniczej – szacuje się, że są one nawet o połowę niższe od dochodów ludności ze stref normalnych

tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich jest dziś kluczowym elementem strategii rozwoju obszarów wiejskich, realizowanej we wszystkich krajach mimo różnic w poziomie rozwoju ekonomicznego, społecznego, a także w poziomie zamożności, wszystkie kraje borykają się z tym samym problemem, który dotyczy konieczności zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie i zaangażowania siły roboczej pracującej w rolnictwie, w sposób stały lub częściowy (praca na gospodarstwie połączona z innym źródłem pozyskiwania dochodów), w działalność pozarolniczą

przemiany strukturalne w krajach członkowskich, wynikające z intensyfikacji bieżącej wymiany handlowej, z postępu technicznego, z przepływu informacji itp , zmieniły zapotrzebowanie na niektóre kategorie zatrudnionych globalny rozwój i swoboda przepływu siły roboczej pokazują, że będzie malał popyt na prace średnio lub byle jak kwalifikowane, wzrośnie zaś popyt na siłę roboczą nisko kwalifikowaną i bardzo wysoko kwalifikowaną

generalnie – jak oceniają specjaliści oecd – nowe kraje członkowskie nie sprostały temu wyzwaniu, w efekcie czego nastąpił wzrost bezrobocia W niektórych krajach sektor publiczny był czynnikiem zwiększającym poziom zatrudnienia, ale zjawisko to miało charakter przejściowy i maskujący, ponieważ po pewnym czasie w krajach tych także wzrosło bezrobocie, gdyż sektor publiczny nie jest w stanie wchłonąć większej nadwyżki siły roboczej z tego powodu jakakolwiek polityka makroekonomiczna może przynieść rozwiązanie tylko w krótkim okresie

Konieczne jest więc świadome poszukiwanie różnych rozwiązań, dla różnych obszarów i sytuacji, aby poprzez pożądane zmiany następowało lepsze dostosowanie popytu na siłę roboczą do jej podaży polityka podaży siły roboczej musi uwzględniać takie elementy, jak: oddziaływanie na jej jakość, zdolność do zatrudnienia pracowników (chodzi tu m in o racjonalizację systemu zasiłków), mobilizację pracowników do wykonywania obowiązków, programy kształcenia i dokształcania popyt na siłę roboczą można zwiększyć poprzez oddziaływanie na rozwój przedsiębiorczości, rozpowszechnianie nowych technologii i podtrzymywanie ekspansji wymiany – czynniki te oznaczają uczestnictwo, na większą skalę, w międzynarodowym podziale pracy

podobnie jak to się dzieje między krajami, występują też różnice między poszczególnymi obszarami wiejskimi w każdym kraju członkowskim Ue polityka zatrudnienia w każdym z tych krajów – aby była skuteczna – powinna uwzględniać


wszystkie różnice występujące między poszczególnymi strefami na wsi, a dotyczące takich kwestii, jak struktura, szanse i ograniczenia

oecd przyjęła klasyfikację terytorialną wiejskich obszarów według stopnia ich integracji z gospodarką krajową i międzynarodową typologia ta stanowi punkt wyjścia różnicowania polityki rozwoju obszarów wiejskich, której istotą jest prowadzenie efektywnej polityki zatrudnienia podstawą delimitacji obszarów wiejskich jest dystans, jaki dzieli strefy wiejskie od miejskich, przy czym dystans ten nie oznacza odległości w sensie geograficznym Klasyfikacja ta jest o tyle istotna, że polska jest członkiem zarówno oecd (blok najbardziej rozwiniętych krajów świata), jak i Unii europejskiej

podstawą prowadzenia efektywnej polityki zatrudnienia na obszarach wiejskich jest rozróżnienie jakości tych obszarów, intensywności życia ekonomicznego oraz stopnia zurbanizowania to głównie te czynniki powodują dynamizację działalności gospodarczej, rozwój społeczno ekonomiczny, a także prowadzą do wzrostu ekonomicznego i do transformacji zmierzającej do unowocześniania struktur społeczno gospodarczych z tego punktu widzenia można rozróżnić:a) tzw strefy ekonomicznie zintegrowane,b) strefy wiejskie pośrednie,c) strefy wiejskie zacofane w rozwoju

rozróżnienie tych stref jest ważne dlatego, że przynosi w efekcie różną skuteczność stosowanych instrumentów przy tworzeniu miejsc pracy jeśli więc w aktywizację zawodową ma włączyć się polityka gospodarcza na szczeblu regionalnym i lokalnym, to warto wiedzieć, jakimi kryteriami kierować się przy wyborze takich instrumentów

strefy wiejskie ekonomicznie zintegrowane charakteryzują się dobrymi warunkami rozwoju; najczęściej położone są blisko centrów zurbanizowanych, co daje im możliwość skorzystania z ekonomii skali i z bliskości (wpływu) aglomeracji miejskich Życie mieszkańców tej strefy jest wynikiem połączenia najlepszych aspektów miasta z najlepszymi aspektami wsi

W strefach tych osoby zatrudnione są relatywnie lepiej wykształcone; podstawą wzrostu i rozwoju ekonomicznego na tych obszarach są takie dziedziny, jak usługi i branże przemysłowe, rozwijane w strefie miejskiej, oraz dochody, które są wyższe niż przeciętne na obszarach wiejskich

strefy wiejskie leżące w pobliżu miast korzystają z dotacji przeznaczonych na rozwój środków transportu, które łączą je bezpośrednio z centrami zurbanizowanymi, a także na rozwój dóbr kultury, edukacji i służby zdrowia


rozwój miejsc pracy potęgują takie czynniki, jak więzi łączące miasto i wieś, o charakterze kooperacyjnym, oraz bliskość mieszkania i rynku zbytu (miasto jest rynkiem zbytu dla wsi i odwrotnie)

strefy wiejskie pośrednie są obszarami, które tradycyjnie rozwijają się dzięki dobrze prosperującemu sektorowi rolnemu i dzięki działalności gospodarczej, zlokalizowanej wokół tego sektora zjawisko to jest korzystne zwłaszcza z punktu widzenia tworzenia miejsc pracy tam miejsca pracy powstają głównie w związku z rozwojem agrobiznesu

struktura ekonomiczna tych obszarów przechodzi ewolucję i jest uzależniona od takich zmian, jakie dokonują się w sektorach absorbujących siłę roboczą (rzemiosło, handel, drobny przemysł, turystyka, usługi) strefy te czeka jeszcze proces integracji ekonomicznej z innymi, bardziej rozwiniętymi obszarami (z miastami), a dobrze rozwinięta infrastruktura pozwala na szybkie przemieszczanie się i na dostęp do stref zurbanizowanych

strefy ekonomicznie zapóźnione w rozwoju mają, najogólniej rzecz biorąc, rzadką sieć osiedleńczą, są usytuowane peryferyjnie w stosunku do centrów zurbanizowanych strefy te są opustoszałe – młodzi ludzie porzucają te strefy – a choć korzystają z dotacji przyznawanych na ogólnych zasadach (na rozwój infrastruktury i usług), koszt jednostkowy dostępu do tych świadczeń jest wyższy niż w innych strefach ekonomiczne zapóźnienie jest najczęściej skutkiem od lat nakładających się na siebie dysparytetów społeczno ekonomicznych

zarówno dochody, jak i kwalifikacje osób mieszkających i podejmujących pracę w takich regionach są niskie prowadzona w nich działalność gospodarcza opiera się na tradycyjnym modelu, związanym z rolnictwem, drobnymi usługami, rzemiosłem oraz z wytwarzaniem towarów przeznaczonych na lokalny rynek, który nie jest zintegrowany z resztą kraju

to te strefy mają największe problemy z dostępem do takich zasobów, jak: komunikacja, transport, informacja, zlokalizowanych w strefach zurbanizowanych

dane oecd, wskazujące na spadek zasobów siły roboczej w rolnictwie, dowodzą, że szybciej zmniejszają się te zasoby w regionach bardziej zurbanizowanych polska ma najwyższy odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie spośród wszystkich krajów Ue przytaczane są różne dane, ale warto podkreślić, że nie są one dokładne, gdyż oprócz ludności czynnie zatrudnionej w rolnictwie należy brać pod uwagę także ludność „rezydującą” w gospodarstwach rolnych, przywiązaną do ojcowizny, która zdolna jest do wykonywania innej pracy, ale z powodu jej braku utrzymuje się nadal z rolnictwa


4.3. Zasady polityki aktywizacji zatrudnienia na obszarach wiejskich

rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich spowodował w europie i na świecie zmiany w strukturze agrarnej, prowadzące do jej polaryzacji z jednej strony następowała selekcja gospodarstw, zmierzająca do eliminacji gospodarstw najsłabszych, niemogących dostosować się do wymagań rynku (centralnego, lokalnego), a te, które pozostawały, dążyły do koncentracji ziemi z drugiej strony powstawały gospodarstwa małe, pełniące funkcję działek czy przydomowych ogródków dla tych, którzy swoją przyszłość w różnym stopniu wiązali z działalnością pozarolniczą ta tendencja trwa do dziś

jest oczywiste, że wszystkie instrumenty służące do tworzenia nowych miejsc pracy na wsi muszą dotyczyć dwóch elementów:

jakości strefy wiejskiej,•krajowej strategii wzrostu zatrudnienia, realizowanej w celu zwiększenia kon•kurencyjności stref wiejskich patrząc z tej perspektywy, polityka tworzenia miejsc pracy na obszarach

wiejskich stara się sprostać następującym wyzwaniom:zwiększeniu zdolności gospodarki na obszarach wiejskich do innowacji i do •waloryzacji zasobów pracy,otworzeniu gospodarki na obszarach wiejskich na zewnątrz, co następuje •poprzez umiędzynarodowienie, handel zagraniczny, wymianę zewnętrzną (poza rynek lokalny) takie też są założenia polityki rozwoju obszarów wiejskich Ue na lata

2007–2013 i tego dotyczy także pakiet instrumentów, który został zatwierdzony w związku z przyjętymi priorytetami

podstawowe cele polityki zatrudnienia na obszarach wiejskich zostały przedstawione w dalszej części rozdziału We wszystkich obszarach, jakich dotyczy ta polityka, należy uwzględnić elementy otoczenia, w zasadniczy sposób kształtujące decyzje o zatrudnieniu 1 na rządach ciąży obowiązek udzielania pomocy władzom lokalnym w ich

ciągłym adaptowaniu się do warunków środowiska polityka rozwoju i polityka zatrudnienia kładą nacisk na to, aby w gminach także zasoby siły roboczej umiały przystosować się do zmieniających się warunków ekonomicznych dotyczy to także stref wiejskich i wiejskich zasobów pracy – mieszkańcy wsi migrują przecież niejednokrotnie do miast zamiast poszukiwać jednego słusznego rozwiązania, które miałoby przynieść pełne zatrudnienie, władze


lokalne i rządy powinny raczej akceptować konieczność ciągłego realizowania procesów dostosowawczych, uzależnionych od pojawiających się nowych wyzwań i nowych szans dla wielu gospodarstw rolnych ta adaptacja oznacza po prostu wielofunkcyjność, a owa konieczność permanentnego dostosowywania się do otoczenia będzie wynikała ze wzmocnienia działań prowadzących do rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, gdyż to ten sektor ma największe zdolności adaptacyjne

2 Władze centralne i lokalne muszą być już dziś świadome tego, że realizacja polityki zatrudnienia niesie za sobą skutki nie tylko ekonomiczne, lecz także społeczne, które prowadzą do zmiany tkanki społecznej, do pojawienia się instytucji demokratycznych itp Unia europejska kładzie szczególny nacisk na rozwój więzi międzyludzkich, na integrację lokalnego środowiska i na inicjatywy lokalne, które owocują nowymi pomysłami i aktywnością zawodową

3 W tym rozpracowywaniu instrumentów nastawionych na tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich najtrudniejsze jest być może przejście do stanu równowagi między programem prowadzącym do wytworzenia miejsc pracy a programem „tworzenia” ludzi, czyli jakościowo nowych pracowników jeśli akcent będzie położony raczej na miejsca, to w centrum uwagi znajdą się konkretne możliwości zatrudnienia w danej strefie jeśli akcent zostanie położony na ludzi, będzie się poszukiwać możliwości ich przekwalifikowania oraz zniwelowania innych ich ułomności, które uniemożliwiają potencjalnym pracującym dostosowanie się do wymogów rynku ze względu na ogromne nakłady, poniesione na ten cel, i na trudności w osiąganiu szybkich i wyłącznie pozytywnych rezultatów należy podkreślić, że takie działanie w kwestii zatrudnienia jest wysiłkiem tak dla państwa, jak i dla władz lokalnych, kompetencyjnie za nie odpowiedzialnych

4 polityka mająca na celu zwiększenie zatrudnienia musi uwzględniać fakt, że decyzje podejmowane przez pracobiorców mają szeroki kontekst społeczny i że ich znaczenie jest dużo większe niż znaczenie decyzji podejmowanych w tych kwestiach przez władze jest to szczególnie ważne w przypadku trwałych miejsc pracy – pracodawca ponosi koszty pracy i podczas gdy pracownik zainteresowany jest stałym zatrudnieniem, pracodawca zainteresowany jest tym, aby nie dokładać do pracownika

5 polityka tworzenia miejsc pracy w środowisku wiejskim musi być zintegrowana z całym globalnym instrumentarium W zależności od strefy można wspierać działania rozwojowe, jednocześnie tworząc instytucje socjalne, opierając się na sile rynku, na transferze siły roboczej, dóbr i usług


6 mimo działań w warunkach gospodarki rynkowej należy pamiętać, że rynek nie jest instrumentem bez wad, a efekty działania sił rynkowych są zwykle niepożądane, jeśli chodzi o skutki społeczne, zwłaszcza tam, gdzie strefy wiejskie nie są zintegrowane z resztą gospodarki i to właśnie polityka musi odzwierciedlać – bardziej niż kryteria ekonomiczne – tendencje do ochrony środowiska naturalnego, do zachowania spuścizny narodowej oraz do pielęgnacji krajobrazu historycznego i kulturowego

7 metody postępowania i instrumenty kreowania zatrudnienia na obszarach wiejskich muszą wynikać z sygnałów rynkowych i z racjonalności ekonomicznej nie ma jednak żadnych przesłanek, aby mniemać, że wszystkie obszary wiejskie rozwiążą problem zatrudnienia i osiągną zrównoważony poziom rozwoju jedynie dzięki działaniom sił rynkowych tam, gdzie nie ma możliwości wykorzystania sił rynkowych, gdzie słaby jest popyt, a wytworzony produkt nie może zostać sprzedany poza rynek lokalny, tam są szanse na uruchamianie spółdzielni czy innych przedsiębiorstw społecznych

8 W tych strefach wiejskich, w których jest rzadka sieć osadnicza, stworzenie nawet niewielkiej liczby miejsc pracy może przynieść znaczące skutki w wymiarze lokalnym z tego względu instrumenty polityki zatrudnienia mogą być bardziej efektywne na obszarach wiejskich niż w strefach zurbanizowanych

9 Wdrażanie instrumentów polityki tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich musi się opierać na zasadzie subsydiarności najczęściej poszczególne inicjatywy wynikają z lokalnego dynamizmu, w mniejszym stopniu zaś z zewnętrznych środków bądź z transferów toteż władze lokalne mają do odegrania ogromną rolę w procesie podtrzymywania tych inicjatyw i uruchamiania zasobów i struktur, które są niezbędne lokalnym animatorom życia gospodarczego do prawidłowego funkcjonowania także z rządu centralnego nie zdejmuje to obowiązku promowania lokalnej przedsiębiorczości i zawiązywania partnerstw dla rozwoju w celu lepszego wykorzystywania lokalnych zasobów, w tym zasobów siły roboczej

10 małe miasteczka, usytuowane na obszarach wiejskich, mają ogromne znaczenie, tak dla pracodawców, jak i pracobiorców, w tworzeniu miejsc pracy to one aktywizują więzi między miastem a wsią, intensyfikują procesy urbanizacyjne, które są najbardziej efektywnymi i dynamicznymi czynnikami przemian na wsi, przyczyniającymi się do tworzenia miejsc pracy (chodzi o kreowanie rynków zbytu)


4.4. Instrumenty polityki zatrudnieniowej na obszarach wiejskich

problem oddziaływania polityki gospodarczej na rozwój przedsiębiorczości i na tworzenie miejsc pracy na wsi jest istotny, ponieważ polityka ta angażuje środki publiczne, natomiast efektywność ich wykorzystania jest jednocześnie obrazem jakości tej polityki

instrumenty polityki zatrudnieniowej na obszarach wiejskich, stosowane przez politykę regionalną i politykę rozwoju obszarów wiejskich Ue, w perspektywie budżetowej 2007–2013 można podzielić na cztery grupy faktycznie instrumenty te ukryte są pod postacią programów operacyjnych, z których dwa mają dla wiejskiego rynku pracy kluczowe znaczenie mowa tu o regionalnych programach operacyjnych i o programie rozwoju obszarów Wiejskich program operacyjny Kapitał Ludzki może być wykorzystany tylko w pewnych szczególnych przypadkach grupy te obejmują:

bezpośrednią pomoc (np bezpośrednią pomoc skierowaną na inwestycje, •na różnicowanie działalności gospodarczej, na agroturystykę, na turystykę wiejską itd ),pomoc pośrednią (np działania skierowane na doradztwo),•waloryzację zasobów ludzkich (np szkolenia),•politykę infrastrukturalną •

4.4.1. Pomoc bezpośrednia

W polityce zatrudnienia krajów rozwiniętych uznaje się, że wszystkie instrumenty spośród wymienionych wyżej są pomocne, ale jednocześnie nie jest obojętne, za pomocą jakiego instrumentu oddziałuje się na poszczególne obszary Wybór odpowiedniego instrumentu jest – jak się wydaje – źródłem sukcesu realizowanej przez władze publiczne polityki kreowania miejsc pracy na obszarach wiejskich może więc warto, by polska, która od niedawna należy do Ue i która przystępuje do realizacji programów strukturalnych, skorzystała z wieloletnich doświadczeń krajów członkowskich, bardziej rozwiniętych, skoro programy unijne, nakierowane na tworzenie miejsc pracy, traktują skuteczność jako główne kryterium oceny

pomoc bezpośrednia w takim przypadku adresowana jest bezpośrednio do danego przedsiębiorcy lub do konkretnego gospodarstwa rolnego, nie dotyczy zaś całej działalności prowadzonej na danym obszarze geograficznym różne formy


pomocy i interwencji władz publicznych dotyczą działalności wewnętrznej przedsiębiorcy czy rolnika i obejmują następujące elementy: pomoc finansową, bezpośrednie subwencje, pomoc przyznaną na innowacje technologiczne, na kształcenie lub na stworzenie miejsc pracy oraz dywersyfikację działalności itp

pomoc finansowa może być przyznana albo na tworzenie miejsc pracy (stawka na każde miejsce pracy), albo na produkcję i na rozruch przedsięwzięcia, co w efekcie ma wpływ na tworzenie miejsc pracy

W kierowaniu form pomocy bezpośredniej należy zwracać uwagę na to, aby udzielanie pomocy przyczyniało się do wspierania innowacyjności i aby miało wpływ na faktyczne i trwałe tworzenie miejsc pracy chodzi zatem o to, aby raz dana pomoc uruchomiła pewien mechanizm napędzania rozwoju lokalnego i ekspansji przedsięwzięcia nie należy zapominać, że w realizacji programów strukturalnych, opracowanych także dla obszarów wiejskich, wszystkie kraje członkowskie muszą podejmować działania wynikające z nowego podejścia do strategii lizbońskiej i do europejskiej strategii zatrudnienia, tj muszą być nastawione m in na innowacyjność, informację, informatyzację oraz na budowę gospodarki opartej na wiedzy

pomoc bezpośrednią należy przyznawać wtedy, gdy stanowi ona część zintegrowanej strategii interwencji, prowadzonej w celu stworzenia miejsc pracy, i gdy wpisuje się w cały kontekst decyzji dotyczących m in infrastruktury, inwestycji w kapitał ludzki, pomocy pośredniej poszczególni beneficjenci muszą powoływać się w składanych przez siebie wnioskach na strategię rozwoju gminy, aby wykazać, że wsparcie finansowe przyznane na dane przedsięwzięcie wpisane jest w całościowy pomysł gminy na rozwój społeczno ekonomiczny

takie podejście jest szczególnie istotne w przypadku obszarów wiejskich o cechach pośrednich, jest też decydujące w przypadku stref zapóźnionych w rozwoju z kolei drugorzędne znaczenie ma dla stref zintegrowanych ekonomicznie, które mają bezpośredni dostęp do infrastruktury i do usług stref wielkomiejskich

pomoc bezpośrednia, być może w większym stopniu niż inne instrumenty, powinna cechować się większą ekonomiczną efektywnością, ale w praktyce przyjmuje się, że wnioski beneficjentów, zaakceptowane już na etapie ich składania, spełniają kryteria co najmniej minimalnej efektywności środków

poszukiwanie ekonomicznej efektywności pomocy bezpośredniej pozwala zwrócić uwagę na kilka kwestii, od których często procedury przyznawania unijnych grantów abstrahują oto te kwestie:

pomoc bezpośrednia powinna przede wszystkim pobudzać inwestycje, które •pozwolą lokalnym przedsiębiorcom wyjść na rynki zewnętrzne nie chodzi


tu więc o takie inwestycje, które skoncentrowane są na dostępie do rynków lokalnych intensyfikacja wymiany, wejście na nowy rynek, zdobycie nowych klientów to droga do ekspansji ekonomicznej każdego przedsiębiorstwa i każdego gospodarstwa rolnego (które ekonomicznie funkcjonuje jak przedsiębiorstwo) ponieważ motorem napędzającym przemiany obszarów wiejskich są czynniki leżące poza wsią, poza rolnictwem, to rynek zewnętrzny jest jednym z najważniejszych takich czynników;pomoc bezpośrednia powinna być przyznawana tym beneficjentom, którzy •opracowali rozbudowany plan długookresowego działania i przedstawili w nim założenia dotyczące strategii finansowej, produkcji, marketingu, a także swoją zdolność operacyjną i organizacyjną do wdrożenia tego planu W przypadku funduszy strukturalnych każdy bezpośredni beneficjent zobowiązany jest do przedstawienia swojej wizji rozwoju i do sporządzenia dokumentu nazwanego biznes planem (czyli planem wytwarzania zysku i pokonania konkurencji);pomoc bezpośrednia nie może w całości być subwencją bezzwrotną ma to •być pomoc częściowa, przyznana po to, aby zmobilizować biorcę do walki o podniesienie poziomu konkurencyjności na rynku;udzielanie pomocy bezpośredniej wymaga od władz publicznych dobrej znajo•mości ekonomiki rozwoju obszarów wiejskich i kompetencji, potrzebnych do oceny projektów poszczególnych osób ubiegających się o pomoc, której celem ma być utrzymanie istniejących lub utworzenie przyszłych miejsc pracy ponieważ istotą udzielania bezpośredniej pomocy jest jej efektywność eko

nomiczna, zaleca się (badania oecd), aby w strefach zintegrowanych była ona udzielana, w przypadkach oczywistego rozchwiania rynku, tym biorcom, którzy pokonają w ten sposób przejściowe trudności Wydaje się, że w warunkach polskich cały obszar kraju znajduje się w takiej właśnie sytuacji – dopiero rozwijają się stosunki rynkowe i poprawia się funkcjonowanie instytucji rynkowych

W strefach pośrednich pomoc bezpośrednia jest bardziej użyteczna może się bowiem przyczynić do zharmonizowania inwestycji bezpośrednich z inwestycjami w człowieka i z infrastrukturą Wspomniane obszary charakteryzują się dobrze rozwiniętymi stosunkami rynkowymi, ale mają też pewne braki ten rodzaj pomocy może więc spowodować zintensyfikowanie działalności beneficjenta, do czego dołączą się też inicjatywy wynikające już z bezpośredniej gry rynkowej

W strefach zapóźnionych pomoc bezpośrednia przynosi najmniejsze efekty jeśli wcześniej nie zostaną przeprowadzone inwestycje w zakresie waloryzacji siły roboczej i stworzenia różnych organizacji o charakterze społecznym, działających na rzecz podniesienia mobilności na rynku pracy, przyznawanie bezpośredniej pomocy może się okazać bezcelowe, gdyż nie będzie mechanizmów (ani po stronie


popytu, ani po stronie podaży) podtrzymujących czy też rozwijających przedsięwzięcie – dopóki są pieniądze, projekt jest realizowany, gdy się kończą, inicjatywa umiera brak rozwiniętych stosunków rynkowych na tych terenach, które starają się o przyznanie im pomocy bezpośredniej, spowoduje, że ten rodzaj pomocy nie przyniesie efektów w postaci trwałej tendencji do tworzenia miejsc pracy doprowadzi jedynie do tego, że tego rodzaju pomoc będzie stale potrzebna jest to szczególnie ważne na terenach popegeerowskich, które leżą w strefie oddalonej i w których siła robocza, nisko wykwalifikowana, od lat pozostaje bez pracy dotyczy to także innych regionów i gospodarstw rolnych leżących w strefie oddalonej

znakomita większość instrumentów pomocy bezpośredniej nastawiona jest na przyciąganie przedsiębiorców na obszary wiejskie efekty takiego podejścia nie zawsze są spektakularne, gdyż ów proces przyciągania inwestorów łączy się z koniecznością ich promowania i z potrzebą uruchomienia procesu badawczego

prostszym rozwiązaniem jest więc skoncentrowanie się na rozwoju przedsiębiorców lokalnych oraz małych i średnich przedsiębiorstw, a także na ochronie istniejącego już zatrudnienia należy przy tym podkreślić, że w strefach bardziej zapóźnionych nawet niewielki wzrost zatrudnienia może przynieść znaczne efekty i może być ważniejszy dla lokalnej gospodarki niż wysoki wzrost miejsc pracy w strefie bardziej rozwiniętej

4.4.2. Pomoc pośrednia

pomoc pośrednia obejmuje działania skierowane do otoczenia ekonomicznego danej strefy wiejskiej pomoc ta dotyczy aktywności ekonomicznej obszarów wiejskich należących do danej strefy i ma na celu poprawę konkurencyjności wszystkich przedsiębiorstw, które w tej strefie funkcjonują polega ona m in na tworzeniu usług, które mają ułatwić transfer technologii, ułatwia komercjalizację lokalnych produktów i prowadzi do poprawy lokalnych systemów komunikacji i łączności takim przykładem pomocy pośredniej jest tworzenie centrów usługowych dla przedsiębiorców, centrów informacji, parków technologicznych centra te mają pomagać w obsłudze handlowej i technicznej przedsiębiorcom działającym w danej strefie

zróżnicowane formy pomocy pośredniej dotyczą wszystkich struktur aktywności ekonomicznej, które władze publiczne tworzą, aby ułatwić funkcjonowanie otoczenia lokalnego

różnica między pomocą pośrednią a bezpośrednią wynika z faktu, iż w pierwszym przypadku pomoc jest adresowana do wszystkich przedsiębiorców działających


w danej strefie i w ogóle do wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób zechcą ze zrealizowanego przedsięwzięcia skorzystać natomiast w drugim przypadku pomoc jest przyznawana każdemu przedsiębiorcy indywidualnie, na podstawie projektu, który zgłosi przedsiębiorca, czyli wnioskodawca

podstawowym celem udzielania pomocy pośredniej obszarom wiejskim – zgodnie z przyjętymi w perspektywie budżetowej 2007–2013 założeniami polityki spójności społeczno gospodarczej Unii europejskiej – jest poprawa konkurencyjności i innowacyjności regionów wiejskich poprzez rozwój otoczenia, w którym operują przedsiębiorcy

instrumenty pomocy pośredniej mogą odgrywać ważniejszą rolę w tworzeniu miejsc pracy w środowisku wiejskim niż w strefach zurbanizowanych dzieje się tak z dwóch powodów:

po pierwsze dlatego, że obszary wiejskie są pozbawione korzyści, które mają •centra zurbanizowane chodzi tu m in o dostęp do dóbr kultury, do cywilizacji, do wielu usług, w tym do usług bytowych pomoc pośrednia może umożliwić szybkie przekazywanie informacji, poprawić dostęp do informacji, umożliwić rozwój ekonomii skali, podnieść poziom konkurencyjności lokalnych przedsiębiorstw oraz stymulować wzrost zatrudnienia;po drugie dlatego, że obszary wiejskie same z siebie produkują zatrudnienie •netto, wynikające ze strukturalnych zapóźnień od chwili powstania Unii europejskiej i od momentu przyjęcia pierwszej perspektywy budżetowej (1993 r ) wspomaganie tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich jest stałym celem strukturalnym, zapisywanym w kolejnych perspektywach budżetowych trudno jednak określić, w jakim stopniu udało się ten cel osiągnąć Klasyczne rozumienie udzielania pomocy pośredniej polega na łączeniu

samego procesu udzielenia pomocy z jej efektem w postaci tworzenia nowych miejsc pracy, co następuje przez intensyfikację lokalnego środowiska Każdy projekt z tego zakresu ma badać trwale wytworzone miejsca pracy, natomiast sezonowe miejsca pracy ma badać przez pięć lat

pomoc pośrednia ma za zadanie umocnić orientację rynkową w stosunkach gospodarczych, a nie bezpośrednio oddziaływać na konkurencyjność poszczególnych przedsiębiorstw

z istoty tej pomocy wynika, że instrumenty stosowane przy jej udzielaniu muszą uwzględniać szerokie spektrum oddziaływania na sferę produkcji w danej strefie wiejskiej, ponieważ to przedsiębiorstwa przyczyniają się do modernizacji obszarów wiejskich innymi słowy, struktury, które stanowią o aktywizacji gospodarczej, wytworzone dzięki pomocy pośredniej, muszą w efekcie doprowadzić do integracji ekonomiki lokalnej z ekonomią globalną


instrumenty pomocy pośredniej muszą być włączone w cały system trzech pozostałych grup instrumentów, a przede wszystkim muszą być elementem strategii rozwoju lokalnego są one częścią systemu międzysektorowego rozwoju terytorialnego i służą poszukiwaniu dróg konkurencyjności dla przedsiębiorstw

Wybór środka oddziaływania w ramach pomocy pośredniej jest niezwykle ważny najogólniej rzecz biorąc, pomoc ta ma rozszerzyć ofertę usług, złożoną przedsiębiorstwom, ponieważ to właśnie usług brakuje najbardziej na obszarach wiejskich z ogólnym rozwojem wiążą się: usługi informatyczne, telekomunikacja, dostęp do informacji Ue zaleca przy tym, aby wszystkie strefy wiejskie zostały objęte tymi usługami i odpowiednim systemem kształcenia

4.4.3. Polityka waloryzacji zasobów pracy

polityka waloryzacji zasobów pracy związana jest z uruchomieniem zespołu instrumentów prowadzących do podniesienia poziomu wykształcenia i do zwiększenia kompetencji ludności zatrudnionej czy bezrobotnej, mieszkającej na obszarach wiejskich

polityka ta znacząco wpływa na podniesienie kwalifikacji osób zatrudnionych, co ma przełożyć się na ogólny poziom rozwoju obszarów wiejskich Unia europejska kładzie nacisk na intensyfikację kwalifikacji zarówno osób już zatrudnionych, jak i potencjalnych pracobiorców obszary wiejskie, jeśli chcą być terytoriami konkurencyjnymi, zdolnymi do generowania nowych miejsc pracy, muszą mieć wykwalifikowaną siłę roboczą chodzi o pracowników, którzy spełnią oczekiwania branż, w których znajdą zatrudnienie

samemu kształceniu powinna jednak towarzyszyć pomoc finansowa, przyznana podstawowym instytucjom społecznym, na których opiera się gospodarka rynkowa dziś obszary wiejskie, charakteryzujące się niewydolnością dochodową (w stosunku do branż pozarolniczych), muszą odpowiedzieć sobie na następujące pytania:

jak zapewnić minimalny poziom jakości życia, skoro jest konieczność pozo•stania na wsi, ale możliwości znalezienia zatrudnienia są tu ograniczone;jak stworzyć atrakcyjne warunki do życia na wsi, aby przyciągnąć osoby wysoko •wykwalifikowane, które poszukują pracy odpowiadającej ich kwalifikacjom i zapewniającej odpowiedni poziom życia patrząc z tej perspektywy, jasne jest, że na obszarach wiejskich w większym

stopniu niż w jakiejkolwiek innej strefie rozwiązywaniu samego problemu waloryzacji siły roboczej muszą towarzyszyć rozwiązania zmierzające w kierunku poprawy warunków pracy i życia zarówno jednostki, jak i rodziny


polityka waloryzacji zasobów ludzkich nie może być wyborem między ulepszaniem człowieka a ulepszaniem miejsca oznacza to, że należy ostrożnie wyważyć proporcje między ekonomiczną efektywnością a sprawiedliwością społeczną w posługiwaniu się wspomnianą grupą instrumentów, służących do kreowania zatrudnienia na obszarach wiejskich

decyzje podejmowane w duchu egalitaryzmu – aby każdy miał dostęp do podstawowych dóbr socjalnych (ochrona zdrowia, edukacja, ubezpieczenie społeczne) – nie mogą być mylone z decyzjami prowadzącymi do podtrzymania bądź kreowania zatrudnienia w społecznościach wiejskich

Kształcenie siły roboczej na obszarach wiejskich ma różne znaczenie w zależności od tego, czy mamy do czynienia z nadwyżkami siły roboczej na danym terenie, czy też z niedoborem pozarolniczych miejsc pracy W pierwszym przypadku chodzi o takie kształcenie siły roboczej, które pozwoli jej przenieść się do innych stref, które właśnie poszukują pracowników W drugim przypadku zaś potrzebne jest kształcenie siły roboczej, która ma być zatrudniona na miejscu, chodzi zatem o rozwijanie kompetencji i o przyciąganie innych talentów do stref wiejskich

priorytetem polityki waloryzacji zasobów siły roboczej jest, w coraz większym stopniu, integracja ludności wiejskiej na rynku pracy z pozostałymi grupami społecznymi rozwiązaniu tego problemu służą różne metody, wykorzystywane w różny sposób na różnych obszarach W strefach wiejskich zintegrowanych ekonomicznie chodzi przede wszystkim o rozwój wiedzy specjalistycznej, która pozwoli sile roboczej adaptować się do nowego środowiska W strefach pośrednich, gdzie stosunki społeczne są mniej intensywne, polityka waloryzacji siły roboczej nastawiona jest na współpracę z instytucjami zajmującymi się kwestiami społecznymi, na wymianę siły roboczej na rynku pracy i na kształtowanie nowych relacji między pracownikiem a jego środowiskiem W strefach najbardziej zacofanych inwestowanie w kształcenie i w intelektualny rozwój człowieka jest podstawą rozwoju ekonomicznego tak długo, jak długo społeczności lokalne nie będą w stanie ogarnąć umysłem mechanizmu i zalet gospodarki rynkowej, wykorzystanie innych instrumentów, nastawionych na zwiększenie liczby miejsc pracy, może być bezskuteczne

Waloryzacja zasobów siły roboczej ma charakter stały, ponieważ rozwój ekonomiczno społeczny jest dla pracowników zachętą do doskonalenia kompetencji nawet w strefach wiejskich najbardziej zintegrowanych, rozwiniętych, władze powinny kształtować potencjał siły roboczej, aby poprawić jej mobilność i pomóc jej lepiej dostosowywać się do zmian

inwestycje w człowieka są inwestycjami długoterminowymi niezależnie od efektów osiąganych w krótkim okresie polityka waloryzacji zasobów siły roboczej, obejmująca różne formy kształcenia, dokształcania, przekwalifikowania, ma na


celu podniesienie poziomu wykształcenia i wzrost kompetencji pracowników W przypadku stref wiejskich, a zwłaszcza regionów zaniedbanych, dodatkową rolę ma do odegrania władza podstawą jej polityki, realizowanej w tym zakresie, powinno być przekonanie miejscowej ludności, że edukacja i doskonalenie zawodowe to inwestycje ważne i rentowne, tak dla nich samych, jak i dla ich rodzin, i że poprawa ich dobrobytu zależy od ich pracy i kwalifikacji

4.4.4. Polityka infrastrukturalna

polityka infrastrukturalna dotyczy programów budowy infrastruktury i prowadzenia robót publicznych miarą stopnia rozwoju nowoczesnej infrastruktury jest w większym stopniu jakość usług przez nią oferowanych niż sam stopień natężenia poszczególnych jej elementów

programy infrastrukturalne stanowią od zawsze dziedzinę interwencji władz publicznych na obszarach wiejskich najlepsze efekty tej polityki powstają wtedy, gdy program rozwoju infrastruktury związany jest z powstawaniem nowego przedsiębiorstwa – wówczas istnieje możliwość utworzenia nowych miejsc pracy

infrastrukturę można definiować dwojako:jako wyposażenie w poszczególne elementy materialne (drogi, sieci łączno•ści itd ),jako usługi pochodzące od tych elementów (możliwość prowadzenia rozmów •telefonicznych, jakość wody itp ) W polityce zwiększenia wyposażenia w infrastrukturę głównym celem jest

budowa poszczególnych elementów infrastruktury materialnej (technicznej, uznawanej dziś za infrastrukturę podstawową) o tworzeniu miejsc pracy na obszarach wiejskich można mówić, gdy następuje rozwój lub modernizacja tejże infrastruktury przy pracach budowlanych, konstrukcyjnych, remontowych, montażowych, drogowych zwiększa się poziom zatrudnienia

nowoczesna infrastruktura podstawowa jest też warunkiem przyciągania inwestorów ma to szczególne znaczenie dla obszarów wiejskich, ponieważ właśnie dzięki prowadzonym inwestycjom, nawet najmniejszym, powstają nowe miejsca pracy, już nie przy budowie infrastruktury, ale w firmach, które dzięki niej powstają Ów wpływ pośredni związany jest z faktem, że sama budowa wyposażenia w poszczególne elementy infrastruktury nie służy trwałemu zwiększeniu zatrudnienia, ale wzrostowi produktywności przedsiębiorstw

działania podejmowane przez władze publiczne w dziedzinie polityki infrastrukturalnej zawsze wpływają na rynek pracy – raz zbudowana infrastruktura wymaga permanentnej obsługi, konserwacji urządzeń, trwałego ponoszenia


kosztów funkcjonowania oznacza to tworzenie miejsc pracy w usługach (dla konserwatorów, w ramach prowadzonych napraw itp )

jeśli infrastruktura, będąca przedmiotem interwencji władz publicznych, ma przyczynić się do tworzenia miejsc pracy, musi odpowiadać popytowi zgłaszanemu przez już istniejące przedsiębiorstwa oraz przez przedsiębiorstwa, które powstaną

program rozwoju infrastruktury nie może zastąpić programu dotyczącego wykorzystania innych narzędzi czy instrumentów, umożliwiających rozwój przedsiębiorczości i tworzenie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich:a) nakłady na infrastrukturę nie mogą zastąpić nakładów na waloryzację siły

roboczej dotyczy to także takich instrumentów, których wykorzystanie przyczynia się do rozwoju ekonomicznego;

b) jeśli infrastruktura ma przyczyniać się do kreowania zatrudnienia, należy w polityce władz publicznych odróżnić te przedsięwzięcia, które już istnieją, od tych, które dopiero powstaną Współczesny rozwój (w tym rozwój przedsiębiorczości) wymaga doskonalenia

infrastruktury informacyjnej, związanej z gromadzeniem, przesyłaniem i przetwarzaniem informacji oraz z instytucjami zajmującymi się tego typu działalnością na niektórych obszarach wiejskich także powstaje infrastruktura innowacyjna, umożliwiająca wytwarzanie innowacyjnych produktów i nowoczesnych technologii przykładem takiego połączenia są klastry

nie w każdym regionie wszystkie rodzaje infrastruktury są niezbędne (ze względu na koszty) należy unikać takich wydatków na infrastrukturę, które w nadmierny sposób obciążają społeczności lokalne przy późniejszej eksploatacji powstałego wyposażenia i przy jego konserwacji, nie przynoszą jednak efektów, gdyż wyposażenie infrastrukturalne powstało „na wyrost” Konieczne jest więc prawidłowe oszacowanie potrzeb pod kątem finansowych możliwości regionów

tradycyjnie infrastruktura oceniana jest pod kątem dostępności dóbr i usług nowoczesne podejście wprowadza dostępność informacji, jakość i zróżnicowanie wyposażenia oraz usług, które powstają dzięki temu wyposażeniu efektywność, poprzez którą infrastruktura stymuluje rozwój i możliwości kreowania zatrudnienia, różni się jednak w zależności od strefy

strefy zintegrowane ekonomicznie i strefy pośrednie najlepiej wykorzystują wszelkie zalety infrastruktury przy tworzeniu nowych miejsc pracy, gdyż ze względu na intensywność otoczenia każda niedogodność w wyposażeniu infrastrukturalnym natychmiast odbija się na możliwości ekspansji przedsiębiorstw

W strefach zapóźnionych w rozwoju inwestycje w infrastrukturę są zbyt małe, aby mogły stanowić znaczący bodziec do tworzenia miejsc pracy, ponieważ tym


inwestycjom nie towarzyszą inne prorozwojowe elementy W strefach tych podejmowanie działań prowadzących do rozwoju infrastruktury nie zawsze da się uzasadnić racjonalnością ekonomiczną, jeśli jednak zapadną decyzje o zapewnieniu minimalnego wyposażenia, trzeba będzie zacząć od usprawnienia infrastruktury podstawowej

Kluczowe elementy strategii to, oprócz jakości, zintegrowanie tych obszarów z całą gospodarką i wytworzenie więzi między tymi obszarami W tej strefie największy wpływ na tworzenie miejsc pracy mają dwa elementy:

wyposażenie w dziedzinie kształcenia i wychowania,•infrastruktura w dziedzinie transportu •

4.5. Podsumowanie

W rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich najistotniejsze są następujące elementy:

czynniki determinujące ten rozwój,•procesy dostosowawcze, jakie można zaobserwować w miarę rozwoju gospo•darki rynkowej,wpływ rozwoju przedsiębiorczości na proces przyspieszania przemian •społeczno ekonomicznych na obszarach wiejskich przedsiębiorczość na obszarach wiejskich jest najważniejszą kwestią związaną

z modernizacją rolnictwa i z wielofunkcyjnym rozwojem wsi prowadzi ona nie tylko do wzrostu dobrobytu mieszkańców obszarów wiejskich, do uprzemysławiania obszarów wiejskich i do urbanizacji, zmieniającej warunki życia, lecz także do rozwiązywania problemów lokalnych rynków pracy, do poprawy konkurencyjności regionów wiejskich, do niekonwencjonalnego wykorzystywania walorów wsi oraz do kształtowania jej nowych funkcji

sprzyja temu Wspólna polityka rolna Ue i polityka rozwoju obszarów Wiejskich, która w perspektywie budżetowej 2007–2013 promuje „bardziej zielony model rolnictwa” i aktywizację zasobów pracy na wsi, ale poza rolnictwem choć tzw stare kraje Ue wkroczyły w fazę postmodernistycznego rozwoju rolnictwa, preferencje dla pozarolniczej przedsiębiorczości istnieją nadal, ponieważ nadal konieczne jest przeprowadzenie zmian strukturalnych w celu lepszego dostosowania się do wymagań jednolitego rynku

polska w fazę modernizacji rolnictwa weszła wraz z wprowadzeniem reguł gospodarki rynkowej modernizacja rolnictwa, obejmująca całokształt przemian strukturalnych, związana jest także z przemianami zachodzącymi na obszarach


wiejskich, ze zmianami w strukturze rodzin rolniczych i społeczności wiejskich dotyczy to w istocie również zmiany charakteru obszarów wiejskich, tj przejmowania przez wieś nowych, odmiennych funkcji, które nie pasują już do jej tradycyjnego oblicza

efektem tego jest fakt, że zacierają się różnice między miastem a wsią: w budownictwie jednorodzinnym, w szansach kształcenia i zdobywania zawodu, w sposobach oraz stylach życia itp Wieś przestaje być zamieszkanym przez tradycyjnych rolników miejscem, w którym wytwarza się surowce rolne, a staje się integralną częścią gospodarki narodowej, obszarem, na którym żyją ludzie związani z rolnictwem i z pozarolniczymi formami działalności, włączeni w nurt kultury narodowej, a także przyswajający sobie styl życia i system wartości społeczeństwa zindustrializowanego i domagający się dostosowania swoich warunków pracy i życia do warunków pracy i życia ludności mieszkającej w mieście

przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji jest procesem złożonym i długotrwałym – jest skutkiem, a jednocześnie przyczyną przemian strukturalnych (modernizacji) dokonujących się w rolnictwie sprzężenie zwrotne między przemianami strukturalnymi a wielofunkcyjnością wsi polega głównie na tym, iż te pierwsze odbierają rolnictwu siłę roboczą, która może być z powodzeniem wykorzystana w innych zawodach i w innych zajęciach – nierolniczych, choć często z rolnictwem związanych (agroturystyka, rekreacja, produkty regionalne itp ) przejmowanie zaś przez wieś nowych funkcji, coraz liczniejszych i bardziej wyspecjalizowanych, przyśpiesza przemiany strukturalne zmusza bowiem do stałego lub częściowego odchodzenia od rolnictwa

dla modernizacyjnych przemian dokonujących się na wsi i w rolnictwie konieczny jest więc rozwój przedsiębiorczości, będący siłą sprawczą procesu wprowadzania zróżnicowanych modeli europejskiego rolnictwa w różnych typach regionów

Bibliografiaacs z j , autretsch d b , Handbook of entrepreneurship research, springer, new york

2010 autretsch d b , The entrepreneurial society, oxford University press, oxford 2007 bajko z , jóźwik b , szewczak m , Fundusze Unii Europejskiej w Polsce na lata 2007–2013,

Wydawnictwo KUl, lublin 2008 clark g , huxley j , mountford d , Organising Local Economic Development – Local

Economic and Employment Development, oecd, 2010


Creer des emplois pour le developpement rural, raport oecd, 2000 duczkowska małysz K , duczkowska piasecka m , Stan, uwarunkowania i możliwe kie‑

runki rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, w: Wie‑lofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich na terenach przygranicznych, red m Kłodziński, Wydawnictwo fundacja eberta, Warszawa 1992

duczkowska piasecka m , Gospodarstwo rolne w świetle integracji z UE, w: Zarządzanie gospodarstwem rolnym, red m duczkowska piasecka, croW, olsztyn 2001

duczkowska piasecka m , Polityka tworzenia nowych miejsc pracy w regionach trudnych, w: Aktywizacja społeczności lokalnych na obszarach wiejskich o cechach problemo‑wych, red a lewczuk, olsztyn 1999

duczkowska piasecka m , Przedsiębiorczość na wsi. Encyklopedia Agrobiznesu, Wydawnictwo fundacja innowacja, Warszawa 1998

gordon m e , Przedsiębiorczość, Wydawnictwo helion, gliwice 2009 gospodarowicz m , Kołodziejczyk d , Wasilewski a , Działalność samorządów lokalnych

na rzecz rozwoju nierolniczych dziedzin gospodarczych, ierigŻ, Warszawa 2007 jollivet m , eizner n , L’Europe et ses campagne, press de sciences, paris 1996 matusiak K , Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości, instytut technologii pib,

radom–łódź 2006 Regions et croisance – une analyse des tendances, raport oecd, 2010 Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich,

spo i uzupełnienie ministerstwa rolnictwa, Warszawa 2004 Teoretyczne i praktyczne aspekty przeciwdziałania bezrobociu w gminach, cz 2,

red a ziomek, górnośląska Wyższa szkoła handlowa, Katowice 2002 W poszukiwaniu strategii pobudzania oddolnego rozwoju społeczności wiejskich,

red t Kaźmierczak, instytut spraw publicznych, Warszawa 2008

5 cechy i formy przedsiębiorczości rodzinnej na obszarach wiejskich 147


5. Cechy i formy przedsiębiorczości rodzinnej na obszarach wiejskich

rozwój przedsiębiorczości rodzinnej jest funkcją rozwoju społeczno gospodarcze go i wzrostu świadomości społecznej ogólnie rzecz biorąc, obserwuje się prawidłowość polegającą na tym, że obok dużych, wyspecjalizowanych firm istnieją firmy małe i średnie oraz mikroprzedsiębiorstwa, z których jedne wzmacniają się, wchodzą w alianse z innymi, powiększają się, inne zaś funkcjonują niemal bez zmian, a jeszcze inne pojawiają się i upadają dotyczy to w szczególności przedsiębiorczości wiejskiej, której rozwój, jako strategiczne przedsięwzięcie, związany jest dopiero ze zmianą ustroju społeczno gospodarczego i z tworzeniem gospodarki rynkowej

rozwój przedsiębiorczości rodzinnej, która na terenach wiejskich jest formą niemal wyłączną, uzależniony jest od intensywności otoczenia oraz od możliwości otrzymania przez wieś impulsu rozwojowego z zewnątrz takim impulsem może być bliskość granicy, duża aglomeracja miejska, powstający duży zakład produkcyjny, możliwość eksportu, specjalna strefa ekonomiczna itd

5.1. Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej

rozwiązywanie problemów regionów zapóźnionych (w tym obszarów wiejskich) lub, mówiąc inaczej, łagodzenie dysparytetów społeczno ekonomicznych wymaga nie tylko ogromnego finansowania zewnętrznego, lecz także przygotowania specjalnych programów, angażujących społeczności lokalne, a także wykorzystania systemu lokalnych instytucji, zbudowania trwałego partnerstwa, głownie między różnymi szczeblami władzy (centralnej, regionalnej i lokalnej) i takiego zaprogramowania rozwoju, które umożliwiałoby zarządzanie regionami w sposób pozwalający na poprawę warunków życia mieszkańców przy wykorzystaniu lokalnego potencjału


W Unii europejskiej przyszłość obszarów wiejskich nie będzie kształtowała się jednakowo ich mocną stroną jest zróżnicowany model gospodarowania, w którego skład wchodzą takie elementy, jak: zróżnicowany model gospodarstwa rolnego, odmienność, różnorodność struktur społecznych i ekonomicznych oraz zróżnicowane drogi rozwoju w przyszłości

Wieś radziła sobie przez stulecia dzięki różnorodności form gospodarowania i funkcji oraz dzięki społecznościom lokalnym ta różnorodność była jej siłą rolnictwo jutra i wieś jutra będą potrzebowały innej siły roboczej, innych struktur, innych zasobów nawet obszary najbardziej zapóźnione mają swoją „rentę zapóźnienia” w postaci krajobrazu przyrodniczego, nadzwyczajnych walorów środowiska, niezdewastowanej przestrzeni, krajobrazu kulturowego i historycznego, którego zachowanie jest priorytetem Ue

gospodarstwa rolne są często mało efektywne z ekonomicznego punktu widzenia, niektóre z nich są nawet anachroniczne, ale dają podstawę do wypracowania takiej strategii rozwoju, która owe ekonomiczne „zapóźnienia” uczyni niekonwencjonalnym atutem regionu i jego mocną stroną

nie chodzi o to, aby wszystkie obszary były silnie uprzemysłowione, zurbanizowane, aby wszystkie wytwarzały towary na międzynarodowe rynki chodzi o to, aby wszystkie społeczności lokalne świadomie wybierały swoją przyszłość, która dla różnych obszarów będzie różna zapewnić dobrą przyszłość może właśnie rozwój przedsiębiorczości

powstrzymać marginalizację wielu regionów możemy tylko w jeden sposób – wzmacniając aktywność ich samych poprzez: budowę struktury społeczeństwa obywatelskiego na szczeblu gminy, powiatu, województwa, partnerstwo z władzami, decentralizację uprawnień, finansów i odpowiedzialności, aby specyficzna oferta rozwoju była wynikiem zaangażowania mieszkańców i aby odpowiadała ich oczekiwaniom

praktyka wielu krajów pokazuje bowiem, że największe sukcesy rozwojowe odnoszą te regiony lub mikroregiony, w których inicjatywę przejęły lokalne społeczności, realizujące stosunkowo proste przedsięwzięcia na obszarach o jednorodnym charakterze

dynamika regionalnego i lokalnego rozwoju, będącego najczęściej wyzwaniem dla obszarów wiejskich, zależy nie tylko od wielkości zaangażowanych środków publicznych i od stworzonych w tym celu programów, lecz także od aktywności władz lokalnych i lokalnych instytucji, w tym także od instytucji samorządowych dotyczy to:

poszukiwania innowacyjnych rozwiązań i nowych kierunków rozwoju, takich, •które mogą dać przewagę konkurencyjną, pozwalającą na osiąganie korzyści;


utrwalania świadomości, że rozwój odbywa się przez wytwarzanie oraz przez •sprzedaż dóbr i usług, nawet wtedy, gdy tym dobrem są zasoby przyrody;budowania kreatywnych związków zrzeszających społeczność lokalną, zdolnych •nie tylko artykułować swoje potrzeby, lecz także je zaspokajać;doceniania roli liderów w życiu społecznym i gospodarczym;•umiejętnego prowadzenia kooperacji z partnerami (gminy, powiat);•właściwego zagospodarowania przestrzeni, czyli m in rozwoju przestrzeni •zurbanizowanej sukces w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej polega na uruchomieniu

różnych zasobów służących rozwojowi, ponieważ gminy, sołectwa, wsie mają odmienne walory, uwarunkowania kulturowe, cechy, społeczności lokalne Każdy produkuje to, co potrafi najlepiej, wymiana powstaje bowiem w wyniku nierówności w posiadaniu, w położeniu, w procesach inwestycyjnych, w dorobku mieszkańców, w atrakcyjności terenu itp – sprzedajemy to, co jesteśmy w stanie wyprodukować, kupujemy to, czego nie mamy, a co mają inni

Wiejska przedsiębiorczość ma specyficzne cechy, typowe dla regionów biednych, których struktura prowadzi często do sytuacji kryzysowych cechy te są następujące:

występuje duże zróżnicowanie branż, dzięki czemu realizowane są przeróżne •przedsięwzięcia i powstają rozmaite produkty lub usługi;przedsiębiorstwa rozwijają się często obok gospodarstw rolnych i są w nich •częściowo zlokalizowane;przedsiębiorczość organizowana jest na małą skalę przy wykorzystaniu lokal•nych zasobów;przedsięwzięcia realizuje się najczęściej w formie mikroprzedsiębiorstw •i małych firm (rodzinnych) Wciąż znikomy jest udział spółek, spółdzielni, tzw spółdzielni socjalnych, i mało jest większych przedsięwzięć zbiorowych bądź skooperowanych;choć przedsiębiorstwa funkcjonują lokalnie, ich wyroby mogą być sprzedawane •nawet za granicę, a usługi agroturystyczne mogą być znane na szeroką skalę i przyciągać kolejnych turystów Wstąpienie polski do Unii europejskiej nadało rozwojowi przedsiębiorczości

na obszarach wiejskich nowy impuls, wynikający z przyjęcia przez polskę wszystkich wspólnych uregulowań prawnych dotyczących gospodarki, określonych przez przyjęte przez wszystkie kraje członkowskie prawo ponadnarodowe

dla rozwoju regionalnego polski najważniejsze znaczenie ma regionalna polityka strukturalna, związana z jednej strony ze szczegółowymi celami i zadaniami, które mają zacieśniać integrację europejską, z drugiej strony zaś z funduszami


Ue i z innymi działaniami, które mają wspierać realizację owych zadań na lata 2007–2013 wsparcie finansowe Ue jest nastawione na:

poprawę konkurencyjności gospodarki, regionów, przedsiębiorstw;•poprawę innowacyjności gospodarki, regionów, przedsiębiorstw;•poprawę spójności społeczno gospodarczej •nowym elementem polityki rozwoju regionalnego jest wspólna polityka

rozwoju obszarów wiejskich, która po raz pierwszy pojawiła się w planach przewidzianych na lata 2007–2013 jest ona traktowana jako regionalna polityka strukturalna, która ma prowadzić do podniesienia dobrobytu ludności wiejskiej poprzez korzystną zmianę gospodarki na obszarach o cechach wiejskich Wszystkie regiony w polsce – jeśli porównamy je z regionami starych krajów Unii europejskiej – można określić jako regiony problemowe, słabo rozwinięte, o niskim poziomie dobrobytu, regiony z dominacją cech wiejskich lub tzw przeważające wiejskie takie ich określenie dla poprawy ich przyszłej pozycji będzie miało istotne znaczenie

przedział regionów korzystających z tej polityki obejmuje z jednej strony wiejskie obszary oddalone, podupadłe i dotknięte wyludnieniem, z drugiej zaś strony okołomiejskie obszary wiejskie, odczuwające rosnącą presję ze strony miasta

do jej finansowania powstał nowy fundusz – europejski fundusz agrarny dla rozwoju obszarów Wiejskich polityka ta ma cztery cele (zwane osiami priorytetowymi), z których wszystkie muszą być osiągnięte:oś 1: poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego oś 2: poprawa środowiska i krajobrazu oś 3: podniesienie jakości życia i dywersyfikacja ekonomiczna na obszarach

wiejskich oś 4: leader

W ramach regionalnej polityki strukturalnej wiele propozycji wsparcia, związanego z tworzeniem nowych lub z utrzymywaniem starych miejsc pracy, z rozwojem produkcji na rynek itp , jest adresowanych do poszczególnych podmiotów gospodarczych: gospodarstw rolnych, małych i średnich firm, organizacji pozarządowych – wiele z nich wymaga jednak działań zbiorowych

doświadczenie polski pokazuje, że rozwój przedsiębiorczości rodzinnej na obszarach wiejskich postępuje dość wolno z aneksu, przedstawiającego szczegółowe dane liczbowe dotyczące beneficjentów programu związanego z uruchamianiem przedsiębiorczości, wynika, że liczba osób zamierzających prowadzić drobny biznes w porównaniu z ponad milionem beneficjentów, którzy skorzystali z pomocy socjalnej (renty strukturalne, wsparcie lfa), jest


bardzo mała program ten obejmuje zaledwie kilkadziesiąt projektów w każdym województwie

najpopularniejszym programem, z którego rolnicy mogą otrzymać wsparcie finansowe, jest program rozwoju obszarów Wiejskich Własne środki mają także fundacje, stowarzyszenia i inne organizacje typu ngo także z danych europejskiego funduszu rozwoju Wsi polskiej (counterpart fund) wynika, że liczba potencjalnych przedsiębiorców, korzystających z tzw mikrokredytów systematycznie spada o ile w 2005 i w 2006 r (od chwili uruchomienia programu) składano ponad 500 wniosków rocznie, o tyle w 2007 r złożono ich 400, natomiast w latach 2008, 2009, 2010 składano po mniej niż 300, a w 2011 r nieco ponad 200 nie wszystko da się wytłumaczyć spadkiem koniunktury i kryzysem w europie dla wielu rolników, czyli dla potencjalnych przedsiębiorców, w dalszym ciągu bardziej atrakcyjne niż założenie własnej firmy jest wsparcie socjalne (dopłaty bezpośrednie) równie atrakcyjny jest też czarny rynek pracy czynniki sprzyjające temu to: KrUs, niepłacenie podatku dochodowego przez rolników i nietraktowanie gospodarstwa rolnego jak podmiotu gospodarczego (mikrofirmy) do tego dochodzą jeszcze konsekwencje takiego podejścia do gospodarstwa rolnego

środki finansowe przyznane w ramach tych projektów przeznaczane są na stosunkowo proste przedsięwzięcia, mało innowacyjne, z których znaczna część nie przetrwa najbliższych 5 lat choć polityka rozwoju obszarów wiejskich realizowana jest od niemal 20 lat, a unijna polityka od ponad 10 lat (a w zasadzie od czasu powstania funduszy przedakcesyjnych, czyli od 2000 r ), to w dalszym ciągu trudno do świadomości społecznej przebijają się zasady, których przestrzeganie jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości zasady te głoszą, że:

najmniejsze przedsiębiorstwa funkcjonujące na wsi działają na rynku lokalnym •lub ponadlokalnym, stąd tak duże znaczenie mają takie czynniki, jak budowa lub umacnianie instytucji rynkowych oraz tworzenie infrastruktury rynkowej, które ułatwią tym przedsiębiorstwom tworzenie więzi kooperacyjnych, integrujących je z innymi jednostkami;kluczowe są procesy samoorganizowania się przyszłych przedsiębiorców na •wsi, które realizuje się poprzez zakładanie zespołów, związków, spółdzielni, zrzeszeń producentów, kooperantów oraz zrzeszeń marketingowych itp ;powodzenie w biznesie zależy od sprawnego funkcjonowania instytucji dorad•czych, pracujących dla wsi, oraz instytucji publicznych, które pomagałyby w realizacji przedsięwzięć na obszarach wiejskich, w ich prowadzeniu oraz w podejmowaniu decyzji perspektywicznych;istniejące w Unii europejskiej fundusze wspierające przedsiębiorczość wiej•ską funkcjonują na określonych zasadach, a najważniejsza z nich dotyczy


właśnie programowania rozwoju lokalnego: chodzi więc nie o to, aby pieniądze publiczne pozyskać i wydać, lecz o to, aby dzięki nim zainicjować lub podtrzymać stały rozwój lokalny dlatego programy dotyczące rozwoju przedsiębiorczości na wsi muszą być

skoordynowane z programami: likwidacji bezrobocia, regionalnego wykorzystania zasobów, ochrony środowiska itp

badania poświęcone kwestii rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wskazują, że polska przedsiębiorczość przechodzi przez różne stadia rozwojowe:

stadium pierwsze obejmuje początkowe działania przedsiębiorcze o charakterze •sporadycznym, dorywczym na tym etapie kontakty z rynkiem są przypadkowe i polegają na przygotowywaniu oferty dla nieznanego nabywcy, na doraźnym zaopatrywaniu się u różnych zaopatrzeniowców jeśli prowadzony jest eksport, to ma on też podobne cechy: sporadyczność, różnorodność partnerów, okazjonalne transakcje Właściciel sam pełni możliwie jak najwięcej funkcji, w tym m in kieruje firmą, wykorzystaniem technologii, zarządza finansami jeśli początkującym przedsiębiorcą jest rolnik, który decyduje się opuścić gospodarstwo i podjąć działalność pozarolniczą, wykorzystując skromny kapitał własny, lub bezrobotny, który ze specjalnych kredytów uruchomi jakieś przedsięwzięcie, to stadium to może trwać bardzo długo – do czasu, aż pojawią się zewnętrzne bodźce rozwojowe (nowy obszar rynku, doświadczony partner i perspektywy zbytu, edukacja, doradztwo) na tym etapie może być obecnie większość przedsiębiorców działających na wsi, dlatego tak istotne jest zrozumienie ze strony instytucji interwencyjnych (centralnych i lokalnych), na czym w istocie powinna polegać pomoc dla przedsiębiorczości wiejskiej;stadium drugie – na tym etapie dłużej trwają kontakty, świadomie wybierani •są partnerzy, zawierane są umowy na dostawę surowców i materiałów oraz na odbiór produktów W ten sposób tworzą się ekonomiczne więzi między partnerami (także zagranicznymi), eksportuje się głównie nadwyżki produkcyjne do stałych partnerów, a właściciel często wynajmuje technologów i daje im prawo podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie drugie stadium najczęściej przedsiębiorca osiąga w wyniku pozytywnych kontaktów z rynkiem, odnoszonych sukcesów, zdobytych doświadczeń i nawiązanych relacji z partnerami odtąd przechodzenie do następnych stadiów zależy od odnoszonych sukcesów i od zdolności poszukiwawczo twórczych przedsiębiorcy firmy, które zamierzają wejść na rynek centralny, będą bardziej ekspansywne, natomiast firmy, które zadowala funkcjonowanie w skali lokalnej (np te, które boją się ryzyka), mogą


w tym stadium pozostać dłużej, póki nie zwiążą się z silniejszymi od siebie partnerami (wówczas mogą stracić swoją tożsamość);stadium trzecie – jest to etap świadomie podejmowanych decyzji (także inwe•stycyjnych), związanych z istnieniem określonego segmentu rynku, który obsługuje przedsiębiorstwo (także na rynku zagranicznym) na tym etapie następuje dostosowanie produktu do zmieniających się elementów otoczenia bliższego i dalszego firmy, a także dochodzi do zmiany ról – właściciel przestaje być zarządcą, zatrudnia głównego księgowego do obsługi finansowej oraz osobę do zarządzania firmą, sam zaś sprawuje ogólny nadzór nad sprawnym funkcjonowaniem firmy jeśli jest specjalistą, sam wykonuje zadania technologa, mechanika, technika, inżyniera itp Kierowanie i decyzje zarządcze wymagają posługiwania się rozbudowaną informacją teraz przy podejmowaniu decyzji liczą się już nie tylko kalkulacje i analizy dotychczasowej działalności, lecz także, a może przede wszystkim, prognozy zmian zachodzących w otoczeniu (bliższym i dalszym) firmy, analiza rynku, prognozy sprzedaży itp firma ma rozbudowane kontakty z doradcami, z pośrednikami, korzysta z badań marketingowych itd jeśli przedsiębiorca chce pozostać na rynku jako samodzielny jego uczestnik, to stadium to może trwać długo i ewolucja będzie polegała na doskonaleniu działalności za pomocą dostosowania jej do rynku docelowego;stadium czwarte dotyczy podejmowania decyzji ekspansywnych, co następuje •poprzez przegrupowanie przedsiębiorstw, tworzenie aliansów z partnerami (także zagranicznymi) w celu realizacji wspólnych przedsięwzięć następuje wówczas tworzenie złożonych struktur organizacyjnych i zarządczych firmy na tym etapie następuje przekazanie części czynności, wykonywanych dotychczas przez same przedsiębiorstwa, firmom specjalistycznym (doradztwo, marketing, transport itp ) decyzje podejmowane są na podstawie wyników badań (rynku, marketingowych), analizy szans i zagrożeń jest to najwyższe stadium, które prowadzi do powstania społeczeństwa przedsiębiorczego (tj ludzi rozumiejących i aprobujących sposób postępowania przedsiębiorców oraz samych przedsiębiorców będących na tym etapie rozwoju) W każdym momencie i w każdym regionie są i mogą być przedsiębiorstwa

znajdujące się w różnych stadiach rozwoju jedne będą rozwijać się szybciej i ewoluować w kierunku wyższych stadiów, inne zachowają swoją pozycję przez dłuższy czas, a jeszcze inne na każdym etapie rozwoju mogą upaść

tempo przechodzenia do kolejnych stadiów zależy od oddziaływania czynników kształtujących rozwój gospodarczy w makroskali i w skali lokalnej, tj zarówno


od polityki rządu, jak i od samych zainteresowanych W tym zakresie mogą być pomocne organizacje samorządowe, edukacyjne, doradcze

obecny stan rozwoju przedsiębiorczości wskazuje, że w regionach, w których jest ona najbardziej zaawansowana można mówić o drugim i trzecim stadium rodzaj podejmowanej działalności, więzi z otoczeniem, sposób zachowania przedsiębiorstw na rynku wskazują, iż znakomita większość jednostek małego biznesu na obszarach wiejskich wciąż pozostaje na pierwszym etapie rozwoju stąd też nawet jeśli uwzględnić, że powstała duża liczba tych przedsiębiorstw, nie można stwierdzić z całą pewnością, że odniosą one sukces sami zainteresowani deklarują, że mimo odczuwalnych trudności w prowadzeniu firmy nie żałują podjętej decyzji o powstaniu przedsiębiorstwa, co daje podstawy do optymizmu

samo zaawansowanie regionów w rozwoju wiejskiej przedsiębiorczości jest zróżnicowane mimo iż budowa nowego ustroju społeczno gospodarczego i gospodarki rynkowej trwa ponad 20 lat w dalszym ciągu obserwuje się istotne różnice w poziomie rozwoju poszczególnych regionów i ich konkurencyjności, a także w ich szansach na przyszłość ze względu na poziom rozwoju regiony można podzielić na 5 grup:

do pierwszej należą województwa związane z największymi aglomeracjami •miejskimi (np mazowieckie, wielkopolskie);drugą grupę stanowią województwa pogranicza zachodniego i województwa •uprzemysłowione (np dolnośląskie, pomorskie);trzecią grupę tworzą województwa południowe oraz środkowo zachodnie •(np śląskie);czwartą grupę tworzą województwa północne, w których w przeszłości domi•nowały państwowe gospodarstwa rolne (np zachodniopomorskie);piątą grupę tworzą województwa północno wschodnie i wschodnie (np war•miń sko mazurskie, podlaskie, podkarpackie) trudności w rozwoju i w propagowaniu aktywności zawodowej wynikają na

ogół z przyczyn strukturalnych, choć obecnie większość barier zalicza się do przyczyn koniunkturalnych, wynikających z przedłużającego się w europie kryzysu

niejednolitość obszarów wiejskich, ich różne struktury gospodarczo społeczne i szanse rozwojowe, wynikające z różnej intensywności otoczenia, powodują, że w polityce aktywizacji zawodowej i w tworzeniu nowych miejsc pracy różne instrumenty mają różne znaczenie i różną skuteczność, a zatem w celu zwiększenia szans na rozwój powinny być dobierane prawidłowo (z uwzględnieniem struktur i uwarunkowań)


5.2. Charakterystyka przedsiębiorczości rodzinnej na obszarach wiejskich

badanie rodzinnej przedsiębiorczości wskazuje, iż – niezależnie od rodzaju i wyżej podanych typów gmin – teren badawczy jest zróżnicowany W polsce występują bowiem wszystkie formy, typy i struktury, co oznacza, że występują prawidłowości charakterystyczne dla teoretycznych przypadków nawet w obrębie tego samego województwa obserwuje się zróżnicowanie struktur, funkcji i poziomu rozwoju (np mazowieckie)

różne aspekty prowadzenia działalności gospodarczej wskazują, iż z jednej strony pod względem ekonomicznym są to takie same przedsiębiorstwa jak firmy działające w miastach, z drugiej zaś niewątpliwie mają one swoją specyfikę, polegającą na związku przedsiębiorstwa z rodzimymi czy z lokalnymi zasobami (w ogromnej większości przypadków) oraz na większych niż w miastach utrudnieniach w prowadzeniu działalności (gorsza infrastruktura, słabsza łączność, brak dostępu do instytucji związanych z biznesem) i choć zdarzają się gminy stosunkowo dobrze zagospodarowane i wyposażone z punktu widzenia prowadzenia małego biznesu (gminy w okolicach aglomeracji lub mniejszych miast), to znaczna część gmin podmiejskich pełni funkcję sypialni dla pobliskich rynków pracy i zmienia funkcje z produkcyjnych na usługowe

na podstawie przeprowadzonych badań pilotażowych przedsiębiorczość wiejską można scharakteryzować następująco:1 Występuje relatywnie duże zróżnicowanie branż, w których powstają przed

siębiorstwa mowa tu m in o wytworach własnych (pracownia artystyczna), o przetwórstwie własnych produktów (soki), o prowadzeniu przedsiębiorstw turystycznych (agroturystyka i turystyka wiejska), a także o przedsięwzięciach niezwiązanych ani z gospodarstwem rolnym, ani nawet ze wsią (internetowy sklep z odzieżą dziecięcą, wykrojniki)

W ramach uruchomionych przedsięwzięć kupującemu przedstawiona jest na ogół szeroka oferta rynkowa (różne produkty, gama produktów, szeroki asortyment usług) zazwyczaj w planach tych firm znajdujemy dalsze propozycje dywersyfikacji działalności, choć wielu przedsiębiorców dostrzega pogorszającą się koniunkturę i przypuszcza, że mogą pojawić się trudności ze sprzedażą

2 Uruchamiana jest działalność pozarolnicza, tylko częściowo związana z gospodarstwem rolnym (agroturystyka, soki, wiklina) mamy do czynienia z działalnością, która wprawdzie prowadzona jest na wsi, ale jej podstawą nie


jest gospodarstwo rolne (działalność artystyczna, turystyka wiejska, działalność produkcyjna, sklep internetowy) mowa tu o przedsiębiorstwach, które powstały albo dlatego, że właściciel (kierujący firmą) kupił ziemię lub ją odziedziczył, a nie miał przedtem związku z rolnictwem, albo dlatego, że gospodarstwo zostało zmniejszone (na ziemi gospodaruje dalej krewny), a na wygospodarowanej działce powstała inna firma

3 powstałe przedsięwzięcia mają niemal wyłącznie charakter rodzinny, rzadziej indywidualny, realizowane są prawie zawsze w miejscu zamieszkania właścicieli, co powoduje, że ich podstawą są różne lokalne zasoby:

własne zdolności i umiejętności (pracownia artystyczna);•lokalne, a w każdym razie wiejskie, tradycje, wartości historyczne i kulturowe •(muzeum ludowe w województwie warmińsko mazurskim, pracownia historyczna w tym samym województwie, szlak ginących zawodów w województwie dolnośląskim, Kruszyniany w województwie podlaskim);zasoby przyrodnicze i krajobrazowe (agroturystyka: dziki zachód w wojewódz•twie zachodniopomorskim, słoneczna dolina i turystyka aktywna w województwie dolnośląskim, zajazd Karłów w tym samym województwie);produkty pochodzenia rolniczego (soki w województwie małopolskim, wiklina •w województwie podkarpackim, wyroby drewniane w województwie lubelskim, szaszłyk w województwie lubuskim)

4 przedstawione przedsiębiorstwa funkcjonują jako tzw mikroprzedsiębiorstwa i małe firmy – największa firma zatrudnia 20 osób Wszystkie one tworzą miejsca pracy albo dla rodziny i dla osób z zewnątrz, albo dla samej rodziny im bardziej przedsiębiorstwo związane jest z gospodarstwem rolnym i z lokalnymi zasobami, tym częściej tworzy miejsca pracy głównie dla rodziny

5 przedsiębiorstwa działają na małą skalę, chociaż ich produkty sprzedawane są na terenie całej polski, a często i za granicą (wiklina, wykrojniki) także firmy usługowe (usługi turystyczne) znajdują klientów z zagranicy (czesi, niemcy)

6 przedsiębiorstwa najczęściej zgłaszają dwa rodzaje problemów: brak odbiorców lub niedostatki finansowe część z nich wskazuje (oprócz niedostatków finansowych) także wysokie koszty własne (np koszty zatrudnienia pracowników najemnych) pojedynczo występują także inne problemy, na które uskarżają się przedsiębiorcy, dla nich bardzo ważne, ponieważ mogą być dla firmy przeszkodą w dalszym prowadzeniu działalności (np pojawiające się braki wody, naruszające rytm produkcji, wysokie i stale rosnące podatki od nieruchomości)


7 niemal wszystkie „przeglądane” przedsiębiorstwa zgłaszają zapotrzebowanie na odbiorców lub hurtowników, czyli poszukują partnerów, co czasami (jak w przypadku usług turystycznych) jest mało zrozumiałe duża część przedsiębiorstw poszukuje partnerów prowadzących działalność tego samego rodzaju, ale trudno jest ustalić, czy celem jest w takim przypadku rozpoznanie konkurencji i zagrożeń wynikających z jej aktywności, czy też celem jest podjęcie wspólnej działalności z działalności (analizowanej pod kątem ekonomicznym) przedsiębiorstw

zlokalizowanych na obszarach wiejskich wynikają ogólniejsze wnioski, które powinny stanowić podstawę do dalszych prac nad rozwojem przedsiębiorczości wiejskiej 1 niewątpliwie badania poświęcone tym przedsiębiorstwom dowodzą, że mamy

do czynienia z przedsiębiorcami, i to zarówno ze względu na ich status (prowadzą oficjalną działalność gospodarczą), jak i ze względu na ich postawy (widzą konieczność dalszych zmian, mają plany inwestycyjne oraz plany dywersyfikacji działalności, tworzą miejsca pracy) trudno jest jednak ustalić, jaka cześć ich działalności dotyczy szarej strefy, niechętnie bowiem podejmują rozmowy na ten temat

2 część tych przedsiębiorców odnosi sukcesy i to rzutuje na ich krótkowzroczność w postrzeganiu sytuacji firmy, a zwłaszcza uniemożliwia im uświadomienie sobie istniejących zagrożeń czy problemów gdy przedsiębiorca, przyglądając się swej firmie, dostrzega szanse na sukces (co wynika z różnych pytań zadawanych w wywiadzie), rzadko kiedy zgłasza problemy zagrażające prowadzeniu działalności gospodarczej oznacza to, że nie myśli strategicznie, a krótkofalowo, czyli nie jest świadom tego, że źródła sukcesu wysychają i należy poszukiwać nowych

3 generalnie rzecz biorąc, daje się więc zauważyć brak strategicznego myślenia, nastawienie na działania doraźne, krótkoterminowe, i zadowolenie, że do tej pory „udało się przetrwać” przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w niedostatecznej wiedzy przedsiębiorców i w dobrej jeszcze dziś sytuacji dochodowej samego przedsiębiorstwa

4 nikt nie uświadamia sobie żadnego zagrożenia ze strony konkurencji – nawet wśród problemów nie wymienia się konkurencji jako istniejącego zjawiska to może być groźne, ponieważ konkurencja rośnie w każdej dziedzinie

5 zgłaszane przez przedsiębiorców trudności finansowe nie odnoszą się do małych dochodów firm, lecz do braku „wsparcia” finansowego czy wręcz do braku dotacji dominuje przekonanie, że pieniądz (który mógłby pochodzić od sponsora) rozwiąże wszystkie problemy jest to także niebezpieczny punkt


widzenia, gdyż pozwala zdjąć z właściciela (zarządzającego) odpowiedzialność za podejmowane decyzje a przecież nie wszystkie przedsiębiorstwa, które odnoszą sukcesy, są w jakimkolwiek stopniu wspierane przez środki publiczne

6 niepokojący jest fakt, że przedsiębiorcy nie wykazują zapotrzebowania na wiedzę, informację i doradztwo Żaden z przedsiębiorców nie zgłosił także, że planuje (traktując to jako inwestycję) zinformatyzować swoją działalność, a do tego rzadko który w swojej firmie posługuje się komputerem taki stan rzeczy pokazuje, że ta przedsiębiorczość jest na pierwszym etapie rozwoju, czyli na etapie uruchomienia nadwyżkowych zasobów to oznacza, że inne etapy, takie jak: świadome zarządzanie, wprowadzenie elementów strategicznego myślenia, działanie w ramach partnerstwa, wejście do sieci, są jeszcze przed firmami

7 We wszystkich przypadkach funkcje zarządzających pełnią właściciele to świadczy o małej skali działalności, która w połączeniu ze zgłaszanym brakiem chęci do pogłębiania wiedzy i do poszukiwania doradztwa może w przyszłości hamować dalszy rozwój firmy doświadczenia nie tylko polski pokazują, że tworzenie przedsięwzięć lokal

nych, składających się na rozwój lokalny, nie jest procesem łatwym i że najbardziej angażują się w taką działalność kobiety Wynika to nie tylko z roli, jaką odgrywają one w małżeństwie, rodzinie, społeczności lokalnej, lecz także z tego, że posiadają wiele takich umiejętności, które stać się mogą podstawą małego biznesu: gotowanie, pieczenie ciast, haftowanie, szycie, malowanie, tkanie itp

zmiany społeczno gospodarcze, jakie nastąpiły w polsce po 1990 r , wzrost świadomości kobiet, a nade wszystko poprawa ich wykształcenia i przygotowania zawodowego zaowocowały tym, że kobiety wiejskie inaczej widzą dziś swoją przyszłość na rynku pracy jeszcze dwadzieścia lat temu młode kobiety wiejskie, które urodziły dzieci i wyszły za mąż, deklarowały, że „nie są zainteresowane żadną pracą, bo wystarcza im rola przy mężu” dziś nawet kobiety pięćdziesięcioletnie deklarują w badaniach, że „chętnie by podjęły pracę, gdyby tylko nadarzyła się taka okazja”

tę gotowość kobiet trzeba traktować jako ogromny lokalny potencjał, który musi być uruchomiony tak potrzebne cechy kobiet, jak: pomysłowość, staranność, cierpliwość i przebojowość, zaowocują szeregiem procesów i zjawisk, z których wszystkie łącznie złożą się na rozwój obszarów wiejskich o sukcesie tego procesu będą świadczyły następujące elementy:


tworzenie nowych miejsc pracy• – jest to główny cel rozwoju przedsiębiorczości; miejsca te powstają jednak nie tylko w ramach tzw działalności zaplanowanej, ale także w ramach różnych przedsięwzięć jej towarzyszących;utrzymywanie miejsc pracy• – trwały rozwój, skutkujący powstaniem nowych przedsięwzięć, opiera się na utrzymywaniu starych i na tworzeniu nowych miejsc pracy;wielozarodkowość• – oznacza pojawianie się na obszarach wiejskich innych grup zawodowych niż rolnicy; w sposób mnożnikowy skorelowana jest ona z nowym stylem życia i z powstawaniem nowych zawodów (warsztaty samochodowe, punkty naprawcze, restauracje, punkty informacyjne itp );pozyskiwanie dochodów z różnych źródeł• – uzupełniają one w różnym stopniu dochody z gospodarstwa rolnego i są pozyskiwane albo przez głowę rodziny, albo przez członka rodziny rolniczej;rozwój usług towarzyszących• – każda działalność wytwórcza (na sprzedaż) wymaga rozwoju odpowiedniej do tego infrastruktury (domy noclegowe, hotele, punkty żywienia zbiorowego, stacje benzynowe – przy dobrej strategii rozwoju wszędzie tam powstaną nowe miejsca pracy);podtrzymywanie gospodarstwa rolnego• – można to osiągnąć przez wytwarzanie surowców do przetwórstwa, przez łączenie gospodarstwa z biznesem agroturystycznym lub przez sprzedaż produktów pochodzących z gospodarstwa (wypiek chleba z własnej mąki, sprzedaż mąki we własnoręcznie uszytych woreczkach, przejażdżki własną bryczką, sprzedaż robionych na drutach swetrów, rękawic, skarpet itp );wykorzystanie nawet najmniejszych skupisk i przysiółków• , które niezbyt dobrze nadają się do prowadzenia wielu rodzajów biznesu, a które mogą przyczynić się np do rozwoju agroturystyki;sztuka ludowa i rękodzieło• – wiele regionów jest odwiedzanych dlatego, że organizują one urzekające ludzi oryginalne festiwale ludowe, wystawy, zabawy, podczas których prezentowane są lokalne zwyczaje, regionalna muzyka i wyroby rękodzieła;zachowanie małych i tradycyjnych społeczności• , które razem pracują na ogólny rozwój, ale mogą równocześnie kontynuować swoje zwyczaje, pielęgnować tradycje, rozwijać umiejętności, zachować odrębność;zharmonizowany rozwój inicjatyw lokalnych• – propagowanie wśród ludzi idei wspólnego rozwoju tworzy więzi, czyli odradza wieś, co czyni ją jeszcze bardziej aktywną i przedsiębiorczą;trening w zakresie przedsiębiorczości• – każde przedsięwzięcie, które trzeba wymyśleć, zrealizować i prowadzić z sukcesem, jest znakomitym


przygotowaniem do przechodzenia od form najprostszych, od których trzeba zacząć, do form złożonych zawsze musimy przygotować koncepcje, odpowiedzieć na pytanie, dla kogo wytwarzamy, kto kupi to, co wytwarzamy, za ile, jak kalkulować koszty, jak liczyć się z konkurencją itp Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej przemawiają na korzyść

stopniowych zmian, dokonywanych w myśl zasady, że „umiarkowana zmiana jest bardziej radykalna niż radykalna myśl bez żadnej zmiany”

5.3. Typy gmin – szanse na wielofunkcyjność

W krajach oecd i Unii europejskiej liczba ludności rolniczej i wiejskiej w strukturze ludności ogółem jest m in podstawą zaliczenia danego terenu do obszaru wiejskiego W polsce obszarem wiejskim jest to, co nie jest miastem, gdyż jednostki osadnicze, posiadające status miast, stają się nimi na skutek uzyskania praw miejskich nie ma tu znaczenia charakter zabudowy, liczba mieszkańców, struktura zatrudnienia i gospodarki – spotykamy zarówno bardzo duże wsie, jak i maleńkie miasteczka, a także zurbanizowane wsie i zruralizowane miasta

W krajach oecd (w tym także w krajach Ue) jako kryterium podziału obszarów przyjmuje się odsetek ludności wiejskiej w stosunku do ludności ogółem, zamieszkałej na danym terenie podział ten kształtuje się następująco:

mniej niż 15 % ludności wiejskiej w stosunku do liczby ludności ogółem oznacza •obszar przeważający miejski,15–50 % ludności wiejskiej oznacza obszar z dominacją cech wiejskich,•powyżej 50 % ludności wiejskiej oznacza obszar zdecydowanie wiejski •jeśli przyjmiemy powyższe kryteria w stosunku do jednostki administracyjnej,

jaką jest województwo, to zauważymy, iż w polsce tylko trzy dawne województwa (warszawskie, łódzkie i katowickie) są obszarami „z przewagą cech miejskich”, natomiast pozostała powierzchnia kraju dzieli się idealnie na pół, przy czym jedna połowa obszaru polski odznacza się dominacją cech wiejskich, natomiast druga połowa to obszary zdecydowanie wiejskie

Uważa się, że stopień „wiejskości” idzie w parze z poziomem zagospodarowania terenu, z rozwojem infrastruktury technicznej i społecznej, ze strukturą zatrudnienia itp , choć w praktyce nie zawsze się to potwierdza z tego powodu w tej samej grupie województw znajdują się zarówno województwa polski zachodniej, bardziej rozwinięte, odznaczające się wyższym poziomem urbanizacji i wyższym poziomem cywilizacyjnym wsi, jak i województwa polski Wschodniej czy środkowej, zagospodarowane znacznie słabiej toteż na znacznej części obszarów


wiejskich lokalne społeczności mają cechy określane przez socjologów jako cechy „prostej społeczności lokalnej” składają się na nie:1) niska specjalizacja i stosunkowo prosty podział pracy – gospodarstwa rolne

starają się być pod każdym względem prawie samowystarczalne;2) silnie wykształcone więzy pokrewieństwa, gdyż są to społeczności zamiesz

kujące dane wsie od pokoleń – migracje na wieś mają ciągle niewielkie znaczenie;

3) status społeczny, który związany jest z rodziną, wiekiem, płcią i funkcją; tradycyjne role w rodzinie wiążą się z ziemią i z gospodarstwem;

4) mała specjalizacja funkcji socjalnych;5) nieliczne lub żyjące blisko siebie warstwy społeczne, które trudno jest odróż

nić – w strukturze społeczno zawodowej dominują rolnicy, mało mobilni na rynku pracy, często gospodarujący w tradycyjny sposób;

6) minimalna społeczna mobilizacja, która powoduje, że wysoki awans społeczny lub znaczna degradacja są stosunkowo rzadkie;

7) silne więzi lokalne między najbliższymi i zaufanymi oraz unikanie obcych; społeczność jest otwarta na sprawy swoich gospodarstw, ale zamknięta na resztę świata;

8) orientacja na działanie zgodne bardziej z lokalnymi tradycjami niż z ogólnymi prawami i zarządzeniami, poszukiwanie znajomości, popieranie „swoich”;

9) społeczna kontrola sposobów postępowania i wyrażania poglądów następuje poprzez wyrażenie opinii przez lokalną społeczność; ucieczka jednostki „w anonimowość” jest prawie niemożliwa, gdyż wszyscy się znają i wszystko o sobie wiedzą;

10) regulowanie spraw związanych z administracją i spraw spornych następuje nie w sposób biurokratyczny, lecz zindywidualizowany, najlepiej przez znajomości;

11) przewaga pierwotnych i nieformalnych grup, niska skłonność do zrzeszania się czynniki te wpływają na rozwój przedsiębiorczości, na podejmowanie ryzyka,

na rozumienie zmian i ich akceptację oraz na zdolność dostosowywania się do zmieniających się warunków i na osiąganie sukcesu w prowadzeniu działalności gospodarczej

jeśli mówimy, że o wielofunkcyjnym charakterze obszarów wiejskich i o wielozawodowości ich mieszkańców przesądzi rozwój przedsiębiorczości i tempo tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem, to musimy dodać, że szanse na osiągnięcie tych celów przez poszczególne regiony, gminy i społeczności lokalne


są niejednakowe stosowane kryteria delimitacji gmin prowadzą do wyszczególnienia ich typów, opisywanych za pomocą szczegółowych cech, które wskazują na predyspozycje określonych obszarów wiejskich do rozwoju różnych form aktywności gospodarczej najczęściej stosuje się podział:

według struktury gospodarki,•według struktury zatrudnienia,•według udziału ludności rolniczej w strukturze ludności ogółem,•według funkcji, jakie pełnią gminy,•według położenia obszarów wiejskich względem miast •jak już wspomniano, szanse poszczególnych typów gmin na wielofunkcyjny,

wielozawodowy rozwój są różne przemysł, który jest siłą sprawczą rozwoju wielofunkcyjnego, lokowany jest najczęściej blisko aglomeracji i węzłów komunikacyjnych ma on także pewne wymagania odnośnie do poziomu infrastruktury i koncentracji produkcji mała podaż kwalifikowanej siły roboczej zmniejsza atrakcyjność gmin typowo wiejskich, analizowaną pod kątem możliwości ich wielofunkcyjnego zagospodarowania podobnie jak to się dzieje w przypadku produkcji, niechętnie w takich gminach lokowana jest dystrybucja mniejsza atrakcyjność gmin typowo wiejskich, nieposiadających nadzwyczajnych zalet dla potencjalnych inwestorów, będzie wymagała położenia szczególnego nacisku na przygotowanie lokalnych strategii rozwoju i na poszukiwanie, nieraz indywidualnie dla poszczególnej gminy, dróg wyjścia z trudnej sytuacji

5.3.1. Typy gmin według struktury gospodarki

Większość obszarów wiejskich w polsce wykazuje cechy charakterystyczne dla regionów peryferyjnych, czyli: wyraźne przeludnienie agrarne i niemożność wchłonięcia nadwyżek (jawnych lub ukrytych) siły roboczej przez lokalne rynki pracy, brak kapitału i trudności ze zgromadzeniem większej jego ilości, wyraźne niedostatki w zakresie infrastruktury technicznej i społecznej (przy równoczesnym braku infrastruktury informatycznej i innowacyjnej), wadliwą strukturę społeczno zawodową ludności, której trzon stanowią słabo wykształceni rolnicy, rozdrobnioną strukturę agrarną itp

przytoczone cechy regionów peryferyjnych nie w jednakowym stopniu i nie w tych samych proporcjach dotyczą obszarów wiejskich o przyszłych szansach rozwojowych decydują następujące czynniki:

struktura gospodarki,•struktura zatrudnienia,•


walory przyrodniczo krajobrazowe i inne zasoby, które mogą być wykorzystane •jako siła motoryczna przy opracowywaniu strategii rozwoju lokalnego, w tym rozwoju przedsiębiorczości Kombinacja tych czynników prowadzi do wyróżnienia typów gmin, które

różnią się zakresem pełnionych funkcji i które przez to mają też różne szanse na aktywizację zasobów pracy i na rozwój przedsiębiorczości mowa tu o następujących typach gmin:

prawno administracyjnych (gminy wiejskie, gminy miejskie),•komunalno gospodarczych,•socjoekonomicznych,•demograficzno zawodowych •przyjmując za kryterium typizacji gmin stopień rozwoju gospodarczego,

wyrażany relacjami między przemysłem, rzemiosłem, usługami a rolnictwem i leśnictwem (udział w strukturze gospodarki), gminy można podzielić na 5 typów, przy czym każdy z nich ma predyspozycje do rozwoju innych form przedsiębiorczości W takim przypadku chodzi o następujące typy gmin:1) gminy rolnicze, odznaczające się w strukturze gospodarki stosunkowo wyso

kim udziałem rolnictwa i leśnictwa, małym udziałem przemysłu i rzemiosła (łącznie z budownictwem) oraz wysokim udziałem usług przedsiębiorczość w tych gminach rozwija się słabo, na ogół jest to agroturystyka, ponieważ stosunkowo łatwo jest połączyć walory rodzinnego gospodarstwa rolnego z walorami przyrody i z krajobrazem wiejskim;

2) gminy rolniczo -przemysłowe, cechujące się średnim udziałem przemysłu i rzemiosła w strukturze gospodarki, malejącym udziałem rolnictwa oraz średnim udziałem usług przedsiębiorczość w tych gminach ma tradycje wywodzące się z dwuzawodowości ludności rolniczej i przejawia się rozwojem firm handlowych, budowlanych, naprawczych oraz rzemieślniczych;

3) gminy przemysłowe, których gospodarka odznacza się wysokim udziałem przemysłu i rzemiosła, małym udziałem rolnictwa i stosunkowo niewielkim udziałem usług Wysoki stopień uprzemysłowienia decyduje o tym, iż w strukturze gospodarki zdecydowanie dominuje przemysł, rzemiosło, budownictwo, i o tym, że one właśnie są podstawą rozwijających się firm;

4) gminy uprzemysławiane, odznaczające się podobnym udziałem rolnictwa oraz gałęzi nierolniczych i usług część z nich upatruje nowych szans na rozwój przedsiębiorczości w zmianie funkcji wsi, czyli w usługach publicznych, w obsłudze miasta (sypialnie);

5) gminy usługowe, w których zdecydowanie w strukturze gospodarki dominują usługi produkcyjne, bytowe, publiczne i w których rolnictwo odgrywa mało


znaczącą rolę lub nie odgrywa prawie żadnej roli (wykorzystuje się walory wsi, np na potrzeby turystyki) znaczenie mają w nich zaś takie działy, jak: przemysł (przyjazny środowisku), rzemiosło i budownictwo gminy te są także często sypialniami dla aglomeracji miejskich lub monopolizują ruch turystyczny

5.3.2. Typy gmin według struktury zatrudnienia

o poziomie rozwoju gmin, ocenianym przez pryzmat struktury zatrudnienia, decydują proporcje między liczbą osób zatrudnionych w rolnictwie a liczbą zatrudnionych w przemyśle i w pozostałych gałęziach gospodarki narodowej z tego punktu widzenia wyróżnia się 8 typów gmin:1) gminy rolnicze, o dużym udziale osób zatrudnionych w rolnictwie, małym

udziale zatrudnionych w przemyśle i w pozostałych gałęziach gospodarki narodowej mają one szanse na funkcjonowanie głównie w szarej strefie (dodatkowy zarobek), gdyż pracujący nie są na ogół przygotowani do pracy wymagającej wysokich kwalifikacji lub do zakładania własnych firm;

2) gminy mieszane, w których trudno jest zdecydować, jaka gałąź gospodarki dominuje w strukturze zatrudnienia są tu więc gminy z przewagą osób zatrudnionych w rolnictwie i z mniejszym udziałem zatrudnionych w przemyśle i w innych gałęziach lub odwrotnie – z przewagą osób zatrudnionych w przemyśle i z mniejszym udziałem zatrudnionych w rolnictwie podobnie różne są proporcje zatrudnienia w pozostałych gałęziach gospodarki szanse na rozwój przedsiębiorczości w tych gminach zależą od aktywności władz samorządowych lub od samych zainteresowanych;

3) gminy uprzemysławiane, odznaczające się znaczną przewagą osób zatrudnionych w przemyśle i w innych gałęziach gospodarki narodowej w stosunku do liczby zatrudnionych w rolnictwie szanse na rozwój przedsiębiorczości w tych gminach są różne i zależą od pojawiających się impulsów zewnętrznych (bliskość granicy, bliskość miasta);

4) gminy zurbanizowane z przemysłem, w których w strukturze zatrudnienia zdecydowanie dominują przemysł i pozostałe działy gospodarki narodowej, mały zaś jest w nich udział rolnictwa struktura zatrudnienia w tych gminach i wysoki stopień urbanizacji wskazują na to, iż są to gminy cechujące się wysokim stopniem rozwoju ekonomicznego (wysoki poziom zagospodarowania) i różnymi formami przedsiębiorczości pozarolniczej;

5) gminy zurbanizowane, ubogie w przemysł, znajdujące się przeważnie na obrzeżach aglomeracji miejskich, będące ich sypialniami, lub gminy z dominacją


wysoko wyspecjalizowanych usług (np technopolie lub gminy turystyczne) W strukturze ich zatrudnienia dominują pozostałe działy gospodarki;

6) gminy przemysłowe, znajdujące się na ogół w wielkich okręgach przemysłowych W strukturze ich zatrudnienia dominuje zdecydowanie przemysł, natomiast znikomy jest w nich udział osób zatrudnionych w pozostałych gałęziach gospodarki znaczna ich część posiada struktury tzw przemysłu schyłkowego, co oznacza, że nie są one ani nowoczesne, ani innowacyjne realizowane w nich strategie rozwoju są nastawione na rozwój przedsiębiorczości, pozwalającej dzięki tradycyjnym zasobom tworzyć innowacyjne przedsięwzięcia (np muzea w kopalniach, centra badawcze w budynkach poprzemysłowych);

7) gminy centralne, uprzemysłowione, z dużym udziałem osób zatrudnionych w przemyśle, ale i ze znacznym udziałem zatrudnionych w pozostałych gałęziach gospodarki są to na ogół centra administracyjno przemysłowe;

8) gminy centralne, zatrudniające pracowników wyłącznie w przemyśle i w pozostałych gałęziach gospodarki są to na ogół centra kultury, nauki i administracji Każdemu z wyróżnionych typów gmin towarzyszy określona struktura gospo

darki, w której skład wchodzą takie elementy, jak: kierunek produkcji rolnej i jej intensywność, odpowiedni poziom i charakter infrastruktury, typ i charakter zabudowy, struktura zatrudnienia, cechy środowiska naturalnego i społeczności lokalnej, poziom warunków pracy oraz warunków życia itp można postawić tezę, że im bardziej odległy jest dany typ obszaru wiejskiego od tradycyjnego rolnictwa, tym lepiej realizuje on zadania wsi wielofunkcyjnej, tym bardziej podatny jest na procesy modernizacji i na rozwój różnych form przedsiębiorczości

5.3.3. Typy gmin według funkcji

Uwzględnienie walorów krajobrazowo wypoczynkowych przy delimitacji typów gmin w zależności od struktury gospodarki i od stopnia uprzemysłowienia pozwala wyróżnić 8 typów obszarów ze względu na funkcje, jakie one pełnią:

Typ I – gminy uprzemysłowione, zdominowane przez wydolne rolnictwo, dobrze zagospodarowane turystycznie Występują niezwykle rzadko bliskość przemysłu rzadko kiedy bowiem łączy się z walorami turystycznymi, gdyż obniża on naturalną wartość rekreacyjną krajobrazu, stąd w tym typie gmin mogą wystąpić korzystne warunki do produkcji rolniczej, choć czasem tylko dla turystyki

Typ II – gminy uprzemysłowione, zdominowane przez wydolne rolnictwo, bez turystyki Występują częściej, ponieważ aglomeracje przemysłowe powstawały,


historycznie rzecz biorąc, często na terenach, na których były korzystne warunki dla rolnictwa rolnictwo znajduje tu więc niezłe warunki do rozwoju, przy założeniu, że przemysł jest przyjazny środowisku W tych typach gmin występują bardzo dobre warunki do zarobkowania pozarolniczego i do rozwoju różnych form przedsiębiorczości

Typ III – gminy uprzemysłowione, zagospodarowane turystycznie, prawie że pozbawione rolnictwa (rolnictwo niewydolne) ponieważ blisko nich ulokowany jest przemysł, są to preferowane obszary mieszkalne i obszary przeznaczone na wypoczynek weekendowy są to tereny na obrzeżach wielkich miast, aglomeracji miejskich lub ośrodków przemysłowych bardzo dobra infrastruktura sprzyja rozwojowi tych terenów dzięki różnym formom spędzania czasu wolnego, toteż rynek pracy stwarza stosunkowo dobre możliwości znalezienia zatrudnienia zarówno w pobliskim przemyśle, jak i w turystyce są też szanse na rozwój firm rodzinnych, zarówno w produkcji, jak i w rzemiośle, i w usługach

Typ IV – gminy uprzemysłowione, nieposiadające zaplecza turystycznego, prawie pozbawione rolnictwa, gdyż są dla niego nieprzydatne obszary te nadają się do lokalizacji przemysłu przyjaznego środowisku i urządzeń powierzchniochłonnych, np ciągów handlowych i komunikacyjnych, magazynów, supermarketów, rynków hurtowych dominuje w nich rolnictwo dwuzawodowe za względu na bliskość przemysłu

Typ V – gminy pozbawione przemysłu, zagospodarowane turystycznie, zdominowane przez wydolne rolnictwo Występują niezwykle rzadko teoretycznie jest to obszar intensywnego rolnictwa i turystyki, w praktyce jednak rolnictwo i turystyka nie występują razem, ponieważ ukształtowanie powierzchni korzystne dla rolnictwa i nieprzeciętne walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na ogół nie przyciągają turystów z kolei tam, gdzie uda się połączyć turystykę z rolnictwem, rozwija się agroturystyka lub turystyka wiejska, a także tworzone są miejsca pracy z tymi dziedzinami związane (rzemiosło, usługi)

Typ VI – gminy pozbawione przemysłu, niezagospodarowane turystycznie, zdominowane przez rolnictwo są to obszary intensywnego (ze względu na ulokowany kapitał) rolnictwa wielkoobszarowego, wysokotowarowego brak czasu wolnego powoduje, że są to gminy najbardziej predestynowane do modernizacji, w tym do spadku zatrudnienia w rolnictwie

Typ VII – gminy pozbawione przemysłu, zagospodarowane turystycznie, prawie pozbawione rolnictwa rozwijają się głównie dzięki napływowi turystów i lokalnym przedsięwzięciom związanym z turystyką i z wypoczynkiem sektory te stworzyły nowe miejsca pracy, zapobiegając wysokiej stopie bezrobocia


jednakże w większości tego typu gmin podaż pracy podlega dużym wahaniom sezonowym często koncentracja hoteli i urządzeń rekreacyjnych prowadzi do zubożenia estetycznych walorów krajobrazu

Typ VIII – gminy pozbawione przemysłu, niezagospodarowane turystycznie, prawie pozbawione rolnictwa jest to najczęstszy typ tzw obszarów problemowych gospodarczo są to gminy mniej rozwinięte, o największym bezrobociu rosnącym problemom społecznym, które na tych obszarach wymagają rozwiązania, towarzyszy erozja potencjału gospodarczego ta „ziemia biednych ludzi” jest najmniej rozwinięta, najbardziej dotknięta bezrobociem i teoretycznie pozbawiona jakichkolwiek ważnych impulsów rozwojowych są to gminy borykające się z takimi problemami, jak: dalekie dojazdy do pracy, brak lokalnego przemysłu i handlu, wycofywanie urządzeń infrastruktury i usług publicznych oraz upadek struktur osadniczych i niszczenie krajobrazu kulturowego Wraz z erozją społeczną, postępującą na tych obszarach, maleje ich wartość osadnicza (mieszkaniowa)

Wymienionym typom gmin odpowiadają charakter i formy osadnicze rozróżnia się przeto:

zamknięte obszary z pojedynczymi gospodarstwami;•przysiółki, czyli zbiorowe osady nielicznych gospodarstw, które są położone •obok siebie – ich zabudowa jest ciasna i bezplanowa stanowią one na ogół tradycyjną chłopską formę osadniczą;wiejskie zbiorowiska – kolonie, które mieszkańcy traktują jako przejściowe •miejsce zamieszkania (celem mieszkańców jest przeprowadzka do dużych osad);wsie wielodrogowe lub jednodrogowe, głównie o agrarnym charakterze, w któ•rych mieszkańcy osiedlają się tylko wzdłuż dróg;wsie przemysłowe, zbudowane ciasno wokół budynków przemysłowych, nie•mające możliwości rozbudowy, ale funkcjonujące w postaci przysiółków;planowane wiejskie osady, które mogą powstać na skutek celowego zagospo•darowania, osadnictwa czy też tworzenia „wsi socjalnych” typ osadnictwa oraz zwartość jego struktur mają wpływ na rozwój infrastruk

tury, i to zarówno podstawowej (drogi, linie energetyczne, wodociągi, kanalizacja), jak i informatycznej, innowacyjnej oraz społecznej dla wielu odosobnionych form osadnictwa wiejskiego istnieje realne niebezpieczeństwo, że nowoczesna infrastruktura nigdy tam nie powstanie lub że powstanie nieprędko Wiele z tych obszarów zachowa charakter tzw obszarów przyrodniczo cennych tereny te będą pozbawione szans na rozwój, ale zachowają walory krajobrazowe i przyrodnicze


5.3.4. Typy gmin w zależności od funkcji i odległości od miast

podział ten – jak wskazuje literatura przedmiotu – wynika z faktu, iż obszary wiejskie nie są już zależne tylko od rolnictwa, ponieważ to właśnie przemysł i rzemiosło stają się w coraz większej mierze najważniejszymi czynnikami gospodarczymi decydującymi o ich przyszłości stają się one coraz bardziej pożądanym miejscem dla budownictwa mieszkaniowego, przy czym migracja z obrzeży aglomeracji przesuwa się coraz głębiej na obszary wiejskie przy wyróżnieniu typów gmin w zależności od funkcji i odległości od miasta bierze się pod uwagę różnorodność strukturalną gmin i wynikające stąd zadania specjalne, charakterystyczne dla danego typu

Typ I obszaru wiejskiego to gminy otaczające duże aglomeracje Korzystają one ze znacznej podaży miejsc pracy, z urządzeń infrastrukturalnych oraz z wyszukanej oferty dotyczącej konsumpcji, a zwłaszcza spędzania czasu wolnego równocześnie są to atrakcyjne miejsca dla rzemiosła i budownictwa mieszkaniowego W tym przypadku mogą występować problemy na linii miasto–otoczenie, które jednak można rozwiązywać (np sterowanie rozwojem osadnictwa, przebieg tras komunikacyjnych itp ) za pomocą międzykomunalnych form kooperacji

Typ II to obszary sąsiadujące z miastami średniej wielkości, które miały rozwinąć się do poziomu dużych miast, aglomeracji, względnie miały stać się ośrodkami przemysłu lub nauki i kultury ich rozwój będzie wiązał się z tymi samymi elementami, z którymi wiąże się rozwój pierwszego typu obszarów wiejskich, ale jeszcze przez długi okres (w zależności od postępującego stopnia uprzemysłowienia i urbanizacji) korzystanie z szans, jakie stwarzają aglomeracje lub duże ośrodki miejskie, będzie utrudnione z powodu znacznych odległości, niedostatków infrastruktury i mniejszej atrakcyjność dla lokalizacji kapitału pokonywanie owych barier jest trudne, tymczasem więc pozostaje korzystanie z wahadłowych dojazdów do pracy, przyciąganie siły nabywczej z aglomeracji dzięki walorom środowiskowym i kulturowym, dostarczanie aglomeracji odpłatnych usług w ramach podziału pracy i korzyści komparatywnych W długim okresie należy zwiększyć szanse rozwojowe tych obszarów wiejskich

Typ III to gminy leżące na obszarach czysto wiejskich, pozbawione bliskości sprawnych centrów miejskich, o bardzo rozproszonej strukturze osiedleńczej (zabudowa kolonijna i jednostkowa), posiadające cechy właściwe terenom peryferyjnym, które sprawiają, że gminy te nie mają zalet lokalizacyjnych Wyjątek stanowią obszary z atrakcjami turystycznymi, gdyż te mają szansę na wyjście z impasu Usuwanie niekorzyści peryferii jest z powodu dużej skali negatywnych zjawisk i procesów możliwe tylko w ograniczonym stopniu Wyjściem z trudnej sytuacji jest realizacja strategii specjalizacji, adresowanej nie tylko do mieszkańców


tych gmin, lecz także do mieszkańców najbliższych miast lub aglomeracji, którzy wskutek społecznych i kulturowych przemian (skrócony czas pracy, zmiana systemu wartości) osiągnęli większą swobodę wyboru miejsca zamieszkania (domy seniorów, drugie domy) Warunkiem jest szybka poprawa infrastruktury podstawowej, a zwłaszcza połączeń komunikacyjnych (drogi, telefony)

zasadnicza kwestia dotyczy szans rozwojowych poszczególnych typów gmin lub, mówiąc inaczej, poszczególnych typów obszarów wiejskich

na skutek wielu przyczyn, wynikających z procesu globalizacji gospodarki, znaczenie produkcji surowców żywnościowych dla rozwoju obszarów wiejskich będzie malało szczególnie więc obszary typu trzeciego nie mają przed sobą wskutek tych uwarunkowań korzystnych perspektyw, ponieważ będzie trudno zrekompensować straty wynikające z osłabienia znaczenia rolnictwa dla rozwoju wsi za pomocą tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem, a zwłaszcza w przemyśle i w nowoczesnych usługach stałe miejsca pracy powstają raczej na zapleczu aglomeracji miejskich lub też w miastach, zależą też od określonej liczby mieszkańców i od określonego stopnia uprzemysłowienia nową szansę stwarza rozwój sieci, dający jednostkom następujące możliwości: zaistnienia na rynku, rozpoznania sytuacji, poszukiwania partnerów biznesowych i wreszcie prowadzenia efirmy dla wielu obszarów wiejskich jest to jednak odległa przyszłość

jeśli więc współczesne rolnictwo nawet na obszarach wiejskich peryferyjnych nie stanowi już w krajach Ue dominującego sektora, to owo rolnicze tło jest przyczyną wielu ekonomicznych problemów, które utrudniają dostosowanie obszarów wiejskich do prosperujących regionów i do zmieniających się warunków z drugiej strony należy zauważyć, iż rolnictwo otwiera przed obszarami wiejskimi specyficzne szanse rozwojowe, związane z rysującą się coraz wyraźniej przemianą społecznego systemu wartości oraz z niekonwencjonalnym wykorzystaniem walorów wsi

doświadczenia krajów Ue wskazują, że dotychczasowe wsparcie dla obszarów peryferyjnych nie zawsze przynosiło oczekiwane rezultaty, ponieważ swobodę interwencji narodowych ograniczają czasem postanowienia Ue oraz rywalizacja o przyznanie środków finansowych problemowym regionom przemysłowym, które mają zrestrukturyzować schyłkowe przemysły

problemowymi regionami stają się także wyludniające się obszary peryferyjne fakt ten utrudnia rozwój infrastruktury (oświata, zdrowie), przy czym rozwój techniki (telekomunikacja, szybka kolej, autostrady) może powodować zagrożenie polegające na tym, że obszary wiejskie utracą kontakt z resztą regionu ponieważ jednak na obszarach wiejskich, zwłaszcza w pobliżu aglomeracji, funkcja mieszkaniowa ma znaczenie rosnące, natomiast zwiększająca się presja osiedleńcza będzie


zmuszać do podejmowania wyprzedzających działań planistycznych, w regionach czysto wiejskich najważniejszym zadaniem jest dbałość o aktywność zawodową mieszkańców i o przeciwdziałanie zjawisku wymierania osad wiejskich

można przyjąć za pewnik, że w realizowanej polityce spójności oraz we Wspólnej polityce rolnej Unii europejskiej rozwój obszarów wiejskich będzie traktowany priorytetowo i będzie związany ze wspieraniem:

ochrony, zachowania i pielęgnacji urozmaiconego krajobrazu;•oszczędnego gospodarowania dobrami naturalnymi, w tym zasobami trudno •odnawialnymi (np lasy);ochrony przed wyludnieniem terenów o specjalnych walorach środowisko•wych;zachowania funkcji turystycznych, przyrodoleczniczych, hydrologicznych, •rekreacyjnych;gospodarstw rodzinnych, tam gdzie istnieje naturalny obieg użytkowania •ziemi i chowu zwierząt;wszystkich innych form niekonwencjonalnego wykorzystania wiejskiej prze•strzeni, które pozwolą odejść od rolnictwa Wieś stanie się w jeszcze większym stopniu miejscem świadczenia usług

publicznych, co dla przedsiębiorczości oznacza, że będą powstawać niekonwencjonalne miejsca pracy, niezwiązane z rolnictwem, a przedsiębiorczość będzie się rozwijać także w formach mało dziś na obszarach wiejskich popularnych, np w formie efirm

BibliografiaAgroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania, red a grzelak, a sapa,

Wydawnictwo Uniwersytetu ekonomicznego w poznaniu, poznań 2010 becker h , Dörfer heute. Ländliche Lebensverhältnisse im Wandel 1952, 1972, „for

schungsgesellschaft für agrarpolitik und agrarsoziologie” 1993/95, bonn 1997 bohn e , Wirtschaftsstruktureller Wandel und gesellschaftliche Orientierung, stuttgart

1980 clark g , huxley j , mountford d , Organising Local Economic Development – Local

Economic and Employment Development, oecd, 2010 duczkowska małysz K , Rolnictwo, Wieś, Państwo. Wokół interwencji w sferę wsi i rol‑

nictwa, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa 1998 duczkowska małysz K , Typologia obszarów wiejskich – kryteria delimitacji w świetle

doświadczeń krajów Unii Europejskiej, w: Przekształcenia obszarów wiejskich Makro‑regionu Południowo ‑Zachodniego, red z Więckowicz, Wrocław 1998


duczkowska małysz K , duczkowska piasecka m , Metodyka opracowania i wdrażania strategii lokalnego i regionalnego rozwoju, w: Strategia doradztwa w realizacji rzą‑dowego, regionalnych i lokalnych programów rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, red a lewczuk, croW, olsztyn 1997

Kisiel r , babuchowska K , marks bielska r , Gospodarstwa rolne Polski Wschodniej i skłonność ich właścicieli do inwestowania z wykorzystaniem instrumentów wspólnej polityki rolnej, pte w toruniu, toruń 2012

plank U , Arbeit und Freizeit auf dem Lande, w: Auf dem Lande leben, stuttgart 1983 Politik für ländliche Räume, red f schuster, deutsche gemeindeverlag, 1990 priebe h , Landwirtschaft in der Welt von Morgen, düsseldorf 1970 Reforma Wspólnej Polityki Rolnej w kontekście potrzeb i interesów polskiego rolnictwa,

UKie, Warszawa 2008 Wokół trudnych problemów globalnego rozwoju obszarów wiejskich, gospodarki żywno‑

ściowej i rolnictwa, red K duczkowska małysz, a szymecka, oficyna Wydawnicza sgh, Warszawa 2009

Tabela 5.1. Informacja o liczbie zawartych umów oraz o zrealizowanych płatnościach w ramach działania „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej PROW 2007–2013”

Województwo Nabór 2008 Nabór 2009 Nabór 2010 Nabór 2011 Ogółem płatności –wszystkie nabory

Dolnośląskie 44 71 226 45 25 156 009,00

Kujawsko ‑pomorskie 86 121 315 79 36 828 598,50

Lubelskie 224 271 615 192 76 945 189,50

Lubuskie 34 29 123 31 14 198 036,89

Łódzkie 124 141 403 112 49 469 737,00

Małopolskie 140 158 271 59 38 830 927,87

Mazowieckie 242 328 986 329 115 958 864,50

Opolskie 54 92 182 54 22 335 140,50

Podkarpackie 124 162 266 73 35 241 901,00

Podlaskie 116 172 377 208 51 617 646,50

Pomorskie 90 66 161 97 21 982 685,50

Śląskie 54 99 208 56 24 970 689,00

Świętokrzyskie 126 107 362 55 39 066 434,18

Warmińsko ‑mazurskie 87 96 284 135 33 928 510,00

Wielkopolskie 320 230 1 274 521 113 797 587,50

Zachodniopomorskie 51 53 138 53 18 135 158,00

Razem Działanie 1 916 2 196 6 191 2 099 718 463 115,44

Źródło: system informacji zarządczej arimr, data sporządzenia: 19 09 2012


Tabela 5.2. Informacja o liczbie i kwotach złożonych wniosków oraz o liczbie i kwotach zawartych umów w ramach działania „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw PROW 2007–2013”

Dane na dzień 31.08.2012 Nabór 2010

Województwo Liczba wniosków Suma wnioskowana Liczba umów Suma wypłat

Dolnośląskie 430 81 788 679,51 109 18 382 409,00

Kujawsko ‑pomorskie 538 101 644 839,13 166 30 058 497,50

Lubelskie 664 121 762 394,92 304 53 329 520,00

Lubuskie 281 54 934 870,24 110 21 056 283,00

Łódzkie 536 101 837 633,47 198 35 038 108,50

Małopolskie 825 144 668 574,96 395 68 272 427,50

Mazowieckie 1 229 254 076 297,81 396 77 887 290,00

Opolskie 311 53 082 382,33 129 19 968 777,00

Podkarpackie 757 133 404 092,99 433 76 660 103,17

Podlaskie 340 61 039 205,60 151 24 870 708,50

Pomorskie 566 112 418 610,20 254 47 641 978,50

Śląskie 767 138 557 524,05 346 62 755 005,05

Świętokrzyskie 400 71 212 905,97 193 32 849 825,00

Warmińsko ‑mazurskie 591 120 958 073,03 239 48 446 862,50

Wielkopolskie 1 911 394 875 849,18 858 178 050 782,60

Zachodniopomorskie 394 75 157 589,42 171 32 470 288,00

Razem Działanie 10 540 2 021 419 522,81 4 452 827 738 865,82

Źródło: system informacji zarządczej arimr, data sporządzenia: 19 09 2012

6 etyka przedsiębiorstw rodzinnych 173

Jan Klimek

6. Etyka przedsiębiorstw rodzinnych

6.1. Kwestie ogólne

Współczesne czasy są różnie określane nierzadko mówi się o erze informacyjnej, erze komputerów czy podróży kosmicznych niewątpliwie jest to prawda jednakże nie należy zapominać, że otaczający nas świat jest również, a może przede wszystkim, światem różnego rodzaju firm i intensywnie prowadzonej działalności gospodarczej We wszystkich procesach uczestniczą ludzie, którzy odgrywają istotną rolę w tym, co się dzieje w gospodarce, zarówno w skali mikro, jak i w skali makro działalność człowieka związana jest z różnymi zjawiskami i organizacjami, które są wszechobecne i które wpływają na rozwój wszelkich procesów zrozumiałe jest zatem zainteresowanie aktywnością gospodarczą nie tylko poszczególnych grup, środowisk, lecz także rodzin

obecne warunki funkcjonowania wszelkiego rodzaju firm, w tym także firm rodzinnych, wykształciły się w wyniku określonych zmian od najdawniejszych czasów wszelka działalność gospodarcza, mniej lub bardziej swobodnie, przekraczała granice polityczne, kulturowe czy też etniczne powstawały sieci powiązań i interesów ekonomicznych, tworzyły się i upadały regionalne, a nawet niemal światowe ośrodki dominacji i (lub) handlu określonymi grupami towarów Współcześnie firmy i to niezależnie od ich wielkości, uczestnicząc w procesie globalizacji, tworzą gospodarkę światową, która umożliwia swobodny przepływ dóbr, usług czy też czynników wytwórczych obecnie rozwój technologii umożliwia lepsze i dokładniejsze poznanie świata, dostarczając coraz więcej informacji o nim, przez co wydaje się on coraz mniejszy świat staje się wspólnym rynkiem, na którym ludzie bez względu na to, gdzie mieszkają, pragną dobrych produktów i warunków życia na wysokim poziomie dziś firmy, prowadząc swą działalność w gospodarce globalnej, muszą koncentrować się nie tylko na zaspakajaniu uniwersalnych (powszechnych) potrzeb konsumentów, lecz także na zadowoleniu niewielkiego grona odbiorców (klientów) poprzez dostarczanie im produktów czy usług indywidualnych i specyficznych zarazem

Jan Klimek 174

Wspomniane kwestie mogą sugerować, że obecnie są sprzyjające warunki do funkcjonowania firm rodzinnych istnieje bowiem zapotrzebowanie na to, co z reguły mieści się w ich obszarze działania przy czym, co trzeba mocno podkreślić, poprzeczka dotycząca wymagań i oczekiwań, ukierunkowanych przede wszystkim na dużą efektywność działania, jest podniesiona dość wysoko zapewne w przyszłości sytuacja ulegnie zmianie, a działalność gospodarcza będzie zmierzała w kierunku jeszcze większej profesjonalizacji, na co niewątpliwy wpływ będą miały takie czynniki, jak zmienność warunków i dynamika zachodzących przeobrażeń niemniej jednak są przesłanki do optymistycznego patrzenia w przyszłość, zapaliło się bowiem zielone światło dla tego sektora gospodarki

firmy rodzinne to specyficzne podmioty gospodarcze przeprowadzona przeze mnie analiza tych kwestii sprawia, że zgadzam się z twierdzeniem, że w literaturze polskojęzycznej brak jest jednoznacznego określenia przedsiębiorstwa rodzinnego jedynie Kodeks cywilny reguluje tę kwestię, opisując przedsiębiorstwo rodzinne jako „takie, gdzie współwłaścicielami są małżonkowie” ta interpretacja dotyczy jednak uregulowań podatkowych i zUs W literaturze częściej można spotkać takie pojęcie rodzinnego gospodarstwa domowego, zgodnie z którym jest to „zamknięty system, a jego członkowie są zależni od siebie i zintegrowani”1 inne określenie firmy rodzinnej, postrzeganej jako gospodarstwo domowe, prezentuje r hill, który twierdzi, że „gospodarstwo domowe, poprzez swoją organizację i pomnażanie zasobów, podejmuje działania mające na celu utrzymanie i rozbudowanie osiągniętego poziomu dobrobytu w warunkach, które wpływają na nie, a które są poza jego kontrolą”2 nie ma też jednoznaczności w odniesieniu do określeń stosowanych w szerszym wymiarze najczęściej spotyka się w literaturze światowej podejście amerykańskie, które charakteryzuje firmę rodzinną „jako przedsiębiorstwo o dowolnej formie prawnej, którego kapitał w całości lub w większej części znajduje się w posiadaniu rodziny, przynajmniej jeden członek rodziny sprawuje funkcję kierowniczą oraz istnieje zamiar utrzymania przedsięwzięcia w rękach rodziny”3 jeśli do tego dodamy, że jest to specyficzna organizacja, w której członkowie rodziny mają wpływ na zarządzanie firmą poprzez wykorzystanie związków pokrewieństwa, pełnienie funkcji kierowniczej lub prawo własności, to mamy w pełni ukazane podstawy działalności firm rodzinnych

przedsiębiorstwo rodzinne nie jest podmiotem „jednowymiarowym”, lecz mocno zróżnicowanym brakuje formalnych kryteriów jego wyróżniania,

1 p sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo znak, Kraków 2002 2 j jeżak, W popczyk, a Winnicka popczyk, Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i roz‑

wój, difin, Warszawa 2004 3 ibidem


co sprawia, że do tej grupy firm zalicza się przedsiębiorstwa o różnych formach prawnych, własnościowych, o różnej wielkości i różnych metodach zarządzania składają się na nie dwa terminy (pojęcia) o różnych rodowodach, odmiennej historii i różnie odbierane przez społeczeństwo, to jest „rodzina” i „przedsiębiorstwo”, które są „ekwiwalentami” instytucji służących zupełnie różnym celom pierwszy z nich dotyczy instytucji społecznej, która za swoje cele uznaje prokreację, prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, organizowanie życia członków rodziny oraz zabezpieczanie swoich potrzeb wewnętrznych natomiast przedsiębiorstwo osiąga cele związane z zaspokajaniem potrzeb obcych, podejmowaniem ryzyka oraz z ekonomiczną samodzielnością ponadto firmę rodzinną określa się jako przedsiębiorstwo o dowolnej formie prawnej, którego kapitał w całości lub w decydującej części znajduje się w posiadaniu rodziny, przynajmniej jeden jej członek wywiera decydujący wpływ na kierownictwo lub sam sprawuje funkcję kierowniczą z zamiarem trwałego utrzymania przedsiębiorstwa w rękach rodziny

zarządzanie (kierowanie) przedsiębiorstwem należącym do rodziny jest jednak często trudniejsze niż kierowanie inną formą biznesu, ponieważ splatają się tu zarówno więzi pokrewieństwa, jak i relacje biznesowe, nie zawsze tak samo pojmowane przez członków rodziny, zwłaszcza starszych i młodszych jak zatem znaleźć równowagę pomiędzy wartościami rodzinnymi a nadrzędnymi celami, jakimi są rozwój i konkurencyjność firmy? jak zorganizować rodzinę, aby uniknąć konfliktów międzypokoleniowych?

Wyrażam przekonanie, że przybliżone wątpliwości jednoznacznie świadczą o tym, co charakteryzuje tego rodzaju podmioty gospodarcze można zatem podzielić się kilkoma refleksjami związanymi z ich funkcjonowaniem

jednym z zadań każdego państwa jest doskonalenie jego gospodarki i zasad funkcjonowania wszelkich podmiotów gospodarczych są to zadania, które wymagają stosownych rozstrzygnięć Każde bowiem państwo, a zwłaszcza jego gospodarka, jeżeli chce funkcjonować skutecznie, musi dostosować się do wymagań otoczenia i dokonywać stosownych zmian zmiany oraz stałe dostosowywanie mechanizmów funkcjonowania do realiów są więc nieodzowne, to proces, który trwa nieustannie Każdą nadarzającą się szansę trzeba wykorzystać, aby dynamicznie rozwijać się i móc zaspakajać potrzeby rynku Wiele rodzin taką szansę dostrzega w prowadzeniu firm rodzinnych, które w środowisku polskich przedsiębiorców określane są jako miniprzedsiębiorstwa, wchodzące w skład małych i średnich przedsiębiorstw

W środowisku gospodarczym naszego państwa problematyka małych i średnich przedsiębiorstw (msp) odżyła po przemianach społeczno politycznych, jakie nastąpiły w końcowych latach minionego wieku Kolejnym powodem

Jan Klimek 176

zwiększonego zainteresowania tym sektorem gospodarki jest określona sytuacja w kraju, z której wyłania się szansa na rozwój tego rodzaju przedsiębiorstw niewątpliwie wpływ na ten rozwój ma również obecność polski w Unii europejskiej Wzrastające zainteresowanie tą problematyką i zmiany dotyczą dostosowania znacznej części gospodarki do rzeczywistości i wykorzystania nadarzającej się szansy na dynamiczny rozwój to jeden z podstawowych warunków właściwego funkcjonowania gospodarki państwa w ramach nowej rzeczywistości, jaka nastała po 1 maja 2004 r mimo że prace nad różnymi rozwiązaniami są prowadzone już od szeregu lat i choć uzyskano w tym zakresie satysfakcjonujące rezultaty, to ciągle dąży się do poszukiwania coraz doskonalszych rozwiązań oraz do osiągnięcia jeszcze wyższego poziomu rozwoju przytoczone stwierdzenie można różnie interpretować taką refleksję łączę z przeobrażeniami zachodzącymi w rodzimej gospodarce i z szansami pojawiającymi się dla firm rodzinnych Koresponduje ona z faktem, że zmiany w naszej gospodarce mają znaczący wpływ na przemiany zachodzące w całym państwie to w drobnej przedsiębiorczości upatruje się szans na rozwój polskiej gospodarki i na skuteczną działalność prowadzoną przez wielu ludzi w naszym kraju istota zmian w środowisku gospodarczym polega zatem na przesuwaniu się punktu ciężkości z segmentu przedsiębiorstw dużych na mniejsze, ale mogące szybciej reagować na potrzeby rynku, na zakłady, których źródłem sukcesu nie są trudne do zidentyfikowania podmioty pozapaństwowe

z pobieżnego przeglądu wynika, że niewielkie podmioty gospodarcze odgrywają coraz większą rolę, są istotne dla funkcjonowania państwa, a zwłaszcza jego gospodarki jeżeli pozycja firm rodzinnych ma wzrastać, to nieodzowne jest tworzenie korzystnego klimatu dla ich dalszego rozwoju Wymagają one z naszej strony szczególnej uwagi nadal jednak ważnym zadaniem jest kontrolowanie sytuacji pod kątem odradzania się tendencji tradycyjnych, będących pokłosiem określonego sposobu myślenia, dominującego w poprzedniej epoce

przedsiębiorstwa rodzinne obok niewątpliwych zalet mają także pewne wady główną negatywną cechą, mimo rodzinnej atmosfery, jest konfliktogenność małych, hermetycznych organizacji W firmach rodzinnych fluktuacja kadr jest ograniczona, a członkowie wraz z namiętnościami, potrzebami i odmiennymi charakterami dążą często do osiągania celów indywidualnych, które mogą być sprzeczne z celami firmy

zależności między przedsiębiorstwem a rodziną można różnie określić podobne zjawiska obserwuje się w funkcjonowaniu firmy rodzinnej w odniesieniu do wzajemnych wpływów i odmiennych interesów modelowe ujecie systemu stosunków międzyludzkich w przedsiębiorstwie rodzinnym obejmuje trzy niezależne podsystemy: przedsiębiorstwo, własność, rodzinę, które przenikają


się wzajemnie zbiory powstałe w wyniku nakładania się na siebie podsystemów sprawiają, że w niektórych sytuacjach jedna osoba może odgrywać dwie lub trzy role pozwala to na łatwiejszą identyfikację potencjalnych ognisk konfliktów interpersonalnych, powstałych w wyniku podejmowania decyzji dotyczących biznesu rodzinnego, takich jak: sukcesja, zatrudnienie, wynagrodzenie, dywidendy

Kolejnym problemem mikrofirm rodzinnych jest ich rozwój po pierwsze, przejście przedsiębiorstwa do grupy małych lub średnich przedsiębiorstw powoduje zmiany organizacyjne i wymaga rozszerzenia zatrudnienia (co znacząco zaburza układ rodzinny) po drugie, mikrofirmy rodzinne mają niewielkie zdolności negocjacyjne, zwłaszcza w pozyskiwaniu nowych technologii oraz środków na duże inwestycje, co zmniejsza ich szanse w przetargach i w zdobywaniu wysokonakładowych kontraktów po trzecie, upływ czasu wymusza zmiany pokoleniowe oraz zmiany w sposobie myślenia i działania największy problem dotyczy przejęcia firmy przez kolejne pokolenie, a jest on związany często z pierwszym właścicielem – założycielem o silnej osobowości, który sprawuje władzę autokratyczną i nie deleguje uprawnień śmierć takiej osoby często kończy funkcjonowanie firmy rodzinnej W większości krajów europejskich i w Usa zaobserwowano, że 70 % firm rodzinnych nie przechodzi w ręce kolejnego pokolenia

6.2. Implikacje umiędzynarodowienia procesów gospodarczo ‑ekonomicznych

przeobrażenia w naszej gospodarce trwają i dotyczą różnych zagadnień są one również wyrazem zacieśnienia współpracy gospodarczej, szczególnie dynamicznie rozwijającej się na kontynencie europejskim to także oznaka dostosowywania się do wymagań współczesności i wyraz myślenia kategoriami strategicznymi, jakie wynikają chociażby z zachodzących procesów globalizacyjnych obserwujemy bowiem, że wydarzenia, zjawiska oraz procesy, składające się na przemiany geopolityczne, przebiegają w różnych częściach świata, a także w naszym kraju, z niejednakowym natężeniem nawet jeśli są podobne do siebie, to i tak nie mają identycznego znaczenia poza tym krótkowzroczność wykazywana w ocenie pewnych zjawisk i w działaniu może doprowadzić do zaprzepaszczenia szansy, którą można wykorzystać i która przez wielu rodzinnych przedsiębiorców została już wykorzystana

nie można pominąć faktu, że procesy umiędzynarodowienia coraz wyraźniej dotykają także sfery społecznej i samego człowieka, kreując nową jakość życia zmieniają zachowania ludzi, postawy i systemy wartości człowiek poddawany

Jan Klimek 178

jest działaniu takich procesów, jak: przenikanie kultur, wzrost wzajemnych powiązań, naśladownictwo itp ich skutkiem jest osłabienie tożsamości narodowej i kulturowej, do czego dochodzi homogenizacja postaw, zwyczajów i tradycji, co może prowadzić do uniwersalizacji społecznych norm i wartości, do ukształtowania „obywatela świata”, oderwanego od korzeni narodowych i od terytorium We współczesnym świecie należy dostrzec także inną tendencję, a mianowicie: działanie swoistej siły odśrodkowej, będącej próbą obrony i ochrony narodowych wartości może właśnie ta siła sprawi, że koncepcja „uniwersalnego człowieka” nie jest jedyną możliwą wizją dla przyszłych pokoleń4 nie tylko ja wyrażam przekonanie, że niezależnie od dokonujących się przeobrażeń człowiek nadal pozostanie sobą, będzie miał swój niepowtarzalny system wartości, swoją ocenę zjawisk i poczucie przynależności do określonej społeczności, a także indywidualną ocenę poziomu bezpieczeństwa

poruszyłem w ten sposób kwestię społecznego kontekstu procesów globalizacyjnych niektórzy wyznają pogląd, że tego rodzaju zjawiska nie mają wpływu na funkcjonowanie firm rodzinnych ja prezentuję nieco inny pogląd rozpatrując zjawiska w skali makro, nie możemy zapominać o ich konsekwencjach obserwowanych w skali mikro W każdej sytuacji sztuka zarządzania musi ewoluować, aby sprostać wymaganiom wynikającym ze zmieniającego się otoczenia, czyli warunkom funkcjonowania firm są one różnie interpretowane na ogół przyjmuje się, że są to czynniki, od których uzależnione jest istnienie czegoś5 dzieli się je na wewnętrzne i zewnętrzne, przy czym mogą one mieć charakter zarówno ekonomiczny, jak i pozaekonomiczny6 to może być także sytuacja panująca w jakiejś dziedzinie, mogą to być okoliczności, w których coś funkcjonuje innymi słowy, są to realia, w których działają współczesne organizacje jeśli chcą odnieść sukces, to muszą uwzględniać rzeczywiste warunki, możliwości i siły trzeba dostrzegać potencjalne możliwości tkwiące zarówno w poszczególnych osobach, jak i w kulturze organizacji, czyli w rodzinie stanowiącej trzon firmy rodzinnej

prawdą jest, że procesy globalizacyjne spowodowały nakładanie się na siebie i wzajemne przenikanie się systemów zarządzania, co doprowadziło do powstawania nowych wzajemnych powiązań, oddziaływań we wszystkich dziedzinach życia organizacji i społeczeństw decyzje i działania podejmowane w jednej części świata (dotyczy to także wydarzeń) mają znaczące konsekwencje dla pojedynczych

4 Człowiek i społeczeństwo w obliczu globalizacji, red e okoń horodyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu jagiellońskiego, Kraków 2007, s 71

5 por Słownik języka polskiego, t 3, pWn, Warszawa 1981, s 660–661 6 r W griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa

1996, s 394


ludzi, żyjących i całych społeczeństw nawet w odległych miejscach kuli ziemskiej oznacza to oderwanie się od korzeni narodowych i terytorialne rozproszenie wielu węzłowych, a zarazem strategicznych, dziedzin działalności organizacji zacieśnianie się więzów współzależności sprawia, iż mamy do czynienia z kurczeniem się czasoprzestrzeni (kompresją czasu i przestrzeni) taka sytuacja stwarza jednocześnie okazję do funkcjonowania firm rodzinnych, które poprzez swą działalność gospodarczą „wypełniają pobocza” wielkiej gospodarki rzecz jednak w tym, aby podejmowanie działalności oraz jej prowadzenie odbywały się w warunkach cywilizowanych i aby towarzyszyło temu przestrzeganie norm etycznych

oczywisty jest także fakt, że „kurczenie się świata” i globalizacja nie są zbyt łaskawe dla wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza tych niewielkich W czasach postępującego pogłębiania się międzynarodowej integracji niejednokrotnie przegrywają one walkę z konkurencją, a przecież procesy globalizacyjne będą postępowały niezależnie od tego, czy to się komuś podoba, czy nie, czy będą upadały firmy, czy też nie

globalizacja sprawiła, że warunki do przetrwania dla firm rodzinnych są niesłychanie trudne i wymuszają konieczność ustawicznego dostosowywania się, nieraz wręcz rewolucyjnego, do zmieniającego się i coraz bardziej złożonego otoczenia obecnie rynek staje się bardziej rozdrobniony, zarówno pod względem kulturowym, jak i pod względem nawyków konsumpcyjnych jednocześnie zmieniająca się gospodarka tworzy zapotrzebowanie na nowe instytucje i na zmianę profilu oraz zakresu działania instytucji już istniejących, którym przychodzi funkcjonować w warunkach coraz ściślejszej wzajemnej współpracy istotne jest jednak, aby owa współpraca była prowadzona w warunkach poszanowania partnerów i klientów (konsumentów)

obecnie zmienność warunków życia ludzi, funkcjonowania wszelkich firm i instytucji jest czymś naturalnym zbiór uwarunkowań występujących zarówno w przypadku konkretnego podmiotu, jak i w jego otoczeniu jest stosunkowo prosty do zdefiniowania całkiem inaczej przedstawia się sprawa, jeśli chodzi o określenie wzajemnych powiązań między poszczególnymi czynnikami i ich wpływu na konkretne zjawiska występujące w otaczającej rzeczywistości firm rodzinnych teoretycy, przy wsparciu praktyków, niejednokrotnie podejmują próby uporządkowania tych czynników oraz określenia, który, w jaki sposób i z jaką mocą oddziałuje na dane gospodarstwo domowe W wielu przypadkach próby te kończą się sukcesem, zwłaszcza wtedy, gdy mamy do czynienia z konkretnym podmiotem, funkcjonującym w dającej się zdefiniować rzeczywistości jednak w sytuacji, gdy podejmuje się próbę uogólnienia, sprawa przedstawia się całkiem

Jan Klimek 180

inaczej na taki stan rzeczy składa się wiele czynników niebagatelny wpływ ma na to fakt, że obecny postęp cywilizacyjny powoduje, że coraz szybciej powstają (pojawiają się) nowe czynniki i zmienia się ich znaczenie zmianie ulegają również wzajemne zależności między poszczególnymi czynnikami

W takiej sytuacji nader trudne staje się precyzyjne przedstawienie warunków funkcjonowania współczesnych firm rodzinnych oraz zasad etycznych, jakich powinny one przestrzegać pocieszające jest to, że ten stan, przypominający niekiedy chaos, coraz częściej zaczyna nabierać charakteru zjawisk uporządkowanych to z kolei stwarza warunki do powstawania korzystnych procesów, np związanych ze wzrostem zainteresowania tego rodzaju działalnością gospodarczą, która dla rodziny jest pomysłem na życie w sytuacji dającego o sobie znać kryzysu jednocześnie wzrasta dynamika zmian, a przyjmowane rozwiązania i sposób realizacji zadań stosunkowo szybko się dezaktualizują poza tym wspomniane zmiany stały się coraz bardziej nowatorskie, kosztowne, szybkie i trudne do przewidzenia7 nie pozostaje to bez wpływu na kierowanie (zarządzanie) firmą rodzinną, które staje się coraz trudniejszą sztuką, a na poprawność dokonywanych rozstrzygnięć wpływa wiele czynników podejmowane decyzje, odnoszące się do przyszłości, wiążą się z dużą niepewnością przewidywanie i planowanie (prognozowanie) stają się bardziej złożone i łączą się z wieloma pytaniami coraz częściej zachodzi konieczność kompleksowego analizowania otoczenia i dostrzegania większej niepewności cechującej tendencje rozwojowe tego środowiska zbieżne jest to z tezą, że złożoność i niepewność otoczenia wzrastają w miarę rozwoju procesu umiędzynarodowienia biznesu i różnorodnych stosunków, co jest czymś naturalnym w czasach globalizacji

W tych warunkach jedną z rzeczy pierwszoplanowych jest analizowanie sytuacji takie pojmowanie spraw jest nieodzowne chociażby dlatego, że każde działanie, zwłaszcza niekonwencjonalne, o złożonej strukturze, wymaga namysłu i refleksji, zidentyfikowania i przeanalizowania (rozważenia) możliwych skutków, naturalnie zgodnie z wiedzą i intuicją osoby, która takie działanie podejmuje taki problem wymaga więc myślenia, czyli dążenia do poznania, rozumienia i wnioskowania, skupienia uwagi na tym, jak pokonać trudności, i zastanowienia się, co zrobić i jak to uczynić oraz jakie będą tego skutki podstawa każdego myślenia to wyrażany przez podejmującego działania pogląd, jego wyobrażenie na dany temat lub koncepcja oraz pomysł z tego powstaje zamiar i chęć czy też obowiązek zrobienia czegoś działający zastanawia się, co powinien i co może zrobić,

7 j penc, Decyzje i zmiany w organizacji. W poszukiwaniu skutecznych sposobów działania, difin, Warszawa 2007, s 22


co wynika z jego roli, jakie są powinności i uprawnienia innych osób myślenie powinno być twórcze, pozytywne, co oznacza, że podejmujący działania powinien wierzyć w skuteczność własnych działań, mieć odpowiednią wiedzę oraz chęć rozwiązania problemu, a także powinien mieć zdolność patrzenia na problem pod kątem rozmaitych kwestii z nim związanych powinien wszystko gruntownie przemyśleć (naturalnie, jeśli czas na to pozwala), ustalić fakty i je przeanalizować oraz logicznie połączyć ze sobą, stworzyć sobie pewną koncepcję, rozważyć różne możliwości i znaleźć jakieś zadawalające go rozwiązanie, które stanowiłoby inspirację do sformułowania koncepcji funkcjonowania firmy rodzinnej innej możliwości nie ma Wiele problemów w tego rodzaju rodzinnych gospodarstwach domowych wymaga „myślenia do przodu”, myślenia perspektywicznego, dostrzegania i wykorzystania nowych możliwości, działania z wyobraźnią i elastycznością, ale uczciwego

podejmowane przez członków rodziny i innych interesariuszy działania powinny współbrzmieć z założeniami współczesnego zarządzania, zwłaszcza dotyczącymi zagadnień społecznych oznacza to, że w centrum każdego rozumowania są zawsze ludzie, że efektywność działania musi też respektować szacunek dla wartości ludzkich, a więc chodzi tu o traktowanie ludzi nie w sposób instrumentalny, jako narzędzi do osiągania celów, lecz o traktowanie poważne, partnerskie, o uznanie ich interesów za pełnoprawne, a ich pragnień za ważne8

W otaczającej nas rzeczywistości działa wiele firm rodzinnych Każda z nich została stworzona po to, by osiągała konkretne cele funkcjonuje w konkretnym środowisku i niezależnie od swej wielkości oraz specyfiki działania odgrywa określoną rolę Ważne jest też, że są tam pracownicy (rodzina), którzy uczestniczą w osiąganiu nakreślonych celów i (lub) pełnią określone funkcje dla członków rodziny istotne jest także to, że dzięki swej aktywności zawodowej mogą oni rozwijać się i podejmować nowe wyzwania Koresponduje to z nowymi wyzwaniami, jakie rodzi coraz bardziej burzliwe otoczenie rodzinnych gospodarstw domowych, które muszą być zdolne do modyfikacji swego postępowania i do racjonalnej reakcji na zmienność otoczenia9

Wielu teoretyków, a przede wszystkim praktyków, akcentuje, że aby cele firm rodzinnych były możliwe do osiągnięcia, nieodzowne jest, aby wszyscy członkowie rodziny byli elastyczni i dostrzegali ciągłą potrzebę doskonalenia swych kompetencji, aby byli kreatywni i cechowali się pomysłowością to także

8 ibidem, s 50 9 por j m moczydłowska, Potencjał kompetencyjny pracowników jako źródło zmian w strategii

organizacji, w: Zmiany w strategiach zarządzania organizacjami, red j szabłowski, Wydawnictwo Wyższej szkoły finansów i zarządzania w białymstoku, białystok 2009, s 315

Jan Klimek 182

szczególny wymóg wynikający z konieczności ciągłego dostosowywania się do przemian zachodzących w otoczeniu nieodzowne jest podejmowanie działań zmierzających nie tylko do wykształcenia kompetentnej rodziny, lecz także do tego, aby jej członkowie czuli satysfakcję z tego, co robią i gdzie to czynią, oraz identyfikowali się ze swą firmą

obecnie inaczej być nie może Wysoki poziom kultury, połączony z etyką, musi być trwałym elementem dzisiejszej firmy rodzinnej tylko bowiem zróżnicowany zestaw wartości, norm i zachowań będzie wpływał na postawy i zachowania członków rodziny, a przez to na efektywność konkretnego gospodarstwa domowego z drugiej zaś strony kultura firmy wpływa korzystnie na jej relacje ze środowiskiem, przez co tworzy się korzystny obraz firmy wśród społeczności lokalnej dzięki temu możliwe będzie także godzenie się z niepewnością dotyczącą podejmowanych działań i bardziej realne stanie się odważne kalkulowanie ryzyka, powodujące wzrost efektywności działania

nieodzowne jest dostosowywanie się do wymagań otoczenia i dokonywanie stosownych zmian zmiany te są konieczne dla rozwoju firmy rodzinnej, wymagają dopasowywania elementów jej funkcjonowania do nowych realiów oraz dostosowywania się do otoczenia należy dążyć do utrzymania harmonii ze zmieniającym się otoczeniem, które w istotny sposób rzutuje na każde rodzinne gospodarstwo domowe, które z kolei, aby odnieść sukces, musi nieustannie modyfikować swe zasady postępowania i dostrzegać zmieniające się warunki działania i możliwości realizacji zadań nieustannie też trzeba monitorować gusty i oczekiwania klientów oraz elastycznie, a zarazem szybko, reagować na ich potrzeby Koresponduje to z tezą, że wszystkie firmy są systemami zachowującymi się rozmyślnie, zdolnymi do korygowania, a nawet do zmiany pierwotnie nakreślonych celów

Współczesne czasy dobitnie pokazują, że stagnacja to wyrok wydany na firmę rodzinną musi ona nieustannie reagować na to, co się dzieje w otoczeniu, każda firma jest zmuszona wprowadzać zmiany w swoim sposobie funkcjonowania, dostosowywać swoje działania do zmieniającego się otoczenia W podejmowanych działaniach trzeba być elastycznym niejednokrotnie bowiem wypróbowane sposoby postępowania nie przynoszą spodziewanych efektów, są nieadekwatne do specyfiki zaistniałej sytuacji obecne metody komunikacji i przetwarzania informacji oraz konwencjonalne zmiany zachodzące w procesie kierowania rodzinnym gospodarstwem domowym wzajemnie się przenikają i warunkują, tworząc inną jakość w stosunku do tradycyjnego pojmowania omawianego zagadnienia fakty te coraz bardziej determinują nasze działania i nie pozostają bez wpływu na kwestie związane z efektywnością funkcjonowania firm rodzinnych


swobodny przepływ informacji, poglądów, koncepcji i pomysłów sprawia, że ludzie upowszechniają pewne standardy, modele konsumpcji, style życia, zachowania, gusty10 zmienia się sytuacja, która zawsze powinna być inspiracją dla osób zajmujących się działalnością gospodarczą dzisiaj członkom rodzin, którzy taką działalność prowadzą, potrzebne są kwalifikacje, wiedza teoretyczna i praktyczna niebagatelne znaczenie mają takie czynniki, jak: kreatywność oraz zdolności dyplomatyczne i umiejętność prowadzenia negocjacji, a także umiejętność działania w różnych warunkach posiadany kapitał intelektualny będzie przyczyniał się do osiągnięcia dużej efektywności działań, podejmowanych w różnych miejscach i sytuacjach oraz różniących się swoim profilem; zadania produkcyjne będą realizowane na wysokim poziomie

globalna rzeczywistość rynkowa wymaga od podmiotów gospodarczych zarówno poszukiwania niestandardowych metod skutecznej walki z konkurencją, jak i umiejętności perspektywicznego myślenia nie wystarczy poprzestać jedynie na dostosowywaniu się do zmieniających się warunków rynkowych do odniesienia sukcesu w dzisiejszym świecie biznesu konieczne jest ciągłe doskonalenie i wprowadzanie zmian wychodzących naprzeciw nowym – dotąd nieznanym – oczekiwaniom, kreowanie nowej rzeczywistości, przekraczanie własnych ograniczeń11

Konieczność ustawicznego dostosowywania się firm rodzinnych do zmieniającego się otoczenia, czasami wręcz rewolucyjnego, nie jest zjawiskiem korzystnym dla trwałości przyjmowanych rozwiązań Warunki sprawiają, że zmieniają się dotychczasowe zasady gry zmieniający się świat tworzy zapotrzebowanie na nowe firmy, na zmianę charakteru i zakresu działania przedsiębiorstw już istniejących, które rzeczywistość gospodarcza zmusza do prowadzenia ścisłej współpracy realizowane zaś projekty dość szybko stają się kategorią historyczną tego rodzaju zjawiska, które stały się powszechne w drugiej dekadzie XXi w , zmuszają firmy rodzinne do nieustannej czujności, obserwacji otoczenia i do elastycznego reagowania na nowe uwarunkowania do tego dochodzi jeszcze wielokulturowość, z jej wszystkimi konsekwencjami jest ona wpisana w dzisiejszą rzeczywistość, która dotyczy także firm rodzinnych jednocześnie warunki te niejednokrotnie mogą przyczyniać się do podejmowania działań nie w pełni zgodnych z etyką

10 m chodorek, Globalizacja i jej wpływ na proces konkurowania przedsiębiorstw, w: Determi‑nanty konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Sposoby i warunki umacniania konkurencyjności przedsiębiorstw w perspektywie globalizacji gospodarki, red m j stankiewicz, Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu mikołaja Kopernika, toruń 2002, s 29

11 a barwik, Globalizacja – wyzwanie współczesnej gospodarki, w: Europa wobec wyzwań gospodarki globalnej, red a p balcerzak, e rogalska, Wydawnictwo adam marszałek, toruń 2008, s 34–35

Jan Klimek 184

Życie uczy, że w czasach, gdy ulegają umiędzynarodowieniu procesy gospodarcze i ekonomiczne, niejednokrotnie przestrzeganie zasad etycznych jest utrudnione, nie tylko z powodu wspomnianych powyżej uwarunkowań funkcjonowania firm rodzinnych taka optyka postrzegania niektórych zjawisk występujących obecnie wynika z faktu, że nasze życie jest zdominowane przez ekonomizm dla wielu osób tylko to, co ma wartość ekonomiczną, co można wyrazić za pomocą pieniędzy, postrzegane jest jako wartościowe ekonomizm stał się dla wielu ludzi nową ideologią, a dla niektórych – nawet religią to, co napędza tego typu podejście, to czysta chciwość, pragnienie posiadania większej ilości tego samego dobra, innymi słowy: pragnienie wartości ekonomicznej W wielu przypadkach zapomnieliśmy, że pieniądz i kapitał to tylko namiastki Umożliwiają nam dostęp do towarów, usług i zdobywanie doświadczeń, jednak same w sobie są bezwartościowe są jak menu w restauracji – pomagają nam wybrać danie i napoje ale przecież nikt nie ma ochoty zjeść samej karty dlatego też nie dziwi fakt, że korupcja stała się w tak krótkim czasie zjawiskiem powszechnym ludzie, którzy koncentrują się na zdobywaniu pieniędzy i kapitału, sami się oszukują Żyją bowiem namiastką życia, a nie swoim prawdziwym życiem pieniądz i kapitał były niegdyś postrzegane jako katalizator gospodarki, a nie jako cele same w sobie dziś można odnieść wrażenie, że wzrost kapitału jest jedynym celem prowadzonej działalności gospodarczej

analizując kluczowe dziś problemy, należy zadać pytanie: czy nadal stać nas na luksus ciągłego zaprzeczania i czy nadal mamy żyć tak, jakby wszystko było w porządku? Kolejne pytanie, na które warto odpowiedzieć, brzmi: w jaki sposób wspomniane problemy, kluczowe dla analizowanych tu zagadnień, wpłyną na prowadzony biznes rodzinny i na osoby go prowadzące? poruszone kwestie są ze sobą powiązane Wszystkie wynikające z nich niebezpieczeństwa są poważne – stanowią zagrożenie dla firm rodzinnych jeżeli więc nie będziemy w stanie zahamować rozwoju negatywnych zjawisk, to nasze szanse na powodzenie okażą się bardzo niewielkie poza wszystkimi kluczowymi problemami, wynikającymi bezpośrednio z działalności człowieka, musimy zdawać sobie sprawę ze zdarzeń nieoczekiwanych i sporadycznych, których wpływ na kondycję firm rodzinnych również może okazać się niebagatelny

pierwszym krokiem do rozwiązania tych problemów jest osiągnięcie świadomości, czyli wykreowanie umysłowej gotowości do zmagania się firm rodzinnych z czekającymi je wyzwaniami to umożliwi im bliższe przyjrzenie się omawianym problemom, a także odblokowanie drzemiącej w ludziach kreatywności i odnalezienie potencjalnych rozwiązań, które nie będą ukierunkowane jedynie na zysk


6.3. Biznes rodzinny a jego społeczna odpowiedzialność

raz jeszcze podkreślę, że przyszło nam żyć w nader trudnych czasach trudne są także warunki funkcjonowania współczesnych firm rodzinnych zasygnalizowanie jedynie tych kwestii jest już przyczynkiem do postawienia tezy, że procesy związane z odpowiedzialnością społeczną w biznesie są nierozerwalnie związane z przeobrażeniami społeczno ekonomicznymi i politycznymi określone skutki tych zmian w mniejszym lub większym stopniu wpływają na postrzeganie wielu kwestii związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstw rodzinnych nie pozostają także bez wpływu na kwestie dotyczące rozwiązań praktycznych, zalecanych i wprowadzanych w życie taki też wniosek można wysnuć z przeszłości a jak będzie w przyszłości? takie pytanie jest ze wszech miar zasadne, ponieważ zmieniają się warunki funkcjonowania rodzinnych gospodarstw domowych pewne procesy, które nieśmiało kiełkowały w przeszłości, dziś się rozwinęły i wyraźnie akcentują swoją obecność w otaczającej nas rzeczywistości

obecne warunki funkcjonowania różnorodnych podmiotów rynkowych wykształciły się w wyniku określonych zmian Wnioski wynikające z przeszłości trzeba umiejętnie wykorzystać jeden z nich mówi o tym, że obecnie firmy rodzinne muszą koncentrować się na zaspokojeniu specyficznych, wprost wysublimowanych potrzeb konsumentów czy taki stan rzeczy będzie sprzyjać patrzeniu na zjawiska przez pryzmat społecznej odpowiedzialności biznesu?

Każda firma, bez względu na charakter prowadzonej przez siebie działalności, na zasięg i skalę tego działania, ma różne cele, zadania, kłopoty, trudności itp W znaczący sposób wpływają na to współczesne warunki biznesowe jak już wspominałem, nie są one zbyt łaskawe dla firm rodzinnych

Warto także wspomnieć o tym, że szybkie podejmowanie decyzji powinno się stać zjawiskiem powszechnym Uwaga ta dotyczy także potrzeby rozwiązywania problemów niewątpliwie w tej dziedzinie istotny będzie wpływ takich czynników, jak zmienność warunków i dynamika dokonywanych przeobrażeń Czy w związku z koniecznością dokonywania trudnych wyborów będzie czas na prowadzenie rodzinnego biznesu z ludzką twarzą i czy będą odpowiednie do tego warunki?

W kontekście poruszonych przed chwilą kwestii, wynikających z procesu globalizacji, pojawia się kolejne pytanie: czy w takiej sytuacji będą warunki, aby rodzinny przedsiębiorca chciał dostrzegać i uwzględniać inne aspekty prowadzonego interesu?

Jan Klimek 186

W tym miejscu pragnę zasygnalizować, że poruszając kwestię funkcjonowania firm rodzinnych, nie można pominąć jeszcze jednego zjawiska przeobrażenia otoczenia i zmienność warunków prowadzonej działalności gospodarczej nie pozostają bez wpływu na to co, ma miejsce w poszczególnych podmiotach gospodarczych one również zmieniają się, dostosowując się do dynamicznego otoczenia działalność każdego przedsiębiorstwa można ocenić w wymiarze społecznym i lokalnym jeśli jest ona korzystna, to przeprowadzanie zmian odbywa się bez większych kłopotów nie tylko członkowie firmy angażują się w ten proces, śmiało można też liczyć na wsparcie władz lokalnych i lokalnej społeczności ten społeczny klimat będzie dodatkowym argumentem podkreślającym zasadność przeobrażeń i znaczenie reguł prowadzonej działalności biznesowej ten więc argument przemawia za tym, aby firma rodzinna kładła nacisk na społeczną odpowiedzialność biznesu Wtedy można oczekiwać, że pozytywnym przeobrażeniom ulegnie otoczenie, co sprawi, że działania prospołeczne nabiorą znacznie szerszego wymiaru dzięki temu możliwe będzie także godzenie się na niepewność towarzyszącą podejmowanym działaniom i będzie można odważnie kalkulować ryzyko dla pomnożenia korzyści i zapewnienia rodzinnemu gospodarstwu domowemu warunków do przeżycia i rozwoju, mimo nasilającej się konkurencji tak pojmowana filozofia zarządzania tego rodzaju podmiotem gospodarczym zakłada, że kierujące nim osoby mają chęć nadawania prowadzonej przez siebie działalności społecznego wymiaru

W tym miejscu pojawia się potrzeba odpowiedzi na pytanie: jakie korzyści przyniesie firmie rodzinnej prowadzenie odpowiedzialnego biznesu? zanim jej udzielę, podzielę się nieco inną refleksją Współcześnie pojmowana przedsiębiorczość, zwłaszcza w kontekście warunków funkcjonowania firm, to: entuzjazm wykazywany w działaniu, przejawianie własnej inicjatywy, umiejętność podejmowania decyzji i ryzyka jednakże trzeba pamiętać o tym, że nie wystarczy sam pomysł, trzeba go jeszcze zrealizować W tym miejscu należy przytoczyć słowa tadeusza Kotarbińskiego: „nie ten mistrz, co zaczął, lecz ten, co skończył!”

przedstawione uwarunkowania funkcjonowania polskich firm rodzinnych oraz perspektywa rozwoju zjawisk to zachęta do refleksji nad społeczną odpowiedzialnością tego rodzaju działalności i nad ewolucją tego procesu zawsze jednak punktem wyjścia jest teraźniejszość nie jest ona zbyt korzystna dla rozpatrywanego zjawiska obecnie wiele zjawisk nie napawa optymizmem przede wszystkim przez wielu zysk postrzegany jest jako jedyny cel firmy jeżeli do tego dodamy ukryte społeczne koszty odpowiedzialnej działalności rodzinnych gospodarstw domowych, to trudno wyobrazić sobie, aby łatwo zrezygnowały one z tych „przywilejów” Życie uczy, że ludzie, niezależnie od swej pozycji społecznej


i biznesowej, niezbyt ochoczo podchodzą do kwestii związanych z ograniczeniem ich stanu posiadania trzeba uwzględnić jeszcze jeden fakt, a mianowicie to, że firma rodzinna nie jest podmiotem ocenianym pod kątem moralności – nie musi ponosić odpowiedzialności przez wielu jest to postrzegane jako rozgrzeszenie niecnych czynów tak było, jest i zapewne będzie jeszcze dość długo

pojawia się jednak światełko w tunelu czy przeobrazi się ono w coś normalnego, świecącego się pełnym blaskiem, a jednocześnie będącego paradygmatem postępowania biznesowego? refleksyjny optymizm wynika przede wszystkim z faktu, że obowiązek „rehabilitacji” i ponoszenia odpowiedzialności za to, co i jak czynią członkowie firm rodzinnych, dotyczy ich wszystkich co więcej, oni są także zainteresowani poprawą wizerunku firm Kwestie te postrzegane są jako istotny element wzrostu konkurencyjności rodzinnego gospodarstwa domowego z każdym rokiem coraz więcej firm kieruje się w swych działaniach potrzebą spełnienia określonych oczekiwań klientów, a nie tylko chęcią „robienia” pieniędzy niwelowane jest dążenie do ponoszenia krótkookresowych kosztów przez zapowiedź długookresowych korzyści zauważalne jest też stopniowe dostosowywanie się do tego, czego oczekują klienci tego rodzaju postępowanie wydaje się czymś normalnym, wyznaczającym kierunki strategii firmy rodzinnej pocieszającym zjawiskiem jest coraz mocniejsza pozycja instytucji skupiających wszelkich przedsiębiorców – stają się one nie tylko miejscem, w którym można uzyskać wsparcie i mocniejsze podkreślenie pozycji firmy na rynku to także miejsce, które może pokazać zasady postępowania etycznego jeśli nie jest ono zgodne z przyjętymi kategoriami, to wspomniane wsparcie przybiera całkiem inną formę Konsekwencje relegowania nie są zbyt miłe i mają istotny wymiar społeczny, towarzyski i biznesowy dla wielu osób zaangażowanych w biznes rodzinny może ono oznaczać „spalenie” w miejscu zamieszkania

Wiele argumentów przemawia za tym, że wiarygodność biznesowa i poszczególnych przedsiębiorców sukcesywnie wzrasta solidność, uczciwość stają się kategoriami bardzo bliskimi osobom prowadzącym różnorodną działalność Współpraca nie tylko w wymiarze biznesowym staje się widoczna dostrzegana jest ona również na linii biznesmen–klient dzięki temu firma rodzinna osiąga korzyści wewnętrzne przede wszystkim wzrasta poziom satysfakcji i zadowolenia jej członków; oni to identyfikują się z tym, co robią i gdzie to czynią

firmy rodzinne potrzebują dla swego rozwoju odpowiednich zasobów ludzkich, finansowych, prawnych, materialnych itp , które umożliwią im osiąganie zysków pozwalających inwestować, rozwijać się, zapewnić ciągłość działania niezbędne jest specjalistyczne szkolenie dla osób kierujących tymi firmami przy tego rodzaju działalności kwestie związane z elastycznością nabierają szczególnego

Jan Klimek 188

znaczenia nie mniej ważne są zagadnienia związane z monitorowaniem rynku i z marketingiem za pozytywne należy uznać to, co ma miejsce w hiszpanii, gdzie firmy rodzinne dowodzą swej umiejętności rozbudowy, konkurencyjności i wrażliwości społecznej, współpracując z instytucjami akademickimi, które wspomagają je w ich zamiarach i ułatwiają ciągłość ich działań poprzez doradztwo i szkolenia coraz częściej na uczelniach i w szkołach handlowych powstają wydziały przedsiębiorstwa rodzinnego pobudzanie rozwoju firmy rodzinnej jest uznaniem wkładu, jaki wnosi ona we wspólne dobro i w podniesienie poziomu dobrobytu społecznego

W poczynaniach potrzebna jest równowaga w układzie czterech grup wartości – ekonomicznych, etycznych, emocjonalnych i duchowych – z rodziną zajmującą centralne miejsce w tym układzie Wartości te trzeba postrzegać jako uniwersalne i ogólnoludzkie powinny one być akceptowane przez większość społeczeństwa i pełnić funkcję drogowskazów dla członków firm rodzinnych

6.4. Budowanie pozycji firmy rodzinnej

W każdych warunkach trzeba prowadzić uczciwy biznes ta problematyka, dotycząca działalności firm rodzinnych, jest stosunkowo złożona świadczą o tym wyniki badań, z których jasno wynika, że pokus na inne działanie jest wiele jednocześnie z naukowych dociekań wynika, że działalność nieuczciwa stosunkowo szybko się kończy – klienci szybko rozumieją niejasne dla nich zasady i przechodzą do konkurencji nawet tak niewielkie podmioty gospodarcze także muszą mieć na uwadze społeczną odpowiedzialność prowadzonej działalności oraz jej wszelkie implikacje

na temat społecznej odpowiedzialności biznesu, etyki w biznesie i towarzyszących jej zjawisk napisano szereg prac znaczna ich część to wyniki prowadzonych badań powstało też sporo różnego rodzaju poradników i podręczników jest to zrozumiałe, ponieważ normy, oceny i wzory etyki biznesu pochodzą z bardzo rozmaitych źródeł i różnią się zakresem stosowania i oddziaływania W tej części monografii trzeba podkreślić, że na etykę biznesu składają się z jednej strony treści powstające na terenie danego przedsiębiorstwa (firmy rodzinnej) i z nim związane, a z drugiej strony zasady przedsiębiorczości, które mają regulować zasady prowadzenia interesów w skali ogólnej12 to drugie rozumienie pozwala więc na nieco szerszą interpretację zjawisk, w tym na poruszenie zagadnień związanych

12 por c porębski, Czy etyka się opłaca?, Wydawnictwo znak, Kraków–Kluczbork 2000, s 26


z wymiarem etycznym szeroko pojmowanej społecznej odpowiedzialności biznesu choć niejednokrotnie nie będzie zaakcentowany punkt odniesienia, dotyczący zwłaszcza rozmiarów firmy i skali prowadzonej działalności, to jednak zawarte w pracy sugestie można wykorzystać w firmach rodzinnych; tam również mogą być twórczo interpretowane

W tym miejscu poczynię uwagę porządkującą potocznie biznes pojmuje się jako pewien interes czy pewną korzyść jednostki W tym rozdziale zaprezentuję nieco inne myślenie zapewne nie tylko dla mnie biznes to prowadzenie działalności gospodarczej to zaś oznacza, że każdy przedsiębiorca musi wchodzić w określone układy z innymi osobami, które na ogół też prowadzą swój biznes jako praktyk dostrzegam przy tym ścisły związek między uczciwością a zaufaniem i społeczną odpowiedzialnością różnice występujące między tymi określeniami są, ale według mnie trudno jest poruszać te kwestie bez kontekstu społecznego prowadzonej działalności

na co dzień nie zajmuję się tymi kwestiami nie jest to obszar mego naukowego i dydaktycznego zainteresowania jestem długoletnim przedsiębiorcą i głównie przez pryzmat swej działalności będę starał się podzielić pewnymi refleksjami być może staną się one bodźcem do tego, aby podnieść jeszcze inne kwestie i odpowiedzieć sobie na pytanie: czy w prowadzeniu biznesu warto być uczciwym i czy aspekt społecznej odpowiedzialności powinien być jednym z filarów postępowania każdego przedsiębiorcy, nawet tego, który firmuje przedsiębiorstwo rodzinne?

Warto przypomnieć, że w 1994 r został ogłoszony przez Krajową izbę gospodarczą dokument zatytułowany Kodeks etyki w działalności gospodarczej. W zamyśle autorów dokument ten miał być wyznacznikiem postępowania w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej jako zbiór dobrych obyczajów i zasad współżycia społecznego miał gwarantować prowadzenie biznesu i walki konkurencyjnej według cywilizowanych zasad, bez niedozwolonych form reklamy i informacji gospodarczej podkreślał rolę i sposób współpracy z kontrahentami zakazywał wprowadzania konsumentów w błąd przez ukrywanie negatywnych skutków korzystania z towarów i usług, przez dostarczanie niepełnej bądź fałszywej informacji mówił o tym, że nie wolno sprzedawać towarów i usług w sposób uniemożliwiający zidentyfikowanie podmiotu gospodarczego, który je dostarcza regulował także stosunki pomiędzy przedsiębiorstwem, jako pracodawcą, a pracownikami akcentował, że pracodawca powinien stwarzać odpowiednią atmosferę w miejscu pracy, rzetelnie oceniać i wynagradzać dziś z perspektywy lat wiadomo, że zasady są zapisane, ale z ich przestrzeganiem było i jest różnie

przypomniane zapisy nikogo nie powinny dziwić, ponieważ normy etyczne są niezbędnym elementem biznesu Wyobraźmy sobie, na przykład, jak trudne

Jan Klimek 190

byłoby prowadzenie interesów, gdyby każda transakcja obarczona była brakiem zaufania david gautschi w swoim eseju Trust in Exchange: Adam Smith’s Pre‑supposition napisał: „adam smith, twórca nowoczesnego kapitalizmu, ponad 200 lat temu zidentyfikował zaufanie jako podstawowy czynnik kapitalizmu” z kolei francis fukuyama w swojej wspaniałej książce Zaufanie pisze: „jeśli ludzie, którzy pracują razem w przedsiębiorstwie, ufają sobie nawzajem, obniżają przez to koszty prowadzenia działalności firmy z drugiej zaś strony współpraca ludzi, którzy nie darzą siebie zaufaniem, opierać się będzie tylko na zasadzie systemu zasad formalnych i regulacji te z kolei muszą być negocjowane, uzyskiwane na zasadzie porozumień i kompromisów zażegnujących spory, a czasami nawet egzekwowane drogą przymusu”

przestrzeganie określonych norm etycznych, odnoszących się do członka rodziny, partnera, kolegi, współpracownika i klienta (konsumenta), jest więc wartością nadrzędną W wielu przypadkach to zaufanie decyduje o zamiarze ulokowania swoich pieniędzy w konkretnym miejscu, wykazywanym przez inwestora jeśli ma się do wyboru kilku partnerów biznesowych, to wybór zawsze padnie na najbardziej wiarygodnego, który swojego biznesu nie postrzega tylko przez pryzmat zarabiania pieniędzy W wielu przypadkach jeśli ufa się partnerowi, to zdolności, potencjał finansowy, doświadczenie są dostrzegane, ale zajmują dalsze miejsca w tej hierarchii wartości

zasady etyki biznesowej i społecznej odpowiedzialności biznesu opierają się na niezmiennych wartościach, którymi kierują się przedsiębiorstwa i firmy rodzinne w swojej działalności chodzi tu przede wszystkim o szacunek wobec jednostki, społeczeństwa i środowiska naturalnego, a także o pasję i zaangażowanie w wykonywaną pracę Wspomniane zasady określają także stanowisko firmy w takich kwestiach, jak: przeciwdziałanie oszustwom, korupcja i konflikt interesów, prawo konkurencji, wręczanie i przyjmowanie upominków, przestrzeganie praw człowieka, zakaz dyskryminacji i równość wobec prawa, molestowanie seksualne i mobbing W tym miejscu wypada przypomnieć, iż za postępującego etycznie uznaje się człowieka, któremu się ufa, na którym można polegać, który ma swoje zasady i ich przestrzega, co koresponduje z interpretacją społecznej odpowiedzialności biznesu

zwłaszcza w polsce ostatnie lata w sposób bardzo istotny sygnalizują, że w zagadnieniach związanych z prowadzeniem biznesu dokonały się bardzo ważne zmiany, widoczne zwłaszcza w środowisku przedsiębiorców i w idei społecznej odpowiedzialności biznesu przede wszystkim przemiany polityczne i gospodarcze oraz związane z nimi zmiany świadomości stanowią dla przedsiębiorców nie lada wyzwanie z jednej strony są to wyzwania związane z funkcjonowaniem


w innych warunkach, dotyczące traktowania przedsiębiorczości w nieco odmienny sposób, niż to miało miejsce przed 1989 r z drugiej zaś strony ostra walka konkurencyjna niejednokrotnie zmusza do brutalnej rywalizacji, czasami wyzwala odruchy, które nie pasują do obecnych czasów, nie korespondują z dobrem i z człowieczeństwem być może wiąże się to z tym, co było kiedyś, co serwowała nam poprzednia epoka, gdy była tłumiona wszelka ambitniejsza inicjatywa gospodarcza i gdy niecne zachowania były traktowane jako coś „normalnego” pora jednak skończyć z takim pojmowaniem biznesu i z niegodziwym zachowaniem niektórych przedsiębiorców Uczciwość, zaufanie i społeczna odpowiedzialność nie tylko za dzień dzisiejszy muszą stać się normą dla wszystkich przedsiębiorców nie tylko dla naszego kraju czasy sprzed transformacji ustrojowej to już historia i nie możemy obarczać przeszłości za to, co jest dziś czasami brak etosu gospodarczego nie wynika tylko z 45 lat komunizmu, to także rezultat postępowania biznesowego, które niejednokrotnie przypomina niezbyt czystą walkę bokserską

stan rzeczy, jaki obserwujemy niejednokrotnie, jest pochodną zjawisk, które miały miejsce w przeszłości, i tego, z czym mamy do czynienia na co dzień przede wszystkim szereg osób pozostaje jeszcze pod wpływem ideologii z poprzedniej epoki, związanej z deprecjonowaniem gospodarki kapitalistycznej marksistowska doktryna, przedstawiająca kapitalizm jako system z gruntu niesprawiedliwy, utrwaliła w społeczeństwach europy środkowo Wschodniej przekonanie, że prywatny przedsiębiorca to nieuczciwy, podejrzany „typ”; gdyby było inaczej, nie mógłby prowadzić swego interesu dlatego zawsze trzeba dostrzegać złożoność i samej etyki, i etyki biznesu człowiek, a przedsiębiorca w szczególności, nieustannie musi odwoływać się do świata wartości i ocen moralnych czy nam się to podoba, czy nie, na etykę jesteśmy skazani to z kolei niejako wymusza konieczność podjęcia działań ukierunkowanych na wypracowanie racjonalnych zasad etycznych, odpowiadających intelektualnym aspiracjom człowieka jeśli bowiem tego nie uczynimy, to zapanuje etyka na poziomie mentalności tarzana, która prawo pięści i beztroski uczyni podstawowym prawem regulującym zasady życia społecznego

taki punkt postrzegania złożonych zjawisk współczesnej przedsiębiorczości powinien być obcy firmom rodzinnym jeżeli bowiem mówimy o interesach, o biznesie, to poruszamy kwestie związane z porozumieniem przynajmniej dwóch osób i z odpowiedzialnością społeczną za podejmowane działania strony owego porozumienia muszą przestrzegać określonych reguł gry – zasad, jakie funkcjonują w środowisku przedsiębiorców aby odnosić sukcesy, muszą darzyć się zaufaniem i mieć świadomość społecznej odpowiedzialności na nich ciążącej

Jan Klimek 192

zasygnalizowałem, że wobec ludzi biznesu wyraża się pewne oczekiwania na pozór są one oczywiste jeżeli jednak dokonamy analizy warunków, w jakich przychodzi nam prowadzić interesy, to okaże się, że owe oczekiwania nie są już tak oczywiste na taką ocenę składa się szereg czynników, wśród których bardzo istotne są kwestie związane z przejawem głębokiego kryzysu moralności W kontaktach biznesowych etyka i społeczna odpowiedzialność za prowadzoną działalność są różnie interpretowane13

W kontekście podniesionych spraw nasuwa się refleksja o nieco innym zabarwieniu sprowadzę ją do stwierdzenia następującego: moralności nie można się nauczyć tak, jak tabliczki mnożenia Konieczne jest jeszcze wpłynięcie na sferę wolitywną i emocjonalną człowieka zabierając głos w tej kwestii, Karol Wojtyła przypomina „o wartości ukazywania wzoru osobowego, dobrego przykładu dla zachęcania człowieka do działania, gdyż teoria uczy, ale przykłady pociągają, czyli wpływają na wolę, wyrywają człowieka z bierności, z obojętności, nadają mu siłę działania”

raz jeszcze mocno zaakcentuję, że współcześnie reguły walki konkurencyjnej są bezwzględne nie powinno to jednak być powodem do tego, by rywalizację prowadzić według zasad barbarzyńskich z tego, co jedni czynią i uważają za dobre, nie powinno wynikać, że jest to dobre dla wszystkich i że jest paradygmatem postępowania w świecie biznesu, nawet w skali mikro, z jaką mamy do czynienia w przypadku firm rodzinnych Wszystko żyje swoim życiem, ma swoją wartość i czas oraz ocenę moralną Konkretnych zjawisk czy też wydarzeń, będących pochodną decyzji biznesowych, nie można postrzegać tylko przez pryzmat firmy trzeba dostrzegać i uwzględniać jeszcze fakt funkcjonowania w określonym otoczeniu, środowisku, które rzutuje na prowadzoną działalność tam też należy dostrzegać ludzi, którzy żyją swoim życiem, ale pozostają w określonym układzie z firmą i z tym, co jest związane z jej działaniem

powyższe refleksje raz jeszcze pozwalają stwierdzić, iż prowadzenie firmy rodzinnej odbywa się w nader złożonych warunkach można je odnosić do kwestii związanych z otoczeniem i ze złożonością obecnej sytuacji, a także do przyszłości do zasygnalizowanych już spraw zasadne jest dodać jeszcze inne okoliczności działania i sposób myślenia to warunki ułatwiające bądź utrudniające funkcjonowanie firmy rodzinnej innymi słowy, sytuacja, w jakiej przychodzi nam działać, nie pozostaje bez wpływu na to, co czynimy, zwłaszcza w kontaktach z innymi ludźmi jednak owe okoliczności nie mogą być wyznacznikami naszego działania

13 szerszą interpretację wielu zjawisk biznesowych ułatwi książka Biznes, etyka, odpowiedzialność, red W gasparski, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa 2012


W relacjach z pracownikami (członkami rodziny) i kontrahentami (współpracownikami) trzeba próbować poznać potrzeby człowieka i szukać jego dobra, należy również dostrzegać kwestie związane ze środowiskiem nie da się tego uczynić szybko i łatwo trzeba czasu, wytrwałości i konsekwencji w przekuwaniu teorii na działania praktyczne tego samego potrzeba w odniesieniu do nadania głoszonym deklaracjom i (lub) zobowiązaniom wymiaru czynów dokonanych, przedsięwzięć zrealizowanych

Życie, tak codzienne, jak i zawodowe, to proces ciągłego wchodzenia w jakieś relacje z innymi jakość naszych kontaktów z otoczeniem (na początku z rodzicami i rodzeństwem, później z przyjaciółmi i nauczycielami, następnie z przełożonymi i podwładnymi, a także z innymi partnerami biznesowymi) przesądza o jakości naszego życia i ma istotny wpływ na skuteczność naszego działania podobnie jest z prowadzeniem interesu rodzinnego Żeby bezpiecznie żyć i skutecznie działać w biznesie, trzeba będzie nieustannie wchodzić w określone układy, nie tylko z jednostkami, ale i z grupami ludzi – ze społecznością lokalną przez te układy przedsiębiorca będzie wpływał na innych lub też sam będzie podlegał jakimś wpływom stopniowo będzie tworzył swój wizerunek o tym, czy będzie on pretendował do miana osoby, która prowadzi odpowiedzialny biznes i uwzględnia np zagadnienia związane z ekologią, będą świadczyły praktyczne wymiary, które dostrzeże i „skonsumuje” w pierwszej kolejności lokalna społeczność

zapewne niejeden biznesmen, prowadzący firmę rodzinną, zastanawia się nad tym, czy opłaca się być uczciwym przedsiębiorcą Wątpliwość ta pojawia się z większą siłą, gdy wokół nas obserwujemy poczynania nie do końca uczciwe, gdy walka konkurencyjna nabiera ostrego charakteru, gdy dobór środków oddziaływania na stronę drugą (konkurenta) koresponduje z zasadą „cel uświęca środki” zwłaszcza w takich sytuacjach owa uczciwość też może być różnie interpretowana jednakże nie można zapominać o tym, że w skali mikro znacznie szybciej identyfikuje się praktyki (postępowanie) nieetyczne i społecznie nieodpowiedzialne

na podniesioną kwestię można także spojrzeć pod nieco innym kątem czy zawsze i odważnie można mówić o uczciwości, gdy dane przedsięwzięcie się opłaca? przecież na drodze do sukcesu pojawiają się przeszkody, które skutkują podejmowaniem działań, które z zaufaniem mogą mieć niewiele wspólnego działając nieuczciwe, nie tylko krzywdzi się innych dokonując głębszej analizy takiego postępowania i dostrzegając złożoność zjawiska, można wysnuć wniosek, że niecne działanie dotyczy samych przedsiębiorców osoba, który tak czyni, sama siebie zniekształca i poniża, ponadto zawęża perspektywę własnego postrzegania dobra i rozwoju redukuje także swe zainteresowania i dążenia do kategorii społecznej opłacalności takie postępowanie z działalnością prospołeczną i proekologiczną nie

Jan Klimek 194

ma nic wspólnego Wspomniany zaś paradygmat postępowania, ukierunkowany na szybkie zarobienie pieniędzy, prędko okaże się zabójczy dla firmy rodzinnej

Każdy przedsiębiorca, nawet działający w ramach rodzinnego gospodarstwa domowego, musi rozumieć, jak wiele zależy od osobistej wiarygodności, od posiadanego zaufania i od szeroko pojmowanej odpowiedzialności w biznesie, a społecznej odpowiedzialności w pierwszej kolejności z prowadzenia działalności biznesowej jednoznacznie wynika, że nikt nie robi dobrych, trwałych interesów z kimś, do kogo nie ma zaufania jeśli nawet zawarł określone porozumienie, to zostanie ono szybko zweryfikowane przez życie jak sądzę, już niejeden biznesmen wielokrotnie o się tym przekonał, ale zapewne nieraz jeszcze się spotka z przedsiębiorcą, który nie pretenduje do miana osoby godnej zaufania i przestrzegającej zasad społecznej odpowiedzialności biznesu

firma rodzinna nie nawiązuje zbyt szerokich kontaktów trzeba więc być ostrożnym w kontaktach z partnerami biznesowymi tej sugestii w życiu nie możemy ograniczać tylko do nieznajomych odwaga, bezkrytyczność i działanie przy zbyt „otwartej kurtynie” nie są w biznesie w najwyższej cenie także przedsiębiorca nie może obdarzać swych partnerów pełnym, nieograniczonym zaufaniem na pewno już wielokrotnie przekonaliśmy się, że roztropna postawa, pełna ostrożności, chroni przed kłopotami nie oznacza to jednak, że nie powinniśmy być życzliwi w stosunku do ludzi z naszego otoczenia jeżeli chce się osiągnąć sukces zawodowy, to oprócz nieodpartej chęci korzystnego postrzegania przez innych własnej osoby – a na swój wizerunek pracuje się długo – warto w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na siebie, starając się zdobyć w środowisku uznanie i życzliwość dlatego nie należy zrażać do siebie ludzi, trzeba też unikać niepotrzebnych konfliktów i sporów ta ostatnia sugestia jest ważna szczególnie w przypadku kontaktów z ludźmi mającymi przewagę nad danym przedsiębiorcą rodzinnym (majątek, stanowisko, wpływy itd )

W różnych sytuacjach trzeba postępować tak, aby uprzejmością i życzliwością zasłużyć sobie na pozytywny stosunek otoczenia jeśli zaś uda się pozyskać czyjąś życzliwość, a potem sympatię, a nawet uznanie lub też podwyższony poziom tego swoistego kapitału, to wówczas zyskuje się szansę szybszego pokonania bariery nieufności – naturalnej u ludzi biznesu, a także wśród lokalnej społeczności – oraz ostrożności i rezerwy Wtedy też biznesmen będzie traktowany poważnie, a jego postępowanie będzie pozytywnie interpretowane z kolei potknięcia spotkają się z życzliwym wytłumaczeniem i zostaną szybciej wybaczone to pierwszy krok prowadzący do zdobycia zaufania i do kreowania pozytywnego wizerunku odpowiedzialnego i społecznie zaangażowanego przedsiębiorcy, działającego w wymiarze mikro, czyli w ramach firmy rodzinnej W następnej kolejności


należy systematycznie i cierpliwie pracować nad pozyskaniem zaufania środowiska największe możliwości samodzielnego wpływania na swoją pozycję w tym zakresie osiąga się poprzez dążenie do podwyższania osobistych kompetencji zawodowych i kompetencji osób zatrudnionych w firmie rodzinnej, które nie mogą kierować się jedynie chęcią zysku oprócz korzyści materialnych (ekonomicznych) jest jeszcze coś, co ma wartość niewymierną należy dostrzegać nie tylko efekty działań doraźnych skoro dąży się do uzyskania silnej pozycji na rynku i wśród społeczności lokalnej, to trzeba myśleć i działać perspektywicznie należy zadawać sobie pytania związane z tym, jak ja, jako przedsiębiorca rodzinny, będę postrzegany za jakiś czas, jaki będzie wizerunek firmy i jej szefa w przyszłości ten wizerunek firmy rodzinnej jest stosunkowo łatwo stworzyć, ale także bardzo szybko można go zniszczyć

do osiągnięcia pozytywnego wizerunku firmy rodzinnej nieodzowna jest informacja zwrotna trzeba także starać się o to, by wiadomości o efektach pracy szefa i całej firmy nad wzrostem kompetencji i konkurencyjności oraz nad jej postrzeganiem przez społeczność, zwłaszcza lokalną, były zawsze aktualne i rzeczywiste przy propagowaniu tych informacji należy posługiwać się jak najbardziej wiarygodnymi kanałami sposób ich przekazywania trzeba dobierać tak, aby stworzyć zainteresowanym możliwość dostrzeżenia tego, jak wzrastające kompetencje danej osoby przedstawiają się na tle kompetencji innych, czym się od innych różnią i czym pozytywnie wyróżniają potencjalny partner musi mieć możliwość wyrobienia sobie poglądu w kwestii tego, co może mu dać skorzystanie z tych kompetencji i jak będzie postrzegany przez odbiorców społecznych

trzeba jednak pamiętać, że pozycja na rynku konkurencyjnym (i w branży) staje się atutem wtedy, gdy szef firmy rodzinnej ma możliwość skorzystania z dostępnych mu informacji, np dotyczących otoczenia, oraz gdy umie je wykorzystać do realizacji zaplanowanych zadań muszą więc być stworzone jednoznaczne, stabilne i czytelne warunki, umożliwiające wszystkim realny dostęp do wiedzy, doświadczenia, możliwości Władze samorządowe, podobnie jak całe otoczenie, muszą mieć gwarancję, że prowadzona działalność nie jest sprzeczna z ich założeniami, a wprost przeciwnie – korzystnie wpływa na lokalną społeczność, jej nadrzędne interesy i na strategię rozwoju Wszyscy powinni korzystać z możliwości, jakie stwarza im otoczenie

lider firmy rodzinnej musi pamiętać o tym, że jego nieustanna dyspozycyjność, udostępnianie innym posiadanych informacji to podstawowe warunki zyskania zaufania biznesowego nie jest niczym oryginalnym stwierdzenie, że biznes to także obszar działalności, w którym nieustannie i w bardzo dużym stopniu krzyżują się sprzeczne interesy uczestników gry rynkowej nie kwestionując słuszności tego

Jan Klimek 196

znanego powiedzenia, trzeba przede wszystkim traktować przedsiębiorstwo jako miejsce, w którym wypracowuje się rozwiązania dotyczące realizacji wspólnych przedsięwzięć, a które sprawiają, że ludzie i firmy stają się partnerami biznesowymi innej filozofii postrzegania zjawisk nie ma, prowadzenie biznesu to przecież praca zespołowa, w której oprócz wymiernych zysków trzeba także uwzględniać aspekty społeczne prowadzonej działalności jest to szczególnie istotne teraz, gdy należy sprostać takim wyzwaniom, jak problemy społeczne związane z biedą, z ograniczonym dostępem do ochrony zdrowia, rynku pracy i dóbr konsumpcyjnych

Krótkotrwały zysk rzadko da się osiągnąć bez naruszenia zasad moralnych jednakże ten, kto podejmuje inicjatywę gospodarczą, musi sporo zainwestować, zadbać o jakość produktów, zagwarantować firmie prawne zabezpieczenie, respektować prawo podatkowe oraz szereg mechanizmów i reguł życia gospodarczego nieodzowne jest bezkonfliktowe wkomponowanie się w otoczenie, czyli w środowisko, w jakim funkcjonuje firma trzeba uwzględnić nie tylko sprawy bezpośrednio związane z działalnością przedsiębiorstwa, lecz także kwestie dotyczące lokalnego rynku pracy, ekologiczne itp zwłaszcza w odniesieniu do firm rodzinnych trzeba mieć na uwadze fakt ich rozpoznawalności wśród społeczności lokalnej

Każdy przedsiębiorca, rozpoczynając działalność, na ogół składa szereg deklaracji, zwłaszcza wobec władz (instytucji), które decydują o jej przyszłości (wydają pozwolenie na prowadzenie działalności) czy wszyscy z tych zobowiązań w pełni się wywiązują? Każdy, a szef firmy rodzinnej w pierwszej kolejności, jeśli chce być uznany za osobę poważną i respektującą zasady etyczne, musi spełniać szereg warunków taka postawa ma dominować nie tylko w kontaktach z pracownikami – członkami rodziny pracującymi w firmie nie wystarczy być wymagającym tylko w stosunku do swoich nielicznych pracowników zarządzający firmą powinien przede wszystkim wymagać od siebie to osoba stojąca na czele firmy rodzinnej ma być wiarygodna i cieszyć się autorytetem w swoim środowisku przy czym na zyskanie wiarygodności pracuje się stosunkowo długo szybko i dość łatwo można ją utracić, znacznie trudniej jest ją odbudować Upowszechnianie dobrych praktyk jest mocno akcentowane, ale czy są one w cenie? czy przedsiębiorcy dążą do tego, aby dzielić się z innymi refleksjami z prowadzonej działalności?

firmy rodzinne konkurują ze sobą W ramach wolnego rynku nie zawsze mamy do czynienia ze sprawiedliwymi, społecznie odpowiedzialnymi regułami postępowania pojawiają się różnego rodzaju pokusy, które rywalizacji nadają wymiar nie zawsze uczciwy przysporzenie sobie korzyści, nawet kosztem innego przedsiębiorcy, nie jest czymś rzadkim nie zawsze też jest on wiarygodny, godny


zaufania, a kontakty między przedsiębiorcami niejednokrotnie nie mają charakteru partnerskiego podobnie jest w przypadku klientów (konsumentów) i środowiska znaczące jest jednak to, że bezpardonowa walka, w której wykorzystuje się wszelkie dostępne środki, także nieuczciwe, nie tylko wydaje się codzienną praktyką, lecz także jest akceptowaną przez wszystkich regułą postępowania jak w tej grze można zachować społeczną odpowiedzialność i w jakim sensie miałaby się ona opłacać? takie konkurowanie podważa zasadność głoszonych deklaracji, a interes społeczny jest wdeptany w ziemię jednak przy tak uproszczonym myśleniu i działaniu brak społecznej odpowiedzialności w prowadzonych interesach dotyka konkretnych przedsiębiorców, którzy wyrażają niepochlebne opinie o innych, zapominając o tym, że oni są tacy sami nie dla każdego „prawa dżungli” są czymś oczywistym, są częścią prowadzonej działalności zwłaszcza firmom rodzinnym takie podejście powinno być obce

przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu opłaca się tym przedsiębiorcom, którzy myślą i działają podobnie, dla których zysk i pogoń za pieniędzmi nie są najważniejsze niejeden biznesmen wyraża pogląd: będę postępował tak, jak środowisko, w którym działam, moje reguły gry muszą być zbliżone do reguł gry (walki) moich kontrahentów innymi słowy, trzeba mieć na uwadze również otoczenie firmy, wszystkie grupy interesariuszy nie zawsze ich postawy (deklaracje) są słuszne niejednokrotnie sposób postrzegania pewnych zjawisk jest nieco inny i odnosi się do tego, jakie są postawy i zachowania polityków jeśli bowiem elity polityczne „grzeszą”, to ja nie muszę być święty

prawdziwi wielcy „kapitanowie” przedsiębiorczości w skali mikro ucieleśniają ideał wolnego zawodu menedżerskiego: samodzielnie dbając o swoje dobre imię, chcą respektować wymogi, jakie stawiają przed nim wiedza fachowa i związane z nią zasady etyczne takie osoby dążą do wypełnienia swej misji w firmie rodzinnej opinia o fachowych umiejętnościach, a także o dostrzeganiu kwestii społecznych i ekologicznych ma dla nich wprost strategiczne znaczenie działając prospołecznie i dostrzegając całe złożone spektrum spraw, osoby te nie są zainteresowane opinią kurtuazyjną dla tego grona przedsiębiorców kategorią nadrzędną jest budowanie wizerunku własnego i firmy Ważne są nie tylko efekty ekonomiczne, ale także postrzeganie, w dłuższej perspektywie czasowej, przez otoczenie i ludzi, często sąsiadów

raz jeszcze wspomnę, że każdy szef firmy rodzinnej funkcjonuje w konkretnej rzeczywistości nawiązuje określone kontakty z dostawcami, podwykonawcami i kooperantami W szczególnego rodzaju układ wchodzi z klientami (odbiorcami produktu czy usługi) Uczciwą współpracę umożliwia firmie przestrzeganie

Jan Klimek 198

pewnych zasad przede wszystkim wykluczają one wymuszanie czy narzucanie warunków umów, wszczynanie niepotrzebnych sporów prawnych, „dyktowanie” cen czy warunków rozliczeń partnerstwu, wzajemnemu zaufaniu i właściwie rozumianemu humanizmowi obce powinny być takie zachowania Wiara w człowieka, w to, że postępuje godnie i nie chce odnieść sukcesu cudzym kosztem, powinna być kategorią nadrzędną, pozwalającą skupiać uwagę na doskonaleniu prowadzonego biznesu, a nie na działaniach, które z poprawą jakości produktu (usługi), z jego proekologicznymi aspektami wytwarzania i z racjonalną ceną nie mają wiele wspólnego zwłaszcza w kontaktach między kontrahentami musi dominować stabilność W imię dobrej współpracy nieodzowne są takie czynniki, jak wymiana informacji wiarygodnej, terminowe i zgodne z warunkami umowy regulowanie należności nieustannie trzeba pamiętać o środowisku funkcjonowania firmy i prowadzonego interesu deklaracje składane wobec społeczeństwa muszą być dotrzymane to samo odnosi się do środowiska przedsiębiorstwo rodzinne w różny sposób wpływa na środowisko społeczne, kulturowe i przyrodnicze trzeba więc dostrzegać wszystkie ułomności przyjętych rozwiązań i zmierzać do ich zniwelowania społeczeństwo i interesariusze nie mogą czuć się oszukani skoro były obietnice, zobowiązania (deklaracje) ze strony przedsiębiorcy, to należy je spełnić W żadnym wypadku firma rodzinna nie może być dla wspólnoty lokalnej utrapieniem, od którego trudno się będzie uwolnić przez długie lata

osoba stojąca na czele firmy rodzinnej niejednokrotnie musi być sędzią dla siebie samej musi dokonywać szeregu rozstrzygnięć, z których nie wszystkie są proste trzeba na przykład pogodzić dążenie do zysku (korzyści rodzinnych gospodarstw domowego) z respektowaniem godności osobistej członków rodziny i nie wolno zmuszać ich do pracy w niegodziwych warunkach lub za wynagrodzenie nieadekwatne do wykonywanej pracy Wspomniany przed chwilą członek rodziny to pracownik, który zanim podejmie pracę, zaufa swemu pracodawcy, np ojcu będzie więc oczekiwał spełnienia złożonych mu obietnic i dotrzymania warunków pracy gdy się zawiedzie, przekona się, że deklaracje są bez pokrycia, i szybko straci zaufanie do rodziny oraz do osoby stojącej na czele rodzinnego biznesu nie jest wykluczone, że niepochlebne opinie o firmie rozpowszechni w środowisku, w którym funkcjonuje to zapewne nie będzie skutkowało tworzeniem pozytywnego wizerunku konkretnej firmy, a jeśli będzie to czynić ktoś z rodziny, to jego wiarygodność w konkretnym środowisku wzrośnie to zaś nie pozostanie bez wpływu na postrzeganie danej firmy rodzinnej


6.5. Uwagi nie tylko dla ludzi biznesu

by dostrzec wszystkie aspekty, zwłaszcza społeczne, prowadzonego biznesu, potrzeba czasu przede wszystkim trzeba chcieć i umieć myśleć perspektywicznie, kierować się myśleniem strategicznym czasami wyciągamy wniosek, że czynniki ekonomiczno społeczne i historyczne nie zachęcają do podjęcia odważnej decyzji, by uczciwie prowadzić interesy i dbać o kwestie społeczne po części rozumiem nastawienie pesymistyczne, jeśli chodzi o przejrzystość reguł gry i o odbiór społeczny przyjmowanych rozwiązań dlatego tak ważne wydaje się trafne rozpoznanie i ograniczanie czynników niekorzystnie wpływających na funkcjonowanie firm rodzinnych; wtedy też problem społecznej odpowiedzialności zostanie zapewne rozwiązany do tego, by przezwyciężyć trudności, unikać matactwa, nieuczciwości i aspołecznych decyzji, nie wystarczy przekonanie o szkodliwości takich działań trzeba czasu i wytrwałości działania jednostkowe nie przyniosą dostrzegalnych zmian należy na szereg zjawisk patrzeć znacznie szerzej, mając na uwadze m in system wartości czy potrzebę wychowania społeczeństwa Wiele wynika z nauki Kościoła nikt nie kwestionuje etycznego wpływu chrześcijaństwa na życie gospodarcze, na formowanie postaw intelektualny potencjał religii jest bardzo różnorodny docenia się go zwłaszcza dziś, po odkryciu ekonomicznego znaczenia zaufania i w ogóle kapitału społecznego niekwestionowanym autorytetem jest jan paweł ii, który w wielu wystąpieniach odnosił się do kwestii uczciwości i zaufania

ocena kondycji niejednej firmy rodzinnej jednoznacznie świadczy o tym, że prowadzenie biznesu ukierunkowanego na kwestie społeczne prowadzi do tego, że nie ma się więcej pieniędzy W sytuacji, gdy część przedsiębiorców postępuje tak, jakby była zaślepiona chęcią zdobywania pieniędzy, biznesmen uczciwy może po prostu ponieść porażkę na całe szczęście jest wiele przykładów świadczących o tym, że opłaca się dostrzegać interesy społeczne i korzyści wynikające z ochrony środowiska stopniowo tworzy się sprzyjający klimat dla tych, którzy dostrzegają wszystkie aspekty działalności gospodarczej rozwija się forum wymiany najlepszych doświadczeń zdobytych we wdrażaniu programów etycznych i programów społecznej odpowiedzialności to pozwala realnie myśleć o tym, że działanie etyczne stanie się istotnym wymiarem modelu biznesowego i wpłynie na sposób prowadzenia działalności gospodarczej, a zwłaszcza na działania firm rodzinnych

dokonując oceny otaczającej nas rzeczywistości, wyciągamy wniosek, że nie wszystko, co się dzieje w firmach rodzinnych, wynika jednoznacznie z obiektywnych ocen oraz z prognoz i jest oparte na precyzyjnych rachunkach bieg

Jan Klimek 200

wielu spraw zależy od specyficznego związku tych ocen z tym, co nazywamy solidarnością środowiskową to właśnie ten dodatkowy czynnik – solidarność środowiskowa często przeważa szalę na czyjąś stronę, decydując o ostatecznym wyborze dzieje się tak zwłaszcza w sytuacji przymusowej, gdy trzeba dokonać wyboru lub dać komuś pierwszeństwo, co nie pozostaje bez wpływu na interesy danego przedsiębiorcy takie zdarzenie, możliwe zwłaszcza w czasie kryzysu, też przemawia za tym, aby respektować zasady etyczne Wspomniana solidarność środowiskowa, wsparta nienagannymi postawami, będzie dodatkowym, a kto wie, czy nie rozstrzygającym, argumentem za podjęciem decyzji korzystnej dla biznesmena zarządzającego firmą rodzinną ponadto taka osoba, kierując się zasadami etycznymi, będzie miała zapewne świadomość, że środowisko lub partnerzy w swoich oczekiwaniach będą kierować się zasadą, że w przypadku pojawienia się równoważnych ofert uczciwy przedsiębiorca będzie miał pierwszeństwo – będzie postrzegany jako człowiek ze swojego kręgu, jako „swój”

diametralnie inaczej będzie zapewne w sytuacji, gdy znaczenie będą miały inne czynniki jeśli bowiem owa solidarność środowiskowa sprawi, że podczas rozstrzygania tych kwestii uwzględnia się jedynie fakt przynależności do grupy, to inni szybko zrozumieją zasady gry Wtedy ocena danego zjawiska będzie dokonywana nie tylko przez samego zainteresowanego, lecz także przez całe jego środowisko będzie to miało wpływ na wizerunek biznesmena i na zaufanie, jakim darzy go środowisko nie powinien on być zdziwiony reakcjami innych, gdy podejmie (w swoim przekonaniu) uzasadnioną merytorycznie decyzję lub dokona jakiegoś wyboru, a ludzie ocenią to krytycznie, uważając, że dany biznesmen sprzeniewierzył się zasadom solidarności środowiskowej nikogo to nie powinno dziwić, bo przecież każdy z nas w takich sytuacjach oczekuje tego samego i tak samo by zareagował

to, co przedstawiłem przed chwilą, należy uznać za dodatkowy argument przemawiający za tym, że należy dążyć do zdobycia zaufania środowiska i nieustannie je budować W każdej sytuacji przedsiębiorca, i to niezależnie, jaki prowadzi biznes, powinien przynajmniej zastanowić się, jakie są jego wybory i jak jego działania są postrzegane na zewnątrz, jak są oceniane z punktu widzenia powszechnie pojmowanej solidarności z grupą, z którą łączą go wspólne interesy ale też nigdy nie należy mieć wątpliwości, że na ogół konkretna osoba czy grupa będą nieco inaczej niż partnerzy patrzeć na wiele zjawisk dlatego we wszystkich sytuacjach trzeba dbać o to, by podejmowane działania były czytelne dla otoczenia należy starać się o to, by inni znali granice solidarności danego szefa firmy rodzinnej jeśli jednak będzie on przypuszczał, że wybór lub działanie mogą być mało czytelne czy też niezrozumiałe, to powinien w tego typu trudnych sytuacjach łagodzić reakcję


otoczenia jakąś formą wyjaśnienia swojego stanowiska W interesach zawsze należy starać się utrzymać opinię człowieka przewidywalnego, prawdomównego i myślącego nie tylko o uzyskaniu bezpośredniego zysku dla siebie to zaś będzie świadczyło o tym, że grono uczciwych przedsiębiorców, prowadzących działalność gospodarczą w postaci biznesu cywilizowanego i odpowiedzialnego społecznie, nieustannie się powiększa

Wielka różnorodność powiązań biznesu, odnosząca się nawet do firm rodzinnych, ze wszystkimi sferami życia społeczno gospodarczego powoduje, że liczne grupy społeczne są na wiele sposobów narażone na negatywne efekty działania rodzinnych gospodarstw domowych W rezultacie działań obronnych, podejmowanych przez te grupy, i wywieranej przez nie presji społecznej przedsiębiorstwa obarczane są coraz większym zakresem odpowiedzialności „pozaekonomicznej”, którą można nazwać odpowiedzialnością społeczną dla wielu rodzinnych i zarazem lokalnych biznesmenów jest to dodatkowe wyzwanie, któremu nie jest łatwo sprostać przy takiej filozofii myślenia trudno spodziewać się działań ukierunkowanych na środowisko i żyjących w nim ludzi oraz działań zmierzających do zdobycia przewagi konkurencyjnej trzeba jednak mieć na uwadze fakt, że etyka społecznej odpowiedzialności pełni funkcję korekcyjną, co oznacza, że jej celem jest korekta lub ograniczenie ekonomicznej racjonalizacji w obszarach, w których rynek nie działa doskonale Każdy szef firmy rodzinnej powinien rozumieć, że tworzenie korzystnego, prospołecznego wizerunku stanie się łatwiejsze, jeśli każdy przedsiębiorca będzie miał świadomość ciążącej na nim odpowiedzialności taki sposób myślenia i postępowania musi być nieobcy także innym biznesmenom, jeśli chcemy mówić o przejrzystych regułach rywalizacji

Uczciwość i zaufanie oraz społeczna odpowiedzialność muszą stać się normą dla wszystkich przedsiębiorców do przestrzegania zasad moralnych nie wystarczy lektura jednej czy kilku publikacji Konieczne jest jeszcze działanie, postrzegane jako zastosowanie teorii w praktyce, przy czym owe działania nie mogą być ukierunkowane wyłącznie na pokonanie rywala i na zdobycie silnej pozycji na rynku

nikogo nie trzeba przekonywać, że obecnie prowadzenie firm rodzinnych odbywa się w nader złożonych warunkach przez funkcjonujące układy, zawarte porozumienia, przedsiębiorca (głowa rodziny) będzie wpływać na innych lub sam będzie podlegał jakimś wpływom czy mu się to podoba, czy nie, bierze na siebie odpowiedzialność społeczną za to, co czyni a przecież działanie firmy rodzinnej to swoisty pomysł i sposób na funkcjonowanie osób sobie bliskich w dłuższej perspektywie czasowej

Jan Klimek 202

podczas prowadzenia walki konkurencyjnej każdy przedsiębiorca, także szef firmy rodzinnej, powinien przynajmniej zastanowić się nad swoimi wyborami oraz nad tym, jak jego działania ocenia się z punktu widzenia społecznej odpowiedzialności ale też nigdy nie należy mieć wątpliwości, że na ogół nie wszystko zostanie ocenione pozytywnie – będzie akceptowane przez innych taka świadomość nie powinna jednak zniechęcać do podejmowania działań prospołecznych dziś dla menedżerów, którzy powoli przestają być „przedsiębiorcami”, a stają się raczej urzędnikami, biurokratami, ludźmi dążącymi tylko do osiągnięcia sukcesu, żądnymi władzy i prestiżu, nie ma miejsca społeczna odpowiedzialność za to, co czynią i zgodnie z jakimi regułami, staje się czymś istotnym to swego rodzaju wyznacznik postrzegania przedsiębiorcy rodzinnego i zachęta do tworzenia jego pozytywnego wizerunku może mu ona też pomóc w zdobyciu przewagi konkurencyjnej

Kilkakrotnie już wspomniałem o tym, że przedsiębiorcy, nawet w skali mikro, rywalizują ze sobą to współdziałanie ma różne oblicza przy rozważaniu koncepcji społecznej odpowiedzialności warto pamiętać, że ta idea przyświeca wielu projektom przedstawianym w naukach o zarządzaniu, a dotyczącym chociażby kwestii związanych z kluczowymi kompetencjami i ze źródłami przewagi konkurencyjnej już j Kay wskazuje, że potencjalnym źródłem tej przewagi jest architektura, rozumiana jako sieć kontaktów istniejących wewnątrz (z pracownikami) i (lub) wokół firmy (z dostawcami, klientami itd ) W kontekście poruszanych zagadnień można postawić pytanie: czy społeczna odpowiedzialność biznesu rodzinnego może być postrzegana jako źródło przewagi konkurencyjnej? zanim odniosę się do postawionego przed chwilą pytania, wracam do poglądów wspomnianego już j Kaya14 Według niego architektura wewnętrzna zwiększa wartość indywidualnych wkładów pracowników poprzez zdobywanie wiedzy organizacyjnej, tworzenie etyki współdziałania oraz wdrażanie rutyny organizacyjnej, co jednocześnie umożliwia ustalenie sposobów postępowania i elastycznego reagowania na zmieniające się okoliczności oraz zapewnia swobodny przepływ informacji

architektura zewnętrzna to z kolei szereg kontraktów między podmiotami i organizacjami zewnętrznymi, na podstawie których następuje wymiana wiedzy albo określany jest czas reakcji na konkretne sygnały czy tego typu struktury mogą być źródłem przewagi konkurencyjnej? odpowiedź może być tylko jedna taka architektura firmy rodzinnej będzie korzystnie oddziaływała na budowanie przewagi konkurencyjnej wtedy, gdy wspomniane czynniki wyróżniają daną firmę w taki sposób, że inne organizacje mają trudność z jej odtworzeniem – zastosowaniem

14 j Kay, Podstawy sukcesu firmy, pWe, Warszawa 1996


u siebie – albo też nie podejmują w ogóle takich prób przytoczenie poglądów j Kaya nie zamyka oczywiście tematu dotyczącego wszystkich kwestii rzutujących na funkcjonowanie firm i na ich pozycję na rynku takich czynników jest wiele, a kwestie związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu należy postrzegać jako elementy wzmacniające inne działania jak więc postępować, aby społeczna odpowiedzialność wzmacniała pozycję przedsiębiorcy i jego firmy?

zanim odpowiem na nurtujące nas pytanie, podzielę się kilkoma refleksjami o charakterze ogólnym Współczesne warunki funkcjonowania firm rodzinnych nie są dla nich korzystne Wymagają od nich stosowania różnorodnych form i metod oddziaływania na otoczenie i umiejętnego wykorzystywania warunków, jakie ono stwarza z reguły wcześniej przyjmowane rozwiązania nie gwarantują odniesienia kolejnego sukcesu takie stanowisko nie powinno nikogo dziwić, przyszło nam bowiem funkcjonować w nader złożonych warunkach, w czasach, gdy walka konkurencyjna jest bezwzględna, a reguły jej prowadzenia ciągle się zmieniają do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej stosuje się różne sposoby praktyka wskazuje, że nie wszystkie mają wymiar w pełni etyczny jednakże każdy biznesmen, nawet ten, który prowadzi działalność w wymiarze mikro (o charakterze rodzinnym), powinien mieć świadomość, że postępowanie nie do końca uczciwe może zapewnić tylko krótkotrwały sukces jeśli przedsiębiorca chce odnosić sukcesy w dłuższym wymiarze czasowym, zdobyć i utrzymać silną pozycję na rynku, to nieodzowne jest zdobycie zaufania i kierowanie się zasadami społecznej odpowiedzialności trzeba mieć również świadomość, że przewagi konkurencyjnej nie da się zdobyć w krótkim czasie to kompleksowe podejście wymaga postrzegania wielu zjawisk w kategoriach systemowych, dotyczących m in społecznej odpowiedzialności

Jakie są narzędzia służące do prowadzenia odpowiedzialnego biznesu rodzinnego? zwłaszcza w warunkach coraz wyraźniejszego umiędzynarodowienia procesów gospodarczych i ekonomicznych lista narzędzi stosowanych w zarządzaniu, które mają ułatwiać przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności, jest obszerna i ściśle związana z kulturą organizacyjną firmy i z profilem jej działalności najczęściej prowadzi się w tym celu kampanie społeczne, czyli działania ukierunkowane na zmianę postaw lub zachowań wybranej grupy osób, za pomocą mediów jako nośnika przekazu Ważne miejsce zajmuje marketing zaangażowany społecznie (cause related marketing), którego praktycznym wymiarem jest uwzględnianie w działalności firmy rodzinnej zarówno celów marketingowych, jak i potrzeb społecznych istotną rolę odgrywają programy etyczne opracowane dla pracowników, postrzegane jako przedsięwzięcia mające na celu przekonanie pracowników (członków rodzin) firmy do poszanowania wspólnych wartości

Jan Klimek 204

W działaniach podejmowanych przez firmy rodzinne nieodzowny jest nadzór, pojmowany jako zespół mechanizmów wykorzystywanych do kontrolowania i koordynowania zachowań ma on szczególne znaczenie w przypadku analizowanych firm, ponieważ niejednokrotnie będą one musiały godzić odmienne interesy różnych udziałowców, którzy nie zawsze muszą kierować się zasadami społecznej odpowiedzialności

W konkluzji pozwalam sobie na zapis, że oprócz optymistycznych uwag, jakie wyraziłem, zasygnalizowałem też pewne niedociągnięcia niektórych przedsiębiorców, w tym także biznesmenów związanych z firmami rodzinnymi Wyrażam przekonanie, że rysy na wizerunku menedżerów wynikają z kilku powodów znaczna ich część odeszła od pierwowzoru, jakim był autentyczny przedsiębiorca Wielu z nich kieruje się asekuranctwem, oportunizmem, egoistycznym zabieganiem o własną karierę i powodzenie, nawet za cenę narażenia przedsiębiorstwa na straty, na utratę poczucia odpowiedzialności są także menedżerowie, którzy powoli przestają być przedsiębiorcami, a stają się raczej urzędnikami i biurokratami, ludźmi żądnymi władzy i prestiżu, pragnącymi za wszelką cenę odnieść sukces

Bibliografiabarwik a , Globalizacja – wyzwanie współczesnej gospodarki, w: Europa wobec wyzwań

gospodarki globalnej, red a p balcerzak i e rogalska, Wydawnictwo adam marszałek, toruń 2008

Biznes, etyka, odpowiedzialność, red W gasparski, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa 2012

chodorek m , Globalizacja i jej wpływ na proces konkurowania przedsiębiorstw, w: Determinanty konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Sposoby i warunki umacniania konkurencyjności przedsiębiorstw w perspektywie globalizacji gospodarki, red m j stankiewicz, Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu mikołaja Kopernika, toruń 2002

Człowiek i społeczeństwo w obliczu globalizacji, red e okoń horodyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu jagiellońskiego, Kraków 2007

fukuyama f , Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa–Wrocław 1997

gautschi d , Trust in Exchange: Adam Smith’s Presupposition, „ethix”, october 2002, issue 25, seattle pacific University

griffin r W , Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo naukowe pWn, Warszawa 1996


jeżak j , popczyk W , Winnicka popczyk a , Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, difin, Warszawa 2004

Kay j , Podstawy sukcesu firmy, pWe, Warszawa 1996 moczydłowska j m , Potencjał kompetencyjny pracowników jako źródło zmian w strategii

organizacji, w: Zmiany w strategiach zarządzania organizacjami, red j szabłowski, Wydawnictwo Wyższej szkoły finansów i zarządzania w białymstoku, białystok 2009

penc j , Decyzje i zmiany w organizacji. W poszukiwaniu skutecznych sposobów działania, difin, Warszawa 2007

porębski c , Czy etyka się opłaca?, Wydawnictwo znak, Kraków–Kluczbork 2000 Słownik języka polskiego, t 3, pWn, Warszawa 1981 sztompka p , Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo znak, Kraków 2002

aneks największe i najstarsze przedsiębiorstwa rodzinne na świecie 207

Joanna Kochanowska

Aneks: Największe i najstarsze przedsiębiorstwa rodzinne na świecie

W celu ukazania znaczenia i skali badań, jakie należy przeprowadzić, przeglądowi zostaną poddane największe i najstarsze przedsiębiorstwa rodzinne świata

1. Najstarsze przedsiębiorstwa na świecie

analizując różne aspekty związane z najstarszymi przedsiębiorstwami świata i uwzględniając ich rodzinny charakter, warto przyjrzeć się najstarszym firmom rodzinnym świata, a następnie porównać je z rankingiem najstarszych firm w ogóle, bez względu na ich charakter

1.1. Najstarsze przedsiębiorstwa rodzinne na świecie

Wiele firm rodzinnych potrafi przetrwać w różnych warunkach, stąd niektóre z nich mogą pochwalić się naprawdę długą tradycją poniżej zaprezentowano wykaz najstarszych firm rodzinnych

Joanna Kochanowska 208

Tabela 1. Najstarsze przedsiębiorstwa rodzinne na świecie

Nazwa firmy Branża Kraj Rok założenia

Kongō Gumi budownictwo Japonia 578

Houshi Onsen Ryokan hotelarstwo Japonia 718

Château de Goulaine winiarstwo Francja 1000

Pontificia Fonderia Marinelli odlewnia dzwonów Włochy 1000

Barone Ricasoli produkcja wina i oliwy Włochy 1141

Barovier & Toso produkcja szkła Włochy 1295

Hotel Pilgrim Haus hotelarstwo Niemcy 1304

Richard de Bas produkcja papieru Francja 1326

Torrini Firenze jubilerstwo Włochy 1369

Marchesi Antinori Srl produkcja wina Włochy 1385

Camuffo budowa statków Włochy 1438

Baronnie de Coussergues produkcja wina Francja 1494

Grazia Deruta produkcja ceramiki Włochy 1500

Fabbrica D’Armi Pietro Beretta S.p.A. produkcja broni palnej Włochy 1526

William Prym GmbH & Co. produkcja miedzi Niemcy 1530

John Brooke & Sons wyroby wełniane Wielka Brytania 1541

Touwfabriek G. van der Lee B.V. produkcja lin Holandia 1545

Codorníu produkcja wina Hiszpania 1551

Fonjallaz produkcja wina Szwajcaria 1552

Freiherr von Poschinger Glasmanufaktur produkcja szkła Niemcy 1568

Hacienda Los Lingues produkcja wina Chile 1575

Berenberg Bank bankowość Niemcy 1590

R. Durtnell & Sons budownictwo Wielka Brytania 1591

Royal Tichelaar produkcja dachówek ceramicznych Holandia 1594

Eduard Meier produkcja butów Niemcy 1596

Toraya wyroby cukiernicze Japonia przed 1600

Tissiman & Sons Ltd. sprzedaż ubrań Wielka Brytania 1601

Enshu Sado School szkoła herbaty Japonia 1602

Hacienda Alhué winnica Chile 1603

Takenaka budownictwo Japonia 1610

Mellerio dits Meller jubilerstwo Francja 1613

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The World’s Oldest Family Companies (http://www familybusinessmagazine com)

jak widać, wykaz najstarszych firm rodzinnych pokazuje dość dużą ich różnorodność, warto więc przyjrzeć się bliżej dziesięciu najstarszym z nich


1.1.1. Kongō Gumi

profesja: budownictworok założenia: 578za najstarszą firmę rodzinną uznaje się japońską firmę budowlaną Kongō

gumi działała ona nieprzerwanie przez 1428 lat, dopóki nie została przejęta przez większą firmę budowlaną (stała się jej oddziałem) nie poddała się politycznym zmianom, jakie zachodziły w kraju, ani zmianom wynikającym z postępu cywilizacyjnego czy technicznego potrafiła dostosować się do następujących w otoczeniu zmian

początki firmy sięgają 578 r W tamtym czasie książę shōtoku sprowadził z Korei południowej do japonii inżyniera, który miał zająć się budową świątyni buddyjskiej shitennoji, która istnieje do dnia dzisiejszego W taki właśnie sposób powstała firma zajmująca się na początku swego istnienia budowaniem świątyń

firma była przekazywana 40 razy z pokolenia na pokolenie jak to miało miejsce w przypadku wielu wybitnych rodzin japońskich, zięciowie często dołączali do klanu i przyjmowali nazwisko Kongō dzięki temu przez lata linia została zachowana

przez wieki firma Kongō gumi brała udział w budowie wielu znanych budynków, w tym słynnego zamku w osace z XVi w później jednak, w czasach nam bliższych, budowanie świątyń stało się mniej popularnym i dochodowym biznesem z tego powodu firma Kongō gumi zajęła się również budownictwem mieszkaniowym jak się okazało po latach, nie było to dobre posunięcie W dziedzinie budownictwa sakralnego przedsiębiorstwo Kongō gumi cieszyło się uznaniem, posiadało duże doświadczenie oraz szeroką wiedzę po wejściu na obszerny rynek mieszkaniowy firma nie była w stanie wyróżnić się spośród istniejącej już konkurencji1

Kluczem do sukcesu firmy było przede wszystkim typowo japońskie podejście do biznesu japończycy uważają, że celem równoważnym z zyskiem, a czasem nawet ważniejszym od niego, jest harmonia sektor małych i średnich przedsiębiorstw, który stanowi podstawę japońskiej gospodarki, przede wszystkim ceni sobie przestrzeganie ustanowionych zasad, a zaufanie pomiędzy współpracownikami jest ogromną wartością2

1 Najstarsze przedsiębiorstwa świata (http://biznes interia pl/news/najstarsze przedsiebiorstwaswiata,1657445)

2 Jak przetrwać 1400 lat w biznesie (http://www obserwatorfinansowy pl/forma/analizy/jakprzetrwac1400latwbiznesie/)


przez cały okres istnienia Kongō gumi dla wszystkich pracowników najistotniejsza była misja firmy Kolejni szefowie firmy traktowali cały jej dorobek jako swoiste sacrum zwracali uwagę, by w taki sam sposób pracownicy podchodzili do wizerunku firmy tradycja była dla nich najwyższą wartością

firma Kongō gumi posiadała pewne wewnętrzne, pozytywne cechy, które umożliwiły jej przetrwanie tak długiego czasu

przywołując słowa ostatniego prezesa spółki, którym był masakazu Kongo, to elastyczność w wyborze przywódców jest kluczowym czynnikiem prowadzącym do długowieczności firmy Wbrew regułom sukcesja nie zawsze przypadała najstarszemu synowi Wybierany był ten, który cechował się odpowiedzialnością oraz zdolnościami i umiejętnościami wykazywanymi w pracy, a także ten, który cieszył się dobrym zdrowiem jeśli żadnemu z synów nie udało się uzyskać poparcia rodziny, firma mogła trafić w ręce zięcia ponadto zarządzającym nie zawsze był mężczyzna Kiedy żadnemu z kandydatów płci męskiej nie udało się uzyskać aprobaty, na czele firmy stawała kobieta potrafiąca ją poprowadzić W 38 pokoleniu firmą kierowała babcia masakazu3

innym czynnikiem, który przyczynił się do przedłużenia istnienia firmy Kongō gumi, była praktyka przyjmowania przez zięciów nazwiska rodowego, co następowało w momencie, gdy rozpoczynali oni pracę w firmie to właśnie ten japoński zwyczaj pozwolił firmie nadal istnieć pod tą samą nazwą, nawet gdy nie rodził się syn w danym pokoleniu

historia Kongō gumi pokazuje nam, że w prowadzeniu firmy bardzo ważne jest łączenie elementów konserwatyzmu i elastyczności, które umożliwia utrzymanie się w jednej branży ponad 1000 lat to połączenie pozwoliło firmie przetrwać bardzo ciężkie czasy, kiedy np podczas ii wojny światowej zajęła się ona, tymczasowo, wyrobem trumien

okoliczności upadku Kongō gumi również mogą dostarczyć kilku bardzo ważnych wskazówek dla przedstawicieli innych firm rodzinnych

pomimo swojej niesamowitej historii do upadku firmy przyczyniły się zwyczajne okoliczności możemy mówić o dwóch głównych czynnikach, które do tego doprowadziły po pierwsze, w 1980 r firma mocno się zapożyczyła i zaczęła inwestować w nieruchomości po 1992 r , kiedy pękła bańka spekulacyjna w japonii, okazało się, że firma została z ogromnym kredytem po drugie, zmiany społeczne, jakie nastąpiły w japonii, przyniosły spadek popytu na usługi budowlane

3 The End of a 1,400‑ Year‑Old Business (http://www businessweek com/stories/20070416/theendofa1400yearoldbusinessbusinessweek business newsstock marketandfinancialadvice)


związane z powstawaniem nowych świątyń i na początku 1998 r firma zaczęła gwałtownie słabnąć

podsumowując wnioski wynikające z długiej działalności Kongō gumi i z jej ostatecznej porażki, można powiedzieć, że aby uniknąć podobnego upadku, należy rozwijać się zgodnie z warunkami biznesowymi panującymi na rynku, wybrać stabilny biznes i stworzyć elastyczne zasady dziedziczenia, jednak trzeba pamiętać o tym, by nie dać się ponieść tymczasowemu entuzjazmowi lekcje te są nieco sprzeczne i paradoksalne, ale jeśli trwały sukces przychodziłby każdemu z taką łatwością, to wszystkie firmy rodzinne mogłyby się poszczycić kilkusetletnią tradycją4

1.1.2. Houshi Onsen

profesja: hotelarstworok założenia: 717

po przejęciu Kongō gumi na pierwsze miejsce wysunęła się pochodząca z Komatsu na wyspie honsiu firma houshi onsen powstała ona w 717 r i od samego początku związana jest z miejscem, które znajduje się na terenach parku narodowego joshinetsu, leżącego na północny wschód od tokio

początki firmy są niemal boskie działająca od prawie 1300 lat w tej samej branży firma houshi onsen powstała po tym, jak jednemu z największych nauczycieli buddyzmu w historii japonii (był nim taicho daishi) po zapadnięciu w sen na górze hakusan objawił się duch gór, który przemówił do niego, nakazując mu odnalezienie cudownego źródła podziemnego, znajdującego się w miejscowości awazu, oddalonej o ok 24 km od podnóża góry dashi zrobił tak, jak mu bóstwo przykazało, i odnalazł cudowne miejsce, w którym odkrył gorące źródło posiadające niezwykłe właściwości okazało się, że woda w magiczny sposób przywraca zdrowie tym, którzy zaczerpnęli w niej kąpieli pogłoski o leczniczych właściwościach wody rozeszły się bardzo szybko taicho daishi polecił swojemu uczniowi, którym był garyo hoshi, wybudować uzdrowisko wokół magicznego źródła5

teraz, po niemal 1300 latach, hotel jest prowadzony już przez 46 pokolenie tej samej rodziny hoshi mimo iż wyglądem przypomina ryokan (tradycyjny japoński zajazd), hotel rozrósł się i bardzo się zmienił na przestrzeni wieków, i obecnie jest w stanie pomieścić 450 osób w 100 przestronnych pokojach jest to

4 ibidem 5 Jak długo istnieją najstarsze firmy świata? (http://www wiadomosci24 pl/artykul/jak_dlugo_ist

nieja_najstarsze_firmy_swiata_213324 html)


doskonałe miejsce do wypoczynku, zbudowane w starym japońskim stylu hotel oferuje swoim gościom kąpiele termalne i, co ciekawe, jest jednym z niewielu miejsc, w których mężczyźni i kobiety mogą razem korzystać z tej samej wanny Koszt noclegu to około 300 euro za dobę, ale właściciele nie narzekają na brak gości6 Każdy klient traktowany jest jak uprzywilejowany gość dodatkowo każdego wita się w tradycyjny, japoński sposób, czyli zaprasza się na ceremonię parzenia herbaty7

rodzina hoshi posiada tak wiele dzięki temu, że za najwyższą wartość uznaje harmonię oraz spokój, które są dla niej ważniejsze niż wszystkie pieniądze świata zengoro houshi, obecny menedżer firmy, odwołując się do ważnych dla rodziny wartości, mówi: „pilnuj ognia, ucz się od wody, współpracuj z naturą”8

na swojej stronie internetowej przedstawiciele rodziny piszą: „jesteśmy niezmiernie dumni z naszej historii, która rozciąga się na przestrzeni 1300 lat i obejmuje 46 pokoleń ta duma nie wynika z bycia najstarszym hotelem na świecie, ale z naszej determinacji, która doprowadziła do powstania houshi tak dawno temu i przy zachowaniu wielu pięknych tradycji poznaliśmy nowe sposoby działania, aby stworzyć harmonijną i niezwykłą atmosferę”9

hoshi ryokan w 1994 r został uznany przez wydawców Księgi rekordów guinnessa za najstarszy hotel na świecie10, jednak w 2011 r za najstarszy uznano hotel nisiyama onsen Keiunkan w yamanashi11

1.1.3. Château de Goulaine

profesja: winnicarok założenia: ok 1000

nie tylko firmy z japonii mogą szczycić się mianem najstarszych przedsiębiorstw rodzinnych również w europie istnieją firmy działające nieprzerwanie od kilkunastu stuleci

prawdopodobnie najstarszym przedsięwzięciem w europie, według „family business magazine”, jest winnica château de goulaine, znajdująca się w dolinie

6 informacje pochodzą ze strony houshi onsen (http://www hoshi co jp/jiten/houshi_e/home htm)

7 The 100 Oldest Companies in the World (http://www bizaims com/content/the100oldestcompanies world)

8 Jak przetrwać 1400 lat w biznesie, op cit 9 informacje pochodzą ze strony houshi onsen (http://www hoshi co jp/jiten/houshi_e/

master htm) 10 ibidem 11 Hoshi — The world’s oldest hotel (http://getaway ninemsn com au/fsasia/japan/146373/hoshi

151theworlds oldesthotel)


loary została ona założona około 1000 r w pobliżu zamku należącego do rodziny de goulaine W pierwszych latach wino wytwarzano tylko na potrzeby własne W chwili obecnej jest to słynna winnica, produkująca wyśmienite wina znane na całym świecie12

W 1788 r zamek został sprzedany bankierowi z holandii, co uratowało go w czasie rewolucji francuskiej od zagłady niespełna 100 lat później zamek został odkupiony, ponownie znalazł się w posiadaniu rodziny de goulaine i pozostaje jej własnością po dziś dzień We wnętrzach zamku zostało stworzone muzeum, a w piwnicach powstała winiarnia rodzina pełni funkcje gospodarzy i zajmuje się sprzedażą wina pochodzącego z winnic należących do zamku13

W 1957 r nieruchomość przejął robert de goulaine, który spędził tam ponad 50 lat swojego życia to on przyczynił się do przywrócenia dawnej świetności temu wspaniałemu obiektowi W 1984 r jego syn mateusz zaproponował zorganizowanie pierwszej wystawy motyli w kontynentalnej europie, która natychmiast okazała się sukcesem i zyskała uznanie nie tylko w całej francji, lecz także poza jej granicami

robert de goulaine zmarł w lutym 2010 r jego przywiązanie do dziedzictwa, determinacja wykazywana w przywracaniu dawnej świetności rodzinnym posiadłościom i talent pisarski były bardzo często przywoływane po jego odejściu obecnie rodzina wciąż z wielką pasją kontynuuje rodzinną tradycję, która trwa już ponad tysiąc lat14

1.1.4. Pontificia Fonderia Marinelli

profesja: odlewnia dzwonówrok założenia: 1000

pontificia fonderia marinelli to odlewnia dzwonów działająca w małej włoskiej miejscowości agnone, której tradycja sięga X w

bracia armando i pasquale marinelli są zarówno właścicielami, jak i osobami zarządzającymi firmą odlewnia zatrudnia ok 15 pracowników, w tym pięciu członków rodziny marinellich od zawsze prowadzona jest przez rodzinę marinellich zespół, który zajmuje się administracją i public relations, a także planowaniem produkcji oraz projektowaniem, składa się przede wszystkim z najbliższych

12 Jak długo istnieją najstarsze firmy świata?, op cit 13 informacje pochodzą ze strony zamku château de goulaine (http://www chateaudegoulaine

fr/histoireduchateau) 14 informacje pochodzą ze strony château de goulaine (http://www chateaudegoulaine fr/

lafamilledegoulaine)


członków rodziny rocznie firma produkuje ok 50 dzwonów obecnie 90 % wszystkich zleceń firmy to zamówienia złożone przez Kościół katolicki pontificia fonderia marinelli produkuje nie tylko dzwony, lecz także portale z brązu, płaskorzeźby, artefakty oraz zajmuje się renowacją dzwonów

dyrektorem firmy jest siedemdziesięcioletni pasquale marinelli, prawnik z wykształcenia możemy dowiedzieć się od niego, że dziś, tak jak to było w przeszłości, dzwony są produktami unikatowymi, przypominają bowiem dzieła sztuki nie ma też dwóch identycznych egzemplarzy mogą być piękniejsze lub mniej zachwycające, ale zawsze są wyjątkowe15

cechą specyficzną jest to, że firma nadal używa oryginalnych, stosowanych jeszcze przez założycieli technik woskowych dzwony ich produkcji znajdują się w nowym jorku, pekinie, jerozolimie, ameryce południowej i Korei oraz w wielu innych miejscach

było kilka trudnych momentów w życiu rodziny marinellich, takich jak te związane z ii wojną światową, w czasie której odlewnia musiała zawiesić działalność produkcyjną, dzwony zostały zarekwirowane, a brąz został wykorzystany do produkcji broni ponadto pałac marinellich zajęły wojska niemieckie, które w nim stacjonowały i korzystały z mebli oraz z narzędzi, a ważne dokumenty odlewni używały jako opał odzyskanie wszystkiego po wojnie było bardzo trudne, ale już w 1949 r odlewni zostało zlecone scalenie dzwonu opactwa monte cassino, zniszczonego podczas bombardowania

niestety, w 1950 r odlewnię dotknął nowy kataklizm pożar zniszczył stary budynek, co zmusiło rodzinę do budowy nowej fabryki na obrzeżach miejscowości

Wielkim wyróżnieniem, jakie spotkało rodzinę marinellich, było przyznanie jej w 1954 r przez prezydenta złotego medalu za wiekowy biznes oraz za lojalność w stosunku do państwa16

W 1997 r firma otworzyła również muzeum, w którym pracuje ettore marinelli, rzeźbiarz, brat pasquale co ciekawe, w dniu 2 listopada 2005 r bracia marinelli zaprezentowali jeden ze swoich wyrobów papieżowi benedyktowi XVi17

15 informacje pochodzą ze strony pontificia fonderia marinelli (http://www campanemarinelli com/inglese/nascita php?img=storia)

16 informacje pochodzą ze strony pontificia fonderia marinelli (http://www campanemarinelli com/italiano/nascita2 php?img=storia)

17 informacje pochodzą ze strony pontificia fonderia marinelli (http://www campanemarinelli com/inglese/storie_campane php?img=storia)


1.1.5. Barone Ricasoli

profesja: produkcja wina i oliwy z oliwekrok założenia: 1141

działająca w siennie (Włochy) firma barone ricasoli jest producentem wina i oliwy z oliwek jej nazwa związana jest z winem od 1141 r , kiedy to zamek brolio wszedł w posiadanie rodziny ricasolich firma została założona na terenie majątku rodzinnnego, który obecnie obejmuje ponad 3600 ha głównym celem rodziny jest produkcja wina, chociaż 26 akrów posiadłości jest wykorzystywanych do uprawy oliwek zamek brolio, w którym znajduje się znakomita restauracja, jest wspaniałym tłem dla winnic najważniejszym produktem winiarni, najbardziej rozpoznawalnym na świecie, jest wino najwyższej jakości – chianti classico barone ricasoli jest najstarszą winnicą we Włoszech18

baron bettino ricasoli (1809–1880), wybitny polityk, badacz i przedsiębiorca, ale także architekt i promotor najbardziej znanego na świecie wina, rozpoczął produkcję najwyższej jakości wina chianti już w wieku dwudziestu lat dał on impuls do rozwoju dróg i kolei był też mądrym człowiekiem, odznaczającym się dalekowzrocznością w dziedzinie marketingu i pozycjonowania win brolio na rynku międzynarodowym19

W 1867 r wino produkowane przez rodzinę ricasolich zdobyło pierwszy złoty medal na międzynarodowej Wystawie w paryżu

W latach 90 XX w , po ponad dwóch dekadach korporacyjnej własności, 32 baron brolio, francesco ricasoli, odzyskał kontrolę nad rodzinną winnicą przejął on interes i kontynuując tradycję poprzednich pokoleń, zajął się prowadzeniem winnicy, po czym doprowadził do podniesienia jakości i do odnowienia charakteru wielkich win brolio, które przesiąknięte są unikalnymi cechami ziemi i jej historią od 1993 r firma jest prowadzona przez niego20

W ciągu ostatniej dekady rodzina ricasolich zainwestowała w przesadzanie większości swoich winnic skupiła się na zwiększeniu plonów, modernizacji technik oraz na inwestycjach w nowoczesny sprzęt do produkcji wina dziś baron ricasoli posiada największą posiadłość w rejonie chianti classico

18 informacje pochodzą ze strony barone ricasoli (http://www ricasoli it/the ricasolis and chianti classico/)

19 ibidem 20 ibidem


1.1.6. Barovier & Toso

profesja: produkcja szkła i wyrobów szklanychrok założenia: 1295

firma została założona przez rodzinę barovierów na wyspie murano we Włoszech w 1295 r barovier & toso to firma, która specjalizuje się w produkcji szkła, zwłaszcza szklanek, żyrandoli, kinkietów i innych elementów dekoracyjnych W 1936 r rodzina barovierów rozpoczęła współpracę z rodziną tosów, która również prowadziła renomowaną firmę zajmującą się produkcją szkła oraz wyrobów szklanych21

barovier & toso jest wenecką firmą z powołania, która specjalizuje się w tworzeniu oświetlenia dekoracyjnego ze szkła murano Wszystkie produkty charakteryzują się własnym, niepowtarzalnym stylem rozwiązania oświetleniowe mają nie tylko zapewnić światło czy stanowić element dekoracji pomieszczenia, lecz także tworzyć emocje, przekazywać pozytywną energię, co powoduje, iż każdy pokój staje się dzięki nim wyjątkową, unikalną przestrzenią

szkło z murano pomaga umacniać tradycję, z której rodzina zawsze była dumna tradycja służy jej do przedstawienia oryginalnych pomysłów i innowacyjnych rozwiązań

jeśli projekt wymaga specjalnie zaprojektowanego rozwiązania oświetleniowego, firma barovier & toso zapewnia profesjonalne wsparcie na wczesnym etapie prac poprzez analizę potrzeb klienta i projektowanie Wszystkie rozwiązania są zupełnie wyjątkowe i oryginalne dzięki swemu doświadczeniu i przy wsparciu zespołu projektowego i technicznego zapewnia specjalną usługę dla klientów biznesowych, którzy chcą korzystać z unikatowych rozwiązań dekoracyjnych w swoich projektach22

obsługa klienta, wsparcie oferowane przez firmę i jej współpraca ze wszystkimi zainteresowanymi podmiotami w sektorze, na wszystkich etapach rozwoju i realizacji projektu, to cechy charakterystyczne firmy, świadczące o sposobie jej działania

jej rozwiązania oświetleniowe zostały wybrane przez jednych z najważniejszych projektantów towarów luksusowych i mody (takich jak louis Vuitton, dolce & gabbana, cartier, jaeger lecoultre) dzięki tym rozwiązaniom ich salony na całym świecie stały się szczególne i niepowtarzalne firma regularnie współpracuje

21 informacje pochodzą ze strony barovier & toso (http://www barovier com/media/docs/il_segno_della_storia pdf)

22 informacje pochodzą ze strony barovier & toso (http://www barovier com/it/progetti/sviluppo/)


z głównymi światowymi sieciami hotelowymi (four seasons, marriot, hyatt, ritz carlton) oraz z najbardziej znanymi architektami wnętrz23

firma barovier & toso eksportuje 80 % swojej produkcji, dostosowując się do wymagań kupujących i spełniając wszystkie konieczne normy w krajach, w których działa na całym świecie znaki towarowe barovier & toso są zarejestrowane i zastrzeżone w celu zapewnienia ochrony klientom i firmie

1.1.7. Hotel Pilgrim Haus

profesja: hotelarstworok założenia: 1304

hotel pilgrim haus został założony w 1304 r przez rodzinę andernachów w mieście soest, leżącym około 110 km na północ od frankfurtu

ten budynek, położony w sercu starego hanzeatyckiego miasta, to coś więcej niż 700 lat działalności gastronomicznej hotel pilgrim to piękny dom z charakterem i niepowtarzalną atmosferą zauważalne ciepło wypełniające wnętrza i profesjonalna, miła obsługa to tylko mała część tego, czego można oczekiwać po przybyciu do tych historycznych murów

W foyer i w restauracji widoczne są tablice i pamiątki oraz stare cegły, z których zostały zbudowane mury, przypominające o czasach, w których rozpoczęła się działalność hotelu

pokoje hotelowe są odnowione, dobrze wyposażone, zapewniają zatem gościom komfortowy pobyt oferują też im nowoczesne udogodnienia, są dostosowane do indywidualnych potrzeb i panuje w nich niezwykła atmosfera

Kronika:1294 r – rozpoczęcie budowy;•2 12 1304 r – uroczyste otwarcie;•1613 r – sprzedaż pilgrim haus Thomasowi merckelbachowi;•1766 r – dom należy do rodziny böddeckerów, działa jako karczma;•1868 r – sprzedaż pilgrim haus frederickowi andernachowi;•1900 r – pierwsza rozbudowa hotelu;•1924 r – budowa ogrodu zimowego;•1986 r – górnych pięter w pokojach hotelowych;•2008 r – sprzedaż pilgrim haus rodzinie becków;•2009 r – rozbudowa hotelu o kolejne pokoje• 24

23 informacje pochodzą ze strony barovier & toso (http://www barovier com/it/azienda/mission/) 24 informacje pochodzą ze strony hotel pilgrim haus (www pilgrimhaus de)


1.1.8. Richard de Bas

profesja: produkcja papierurok założenia: 1326

richard de bas jest firmą produkującą wysokiej jakości papier blisko d’ambert, w malowniczej dolinie laga, w małej wiosce znajduje się

ostatnia papiernia w owernii, działająca od momentu jej powstania dziś stanowi dziedzictwo historyczne tego regionu

region ten jako jeden z pierwszych we francji zaczął na początku XiV w produkować papier

Wszystko zaczęło się w 1326 r , kiedy montgolfier malmenaide i falguerole po powrocie z krucjat zaczęli posługiwać się techniką wykorzystywania energii wodnej, której nauczyli się od arabów młynów było w okolicy tak wiele, że historia papieru we francji jest ściśle związana z regionem d’ambert

działający już w 1463 r młyn kupił antoine richard, który nadał mu swoje imię produkcja trwała bez przerwy aż do 1937 r , kiedy zmarł ostatni z papierników dopiero w 1942 r drzwi młyna zostały ponownie otwarte

marius peraudeau, który odkrył młyn i którego urzekło piękno tego miejsca, bardzo szybko poznał wartość rzeczy, które tam odnalazł miejsce było porzucone znajdowały się tam meble, narzędzia, ale nic nie działało proces przywracania młyna do stanu świetności był, jego zdaniem, konieczny, ale bardzo trudny zakochany w papierze peraudeau zatrudniał ludzi, obiecując ożywienie tradycji i dziedzictwa przemysłowego regionu

jego zamiłowanie do papieru i jego historii, podzielane przez wielu artystów, którzy przyczynili się do renomy młyna, jest bardzo widoczne peraudeau nie tylko stworzył pierwsze żywe muzeum we francji, lecz także założył stowarzyszenie przyjaciół papieru i grafiki, którego zadaniem, oprócz wzbogacenia zbiorów muzeum, jest wspieranie rozwoju wszystkich dziedzin, które mogą przyczynić się do lepszego poznania bardzo bogatej historii przemysłu papierniczego, dzięki któremu nasza cywilizacja może się rozwijać

W odrestaurowanych, typowych wnętrzach młyna możemy poznać historię produkcji papieru jednocześnie firma oferuje praktyczne warsztaty dla początkujących „papier rodzi się na twoich oczach, jak we wczesnych dniach przemysłu” przedstawione są tam sceny z życia wielkich papierników XV w muzeum posiada dużo maszyn, takich jak prasy z XiX w


jeden z pokoi jest poświęcony wynalazcy papieru, którym miał być tsai loun hall inny natomiast poświęcony jest ostatniemu właścicielowi, który zajmował się młynem w 1937 r możemy znaleźć tam oryginalne meble z tego okresu25

dziś moulin richard de bas nadal działa i produkuje około 200–300 arkuszy papieru dziennie dla wydawców, artystów i miłośników pięknego papieru firma zapewniła wiele miejsc pracy, dzięki czemu posiada bardzo dobrą reputację

firma dostarczyła papier między innymi do limitowanej edycji dzieł braque’a i picassa26

1.1.9. Torrini Firenze

profesja: złotnictworok założenia: 1369

historia tej firmy jest ściśle związana z symbolem rozpoczyna się w 1369 r , gdy jacopus torrini rejestruje znak towarowy w cechu kowali i płatnerzy we florencji

jego znak ma wyraźny związek z długą tradycją rodziny złotników znak, który został utrzymany przez ponad sześć wieków, składa się z czterolistnej koniczyny i ostrogi czterolistna koniczyna jest symbolem szczęścia, którego potrzebuje nowe przedsięwzięcie, ostroga zaś oznacza oryginalną jednostkę rzemiosło złotnicze jest działalnością, która wymaga nie tylko pomysłowości i umiejętności, lecz także wyobraźni te tajemnice przekazywane są w firmie od pokoleń, z ojca na syna

znany w dzisiejszych czasach znak handlowy jacopo torrini jest nadal przechowywany w archiwum państwowym

torrini jest częścią kultury pracy, sposobem na życie historia linii torrini lub casato orafo torrini sięga XiV w , kiedy pewien jacopo, pochodzący z wioski scarperia, zarejestrował swój znak rozpoznawczy we florencji scarperia to historyczna wieś w rejonie mugello, położona w północno wschodniej części florencji, gdzie swoje początki miała również rodzina medyceuszów florencja była przeznaczeniem jacopusa torriniego, który zdecydował się odejść ze swojej rodzinnej wsi i tworzyć broń dla florenckich rycerzy później warsztat torriniego przekształcony został w zakład złotniczy27

25 Auvernia. El queso Fourme d´Ambert AOC/AOP y la artesanía del papel (http://votravia com/?p=440)

26 informacje pochodzą ze strony richard de bas (http://www richarddebas fr/brochure_pdf pdf)

27 informacje pochodzą ze strony torrini firenze (http://www torrini1369 com/history/en/index php)


jednym z najcenniejszych dzieł rodziny jest jej tajemnicza metoda produkcji, zwana „oro nativo” odnosi się ona do procesu pracy nad złotem, przy zachowaniu jego najbardziej naturalnego koloru28

Wśród dzieł rodziny znajdują się przedmioty, które silnie wyrażają swoją tożsamość przekazują doznania, ukazując historię miejsc i ludzi

Włoskie produkty są wynikiem pracy artystów rzemieślników: każdy woreczek, każdy element srebrnej zastawy, każda kamizelka, każdy klejnot lub ornament opowiada własną historię dzięki pracy ludzi, którzy z surowca tworzą takie przedmioty za pomocą technik przekazywanych sobie z pokolenia na pokolenie

doskonałe włoskie produkty noszące znak towarowy torrini 1369 są znane i oferowane na rynku międzynarodowym znak towarowy, który ma ponad 600 lat, jest ściśle chroniony przez rodzinę torrinich zawsze przyznawany jest wyłącznie na zasadach licencjonowania i nie jest związany wyłącznie z działalnością zarobkową29

1.1.10. Marchesi Antinori Srl

profesja: produkcja winarok założenia: 1385

marchesi antinori to firma zajmująca się produkcją wina została założona we florencji w 1385 r i jest obecnie prowadzona przez przedstawicieli 19 pokolenia rodziny

odkąd giovanni di piero antinori stał się członkiem arte fiorentina (gildii winiarzy z florencji), jego rodzina zaangażowała się w produkcję i przyczyniła się do powstania wysokiej jakości wina30 przez cały ten czas rodzina zarządza firmą bezpośrednio i choć nie boi się podejmować odważnych, czasem innowacyjnych decyzji, zawsze wykazuje szacunek dla tradycji i dla obszaru, w którym funkcjonuje

dziś firmę prowadzi piero antinori marquis, któremu pomagają jego trzy córki: albiera, allegra i alessia są one bezpośrednio zaangażowane w pracę w firmie, ale także zajmują się domem tradycja, pasja i intuicja to trzy zasady, które sprawiły, że firma marchesi antinori stała się liderem w zakresie produkcji wina we Włoszech

Każdy rocznik wina, każdy odrębny obszar, a także każdy pomysł, który ma być zrealizowany, jest nowym początkiem, nowym poszukiwaniem wyższych

28 The 100 oldest companies in the world, op cit 29 informacje pochodzą ze strony torrini firenze (http://www torrini1369 com/trademark/en/

index php) 30 The 100 oldest companies in the world, op cit


standardów jakości marquis piero antinori lubi powtarzać: „starożytne korzenie odgrywają ważną rolę w naszej pracy ale nigdy nie było ograniczeń dla naszego innowacyjnego ducha”31

pasją członków firmy marchesi antinori jest winiarstwo, a zamiłowanie to widoczne jest w ciągłym poszukiwaniu nawet najmniejszych obszarów w celu poprawy jakości wina z tego powodu ciągłe eksperymenty pozwalają firmie iść naprzód i rozwijać swoją działalność pracownicy firmy poszukują nowych szczepów i odmian winorośli, zarówno lokalnych, jak i międzynarodowych, eksperymentują przy technikach uprawy, nowoczesnych i tradycyjnych metodach fermentacji, wypróbowują różne gatunki dębu i rozmiary beczek, a także prowadzą eksperymenty związane z różnym czasem starzenia się, zanim wydadzą wino w wersji butelkowanej, przeznaczonej do sprzedaży

„pokazaliśmy w ciągu roku, że w toskanii i w Umbrii była możliwość produkowania doskonałych win, powszechnie uznanych na arenie międzynarodowej, które pokazały klasę, zachowując swój pierwotny, oryginalny charakter”32

misja firmy wpływa na jej działalność, wyraża potrzebę wykorzystania szerokiego potencjału winnic i połączenia nowych odkryć i smaków z tradycyjnym dziedzictwem toskańskiego wina dziedzictwo obejmuje tradycję, kulturę, rolnictwo, sztukę i literaturę, które stanowią tożsamość firmy marchesi antinori i kształtują jej zasadniczy toskański charakter

rodzina antinorich należy do premium familiae Vini – nieformalnego stowarzyszenia winiarni, należących do rodzin stowarzyszenie pfV wykracza poza granice geograficzne i kieruje się jednoczącą rodziny zasadą, głoszącą, że do posiadania winnic i produkcji wina dochodzi się z czasem33 posiadanie i prowadzenie winnic to nie biznes dla niecierpliwych lub dla tych, którzy chcą szybko zdobyć dużą ilość pieniędzy potrzeba wiele cierpliwości i zamiłowania, aby doczekać się chwili, gdy winorośl odpowiednio dojrzeje, a wyprodukowane z niej wino będzie wystarczająco dobre, by znalazło się na rynku

od 623 lat kolejne pokolenia rodziny antinorich utrzymują rodzinny biznes pomimo wojny, zarazy, intryg politycznych i zmieniających się gustów konsumentów drzewo genealogiczne pokazuje rodzinę antinorich, która nie tylko zajmowała się produkcją wina, lecz także wpływała na każdy aspekt włoskiego życia34

31 informacje pochodzą ze strony marchesi antinori srl (http://www antinori it/en/26 generazioni/family)

32 ibidem 33 informacje pochodzą ze strony marchesi antinori srl (http://www antinori it/en/26 generazioni/

history) 34 Antinori: Keeping It All In The Family (http://www cbsnews com/830118560_1624514254

html?pagenum=2&tag=contentmain;contentbody)


przez sześć wieków imperium rodziny antinorich przekazywane było z ojca na syna ale nie posiadając męskiego potomka marquis piero antinori, zdecydował się kilka lat temu odsprzedać istotną część firmy brytyjskiemu przedsiębiorstwu Whitbread „to był okres, kiedy nie byłem do końca pewien, czy moje córki będą zainteresowane prowadzeniem winiarni, czy zaangażują się w prowadzenie rodzinnej działalności dla mnie był to sposób na zagwarantowanie firmie ciągłości”35

jednak bardzo szybko okazało się, że córki są zaangażowane w prowadzenie rodzinnego interesu i piero antinori postanowił odkupić udziały, dzięki czemu znów cała firma należy do rodziny antinorich

Wytworność jest cechą pałacu antinorich – rodzinnego domu we florencji ponieważ rodzinne produkty muszą być często badane, aby zapewnić jakość, każdy obiad w pałacu jest swoistym lunchem biznesowym marquis, jego żona francesca, ich córki i zięciowie, a także wnuki, uczestniczą w takich spotkaniach i to jest czas, kiedy mogą porozmawiać o wszystkich ważnych sprawach dotyczących firmy pałac należy do rodziny od 1506 r i jest zarówno siedzibą firmy, jak i miejscem zamieszkania rodziny

Kiedy któryś z członków rodziny antinorich potrzebuje odpocząć, poszukać pociechy lub miejsca do spokojnej kontemplacji, opuszcza pałac i w ciągu kilku minut może dotrzeć do capella antinori, rodzinnej kaplicy, w której znajduje się grób alessandra antinoriego, jednego z założycieli dynastii

zdarzyło się kiedyś, że ktoś chciał odkupić winnice od rodziny antinorich, ale wszyscy jej członkowie zgodnie odmówili zgodnie z wyznawaną przez rodzinę zasadą, jeśli firma była wystarczająco dobra w 1385 r , to jest wystarczająco dobra i dzisiaj rodzina antinorich chce utrzymać status firmy rodzinnej za wszelką cenę, ma bowiem świadomość, że jest to dla niej najlepsze rozwiązanie36

analizując same przypadki, nie można jednoznacznie stwierdzić, co jest powodem długowieczności firm Widać jednak, iż poza rodzinnym charakterem nie ma wielu elementów łączących przedstawioną grupę przedsiębiorstw – działają one w różnych branżach oraz obszarach geograficznych trzeba podkreślić, że firmy szczycące się długą tradycją nie działają przede wszystkim dla krótkookresowego zysku, ale koncentrują się na długookresowym budowaniu wartości, co jest cechą charakterystyczną firm rodzinnych jednak dla wnioskowania na ten temat niezbędne jest prowadzenie dalszych badań

35 ibidem 36 ibidem


1.2. Najstarsze przedsiębiorstwa na świecie – bez względu na ich charakter

mając na uwadze przedstawione powyżej obserwacje, warto przyjrzeć się najstarszym przedsiębiorstwom świata, bez względu na ich charakter

Tabela 2. Najstarsze przedsiębiorstwa na świecie

Lp. Rok założenia Nazwa firmy Kraj Branża Rodzinna

(tak/nie)

1 578 Kongō Gumi Japonia Budownictwo tak

2 717–718 Hoshi Ryokan Japonia Hotel tak

3 771 Genda Shigyo Japonia Produkcja toreb papierowych nie

4 803 Stiftskeller St. Peter Austria Restauracja nie

5 862 Staffelter Hof Niemcy Winnica nie

6 885 Tanaka‑Iga Japonia Dewocjonalia nie

7 886 Royal Mint Wielka Brytania Wybijanie monet nie

8 953 The Bingley Arms Wielka Brytania Pub nie

9 970 Nakamura Syaji Japonia Budownictwo nie

10 1000 Château de Goulaine Francja Winnica tak

11 1000 Marinelli Bell Foundry Włochy Huta tak

12 1009 Sakan Ryokan Japonia Hotel nie

13 1024 Shumiya Japonia Dewocjonalia nie

14 1040 Weihenstephan Niemcy Browar nie

15 1050 Weltenburger Niemcy Browar nie

16 1068 Otterton Mill Wielka Brytania Młyn nie

17 1074 Affligem Brewery Belgia Browar nie

18 1074 Benediktinerstift Admont Austria Tartak nie

19 1075 Takahan Ryokan Japonia Hotel nie

20 1100 Schloss Johannisberg Niemcy Winnica nie

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The 100 Oldest Companies in the Word (http://www bizaims com/content/the100oldest companies world)

na uwagę w powyższym zestawieniu zasługuje fakt, iż 20 % najstarszych przedsiębiorstw na świecie, przedstawionych w tym wykazie, to firmy rodzinne przedsiębiorstwa rodzinne są wiec istotną grupą firm, które wykazują się stabilnym rozwojem analizując powyższe przypadki, widać jednak istotne różnice występujące wewnątrz tej grupy Ważne jest więc prowadzenie dalszych badań nad przedsiębiorstwami rodzinnymi, a o ich istocie stanowi rola, jaką w czasach obecnego kryzysu odgrywają stabilne przedsiębiorstwa


2. Największe przedsiębiorstwa na świecieanalizując problematykę dotyczącą największych przedsiębiorstw świata

w kontekście przedsiębiorstw rodzinnych, warto porównać dwa zestawienia – to, które dotyczy przedsiębiorstw rodzinnych, i to, które odnosi się do największych przedsiębiorstw, bez względu na ich charakter

2.1. Największe przedsiębiorstwa rodzinne na świecie

firmy rodzinne należą do czołówki światowych firm Warto przyjrzeć się informacjom o największych firmach rodzinnych na świecie ze względu na opisane powyżej problemy definicyjne stworzenie rankingu jest stosunkowo dużym wyzwaniem Uwzględniona jest w nim przez autorów każda firma, na którą rodzina wywiera znaczący wpływ swoją obecnością Wpływ ten polega albo na posiadaniu udziałów, albo na zarządzaniu, choć nie zawsze występują oba te warunki, które zgodnie z najczęściej przyjmowaną definicją powinny być spełnione łącznie37

Tabela 3. Największe firmy rodzinne na świecie

Lp. Nazwa Rodzina założycieli Kraj Działalność Rok

założenia

Przychody w mld USD

(rok)

Zatrudnienie w tys.(rok)

1 *Wal‑Mart Stores Inc. (1) Walton USA sieć sklepów

dyskontowych 1962 378,790 2 100,000

2 *Toyota Motor Corp. (NR) Toyoda Japonia przemysł

motoryzacyjny 1937 262,390 316,121

3 *Ford Motor Co. (2) Ford USA przemysł

motoryzacyjny 1903 172,450 246,000

4 Koch Industries (12) Koch USA ropa, gaz,

rolnictwo etc. 1918 110,000 80,000

5 Samsung Group (3) Lee Korea

Południowa konglomerat 1938 105,206 263,000

6 *ArcelorMittal (NR) Mittal Luksemburg stal 2006 105,200 320,000

7 *Banco Santander (14) Botín Hiszpania bankowość 1857 89,295 129,800

8 *PSA Peugeot Citroën S.A. (8) Peugeot Francja przemysł

motoryzacyjny 1976 89,222 211,700

9 Cargill Inc. (9) Cargill, MacMillan USA handel

międzynarodowy 1865 88,266 158,000

10 SK Group (NR) Chey Korea Południowa

energia i telekomunikacja 1953 88,000 30,000

11 *Fiat S.p.A. (6) Agnelli Włochy przemysł motoryzacyjny 1899 86,112 172,012

37 informacje pochodzą ze strony: http://cojoweb com/refcompanies worldslargest html


Lp. Nazwa Rodzina założycieli Kraj Działalność Rok

założenia

Przychody w mld USD

(rok)

Zatrudnienie w tys.(rok)

12 *LG Group (4) Koo, Huh Korea Południowa konglomerat 1947 82,965 160,000

13

*BMW (Bayerische

Motoren Werke AG) (10)

Quandt Niemcy przemysł motoryzacyjny 1913 82,458 107,539

14 *Hyundai Motor (11) Chung Korea

Południowaprzemysł

motoryzacyjny 1967 74,334 74,900

15 Robert Bosch GmbH (13) Bosch Niemcy

przemysł motoryzacyjny

(części samochodowe)

1886 68,178 271,000

16 *A.P. Moller ‑Marsk A/S (NR) Moller Dania

transport, energia, handel

detaliczny1904 55,049 117,319

17 Groupe Auchan S.A. (16) Mulliez Francja handel detaliczny 1997 54,041 186,443

18 ALDI Group (15) Albrecht Niemcy handel żywnością 1974 48,000

19 *Bouygues S.A. (25) Bouygues Francja handel detaliczny 1952 43,587 137,500

20 Franz Haniel & Cie. GmbH (NR) Haniel Niemcy konglomerat 1756 43,424 56,261

21 *Koç Holding A.S. (104) Koç Turcja konglomerat 1963 42,571 84,687

22 *Roche Holding Ltd. (26)

Oeri, Hoffmann Szwajcaria przemysł

farmaceutyczny 1896 40,948 78,604

23 Carlson Cos. (212) Carlson USA

hotelarstwo, gastronomia,

turystyka1938 39,800 160,000

24 *Novartis AG (23) Landolt Szwajcaria opieka zdrowotna 1996 38,947 98,200

25 *J Sainsbury (20) Sainsbury Wielka Brytania

handel detaliczny artykułami

spożywczymi1869 35,569 151,000

26 *Ingram Micro Inc. (208) Ingram USA

sprzedaż hurtowa produktów

komputerowych1996 35,047 15,000

27 *Reliance Indu‑stries Ltd. (63) Ambani Indie przemysł

chemiczny 1973 34,000 38,731

28 Tengelmann Group (19) Haub Niemcy sprzedaż

detaliczna 1899 33,465 151,753

29 *News Corp. (30) Murdoch Australia, USA media 1923 32,996 53,000

30 *Comcast Corp. (46) Roberts USA operator telewizji

kablowej 1961 30,895 100,000

* akcje tych firm dostępne są w obrocie publicznym W nawiasach podane jest miejsce w rankingu z 2004 r (nr) oznacza, że firma nie była wówczas sklasyfikowana

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The world’s largest family businesses (http://www familybusinessmagazine com/)


najwięcej firm w tym zestawieniu pochodzi z Usa (8), gdzie znajdują się również najprężniejsze ośrodki wspierające przedsiębiorczość rodzinną Kolejne miejsca zajmują niemcy (5) i Korea południowa (4) jak widać, firmy rodzinne odnoszą sukcesy na wszystkich kontynentach

Warto przyjrzeć się bliżej tym największym przedsiębiorstwom

2.1.1. Wal‑Mart Stores, Inc.

początki istnienia tej firmy datuje się na lata 60 XX w podstawą działalności firmy jest strategia sama Waltona, która z kolei opiera się na zasadzie: „Wszędzie najniższe ceny”

Walmart został założony w lipcu 1962 r , gdy firma otworzyła w rogers pierwszy sklep do 1967 r rodzina posiadała już 24 sklepy, zapewniające przychody o wartości 12,7 mln Usd rodzina dążyła do dalszego rozwoju, więc 31 października 1969 r zarejestrowana została firma Walmart stores, inc akcje spółki wprowadzone zostały do obrotu publicznego na rynku otc w 1970 r Kurs akcji pierwszego dnia notowań wyniósł 16,5 Usd już 2 lata później akcje zaczęły być notowane na nowojorskiej giełdzie W tym czasie sieć miała już 51 sklepów, a sprzedaż przynosiła 78 mln Usd następne dziesięciolecie upłynęło pod znakiem rozwoju geograficznego i dywersyfikacji W 1980 r wartość obrotów firmy przekroczyła 1 mld Usd, a sieć posiadała 276 sklepów i zatrudniała 21 tys pracowników firma kontynuowała swój rozwój i w 2002 r po raz pierwszy udało się jej znaleźć na szczycie rankingu fortune 500

z jednego sklepu działającego w arkansas założyciele firmy, czyli sam Walton i jego młodszy brat james l , zbudowali Walmart i stworzyli z niego jedną z największych firm handlowych na świecie (większą niż sears, Kmart i jc penney łącznie) W kwietniu 2007 r w wieku 87 lat zmarła helen robson Walton, żona założyciela sama zgodnie z jej wolą udziały, które do niej należały, są stopniowo przekazywane na cele charytatywne z tego powodu do 33 % ma zmniejszyć się udział akcji pozostający w rękach rodziny syn sama, robson, pozostaje nadal przewodniczącym spółki

firma Walmart stores, inc (nyse: Wmt) każdego tygodnia obsługuje ponad 200 mln klientów detalicznych aby było to możliwe, firma w 10 000 sklepów działających w 27 krajach zatrudnia ponad 2,2 mln pracowników założeniem sama Waltona, kiedy otwierał drzwi do pierwszego swojego sklepu, było pomóc ludziom zaoszczędzić pieniądze, by żyło się im lepiej dla przedstawicieli Walmartu źródłem sukcesu są ich klienci, którzy wierzą, że w tych sklepach każdego dnia


znajdą produkty po najniższej cenie priorytetami w zakresie finansowym dla tej firmy są: wzrost, a także obroty oraz zysk, które stale udaje im się zwiększać

założyciel firmy sam Walton zmarł w 1992 r (krótko po otrzymaniu medalu Wolności), ale jego spuścizna jest wciąż żywa do dnia dzisiejszego Walmart pozostaje liderem w branży detalicznej następcy nie tylko realizują nadal jego strategię, lecz także zamierzają rozszerzyć działalność, poprawić obsługę klientów, a przy tym kierują się zasadami odpowiedzialności społecznej – stąd wynika działalność Walmart foundation38

2.1.2. Toyota Motor Corporation

firma ta rozpoczęła swoją działalność już w XiX w ciekawe jest to, że jej początki związane były z inną branżą – tekstylną twórcami toyoty byli sakichi toyoda (wynalazca w przemyśle tekstylnym) oraz jego syn Kiichiro zaczynali oni w 1885 r od przedsiębiorstwa tekstylnego sakichi toyoda (założyciel firmy) wprowadził autorskie rozwiązania, które przyczyniły się do opracowania w 1935 r (pięć lat po jego śmierci) słynnych „maksym toyody”

już w 1930 r Kiichiro toyoda rozpoczął pracę nad pierwszym silnikiem benzynowym celem toyody było stworzenie pojazdu, który mógłby kupić masowy odbiorca, czyli pojazdu z silnikiem o pojemności 3000 cm3, konkurencyjnego wobec forda czy chevroleta We wrześniu 1933 r w zakładach tkackich toyody otworzono wydział samochodów W maju 1935 r fabrykę opuścił pierwszy model a1 z silnikiem typu a – pierwszy prototyp toyoty początkowo firma skupiła się na produkcji pojazdów ciężarowych i autobusów, lecz nadal trwały prace nad dalszym udoskonaleniem pojazdu osobowego toyoty

fabryka zlokalizowana była początkowo w Karaya po 1936 r Kiichiro toyoda zakupił ziemię w Koromocho to właśnie tam, na terenie liczącym 2 mln m2, w 1959 r wybudowano toyota city Wydział samochodowy stale się rozwijał i zdecydowano o rozbudowie fabryki, nastawionej na masową produkcję aut W marcu 1937 r zarząd spółki uchwalił powstanie nowej firmy z siedzibą w Koromo toyota motor co ltd rozpoczęła swoją działalność 25 sierpnia 1937 r budowa fabryki w Koromo (obecna fabryka honsha) rozpoczęta została we wrześniu 1937 r i została ukończona rok później otwarcie fabryki to data rozpoczęcia działalności handlowej spółki toyota motor corporation (tmc) tmc szybko stała

38 informacje pochodzą ze strony Walmart (http://walmartstores com oraz http://corporate walmart com)


się prężnie działającą firmą W 1945 r jej kapitał wynosił 91,5 mln jenów i była ona właścicielem 6 fabryk produkcyjnych (w tym trzech lotniczych) jednakże w roku, w którym spółka wyprodukowała 3275 ciężarówek, linii produkcyjnej nie opuścił żaden samochód osobowy

firma rozwijała się bardzo dynamicznie, stawiając na nowoczesność nie tylko w technologii, lecz także w podejściu do zarządzania W 1938 r wprowadzono w pełnym wymiarze system Just‑in‑time mimo wielu dobrych decyzji firma została poddana ciężkiej próbie model sa nie cieszył się popularnością, a zyski spółki szybko malały na rynku panowała inflacja, firma zaś popadała w coraz większe długi niezbędne były nakłady na inwestycje jednocześnie toyota kontynuowała politykę niezwalniania personelu, choć często zdarzało się, że przeciągała się wypłata wynagrodzenia dla pracowników szczyt kryzysu finansowego nastąpił w 1950 r , kiedy 2146 pracowników zwolniło się na własne życzenie Wtedy to taizo ishida objął stanowisko prezesa stojącej na krawędzi bankructwa firmy zmiana na stanowisku prezesa zbiegła się z poprawą ogólnej sytuacji gospodarczej firma znów zanotowała zyski, pojawiały się też zamówienia na eksport

jednak prawdziwym przełomem w historii marki okazało się wprowadzenie do sprzedaży w 1966 r modelu corolla (seria e10) już pierwsza generacja tego modelu potwierdziła aspirację toyoty do rywalizacji z czołowymi producentami na całym świecie, przy czym firma pamiętała o sztandarowych zasadach wprowadzonych jeszcze przez swoich założycieli handlowy sukces corolli (dziesięć generacji i 30 mln sprzedanych egzemplarzy) sprawił, że klienci na całym świecie zaczęli kupować samochody marki toyota

pod koniec lat 90 toyota sprzedawała w europie już ponad 4,5 mln samochodów firma odnalazła wówczas kolejną niszę – samochody ekologiczne początkiem był hybrydowy prius z silnikami: spalinowym 1 5 l i 58 Km oraz elektrycznym o mocy 40 Km Według prognoz na najbliższy rok bilans wyniesie ponad 10 mln sprzedanych samochodów

W styczniu 2009 r prezesem firmy został akio toyoda, wnuk założyciela Kiichiry toyody, po tym jak w latach 1995–2008 firma była zarządzana przez menedżerów spoza rodziny

toyota ogłosiła swoisty katalog zasad, odwołań do wartości oraz wytycznych w zakresie postępowania, zwany „drogą toyoty”, przeznaczony dla wszystkich swoich pracowników jest on odzwierciedleniem głównych filarów, na których zbudowano sukces tą drogą firma podąża do dziś39

39 informacje pochodzą ze strony toyota (http://www toyota com/)


2.1.3. Ford Motor Company

firma ford motor company rozpoczęła swoją działalność w 1903 r Współzałożyciel, od którego nazwiska pochodzi nazwa firmy, henry ford, właściciel 25,5 % akcji, został wiceprezesem i objął stanowisko głównego inżyniera zakłady forda mieściły się przy mack avenue w detroit W tamtym czasie produkowano w nich jedynie kilka samochodów dziennie pierwszy samochód, który powstał w zakładach forda, sprzedano 23 lipca 1903 r henry ford został prezesem i przejął kontrolny pakiet akcji w 1906 r było to dla niego wciąż za mało chciał on rozwijać firmę i spełnić marzenie o produkcji pojazdów dostępnych cenowo, ekonomicznych, ale także niezawodnych realizacją tego planu było wprowadzenie na rynek w 1908 r modelu t, co było zapowiedzią nowej ery motoryzacji dla klientów indywidualnych – model t był łatwy w obsłudze, utrzymaniu i w prowadzeniu po trudnych drogach jego sukces był natychmiastowy firma wzmocniła swój rodzinny charakter w 1919 r , kiedy to syn henry’ego, edsel, odkupił akcje od wszystkich mniejszościowych udziałowców (wartość tej transakcji wynosiła dokładnie 105 568 858 Usd), dzięki czemu rodzina została jedynym właścicielem zakładów W tym samym roku nastąpiła w firmie sukcesja – edsel objął stanowisko prezesa, na którym pozostał aż do swojej śmierci w 1943 r co ciekawe, wówczas to henry ford ponownie przejął zarządzanie firmą jego kadencja nie potrwała jednak długo, gdyż we wrześniu 1945 r henry ford po raz drugi zrezygnował z funkcji prezesa spółki, zwanej już wówczas ford motor company fotel prezesa pozostał jednak w rękach rodziny, gdyż został przekazany wnukowi współzałożyciela firmy, czyli henry’emu fordowi ii Wkład rodziny fordów w rozwój motoryzacji był ogromny – podczas uroczystości związanej ze złotym jubileuszem automobilizmu amerykańskiego, w maju 1946 r , henry’ego uhonorowano za wielki wkład w rozwój przemysłu motoryzacyjnego, a rok później amerykański instytut ropy naftowej odznaczył go, pierwszym w swej historii, dorocznym złotym medalem za wybitne zasługi dla dobra ludzkości rodzina fordów nadal jest właścicielem 40 % akcji i posiada prawo głosu

obecnie ford posiada w swoim portfelu następujące marki:ford – amerykańska marka powstała w 1903 r ,•lincoln – amerykańska marka powstała w 1917 r (należy do forda od •1922 r ),mercury – amerykańska marka powstała w 1939 r ,•Volvo – szwedzka marka powstała w 1927 r (należy do forda od 1999 r ) •obecnie koncern produkuje samochody osobowe, ciężarowe, autobusy, pojazdy

i maszyny rolnicze, sprzęt informatyczny i inne wyroby Koncern zatrudnia około


246 tys pracowników mimo rozwoju nowoczesnych technologii misja forda, by samochód stał się dobrem powszechnym, jest przez firmę kontynuowana do dziś40

2.1.4. Koch Industries

firma Koch industries powstała w latach 40 XX w , a jej założycielem był ojciec obecnych właścicieli – fred c Koch jest to obecnie jedna z największych amerykańskich firm, a jej właściciele zajmują miejsca na szczytach list najbogatszych ludzi świata Koncern ten przez swoją historię oraz różnorodne przejęcia prowadził bardzo zdywersyfikowaną działalność zajmował się produkcją ropy naftowej, asfaltu, gazu ziemnego, nawozów sztucznych, środków spożywczych i tworzyw sztucznych, a także prowadził działalność w sektorze chemicznym i energetycznym

U podstaw koncernu leży innowacyjny wynalazek jego założyciela, freda c Kocha, dotyczący rafinacji ropy i pochodzący z 1927 r następstwem tego sukcesu było uczestnictwo Kocha w powstaniu w 1940 r Wood river oil and refining company firma rozwijała się dynamicznie, dokonując przejęć oraz strategicznych inwestycji (między innymi w rurociąg) W 1961 r charles g Koch (syn freda) dołączył do firmy i aktywnie włączył się w zarządzanie po śmierci ojca w 1967 r w pełni przejął funkcje zarządcze, czyli objął stanowisko prezesa i dyrektora zarządzającego również w tym roku firma zmieniła nazwę na Koch industries, inc w hołdzie zmarłemu założycielowi pod rządami charlesa firma poszerzyła obszar działalności W 1971 r do rodzinnego biznesu dołączył kolejny syn – david h Koch fred Koch miał jednak czterech synów, którzy po śmierci odziedziczyli udziały charles i david, którzy brali aktywny udział w działalności firmy, wykupili w 1983 r udziały Williama i fredericka za 1,1 mld Usd Wraz ze wzrostem firmy i jej kolejnymi sukcesami William oraz inni członkowie rodziny postanowili podjąć walkę i wnieśli wkrótce potem pozew o większe wynagrodzenie, co zapoczątkowało niemalże legendarny spór rodzinny jego koniec datowany jest dopiero na 2001 r

dzisiaj Koch industries jest światową korporacją i drugą największą prywatną firmą w ameryce pod względem sprzedaży charles i david posiadają po 42 % udziałów w Koch industries bracia poza odniesieniem ogromnego sukcesu biznesowego znani są również ze swojej aktywności politycznej dzięki swojemu prywatnemu charakterowi (Koch nie stał się nigdy firmą publiczną i nie ma tego w swoich planach) firma, w przeciwieństwie do spółek giełdowych, nie skupia

40 informacje pochodzą ze strony ford (http://www ford com/)


się na osiąganiu krótkookresowego zysku, lecz na wzroście długoterminowym (co jest charakterystyczne dla firm rodzinnych), reinwestując do 90 % zysku firma kieruje się przekonaniem, że nie należy ograniczać się do konkretnych branż ani produktów, a jedynymi granicami jej działań są granice jej własnych możliwości Koch poszukuje możliwości rozwoju istniejących już gałęzi biznesu i pozyskiwania nowych branż na całym świecie, by zwiększać wartość przedsiębiorstwa41

2.1.5. Samsung Group

początek funkcjonowania firmy datuje się na 1 marca 1938 r , kiedy to byungchull lee rozpoczął działalność w miejscowości taegu w Korei początkowo działalność firmy dotyczyła głównie eksportu suszonych ryb koreańskich, warzyw i owoców do mandżurii i pekinu po 10 latach firma samsung posiadała już młyny zbożowe i urządzenia cukiernicze, zajmowała się wówczas produkcją i sprzedażą lee chull skupił się na dywersyfikacji i chciał stworzyć firmę, która będzie liderem w wielu gałęziach biznesu W 1969 r założono firmę samsung electronics, która już rok później rozpoczęła produkcję czarno białego telewizora lata 70 XX w to okres, w którym firma postanowiła skupić się na strategicznych filarach jej dalszego rozwoju, czyli na działalności w przemyśle ciężkim, chemicznym i petrochemicznym nie były to jednak jedyne podejmowane wtedy działania, zadbano bowiem również o konkurencyjność na rynku tekstylnym poprzez integrację produkcji (od surowców, aż po wyroby gotowe) W tym okresie powstały nowe spółki, takie jak: samsung heavy industries company w 1974 r oraz samsung shipbuilding i samsung precision company (obecnie samsung techwin) w 1977 r Kolejnym impulsem do rozwoju było powstanie działu elektroniki użytkowej W tych latach spółka samsung electronics rozpoczęła eksport, umacniając jednocześnie swoją pozycję lidera na rynku koreańskim (m in dzięki przejęciom takich firm jak Korea semiconductor) Koniec lat 70 i początek lat 80 to okres urozmaicenia podstawowych obszarów działalności firmy i jej globalnego wzrostu coraz ważniejszą rolę w przedsiębiorstwie zaczęły wówczas odgrywać technologie, dlatego też utworzono dwa instytuty badań i rozwoju (r&d), które pomogły rozszerzyć obszar działalności na dalsze dziedziny

W 1987 r , po prawie pięćdziesięciu latach kierowania firmą, zmarł założyciel i jednocześnie prezes byung chull lee i nastąpiła zmiana na stanowisku zarządzającego stery w firmie przejął Kunhee lee – jego syn cele, jakie sobie postawił, to restrukturyzacja oraz nowoczesne zarządzanie, które miało sprawić,

41 informacje pochodzą ze strony Koch industries (http://www kochind com)


że samsung dołączy do grupy 5 największych firm elektronicznych świata lata 90 to czas, w którym ogromnego tempa nabrał rozwój technologii, dlatego też firma dokonała wewnętrznych przemian, aby nadążyć za konkurencją – priorytetem stała się jakość W 1997 r wybuchł kryzys, który dotknął wszystkie firmy koreańskie samsung zareagował w następujący sposób: zredukował liczbę firm partnerskich do 45, zwolnił 50 000 osób, sprzedał 10 jednostek handlowych i poprawił kondycję finansową firmy poprzez zmniejszenie wskaźnika zadłużenia z poziomu 365 % w 1997 r do 148 % pod koniec 1999 r dzięki temu firma nie tylko przetrwała, lecz także mogła się rozwijać dalej W roku 2011 r osiągnęła przychody na poziomie 220,1 mld Usd spółka wciąż chce się rozwijać, a jej strategia na kolejną dekadę opiera się na zasadzie: „inspirować świat, tworzyć przyszłość”42

2.1.6. ArcelorMittal (NR)

firma arcelormittal jest największym na świecie producentem stali powstała w 2006 r w wyniku połączenia dwóch firm z branży stalowej, czyli mittal steel i arcelor

spółkę mittalsteel utworzył w 1976 r lakshmi n mittal historia firmy od 1989 r obejmuje serię udanych przejęć innych firm z branży oraz konsolidacji ekspansja firmy rozpoczęła się w 1989 r w trynidadzie i tobago oraz trwała nieprzerwanie do 2006 r W tym czasie w skład koncernu weszły między innymi huty z bośni, algierii, polski, niemiec, francji i Usa

firma arcelor powołana została do życia w lutym 2002 r poprzez połączenie takich spółek, jak: arbed z luksemburga, aceralia z hiszpanii oraz Usinor z francji pomimo niedługiej historii w momencie fuzji w 2006 r spółka arcelor była drugim największym producentem stali na świecie43

od swego powstania firma arcelormittal kontynuowała politykę ekspansji, jednakże w związku z kryzysem finansowym tempo tej ekspansji nieco spadło po 2008 r W 2011 r nakłady inwestycyjne na górnictwo zostały ponownie zwiększone i osiągnęły 1,3 mld Usd

obecnie koncern zatrudnia 260 tys pracowników w 60 krajach, a jego roczna zdolność produkcyjna wynosi 100 mln ton strategia biznesowa koncernu opiera się na różnorodności oferowanych produktów, szerokim zasięgu geograficznym oraz na integracji pionowej44 celem tych działań jest zmniejszenie ryzyka oraz

42 informacje pochodzą ze strony samsung (http://www samsung com) 43 informacje pochodzą ze strony arcelormittal (http://www arcelormittal com/corp/whoweare/

ourhistory) 44 informacje pochodzą ze strony arcelormittal (http://www arcelormittal com/corp/~/media/

files/a/arcelormittal/investors/fact book/2010/65840arc_fb10 pdf), s 2


cykliczności inwestując w rudy żelaza i w przedsiębiorstwa z branży górniczej, koncern zapewnia sobie dużą samowystarczalność pod względem surowców i bezpieczeństwa dostaw Wspomniana samowystarczalność jest źródłem jego przewagi konkurencyjnej

filozofia firmy opiera się na bezpiecznej i zrównoważonej produkcji stali priorytetem wobec tego stało się bezpieczeństwo, a głównym celem koncernu jest osiągnięcie statusu najbezpieczniejszego producenta stali na świecie chodzi zarówno o bezpieczeństwo i trwałość samego produktu, jak i o bezpieczeństwo procesu jego wytwarzania

tak postawiony cel osiągany jest dzięki respektowaniu trzech kluczowych zasad, którymi są: zrównoważony rozwój, jakość i przywództwo na swoją działalność spółka patrzy w szerszym kontekście, uznając, że produkcja wysokiej jakości stali przyczyni się do rozwoju zarówno samego sektora, jak i następnych pokoleń W swych działaniach wspomaga społeczności lokalne jakość oferowanych wyrobów zależy w dużej mierze od kompetencji pracowników, stąd też wynika dbałość o ich kwalifikacje i ich rozwój zawodowy

W ramach koncernu arcelormittal funkcjonuje fundacja podejmująca działania na rzecz rozwoju edukacyjnego, zdrowotnego i kulturowego społeczności lokalnych fundacja zarówno realizuje projekty wspomagające rozwój społeczności lokalnych, jak i współpracuje z lokalnymi organizacjami non‑profit w celu polepszenia jakości życia, a także wspiera ideę wolontariatu, promując ją wśród pracowników koncernu

2.1.7. Banco Santander

banco santander jest największym bankiem komercyjnym w strefie euro jego główna siedziba zlokalizowana jest w hiszpanii, ale działa on na dziesięciu głównych rynkach: brazylijskim, hiszpańskim, brytyjskim, meksykańskim, portugalskim, niemieckim, chilijskim, argentyńskim, polskim i na rynku stanów zjednoczonych santander bank znajduje się również w czołówce banków światowych – według danych z 2011 r uplasował się w pierwszej piętnastce pod względem kapitalizacji rynkowej (z ponad 50 000 mln euro)45

bank powstał 15 maja 1857 r , gdy królowa elżbieta ii wydała dekret stwierdzający utworzenie banku santander początkowo działalność banku była silnie związana z handlem pomiędzy portem santander a portami ameryki łacińskiej na początku XX w bank odnotował wielki wzrost, którego skutkiem było zinte

45 informacje pochodzą ze strony banco santander (http://www santander com/csgs/satellite/ cfWcsancomQp01/es_es/santander/acercadelgrupo/acercadelgrupo html)


growanie z nim trzech innych hiszpańskich banków: el banco hispanoamericano (1900 r ), el español de crédito (1902 r ) i el central (1919 r ) rozwój ten był kontynuowany w latach 50 i 60 – następował zarówno poprzez powoływanie nowych oddziałów, jak i poprzez dalsze przejęcia banków lokalnych W 1947 r powołany został pierwszy oddział banku w ameryce łacińskiej (w hawanie na Kubie) ekspansja ta była kontynuowana poprzez otworzenie placówek w argentynie, Wenezueli, meksyku i Wielkiej brytanii W setną rocznicę swego powstania banco santander mógł się już pochwalić siódmym miejscem na liście hiszpańskich instytucji finansowych W kolejnych latach santander przejmował udziały w bankach ameryki łacińskiej, co sprawiło, że stosunkowo szybko stał się liderem na rynkach ameryki południowej istotne wydarzenia w historii banku to dwie fuzje, do których doszło w latach 90 nabycie hiszpańskiego banco de credito w 1994 r sprawiło, że santander stał się największym bankiem hiszpanii, a fuzja z bch w 1999 r umocniła jego pozycję lidera w ameryce łacińskiej

W 2003 r utworzona została grupa santander consumer, która integruje niemiecki ccbank, włoski finconsumo, hiszpański hispamer oraz inne firmy z grupy grupa obecna jest w 12 krajach europy (w hiszpanii, Wielkiej brytanii, portugalii, we Włoszech, niemczech, w holandii, polsce, czechach, austrii, na Węgrzech, w norwegii i szwecji), a także w stanach zjednoczonych

W 2004 r centralna siedziba santander przeniesiona została z madrytu do nowej siedziby, otwartej w mieście santander, w której zatrudnionych jest do chwili obecnej 6800 pracowników

W polsce obecny jest zarówno santander consumer bank, jak i wchodzący do grupy banco santander bank zachodni WbK

strategia grupy opiera się na czterech filarach – zamierza ona stać się dużą międzynarodową grupą finansową, dostarczać wszechstronnych rozwiązań, aby zaspokoić potrzeby finansowe klientów, zwiększać wartość dla akcjonariuszy oraz osiągnąć znaczącą pozycję na zdywersyfikowanych rynkach lokalnych W swych działaniach grupa skupia się na poszanowaniu takich wartości, jak: dynamizm, siła, przywództwo, innowacje, zorientowanie na rynek i jakość usług, a także etyka zawodowa

obecnie grupa ma 102 mln klientów, 15 tys placówek, 3,3 mln akcjonariuszy, a także zatrudnia 193 tys pracowników, co sprawia, że jest największą tego typu siecią46

46 informacje pochodzą ze strony banco santander (http://www santander com/csgs/satellite/ cfWcsancomQp01/en_gb/corporate/Keydata html)


2.1.8. PSA Peugeot Citroën S.A.

początki koncernu psa peugeot citroën s a sięgają 1810 r , kiedy to pod marką peugeot powstała firma działająca w przemyśle metalurgicznym Koncern powstał w 1976 r z połączenia dwóch firm z branży motoryzacyjnej, czyli citroën s a i peugeot s a automobiles W momencie połączenia obie firmy miały już wieloletnie doświadczenie w produkcji samochodów pierwsze auto marki peugeot z silnikiem benzynowym powstało już w 1890 r , a citroën wyprodukował swój pierwszy model (typ a) w 1919 r 47

obecnie koncern jest drugim co do wielkości europejskim producentem samochodów Według danych z 2011 r koncern sprzedał 3,5 mln samochodów na całym świecie, z czego około 42 % na rynkach pozaeuropejskich, co przyniosło mu niemal 60 mld euro przychodów48

W ramach koncernu produkowane są nie tylko samochody peugeot i citroen, działa on także w zakresie finansów (banque psa finance), logistyki (gefco), a także zajmuje się produkcją części i wyposażenia samochodów (faurecia) obecnie w skład koncernu wchodzi 16 fabryk, które zatrudniają około 210 tys pracowników na całym świecie Koncern posiada również swoje ośrodki badawczorozwojowe we francji, w ameryce łacińskiej i w chinach49, a ich wysiłki koncentrują się na prowadzeniu badań z zakresu nowych źródeł energii

głównym celem psa peugeot citroën s a jest zdobycie pozycji jednego z wiodących producentów samochodów na świecie aby to osiągnąć, koncern zdefiniował cztery główne dążenia, które mają mu umożliwić realizację tego zadania są to: pozostanie o krok naprzód przed konkurencją, stanie się grupą globalną, ustanowienie standardów efektywności w branży, wyrażające się dążeniem do perfekcji i wysokiej jakości, oraz zapewnienie odpowiedzialnego rozwoju, czemu służą działania na rzecz środowiska i społeczności lokalnych, podejmowane przez powołaną przez koncern fundację, a także polityka kadrowa sprzyjająca rozwojowi osobistemu pracowników50

powołana przez koncern fundacja promuje jego główną zasadę, czyli „świat w ruchu” jej celem jest propagowanie działań na rzecz mobilności, która jest

47 informacje pochodzą ze strony psa peugeot citroën s a (http://www psapeugeot citroen com/en/timeline?pid=2)

48 informacje pochodzą ze strony psa peugeot citroën s a (http://www psapeugeot citroen com/en/group/thepsapeugeot citroengroup/french carmaker globalscope?pid=478)

49 ibidem 50 informacje pochodzą ze strony psa peugeot citroën s a (http://www psapeugeot citroen

com/en/group/thepsapeugeot citroengroup/four ambitions drivegrowth?pid=478)


„podstawowym czynnikiem w dostępie do edukacji, kultury, opieki zdrowotnej i zatrudnienia”51

Koncern koncentruje się obecnie na zwiększeniu sprzedaży na trzech głównych rynkach: w chinach, ameryce łacińskiej oraz w rosji W ostatnich latach odnotowywany był ciągły wzrost sprzedaży na rynkach pozaeuropejskich W 2009 r wzrost był na poziomie 32 %, w 2011 r wyniósł 42 %, a w 2015 r firma pragnie osiągnąć 50 %52

2.1.9. Cargill Inc.

założona w 1865 r firma cargill jest „międzynarodowym producentem i dostawcą produktów i usług rolnych, spożywczych, finansowych oraz przemysłowych”53 W swojej ofercie firma ma produkty żywnościowe dla zwierząt, zboża i śruty, produkty dla przemysłu i farmacji, a także surowce i dodatki spożywcze

pozostając firmą prywatną, spółka zatrudnia około 140 tys pracowników w 65 krajach świata W roku obrotowym 2012 przychody wyniosły niemal 134 mld Usd

W polsce firma działa od 1991 r , choć już wcześniej prowadziła z naszym krajem handel w zakresie produktów spożywczych obecnie w polsce zatrudnionych jest około 1650 osób, które pracują w jej biurach, znajdujących się w 20 polskich miastach siedziba główna cargill polska zlokalizowana jest w Warszawie

historia firmy rozpoczyna się od pierwszego magazynu zbożowego zbudowanego w 1865 r przez W W cargilla w conover w stanie iowa ekspansja firmy nastąpiła wraz z rozwojem kolei, która umożliwiła zbiór i przetwarzanie ziarna Wkrótce do firmy dołączyli dwaj bracia założyciela, sam i james, a siedzibę przeniesiono do la crosse w stanie Wisconsin Wraz z rozwojem sieci kolejowej rosła sieć elewatorów braci cargill rozwój firmy następował jednakże zbyt szybko, a jej zadłużenie wobec banków rosło W 1909 r William Wallace cargill zmarł, pozostawiając swoje imperium zięciowi W tym też okresie firma zajmowała się nie tylko przechowywaniem i przetwarzaniem zboża, lecz także ubezpieczeniami, węglem, rolnictwem, nieruchomościami, materiałami drzewnymi i koleją spadkobierca firmy, john macmillan, zmuszony był do podjęcia szybkich działań, aby uratować przedsiębiorstwo Udało mu się przekonać banki do dalszego zwiększenia

51 informacje pochodzą ze strony psa peugeot citroën s a (http://www psapeugeot citroen com/en/group/thepsapeugeot citroengroup/psapeugeot citroens corporate foundation?pid=478)

52 informacje pochodzą ze strony psa peugeot citroën s a (http://www psapeugeotcitroen com/en/group/thepsapeugeot citroengroup/psapeugeot citroenglobal automobilemanufacturer?pid=478)

53 informacje pochodzą ze strony cargill inc (http://www cargill com pl/pl/overview/index jsp)


zadłużenia, co umożliwiło mu przeprowadzenie koniecznych zmian zredukował on działalność firmy do przynoszącego dochody handlu zbożem, a także wprowadził zmiany w procedurach księgowych, które dawały lepszy wgląd w sytuację finansową firmy po sześciu latach firma spłaciła długi i odnotowała wzrost

Kolejne lata przyniosły otwarcie firmy na rynki zewnętrzne W latach 30 i 40 pomimo kryzysu finansowego powstały nowe biura cargill w argentynie, holandii i w Kanadzie równocześnie przedsiębiorstwo wprowadziło nowe rozwiązania technologiczne, takie jak nowy typ terminalu zbożowego, zbudowało też laboratorium ziarna cargill zdywersyfikował również swoją działalność, zajmując się produkcją pasz, przetwarzaniem soi, produkcją nasion i olejów roślinnych

W latach 50 przedsiębiorstwo skupiło się na rozwoju systemu transportowego i elewatorów zbożowych, prowadząc dalej ekspansję na rynki krajów europejskich Wymagało tego rosnące zapotrzebowanie na produkty firmy ze strony tych rynków W 1964 r firma odnotowała sprzedaż w wysokości 2 mld Usd, zatrudniała 5 tys pracowników i prowadziła rozbudowę zakładów w hiszpanii i argentynie W kolejnych latach następowała dalsza dywersyfikacja oferty przedsiębiorstwa jej działalność rozszerzono i obejmowała ona między innymi wytwarzanie stali, przetwórstwo mięsne czy produkcję nawozów

rozwój branży spożywczej pod koniec XX w wymusił również zmiany w cargill inc firma zaczęła się koncentrować na bliższych relacjach z klientami, aby lepiej dostosować swoje produkty i usługi do ich potrzeb dążenie do zdobycia pozycji wiodącego koncernu w branży spożywczej spowodowało również, że zaczęto jeszcze bardziej inwestować w nowe technologie i realizowano nowe innowacje przykładem mogą być choćby sztuczne materiały wytwarzane z kukurydzy

celem cargill inc jest zaspokajanie światowych potrzeb54 W związku z tym przedsiębiorstwo koncentruje swoje działania zarówno na wprowadzaniu nowoczesnych rozwiązań, jak i na zmniejszaniu kosztów (społecznych i finansowych) swojej działalności

2.1.10. SK Group

sK group jest trzecim największym południowokoreańskim konglomeratem, działającym w branży chemicznej, energetycznej, paliwowej i telekomunikacyjnej, a także w zakresie logistyki i marketingu W 2011 r odnotował on dochody rzędu 134 mln Usd

54 informacje pochodzą ze strony cargill inc (http://www cargill com/wcm/groups/public/@ccom/documents/document/cbpl pdf)


W skład konglomeratu wchodzi około 90 współpracujących ze sobą firm, wyznających te same wartości i bliskich sobie kulturowo pod nazwą sK group konglomerat działa od 1997 r , wcześniej nosił nazwę sunkyoung group

swoją działalność firma rozpoczęła w 1953 r od fabryki włókienniczej sunkyung textiles, którą nabył chey john hyun przez całą swoją historię pozostaje ona w rękach jego potomków początkowo była niewielką fabryką tekstylną, ale już w 1958 r stała się pierwszym koreańskim producentem włókna poliestrowego od 1969 r rozpoczęła się produkcja oryginalnej przędzy W 1973 r powołana została spółka sunkyung petroleum, od tego też momentu rozpoczęła się integracja pionowa firmy, której celem było zarządzanie produkcją (od ropy naftowej aż do włókien) od 1983 r rozpoczęły się inwestycje w rozwój zagranicznych pól naftowych, mających zapewnić stabilne zaopatrzenie koncernu w ropę naftową Kolejnym krokiem w rozwoju przedsiębiorstwa były inwestycje w dziedzinie telekomunikacji W 1994 r firma stała się największym akcjonariuszem Korea mobile telecommunication service, a już w 1996 r przedsiębiorstwo sK telekom uruchomiło pierwszą komercyjną sieć komórkową dalsze inwestycje w technologie telekomunikacyjne sprawiły, że firma stała się pionierem w branży usług telekomunikacyjnych na świecie

misją koncernu jest dążenie do tego, by stał się on „firmą, która dostarcza szczęście”55 sK group jest firmą nie tylko inwestującą w innowacje i nowoczesne technologie, lecz także „maksymalizującą szczęście w społecznościach, których jest częścią”56 realizowane jest to poprzez programy edukacyjne i stypendialne, zwiększanie szans edukacyjnych osób żyjących w gorszych warunkach, a także przez tworzenie nowych miejsc pracy, aby podnieść jakość życia społeczności lokalnych

przegląd największych firm rodzinnych świata pokazuje, jak znaczącą są one siłą i jak są ważne dla gospodarki aby zobrazować poziom istotności, warto wspomnieć, iż przychody Walmartu są porównywalne z przychodami pKb bank polski obserwując ich różnorodność, należy pamiętać, iż są one grupą firm powiązanych ze sobą spośród 250 największych przedsiębiorstw rodzinnych świata wszystkie mają przychody przekraczające 1,2 mld Usd rocznie ich siedziby główne znajdują się w 28 krajach – często są one największymi lub jednymi z największych przedsiębiorstw w kraju, a nawet w regionie57 mimo iż działają

55 informacje pochodzą ze strony sK group (http://www sk com/happycontribution/about/about asp)

56 ibidem 57 The World’s 250 Largest Family Businesses (http://www griequity com/resources/industryan

dissues/familybusiness/topglobal html)


w różnych branżach oraz rejonach geograficznych mają wspólną cechę, którą jest rodzinny charakter obserwując ich znaczenie oraz analizując poszczególne przypadki i ich różnorodność, konieczne jest podejmowanie dalszych badań, pozwalających coraz precyzyjniej scharakteryzować tę grupę przedsiębiorstw, gdyż ma ona ogromny wpływ na życie gospodarcze, a do dnia dzisiejszego brakuje dostatecznych badań im poświęconych

3. Największe przedsiębiorstwa na świecie – bez względu na ich charakter

aby uświadomić sobie skalę znaczenia grupy przedsiębiorstw rodzinnych, warto również porównać przedstawiony powyżej wykaz z rankingiem publikowanym przez magazyn fortune, najbardziej powszechnym dla wszystkich firm poniżej prezentowane są dane za rok 2012

Tabela 4. Największe przedsiębiorstwa na świecie

Lp. Nazwa firmy Przychody (w mln USD) Zyski (w mln USD) Rodzinne (tak/nie)

1 Royal Dutch Shell 484,489 30,918 nie

2 Exxon Mobil 452,926 41,060 nie

3 Wal‑Mart Stores 446,950 15,699 tak

4 BP 386,463 25,700 nie

5 Sinopec Group 375,214 9,453 nie

6 China National Petroleum 352,338 16,317 nie

7 State Grid 259,142 5,678 nie

8 Chevron 245,621 26,895 nie

9 ConocoPhillips 237,272 12,436 nie

10 Toyota Motor 235,364 3,591 tak

11 Total 231,580 17,069 nie

12 Volkswagen 221,551 21,426 nie

13 Japan Post Holdings 211,019 5,939 nie

14 Glencore International 186,152 4,048 nie

15 Gazprom 157,831 44,460 nie

16 E.ON 157,057 –3,085 nie

17 ENI 153,676 9,539 nie

18 ING Group 150,571 6,591 nie

19 General Motors 150,276 9,190 nie

20 Samsung Electronics 148,944 12,059 tak

Źródło: Global 500, 2012 (http://money cnn com/magazines/fortune/global500/2012/full_list/)


jeszcze w 2011 r na poprzedniej liście pierwsze miejsce zajmował Walmart58, podobnie jak w 2010 r 59 jak widać, różnice w pierwszej trójce w zakresie wielkości przychodów są nieznaczne, a zatem pierwsza pozycja nie jest na stałe przypisana firmie Walmart, zwłaszcza że w 2009 r pierwsza trójka przedstawiała się tak samo jak w 2012 r 60 Ważne jest również, aby podkreślić, iż w rankingu największych firm świata firmy rodzinne stanowią aż 15 % pokazuje to, iż stanowią one bardzo istotną grupę przedsiębiorstw potwierdza to więc wcześniejsze ustalenia, iż przedsiębiorstwa rodzinne są grupą, której nie da się nie zauważyć, gdy prowadzi się badania naukowe lub gdy uczestniczy się w życiu gospodarczym dlatego też dla rozwoju nauki ważne powinno być poszerzenie i pogłębienie badań nad przedsiębiorczością rodzinną

Podsumowanie

jak pokazują powyższe zestawienia, przedsiębiorstwa rodzinne znajdują się w grupie zarówno najstarszych, jak i największych przedsiębiorstw świata jak wykazały wcześniejsze badania, różnią się one jednak od przedsiębiorstw nieposiadających charakteru rodzinnego te dwa fakty wskazują, iż konieczne jest podjęcie szczegółowych badań nad specyfiką tych firm, gdyż mają one znaczący wpływ na życie gospodarcze

jednym z głównych źródeł sukcesu przedsiębiorstw rodzinnych jest ich odporność na kryzysy gospodarcze ostatni kryzys pokazał, jak bardzo zróżnicowane są firmy pod względem swojej odporności oraz jak istotna jest umiejętność przetrwania w warunkach kryzysowych Ważnym krokiem może być więc kontynuowanie badań w tym zakresie – długowieczność z pewnością dowodzi tego, że firmy te potrafią przetrwać w tak trudnych warunkach

również obecność przedsiębiorstw rodzinnych na liście fortune 500 zachęca do prowadzenia dalszych badań szczególnie ciekawe są, jak się wydaje, zagadnienia związane z ich konkurencyjnością nie bez znaczenia jest też aspekt dotyczący ich odrębności i ich cech specyficznych

W świetle różnic występujących między opisanymi przypadkami, biorąc także pod uwagę publiczny charakter wybranych przedsiębiorstw rodzinnych, warto zadać sobie pytanie, jakie są granice rodzinnego charakteru przedsiębiorstw

58 Global 500, 2011 (http://money cnn com/magazines/fortune/global500/2011/full_list/) 59 Global 500, 2010 (http://money cnn com/magazines/fortune/global500/2010/full_list/) 60 Global 500, 2009 (http://money cnn com/magazines/fortune/global500/2009/full_list/)


niniejsze opracowanie nie tylko pokazuje, jak interesująca może być historia poszczególnych przedsiębiorstw rodzinnych, lecz także wskazuje na konieczność dalszego poszukiwania odpowiedzi na zadane powyżej pytania, a także na potrzebę poszerzenia i pogłębienia badań nad przedsiębiorczością rodzinną

BibliografiaAntinori: Keeping It All In The Family (http://www cbsnews com/830118560_162

4514254 html?pagenum=2&tag=contentmain;contentbody) Auvernia. El queso Fourme d´Ambert AOC/AOP y la artesanía del papel (http://votravia

com/?p=440) Global 500, 2012 (http://money cnn com/magazines/fortune/global500/2012/full_

list/) Hoshi — The world’s oldest hotel (http://getaway ninemsn com au/fsasia/japan/146373/

hoshi151theworlds oldesthotel) Jak długo istnieją najstarsze firmy świata? (http://www wiadomosci24 pl/artykul/jak_

dlugo_istnieja_najstarsze_firmy_swiata_213324 html) Jak przetrwać 1400 lat w biznesie (http://www obserwatorfinansowy pl/forma/analizy/

jakprzetrwac1400latwbiznesie/) Najstarsze przedsiębiorstwa świata (http://biznes interia pl/news/najstarsze

przedsiebiorstwa swiata,1657445) safin K , Przedsiębiorstwo rodzinne – istota i zachowania strategiczne, akademia eko

nomiczna im oskara langego, Wrocław 2006 statut instytutu firm rodzinnych (http://firmyrodzinne pl/index php?option=com_

content&view=article&id=56: statut&catid=42:dokumenty&itemid=63) The End of a 1,400‑Year‑Old Business (http://www businessweek com/stories/20070416/

theendofa1400yearoldbusinessbusinessweek business newsstockmarketandfinancial advice)

The 100 Oldest Companies in the World (http://www bizaims com/content/the100oldest companies world)

The World’s Largest Family Businesses (http://www familybusinessmagazine com) The World’s Oldest Family Companies (http://www familybusinessmagazine com) Westhead p , cowling m , storey d , The management and performance of unquoted

family companies in the United Kingdom, centre for small and medium sized enterprises, Warwick business school, The University of Warwick, coventry 1997


Źródła internetowewww antinori itwww arcelormittal comwww barovier comwww campanemarinelli comwww cargill com plwww chateaudegoulaine frwww cojoweb com/refcompanies worldslargest htmlwww corporate walmart comwww ford com/www hoshi co jp/jiten/houshi_e/home htmwww kochind comwww pilgrimhaus dewww psapeugeot citroen comwww ricasoli itwww richarddebas frwww samsung comwww santander comwww sk comwww torrini1369 comwww toyota comwww walmartstores com

informacje o autorach 243

Informacje o autorach

Prof. dr hab. Katarzyna Duczkowska -Małysz – instytut rynków i Konkurencji Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr hab. Małgorzata Duczkowska -Piasecka, prof. nadzw. – instytut rynków i Konkurencji Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Andrzej Kargul – doktorant Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr hab. Jan Klimek, prof. nadzw. – dyrektor instytutu przedsiębiorstwa Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie, przedsiębiorca (firma rodzinna)

Dr Joanna Kochanowska – absolwentka studiów doktoranckich w Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Dr Krystyna Leszczewska – instytut przedsiębiorczości, prorektor państwowej Wyższej szkoły informatyki i przedsiębiorczości w łomży

Dr hab. Roman Sobiecki, prof. nadzw. – dyrektor instytutu rynków i Konkurencji, dziekan Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

Mgr Katarzyna Zaniewska – doktorantka Kolegium nauk o przedsiębiorstwie szkoły głównej handlowej w Warszawie

PRZEDSIĘBIORSTWO RODZINNE W GOSPODARCE GLOBALNEJadministracja.sgh.waw.pl/pl/OW/publikacje/... ·...

Documents

Transcript of PRZEDSIĘBIORSTWO RODZINNE W GOSPODARCE GLOBALNEJadministracja.sgh.waw.pl/pl/OW/publikacje/... ·...