Prssedruk -wzbroniony. Nr, PRZEGLĄD TECHNICZNYsp2put.pl/radioelektronicy/dokumenty/Czochralski...

Nr, i Warszawa, dnia 8 stycznia 1930 r.Prssedruk -wzbroniony.

Tom LXlX.

PRZEGLĄD TECHNICZNYTYGODNIK POŚWIĘCONY SPRAWOM TECHNIKI I PRZEMYSŁU.

No

Z a

No

P,'rB i

T R

w o c z e s n e b r o n z yJ. Czochralski, Profesor

s i l a n i e m e c h a n i cw o z a c h p o l s k i c hRlii pTnWp

w o c z e s n e f r a n c u sInż. K. Księski.

E Ś

u s z l a c h ęPolitechniki

z n es e

k i e

z e g l ą d p i s m t e c h n i c zb li otfr af i a.

Sprawozdania i Praceg e t y c z n e g o .

p a l e ]r ji Ty

s i l n i k

n y c h.

P o l s k i e g o

t n i o n e, nap.Warszawskiej.l i s k a n a p a

23, nap, Inż.

i l o t n i c z e ,

Dr.

r o-Fr.

nap,

K o m i t e t u E n e r -

L e s b r o n z eCzochralskVarsovie.

L e s „ s t o k e rla s e r i e

L e s m o d e r i(suitę), par

R e v u e d o c uB i b l i o g r a p

B u l l e t i n du

SOMMAIREi

s m o d e r n e s a m e l i o r ś s , par M., Dr., Professeur a 1'Ecole Polytechnique

s" a u x l o c o m o t i v e s p o l o n a i s e sTy 23, par M. Fr. Bluemke, Ingenieur

a e s m o t e u r s f r a n c a i s d'a v i a t iM. K. Księski, Itigenieur-mecanicien.

m e n t a i r e ,h i e .C o m i t e P o l o n a i s d e 1 ' E n e r g i e .

J.de

d ediplo n

Nowoczesne bronzy uszlachetnione.Napisał Dr. J. Czochralski, Prof. Połit. Warszawskiej.

Bronzy należą do bardzo wyróżniającej sięswemi cechami dodatniemi grupy stopów.Fachowcy atoli spostrzegli już oddawna

niedostateczność pewnych, wjasności mechanicz-nych tych materjałów, w zastosowaniu ich na od-lewy części konstrukcyjnych. Przy dość wielkiejspójności wewnętrznej (kohezji), której; zawdzię-czają swoją odporność na działania mecha-niczne, odznaczają się one również dość'wielką od-pornością chemiczną. Wszystko to zachodzi przynadzwyczaj korzystnych własnościach odlewni-czych. Zespolenie dodatnich własności technolo-gicznych zyskało im wyjątkowe miejsce w dziedzi-nie już i tak niezwykle zróżniczkowanych stopówmiedzi.

Wprawdzie posiadamy i inne stopy wybitnieodporne, czy to pod względem chemicznym, czy teżmechanicznym, ale są one bądź z:byt łamliwe, bądźposiadają zbyt wysoki punkt topliwości, albo teżbrak im własności wybitnie odlewniczych, jak np.łatwopłyinności i dokładnego wypełniania wszyst-kich szczegółów formy.

Ale może najważniejszą cechą jest wyróżnia-jąca je spójność wewnętrzna. Technologia najmniejdotąd potrafiła ująć tę tak ważną pod względempraktycznym cechę. Stopy bronzu posiadają wła-sności mechaniczne prawie już równe własnościomżelaza i stali, w przeciwieństwie do nich jednak łą-czą z tem wybitne własności poślizgowe, które po-za niemi posiadają tylko typowe metale łożyskowe.

Jest więc rzeczą zupełnie zrozumiałą, że jużoddawna i wielokrotnie starano się zastosować owestopy bezpośrednio na łożyska masywne, t. j . w po-staci „panewek bez zalania". Próby te nie dawałyatoli żadnego wyniku, jeśli ciśnienia nie obniżonotak dalece, że panewki musiały tyć zwiększone donieracjonalnych już wymiarów. Wyjątkowo w Ame-ryce, gdzie używa się panwi o powierzchni pośliz-

gowej bardzo wielkiej, powodującej niskie obcią-żenie, otrzymano wyniki częstokroć korzystniejsze.

Droga ta jest dla Europy o tyle niedostępna,że w dziedzinie kolejnictwa wymagałaby nietylkozamiany panewek na większe, ale pozatem i zmia-ny dalszych części ustroju, a mianowicie całegozespołu łożyskowego. Dążenia do ominięcia tychtrudności były dotąd bezowocne.

Powstaje zatem pytanie, czy nie możnaby zwy-kłych stopów bronzu dostosować odpowiednio dozadania? Poczynania w tym kierunku nie dały do-tąd wyników decydujących. Wprawdzie udało siędostosować w odpowiednim stopniu własności po-ślizgowe kosztem spójności wewnętrznej, jednakniedostateczna wytrzymałość nie pozwoliła na za-stosowanie ich w większych rozmiarach. Na zasa-dzie dotąd praktykowanego łączenia metali, rozwią-zanie powyższego problemu z punktu widzenia me-taloznawczego było beznadziejne. Dopiero przezrównoczesne prace w Ameryce i Europie udało sięodkryć nieznane dotąd typy bronzów odlewniczycho bardzo znamiennych i doniosłych -własnościach.Bronzy te noszą naogół nazwę „Nkoma", powsta-łą od składników, nadających im własności charak-terystyczne :Ni, Co, Mn i ich namiastek (składni-ków zastępczych); przyczem w skupieniu tem de-cydującą rolę odgrywa, jako dalszy składnik, Si.

Możemy tu nawet z pewną dumą zaznaczyć,że i w Polsce rozwinęła się imetalurgja tych bron-zów i na P. W. K. były wystawione po raz pierwszyjuż dość poważne okazy przedmiotów wykonanychz tych stopów L).

Na dziedzinę tę wpłynął bezwąbpienia rozwójwysokowartościowego staliwa i żeliwa, tak zwa-nego perlitycznego; niemniej też widziany wpływwysokowartościowych stopów aliiminjowych, alu-

a) Stoisko S, A. p, i. „NorMin, Bracia Buch i T. Wcr-ner. Warszawa.

PRZEGLĄD TECHNICZNY 1930

minjowo-krzemowych, występujących na rynku podnazwą „Ceta lu" i „Si luminu".

Dzięki tym stopom dowiedziono, że metalo-znawstwo metal i odlewniczych nie jest jeszcze dzie-dziną (przez nauką wyczerpaną i że ostatnie lata,tak obfitujące w inne wyniki na polu meta-

40

30

20

- .

1 *—

)—-

• >—-—-

Rys. 1,Wytrzymałośćna rozciąganie

stopu „Nicoma"i bronzu RG 9w zależności od

temperatury.

100 200 3 OD 400 "C 500

loznawstwa, przyniosły tutaj raczej zastój wy-raźny2). Okazało się bowiem, że wytwarza-nie części konstrukcyjnych drogą odlewu da-je tak daleko idące 'korzyści ekonomiczne,że ich ponowne studijum technologiczne ro-kuje wiele na przyszłość, Do tego przyczynia sięrównież obecny stan konjunktury gospodarczej, któ-ra nie pozwala na zastosowanie elementów kon-strukcyjnych o drogiej obróbce, jak to mieliśmy do-tąd. W przemyśle maszynowym, samochodowym, anawet i lotniczym istnieje dążenie do stosowaniawszystkich części konstrukcyjnie mniejszego zna-czenia w postaci odlewów. Atoli materjały odlew-nicze, poza stopami, żelaza, nie odpowiadały do-tąd wzmożonym, wymaganiom techniki Natomiastwymieniony wyżej', typ bronzów ,,Nicoma" 'stano-wi stop równowartościowy staliwu i żeliwu perli-tycznemu.

W ł a s n o ś ć i w y t r z y m a ł o ś c i o w e .Własności wytrzymałościowe, w zależności od

temperatury, w porównaniu do bronzu zwyczajne-go RG9R) podaje wykres na rys. 1. Wytrzyma-łość stopu ,,Nicoma" jest o wiele większa od bron-zu zwykłego, nietylko przy temperaturach zwyk-łych., lecz i przy wyższych, i wynosi, np. przy 400°,jeszcze 27 kg/mm2, gdy bronz zwykły wykazuje19 kglmm2.

kłago, zachowuje i przy wyższych temperaturachswą twardość. Tak np. przy 500° wynosi ona je-szcze '83 kg\mm\ podczas 'gdy bronzy zwykłe posia-dają wówczas 52 kglmm2,

Ale i inne własności, jak własności sprężyste;granica i moduł sprężystości, oraz próba na zmę-czenie 'dają wyniki, świadczące oprzewadze stopówtypu „Nicoma", aczkolwiek systematyczne obada-nie tych własności w ich całokształcie nie jest je-szcze przeprowadzone.

W ł a s n o ś c i poś l iz igowe.O wartości stopu „Nicoma" w zastosowaniu do

łożysk rozstrzygają — oprócz twardości <w tempe-raturach, jakie posiadają stopy łożyskowe przypracy, wytrzymałość na ściskanie i na 'gięcie, aprzedewszystkiem decydująco—własności poślizgo-we. Najważniejszemi czynnikami, wpływaj ącemi nawynik badań pracy łożyska przy jednakowych in-nych warunkach, jest nacisk jednostkowy czopa wkg\cnł w odniesieniu do powierzchni rzutu połowypanewki (p) i szybkość obwodowa czopa, wyrażo-

50

40

30

I

Nicoma RyS, 3,

Wyniki badania po-równawczego pracystopu „Nicoma" i

,,/ bronzu RG 9.Obciążenie

s- b 7daj to

no

1OO

SO

60

40

20

o-

* — —

1 — — _

• — _

— • — , Rys. 2.

Twardość stopu,.Nicoma"

i bronzu w za-leżności od

temperatury.

2OO 2,00. 4O0'C SOO

Podobne wyniki przedstawiają nam krzywe, od-noszące się do zachowania twardości przy tempe-raturach wyższych, jak to" obrazuje wykres narys. 2. „Nicoma",: w porównaniu do bronzu zwy-

2) Porównaj J. Czochralsiti „Zeitschrift fur Mctall-kunde 1927, str. 14.

s) Skład! Cu 85%, &n 9%, Zn 6%,

na w misek [u], dalej temperatura łożyska, którajest w bezpośredniej zależności od poprzednichczynników. Zmiana wielkości czynników p iv wpły-wa w większym lub mniejszym stopniu na zmianętemperatury łożyska z poszczególnych stopów.Temperatura łożyska, przy jednakowych szybko-ściach i naciskach j ednostkowych, daj e dla każdegostopu łożyskowego bezpośredni wniosek praktycz-ny co do wartości stopu łożyskowego do użytkupraktycznego.

Na wykresie rys. 3 podane są wyniki badaniapracy stopu „Nicoma" oraz bronzu RG9; naciskjednostkowy (p) wyniósł 40 kg'cm2, szybkość zaś2,1 misek. Maksymalna więc praca łożyska wyrażasię iloczynem p.v = 84. Wykres badania wykazuje,że temperatura bronzu zwykłego jest wyższa od tem-peratury stopu ,,Nicoma", tak że wyraźnie wystę-puje wyższość własności poślizgowych nowegostopu.

Byłoby też pożądanem, aby ustalić własnościobydwu stopów zupełnie bez użycia smaru (wy-padkom takim w ruchu nie da się zupełnie zapo-biec). Próby tego rodzaju należą do wymagającychnajwięcej uwagi badań materjałów. Ze względu na

PRZEGLĄD TECHNICZNY, tom. 69. zesz. L TABELA I.

Nicoma Bronz-

Rys. 8.

Nicoma

Rys. 10.

,

Rys. 11.

Rys. 8, 10 i 11 do artykułu Prof. D-ra J. Czocbralskiego p. t. ,,Nowoczesne, bronzy uszlachetnione"

PRZEGLĄD TECHNICZNY, tom. 69 zesz. I. TABELA II

Rys. 9. Rys. 12.

vi

. , •

i*™

r j .

—"• • { " • ' . " • " *

W\ "1Co Si2

Rys. 14.

Rys. 15. Rys. 16.

Rys, 9, 12 i 14—16 do artykułu Prof. D-ra J. Czochralskiego p. t. „Nowoczesne bronzy uszlachetnione"

1930. SPRAWOZDANIA I PRACE P.K.En. Tom IV.

Polski Komitet Energetyczny

Projekt elektryfikacji PolskiPodziatka mapy 1-2500.000

j

23

4

5

e7

910

II

12'

/3

/«

15

16

17

IS

19

20

21

12

13

2<r

25

26

17

26

29

ja

31

32

33

Okręg

Mi/ma... ,pfłaGróc/eAGrudziądzBrodnicaBydgoszczPoznańKaliszŁódźRadomskoRadomLublinWarszawaWłocławekCiechanówSiedlceBiafys/oAWilnoNowogródekPińsAŁuckTarnopolUniżKałuszLwówBorysławPrzeworsk"BraezówkaTamówRożnówKrakówPorąbkaZagłębieRazem

Zapotrzebowani*mccu w 1000 kW.

/935

I.S758.52

27.55620

l<rO

20

10

135

6fi33

1317

/.63.5S334.5

24IS

57

4-5

&23

69013 ii

1950_.- - 12

i

2442

9105210

76500

106195

WS/5

251212354 7

59

Sfi12i

189362

1929

100

123313

/8804334

I96S

5016

SS140

3929S,580

2I<,I4OO

410725117

145071

3536659410

J8

59381556

2 66186

56•81

19437

26442

36400790

II. Mapa zapotrzebowania mocy/mm** 625 kH

Wielkość zapotrzebowania mocy w lalach 1935,1950i 1965.

Mapa do art. „Materiały do projektu elektryfikacji Polski".

"••'<•'-> y:[

Nr. 1 PRZEGLĄD TECHNICZNY

główne zastosowanie nowydh bronzów jako mater-iału panewkowego, posiada próba ta duże zna-czenie, , V "

Średnica panwi wynosiła przy specjalnie dotego użytej maszynie 115 mm, początkowe naciskijednostkowe 20 kglcm*, szybkość poślizgowa.1 misek.

Krzywe 'badań pracy w tych warunkach, poda-ne na rys. 4 i 5, wskazuiją, że stop „Nłcoma" i wtak niekorzystnych warunkach wykazuje sta-le o wiele niższą temperaturę od Iwonzu zwykłe-go, dzięki czemu i w tym kierunku uwydatnia sięwyższość tego metalu.

Zewnętrznie ujawniło się to tak, że pan-wie z bronzu izwyczajnego ścierały się i rysowaływ większej mierze od panwi z foronzu „Nicoma".W całym szeregu doświadczeń nie było możnastwierdzić nadmiernych uszkodzeń czopa, nato-miast z powodu podwyższonej temperatury przypróbie z bronzami zwykłemi pojawiały się wyraź-ne objawy 'odpuszczania. Przez domieszkę ołowiu

4so: °c

4ooBron R0 9

IO0-A

SO

T

/i-

hf\Jf

Am

/

oery

ĄRys. 4.

Wyniki badania

pracy panwi

z bronzu RG 9.

350

300

2S0

Zoo

150

100

50

* 10 15 20 25 30 .33

można własności stopu „Nicoma" w tym kierunkujeszcze wybitnie polepszyć, podczas gdy domiesz-ki ołowiu, do broozu zwykłego powodują rozkład:

wobec czego nie możaia stosować w nich więk-szej domieszki tego metalu.

O b r ó b k a m e c h a n i c z n a .Wyniki w i e r c e n i a obydwu stopów przed-

stawiają rys. 6 i 7. Wykresy maszynowe otrzymanoprzez rejestrowanie czasu, który był potrzebny dowywiercenia otworu o średnicy 16 mm i głęboko-ści 10 mm w jednakowych warunkach pracy.Otrzymany wynik wyraża się stosunkiem 2 : 1 nakorzyść stopu „Niooma".

Rys. 84) przedstawia wyniki t o c z e n i a oby-dwu stopów. „Nicoma" daje gładszą powierzchnię,drobniejsze, łatwo odpryskujące otoczki i nadajesię skutkiem tego do obróbki na automatach. Po-wierzchnia zaś bronzu zwykłego jest więcej chro-powata, a wiór mniej odpryskujący.

Wyniki s t r u g a n i a widzimy na rys, 9 B),4) Patrz tał), II.

.. 6) Patrz talb, I,

Ca-Nicorna z 1% Pb.

100A

sn-

'Isf7-—*

•

X *

<

A/

»1 —> 1— "5X*

Na próbce ze stopu „Nicoma" daje się za-uważyć gładsza powierzchnia, drobniejszy wiór;próbka zaś bronzu zwykłego wykazuje po-wierzchnię bardzie] porowatą i wiór więcej

300r

250

200

450

iOO

50

0 S 10 /S 2.0 25 30 10 SO 60 min 70

Rys. 5-7 Wyniki badania pracy panwi ze stopu „Nicoma".

ciajgły. Przy f r e z o w a n i u otrzymujemy u oby-dwu stopów powierzchnię równej 'jakości. Otoczkisą i w tym wypadku dla „Nicomy" drobniejsze,przy łatwiejszym odprysku.

W ł a s n o ś c i o d l e w n i c z e .

Sposób topienia i odlewania nie różni się odsposobu, stosowanego prtzy bronzach zwykłych.Temperatura topienia wynosi 1100° do il50"C.Temperatura odlewania 1050°C (masa formierskawilgotna).

Stopień płynności obydwu stopów uwydatniająrys. 10 i 11. Gruba podstawa odlewu przechodzi,jak to wskazują rysunki, bezpośrednio w dośćcienkie ścianki, co stanowi już pewną trudność od-lewniczą. Zarówno w jednym, jak i w drugim przy-padku, ścisłość odlewu jest zupełnie zadawala-jąca.

Na przykładzie „Nicomy" zauważyć możnanieco większe ssanie (leje), co należy wziąć pod

14-0

{20

•IOO

so

40

77

VZ

tfic

4 .6 8 •iO* Głę&okoś^i oTworu .mm

Rys. 6 i 7. Obrabialność bronzu RG 9 i stopu „Nicoma".

uwagę przy formowaniu i wycinaniu dopływów,Łatwopłynność stopu „Nicoma" jest natomiast nie-co większa, jak to uwydatnia rys. 12, na próbkachotrzymanych w specjalnie ustalonej foremce do ba-dania łatwopłynności, W przypadku „Nicomy"jest ona wypełniona całkowicie, w przykładziebronzu zwykłego — do 75%.


B u d o w a m i k r o g r a f i c z n a .Układ stopów typu ,,Nicoma" nie jest dotąd

całkowicie ustalony. Ponieważ najwięcej nas zaj-muje stosunkowo mały obszar możliwych koncen-tracyj, można w tem ograniczeniu dać pewne wska-zówki orjentacyjne, dotyczące tego układu.

Główne znaczenie ze składników posiada roz-twór stały a , który wraz ze zwiększeniem ilościkobaltu i krzemu zwęża swe pole: maximum roz-puszczalności leży pnzy około \°/o krzemu (pol.2a na rys. 13).

Rys. 13.

Układ

Cu—Co—Si,

Co %

Przy wyższych zawartościach krzemu lub ko-baltu, wyłania się w polu d1 nowy składnik o bu-dowie eutektoidalnej (rys. 14). Prawdopodobniejest to mieszanina a -j- CoSi2.

Przy małych zaś zawartościach kobaltu, wy-łania się w równie wąskiem polu c składnik o bu-dowie eutektoidalnej (rys. 15); jest to prawdopo-dobnie a -f- Cu8Si. Dalsze składniki leżą już pozainteresującemi nas koncentracjami.

Rozpuszczalność krzemku kobaltowego (CoSi,)w roztworze stałym a odpowiednio zmniejsza sięw stosunku do zwiększenia zawartości kobaltu, jakrównież i przy obniżeniu temperatury, co dajemożność hartowania i odpuszczania stopu. Utwar-

dnienie następuje tu, w przeciwieństwie do stali,przy odpuszczaniu.

Nadto rys. 16 wykazuje budowę zwykłychbronzów o składnikach « (roztwór stały cyny wmiedzi) i a -j- S, który wyłania się dopiero przykoncentracjach ponad 9 do 10% cyny. Termicznaobróbka bronzów zwykłych nie znalazła dotądprawie żadnego zastosowania.

Z a s t o s o w a n i e .Stoipy „Nicoma" nie zawierają metali ani dro-

gocennych, ani szlachetnych, i należy spodziewaćsię, że nie będą one wiele różniły się w cenie odbronzu zwykłego. Nasuwa się iprzytem myśl zuży-cia mieszaniny kobaltu i niklu, występującychw rudzie razem, igdyż cena mieszaniny jest niż-sza od ceny metali czystych. Cena jednak nie po-winna odegrywać roli decydującej, gdy chodzi oosiągnięcie wysokich charakterystyk technicznychOstatecznie o cenie danego wyrobu decydują jedy-nie liczby jakościowe.

Zasadę „safety first" stawia Ameryka napierwszem miejscu.

Największego zastosowania bronzów „Nico-ma" należy się spodziewać w odlewach. Aczkol-wiek bronzy ,,Nicoma" nadają się i do1 mechanicz-nej obróbki, musimy stwierdzić, że w tej dziedzi-nie nie brak stopów wysoko wartościowych: Ru-bel, Aeterna, Admos, Delta, Diirana i inne.

Biorąc pod uwagę stosowanie bronzów „Nico-ma", należy wspomnieć iprzedewszystkiem o pan-wiach i innej armaturze kolejowej, dalej o czę-ściach rozrządczych, kurkach, soczewkach paro-wozowych, armaturze parowej i t. d.

Bronzy te powinny znaleźć pozatem szerokiezastosowanie do przewodów elektrycznych, zaci-sków, pałąków i rolek tramwajowych, dzwonów,przy budowie okrętów i we wszystkich tych wy-padkach, w których stosowane bywają bronzyzwykłe.

Zasilanie mechaniczne paleniskana parowozach polskich serji Ty. 23.

Napisał Inż. Fr. Bluemke, Poznań.

W końcu listopada r. uib. opuściły fabrykę pa-rowozów ,,H. Cegielski Sp. Akc." w Po-znaniu dwa parowozy towarowe typu ,,De-

capod" (1-5-0) serji Ty 23, posiadające urządzeniado mechan;ctznego podawania węgla z tendra do pa-leniska kotła, zwane po angielsku ,,'stoker'ami". Pa-rowozy te, zamówione przez Ministerstwo Komuni-kacji, mają być wypróbowane na kolejach polskich,celem wykazania korzyści, płynących z zastosowa-nia mechanicznego zasilania rusztu w stosunku doręcznego i ewentualnego zastosowania ,,sto'ker'ów"do wszystkich większych parowozów nowobudowa-nych.

Ponieważ są to parowozy pierwsze tego rodza-ju nietylko w Polsce, ale wogóle w Europie, więcwarto bliżej zapoznać z niemi szerszy ogół.

Sprawa mechanicznego zasilania paleniska pa-rowozu węiglem stała się w Ameryce od przeszło20 lat kwestją palącą, wobec wzrastającego zapo-trzebowania coraz to większych parowozów. Gra-nicę wielkości paleniska ustaliła już dawno wydaj-ność palacza, który przy stałem i pełnem obciąże-niu kotła nie może obsługiwać należycie rusztuo powierzchni ponad 5 m", co odpowiada zasilaniuok. 2,5 / węgla, w ciągu godziny. Największe paro-wozy europejskie zatrzymały się przeto przy po-wierzchni rusztu nie przekraczającej 5 ni1. Obec-nie projektowany przez firmę H. Cegielski Sp. Akc.pol'ski parowóz pośpieszny o układzie osi 2-4-iser'jiPu-29, jeden z największych parowozów europej-skich, otrzyma ruszt 'O pow. 4,8 m". .

Dzięki zastosowaniu mechanicznego zasilania


paleniska zapomocą „stokera", największy paro- nie nazywa, a tylko mechaniczne, gdyż palacz musiwóz amerykański otrzymał ruszt o powierzchni niejako dostosowywać pracę podajnika do pracy pa-17 ni\ a więc przeszło 3-krotnie większy od naj- rowozu, a więc do obciążenia, szybkości jazdy,większego europejskiego. wzniesienia toru, krizywizn i t. p, warunków.

Rys. 1. Parowóz towarowy Typ 23, „Decapod", zbudowany w fabryce H. Cegielski S. Akc, w Poznaniu.

Najdawniejsze stokery, z przed r. 1900, zasi-lały ruszt od spodu (underfeed type), np. stokerCrawforda podawał węgiel jak na ruszcie rucho-mym kotła stałego, gdzie węgiel stopniowo się spa-lał. W urządzeniu syst. Barnum wpychały węgielpod specjalny ruszt 4 specjalne ślimaki. Ten sy-stem okazał się niepraktyczny i ustąpił systemowinaizutowetmu (overfeed type), podobnemu do zasi-laoiia ręcznego.

Pierwszem udatnem urządzeniem tego rodzajuz roku 1901 był stoker typu Day-Kincaid. Palaczrzulcał ręcznie węgiel do zbiornika pod drzwiczkamiogniowerri, skąd ślimak poziomy przenosił węgielprzed tłok, spychający go w równych odstępachz różną siłą rzutu do paleniska. Tłok posiada po-trójny skok, zasilając stosownie do potrzeby prze-dnią, środkową i tylną część rusztu. Urządzenie tonapędzał mały silnik parowy. Stoker ten okazał siew ruchu bardzo praktyczny, o czem świadczą doko-nane próby (p. Ganbe „Die Dampflokomotiven derGegenwart", str. 222).

Zdając sobie sprawę z doniosłości zadawala-jącąego rozwiązania zagadnienia mechanicznego za-silania paleniska, zawiązał się w roku 1905 w Ame-ryce „Stoker Cómmittee", który wyznaczył specjal-ne nagrody zo dobre i ekonomiczne urządzenia 'domechanicznego zasilania rusztu. W Pittsburgu po-wsitaje specjalna fabryka stokerów, która już w ro-ku 1909 wypuściła na rynek urządzenia tego rodza-ju wykonane seryjnie i w ciągu 7 lat udoskona-lała je, stwarzając ostatecznie kilka typów, zaspa-kajających wszelkie warunki ipracy i wielkości pa-rowozów.

W przeciwieństwie do kotłów stałych, gdzieruszty mechaniczne mogą być nawet automatycznieregulowane, — k o t ł y parowozowe pracują przy cią-głych wahaniach obciążenia od maxitamim do mi-nimum w następnej już minucie, tak że zasilanie pa-leniska nie może być automatyczne, jak się je błęd-

Następnym dobrym stokerem okazał się t. zw.Street Stoker. Ślimak podawał tu już sam węgielz tendra do ściany drzwiezkowej parowozu, skądzapomocą łańcucha czerpakowego był węgiel pod-noszony nad kocioł i opadał przez specjalne sitarurami do 3-ch rozsypywaczy, umieszczonych v;ścianie drzwiczkowej. Strumień pary wdmuchiwałwęgiel do1 paleniska. System Street'a okazał się bar-dzo dobrym, jest jeszcze obecnie w użyciu, wymagajednak węgla odpowiednio rozdrobnionego (sitoo otworach kwadratowych 2,5").

Nowoczesne podajniki starano się dostosowaćdo każdego gatunku węgla z powodu zachodzącychomyłek przy nasypywanra węgla na tendry dlaparowozów ze stokerami (miał) i bez stokerów(węgiel gru'by). Dlatego nowe urządzenia zasila-jące posiadają łamacz węgla, który rozdrabnia wę-giel igruby do właściwego stopnia, umożliwiającekonomiczną pracę niezależnie od jakości węgla.Obecnie wszystkie budowane na podstawie wielo-letnich doświadczeń stokery zasilają ruszt syste-mem narzutowym od góry i dzielą się zależnie odsposobu wrzucania węgla do paleniska na dwatypy:, • i .1 ' '

1 typ: węgiel wrzucany jest do paleniska przezwdmuchiwanie parą o ciśnieniu 1/2 do 3 atn; jest tot, z-w. .iSieam jet type".

2 typ: węgiel wrzucany jest mechanicznie po-ruszanemi łopatkami — t. zw. ,,shovel type".

Najczęściej stosuje się obecnie pierwszy typstokerów z wdmuchiwaniem węgla parą. Istniejekilka typów, umożliwiających przystosowanie (sto-kera do wielkości parowozu, warunków pracy,kszltałtu budki, łatwości obsługi, wartości opałowejwęgla i t. p. W roku 1929 znajdowało się już w ru-chu około 9 000 parowozów ze stokerami, przeważ-nie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Półn.

Na Międzynarodowym Kongresie Kolejowymw Londynie w roku 1925 sprawa stokerów była ży-


wo dyskutowana. W Europie Belg ja pierwsza za-kupiła jeden stoker tego typu, ijak na polskich pa-rowozach, ale o parowozie tym w prasie fachowej

Rys. 2. Jedno z typowych urządzeń zasilających.

nie było wzmianki, tak że oba polskie Decapodysą być może pierwszemi w Europie parowozami zestokerami.

Dla dokładniejszego zapoznania s'ie_ z pracąnowoczesnego stokera, opiszemy typ Duiplex Sto-ker D-4-A, przeznaczony dla parowozów ,,naj-mniejszych" w Ameryce, Ł zn. największych eu-ropejskich — o polu rusztu około 5 m~ (rys. 2).Typ ten został właśnie zastosowany na 2 polskichparowozach towarowych sers j i Ty-23.

Stoker taki (p. schemat na rys. 3) składa sięz jednego ślimaka poziomego —• przenośnika 3,dwóch ślimaków pionowych — elewatorów 9,dwóch rozsypywaczy węgla 12 w ścianie paleni-ska i jednego silnika (dwucylmdrowa leżąca ma-szyna parowa). Tender posiada specjalny zbior-nik, z którego węgiel obsuwa się do koryta z umie-szczonym w niem ślimakiem poziomym 3. Dnozbiornika zamykają 4 zasuwy 17, przesuwane kuprzodowi w miarę opróżniania się zbiornika. Ko-ryto przenośnika mieści łamacz węgla, kruszącybryły na kawałki odpowiednie do należytego spa-lania. Ślimafk poziomy kończy się pod pomostemparowozu i przenosi węgiel z tendra do skrzyninasypowej 7. Ze skrzynki tej wychodzą dwie ru-ry podnośników (elewatorów) ze ślimakami piono-wemi 9. W skrzynce znajduje się klapa rozdziel-cza 6, która odpowiednio zmienia stopień zasila-nia lewego lulb prawego elewatora. Elewatorychwytają i podnoszą węgiel do rozsypywaczy 13,skąd tenże jest wdmuchiwany parą do paleniskai rozdziela się równomiernie po całej powierzchnirusztu. Siłę rzułu .reguluje się ciśnieniem w dyszy(l/s do 2 atn).

Rys. 3. Schemat „stokera" z rys. 2,


Stoker jest napędizamy przez •dwucylindrowąmaszynę parową za pośrednictwem ślimakowegowału poprzecznego, na którym znajdują się trzyślimaki, zazębiające się z kołami ślimakowemi obu

drzwiczki z klapami umożliwiają także ręczne za-silanie przy pełnej skrzyni węglowej. Na parowo-zie zmieniono cały układ armatury, gdyż przyby-ło 6 nowych zaworów, rury podnośników i 2 ma-

Rys. 4. Widok zbiornika węgla na tendrze z korytem ślimaka

podnośników oraz wału przegubowego 15 do na-pędu przenośnika. Wał przegubowy, pędzący prze-nośnik, posiada sprzęgła Cardana i przechodziwzdłuż przenośnika do skrzynki przekładni 2 natylnym końcu, dostępnej przez klapę w tylnejścianie bunkra.

Szybkość biegu stokera reguluje się ciśnie-niem pary dolloitowej maszyny napędzającej całeurządzenie; ciśnienie ło waha się od 1 do 4 atn,zależnie od obciążenia parowozu, a więc ilości wę-gla podawanego, Para wylotowa z maszyny paro-wej jest odprowadzana do rury wylotowej w dym-nicy, Skropliny ze wszystkich, przewodów paro-wych stokera usuwają odwadniacze automatyczne.Przed uruchomiieniem stokera ruszt winien byćwolny od żużla i założony ręoz<nie warstwą węglao grubości 7 do 10 cm. Dzięki temu, nawet po pa-rogodzinnej jeździe ze stokerem węgiel spala sięna całej powierzchni równomiernie, be z tworzeniasię zawału i dziur w warstwie węgla. Ciśnieniepary w dyszach daje się regulować [x}a do 2 atn)zależnie od potrzeby. Specjalny manometr po-dwójny wykazuje ciśnienie w każdej z dysz, drugizaś manometr — ciśnienie pary wlotowej do ma-szyny stokera.

Co się tyczy zmian 'konstrukcji normalnegoparowozu Ty-23, przeprowadzonych dla zastoso-wania urządzenia 'zasilającego, to przedewszyst-kiem skonstruowano specjalny tender serji 21 D 29z odpowiednim zbiornikiem węglowym i korytemdla przenośnika (patrz rys. 4). Dla utrzymaniapoprzedniej pojemności wodnej około 21 m3, mu-siał być tender wydłużony o 425 mm, a poziomwody podwyższony o 180 mm. Skrzynia węglowamoże pomieścić około 13 łonn węgla. Specjalne

nometry. Skrzynia sprzęgowa i pomost uległy cał-kowitej zmianie. Zastosowano, ze względu na ko-

Rys. 5. Widok urządzeń zasilających węglem paleniskow budce parowozu.

ryto przenośnika i skrzynię nasypową, sworzniesprzęgowe wkładane od dołu i dlatego podwójnie


zabezpieczane przeciw wypadaniu. J e s t to spo-sób w Europie niestosowany, a w Ameryce ogól-nie przyjęty. P r z y r z ą d do ściągania parowozuz t e n d r e m (rys, 6) m u s i a ł być również przeniesio-ny p o d skrzynią sprzęgową. Silnik został umie-szczony n a d lewą ostojnicą pod 'budką maszyni-sty na specjalnym wsporniku stalowym, usztyw-niaj ącym całą konstrukcję tylnej czołownicy.

Rys. 6.Widok przodu tendra z częścią tendrową "stokera".

Zastosowanie sttokera ułatwia przedewszyst-kiem ogromnie pracę palacza, szczególnie na więk-szych parowozach, a umożliiwia obsługę rusztu- wo-góle na parowozach o polu rusztu ponad 5 m2.Tendencją ostatnich lat jest zastosowanie stokeratakże do mniejszych parowozów, szczególnie wokolicach o ostrym klimacie oraz w krajach pół-nocnych i podzwrotnikowych. Taun wysiłek ludzikinie może być tak intensywny i wydajność palaczajest znacznae mniiejsza.

Program kolei amerykańskich przewiduje wciągu 25 lat zastosowanie stokerów na Wszystkichparowozach dalekobieżnych. Powodem tego jesto 10% większa siła pociągowa parowozów ze sto-kerem w porównaniu do tychże parowozów zasila-nych ręcznie; nadto przy tych samych warunkachpracy uzyskuje się przy użyciu stokera oszczęd-ność na opale do 15%. Oszczędność taka wynikaprzedewszystkiem ze stale równomiernego rozdzia-łu węgla na całej powierzchni rusztu oraz stałegonatężenia „ognia" przez uniknięcie zasypywaniarusztu większemi ilościami paliwa odrazu, jak toma miejsce przy zasilaniu ręcznem. Węgiel wów-

czas niezupełnie spala się z powodu okresowegobraku dostatecznej ilości powietrza, a obłok czar-nego gryzącego dymu są najlepszym tego dowo-dem. Podczas ręcznego zasilania doprowadza sięprzez drzwiczki ogniowe dużo zimnego powietrza,ochładzającego naditntierniie ścianę sitową i powo-dującego cieknięcie opłomek. Przy opalaniu mecha-nicznem, średnia temperatura paleniska jest, jakwykazały badania amerykańskie, o około 80 do90° C wyższa ii nie ulega prawie żadnym wahaniom,w przeciwieństwie do opalania (ręcznego, gdziepodczas zarzucania rusztu węglem temperaturaw palenisku nagle opada 6 kilkadziesiąt do stu-klilkudziesięciu °C. Silne wahania temperatury po-wodują wcześniejsze zużycie paleniska miedzia-nego, pękanie zespórek, a więc i tu daje stokeroszczędności w eksploatacji parowozu.

'Przy zasilaniu mechanicznem, węgiel spala sięzupełnie, a stale jasny dym podczas kilkugodzin-nej jazdy, jak wykazały próby przeprowadzoneprzez fabrykę H. Cegielski Sp. Akc. na tych pa-rowozach, jest tego dowodem. Ponadto ,,ogień"przy użyciu stokera jest znacznie czyściej szy, poparogodzinnej jeździe ilość żużia na ruszcie byłaminimalna, tak iż uciążliwe oczyszczanie rusztupo każdej jeździe zostało ułatwione. Może to sięrównież przyczynić do przedłużenia odcinków, któ-re tna przebiegać parowóz bez przerwy, możnawięc oddalić stacje końcowe, a co za tem idzieilość zmian parowozu, tip. między Górnym Ślą-skiem a Gdynią, co znów daje oszczędność w eks-ploatacji. Użycie sitokera daje wreszcie możnośćstosowania najgorszych gatunków węgla, nawet sa-mego miału, który do ręcznego zasilania jest zu-pełnie nieodpowiedni.

Zepsucia stokera zdarzają się bardzo rzadko;jak wykazała statystyka amerykańska, stoker pra-cuje bez naprawy 50 000 do 60000 km: Bezpie-czeństwo ruchu także się polepsza, ponieważ pa-lacz może prawie cały czas poświęcić pomocy ma-szyniście w obserwacji sygnałów i toru. Obectnośćtrzeciego pracownika, t. zw. pomocnika maszyni-sty, na parowozie jest nawet na największych pa-rowozach pośpiesznych zbędna,

Ministerstwo Komunikacji, przez wprowadze-nie do ruchu parowozów ze stokerem, chce zapew-ne zabezpieczyć sobie możność zastosowania wprzyszłości większych parowozów na P. K. P„a przez zebranie odpowiedniego doświadczenia napodstawie przeprowadzonych badań i prób nad te-mi 2 parowozami w zastosowaniu do naszych wa-rumlków, — wyciągnąć odpowiednie wnioski co doprzyszłego zastosowania tych urządzeń w Polsce.

Nowe parowozy polskie z mechanioznem za-silaniem są dowodem, że P, K, P, nie poprzestająna stosowaniu parowozów „historycznych", leczwkraczają na drogę udoskonaleń ich ustroju, zaśwytwórnia, która omówione mechanizmy wykonała,może się szczycić sprawnem spełnieniem zadania.

Nr, 1 PRZEGLĄD TECHNICZNY

Nowoczesne francuskie silniki lotnicze.Napisał Inż.

CZĘŚĆ 11.

Wuprzednich artykułach1) rozpatrzyliśmy o-gólnie najważniejsze cechy konstrukcyjnenowoczesnych silników lotniczych, podkre-

ślając parę charakterystycznych szczegółów' ichdziałania. Obecnie zajmiemy się krótkim opisemposzczególnych typów silników, dzieląc je, jak po-wyżej, na silniki o chłodzeniu wodnem i powietrz-nem i zestawiając w obrębie każdej' grupy kon-strukcje zbliżone do siebie.

Konieczność ciągłości poszukiwań, będącapierwszym warunkiem racjonalnego postępu, pro-wadzi siłą rzeczy do specjalizacji i do ogranicza-nia się fabryki w wytwarzaniu do paru tylko zbli-żonych do siebie, typów silników, wykazujących po-za tem w swej idei przewodniej i w swych rysachzasadniczych cechy charakterystyczne dla danejfabryki. W myśl zasad specjalizacji, każda fabry-ka francuska wytwarzała do niedawna jeszczejeden tylko rodzaj silników: szeregowe lubgwiazdowe. Silniki szeregowe, przeważnie ochłodzeniu wodą, budowały fabryki: Renault,Lorraine, Hispano-Suiza, Farman; prócz lego, nie-które fabryki samochodowe lub samolotowe wypu-szczały do czasu do czasu poszczególne typy prób-nych silników szeregowych, jak Panhard-Levassor.Breguet, Peugeot i t. d.

Rys. 1. Silnik Renault 12-cylindrowy, 550 KM, o bezpośrednim napędzie śmigła.

K. Księski.Dopiero nadzwyczajne w ostatnich latach rozpo-wszechnienie silników chłodzonych powietrzemwybiło wyłom w specjalizacji -większości fabryk,zmuszając fabryki, wytwa/zające dotychczas wy-łącznie silniki chłodzone wodą do studjów nad sil-nikami powietrznemi.

Zajmiemy się tu jedynie opisem silników no-wych, pomijając konstrukcje starsze, które —choć dotychczas używane niejednokrotnie na sa-.molotach — zastąpione zostały «typami nowszemi.

A) S i l n i k i c h ł o d z o n e w o d ą .

S i l n i k i R e n a u l t . Ostatnia ser ja silni-ków Renault obejmuje trzy typy silników szere^gowych o mocy 450 KM, 550 KM i 750 KM,przy napędzie śmigła bezpośrednim. Te same sil-niki uzupełnione przekładnią redukcyjną dla śmig-ła uzyskują kolejno moc: 500 KM, 570 KM i750 KM. Silniki budowane według jednego sche-matu (rys. 1) różnią się tylko wymiarami poszcze-gólnych części. Najważniejszem przekształceniemw stosunku do dawniejszych seryj ibyło ujęcie wa-łu korbowego między górny i dolny karter, co da-ło konstrukcję znacznie sztywniejszą i lżejszą, niżzawieszenie łożysk wału korbowego jedynie nakarterze górnym. Karter dolny nie tworzy tu jużzbiornika oliwy, a^ dno jego stanowi 'blacha przy-

śrubowana i uszczelniona.Pozatem silniki te posia-dają wszystkie cechy daw-niejszych konstrukcyj Re-nault,

Cylindry w liczbie 12,stalowe, otoczone osobnokoszulkami z blachy sta-lowej falistej, ułożone sąw dwa szeregi o wzajem-nem nachyleniu 60°, Dnocylindra płaskie mieści czte-ry zawory, dwa wlotowe,dwa wylotowe, o osiachrównoległych do osi cylin-dra. Zawory prowadzone sąw bronzowych tulejkach,wbitych w stalowe rurki,tworzące kanały gazowe,wkręcone w dno cylindra izatopione acetylenem. Każ-dy cylinder przytwierdzonyjest do karteru ośmioma śru-bami szpilkowemi. Tłoki alu-minjowe, wysokie, wzmoc-nione żeberkami, posiadają•w górnej części 5 pierś-cieni uszczelniających, wdolnej — jeden zbiera-jący.

Produkcją silników gwiazdowych zajmowały N a ścianie bocznej tłoka, zwróconej ku wnę-się fabryki: Anzani, Salmson, Gnome-Rhone i in. trzu V cylindrów, przebiega rowek, którym oliwa

*) ipTzegl. Techo. Nr. 47, 48 i 50 z r, 1928 oraz ścierana ze ścian cylindra przechodzi do wnętrza3, 11, 13, 15, 16 i 31—32 z r. 1929. sworznia tłokowego, a stamtąd przez otworki na

10 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1930

panewkę stopy korbo wodu, uzupełniając jej smaro-wanie. Sworzeń o dużej średnicy i szerokiem wyto-czeniu dwustożkowem umocowany jest śrubą z jed-nej strony w gnieździe tłoka. Korfoowód głównyposiada z boku ucho, niosące sworzeń korbowodudoczepionego. Trzony korbowodów o przekrojudwuteowym, panewki w stopach korfoowodów ibron-zowe, luźne. Korbowody główne przynależą do le-wego szeregu cylindrów, patrząc od tyłu silnikaw kierunku śmigła, korbowody zaś doczepione —do szeregu prawego.

Wał korbowy oczopach o dużej śre-dnicy i wielkichwytoczeniach prowa-dzony jest w 7 ło-żyskach na panew-kach wylanych bia-łym metalem. Ramio-na korb, płaskie iszerokie, pozwalają na

r

Rys. 2. Przekrój 12-cylindrowego silnika Lorraine 12E o mocy 450 KM.

znaczne zbliżenie do siebie cylindrów, przy zacho-waniu wystarczających długości czopów. Na przed-niej stronie wału znajduje się łożysko kulkoweoporowe dwustronne.

Wał krzywkowy, rumieszcKony nad każdymszeregiem cylindrów i napędzany wałem pośredni-czącym, steruje zawory za pośrednictwem sterni-ków dźwigniowych. Całość rozrządu zamkniętą'jest w kadłub aluminjowy, łączący mocno u górycylindry każdego szeregu.

Mechanizmy pomocnicze, magneta, pompkawodna, pompki oliwne, odśrodkowy oczyszczaczoliwy, pompki benzynowe oraz przekładnie roz-dzielcze zebrane są na wspólnej podstawie, przy-mocowanej do tylnej ściany karteru.

Przekładnie redukcyjne dla śmigła — czołoweproste (patrz P r z e g l . T e c h n . z r. 1929, zesz.31—32).

Każdy silnik posiada dwa karburatory po-dwójne ,,Zenith", rozdzielnik rozrusznika ,,Viet" namieszankę sprężoną, dwie pompki benzynowe,,AM", potrójną zębatą pompkę oliwną, magneto,,SEV" (typ H12), napęd karaibinu maszynowegoi licznika obrotów.

Dane charakterystyczne silników Renault za-wiera załączona tablica I.

S i l n i k i L o r r a i n e . Fabryka Lorrainewytwarza obecnie trzy typy silników o chłodzeniu

wodnem: silnik typu 12E 450 KM 12-cylindrowy,silnik typu 18 K 650 KM, 18-cyłindrowy, oraz silniktypu 48.5 600 KM 12-cylindrowy, wszystkie trzy ty-py układu W.

Silnik 12 E 450 konny (rys. 2) znany jest do-brze w Polsce, gdyż posługuje się nim większośćsamolotów wojskowych, a pozatem Polska posiadalicencję na jego wyrób. Cylindry stalowe ułożonew trzech szeregach, nachylonych względem siebiepod kątem 60°, złączone są po dwa i otoczonewspólną koszulką z blachy stalowej. Denko lekko

kopulaste zawiera dwa za-wory o osiach [zbiegającychsię ku środkowi cylindra.Zawory prowadzone są po-dobnie jak u Renault'a wtulejkach bronzowych osa-dzonych w stalowych rur-kach. Tłoki aluminjoweposiadają ' 4 lub 5 pier-ścieni uszczelniających i je-den ścierający. Korbowódgłówny o przekroju dwu-teowym prowadzi dwa kor-bowody doczepione o prze-krojach rurowych. Sworz-nie tłokowe, utwierdzoneśrubami zaciskowemi wstopach korbowodów, po-ruszają się swobodnie wgniazdach tłoków. Częścigniazd tłoków i stóp kor-bowodów, przenoszące ciś-nienia wybuchu, są niecoprzedłużone, by zmniejszyćnaciski powierzchniowe.Wał korbowy podparty jestna trzech łożyskach, uję-

tych w obie połowy karteru o panewkach stalo-wych wylanych białym metalem. Karter dolny two-rzy koryto, w którego najniższym punkcie umie-szczona jest pompka oliwna tłoczkowa, potrójna.Wał krzywkowy, osadzony nad każdym szeregiemcylindrów, steruje zawory zapomocą sternikówdźwigniowych, przyczem część tych dźwigien isprężyny zaworów nie są ujęte w karter.

Silnik posiada dwa karburatory ,,Zenith", le-wy podwójny, (prawy pojedyiiczy, dwie pompkibenzynowe „AM", magneto ,,SEV" lub „Scintilla"i rozrusznik ,,Viet'a", "

Przy stopniu sprężania 5,5, rozwija silnik nor-malnie 470 KM mocy użytecznej przy 1900 obr./mżn.Tenże silnik przeprężony (p=6,5) osiąga przy2000 dbr./mm. moc ponad 500 KM.

Silnik 18 K 650-konny posiada 18-cylindrów,ułożonych w trzech szeregach pod kątem 40°. Cy-lindry o tej samej średnicy jak w typie E (120 mm)otoczone są koszulkami blaszanemi oddzielnie. Wałkorbowy spoczywa na 7 łożyskach, przyczem ło-żysko środkowe jest rolkowe. Karter lekki i zwar-tej budowy przechodzi od tyłu w podstawę, na któ-rej osadzone są mechanizmy pomocnicze. Tłokialuminiowe, niskie, oś tłoka luźna, korbo wody, za-wory i mechanizmy rozrządcze tego samego typujak pwzy silniku 450 KM. Pompki oliwne zębate,dwie opróżniające karter, 'jedna zasilająca. Mie-

Nr. 1 PRZEGLĄD TECHNICZNY 11

i 650 KM wykonywa się rów-redukcyjną planetową, czoło-

szanki benzynowej dostarczają cztery karburato-ry „Zenith", z tych dwa podwójne. Dzięki zwarte-mu ugrupowaniu części, wymiary silnika, zwłaszczaw rzucie czołowym, wypadają nieduże (wysokość1020 mm, szerokość 920 mm), natomiast komplika-cje mechaniczne i trudności montażowe są tu nie-co większe.

Stopień sprężania wynosi w silnikach serjo-wych p = 6, dla silników raidowycb p = 6,5anawet 7.

Oba silniki 450nież z przekładniąwą, syst. Lorraine.

Nowy silnik Lorraine typ 48.5 o mocy nomi-nalnej 600 KM, który odbył próby w czerwcur. 1929, różni się dość znacznie od swych poprzed-ników. Układ cylindrów pozostaje tu taki sam,jak w silniku 12 E, ale cylindry utwierdzone są pa4 w blokach aluminj owych, Przy średnicy zwięk-szonej 145 mm, posiadają cylindry po 4 zawory,napędzane za pośrednictwem dwuramiennych pro-wadnic, wodzonych równolegle do osi zaworów isterowanych wałem kułakowym.

Zastowanie prowadnic pozwoliło na wykona-nie powierzchni styku zaworów i śrubek nastaw-nych płaskiemi, co zmniejsza ich zużycie. Rozrządujęty jest całkowicie w szczelny karter.

Wał korbowy czterokrotnie wykorbiony spo-czywa na 5 łożyskach, z których dwa są z panew-kami, pozostałe rolkowe.

Konstrukcja wału korbowego pozwala na uży-cie tego samego wału bez względu na to, czy śmi-gło napędzane jest wprost, czy za pośrednictwemprzekładni redukcyjnej.

Zastosowanie osobnegowału dla śmigła umożliwiawymianę tegoż w razie u-szkodzenia przy lądowaniu,bez konieczności całko-witego demontażu silni-ka.

Silnik 48.5, przy wadze430 kg, przy bezpośrednimnapędzie śmigła, względnie465 kg z przekładnią re-dukcyjną, osiąga normalnieokoło 615 KM, co czyni 0,7,wzgl. 0,75 kglKM.

S i l n i k i H i s p a n o -S u i z a . Z pośród fran-cuskich silników chłodzo-nych wodą na pierw- -rz

Cylindry silnika o kształcie prostej tulei ujętesą po 4 lub 6 w blok aluminj owy, który zawierarównocześnie kanały wodne i gazowe, prowadzeniezaworów i t. p. (rys. 3). Zawory, w liczbie dwu nacylinder, napędzane są bezpośrednio przez wałkrzywkowy, zamknięty w karterze, będącym uzu-pełnieniem bloku cylindrów. Karter główny silnikaskłada się, jak zwykle, z dwu części, przyczemdno karteru dolnego tworzy pokrywa, umożliwia-jąca szybką kontiolę organów.

Tłoki w starszych konstrukcjach z żeberkami,w nowszych pozbawione są żeberek i wytoczone lek-ko owalnie. Pierścień ścierający mieści się u gó-ry tłoka, bezpośrednio poniżej pierścieni uszczel-niających. Sworzeń tłokowy luźny w gniazdachtłoka i stopie korbowodu. W silnikach układu Wkorbowód główny kształtu zbliżonego do korbowo-du siln:ków Lorraine prowadzi dwa korbowody do-czep:one, wszystkie o przekroju dwuteowym, Wsilnikach układu V korbowody o przekrojach ru-rowych z głowami obejmującemi się (rys, 4), Walkorbowy w nowszych wykonaniach z ramionamiw kształcie płaskich krążków, w silnikach ukła-du V dzielony bezpośrednio za łożyskiem opo-rowem.

Części pomocnicze zigrupowane są na tylnejstronie karteru, a napęd ich odznacza się dużą pro-stotą. Pompka oliwna, potrójna, mimośrodowa,pompka wodna — odśrodkowa, napędzana tymsamym wałem co pompka oliwna. Pompki benzy-nowe ,,A M", gaźniki „Zenith" lub ,,Claudel", wnowszych silnikach karburatory Hispano, licencja,:Sollex".

W r. 1928 wypuściła fabryka Hispano-Suizanową serję silników, w której cylindry i niektóre

Rys. 3. Silnik Hispano-Suiza 600 KM.

sze miejsce wybiły się silniki Hispano-Suiza, dziękipewności i precyzji działania, połączonej z ogrom-ną prostotą i lekkością konstrukcji. Fabryka Hi-spano-Suiza wytwarza obecnie nader bogatą gamęsilników o mocy od 100 KM do 650 KM. Charakte-rystyki poszczególnych typów silników mamy wy-szczególnione w tabeli I.

Konstrukcję głównych części silników Hispa-no-Suiza opisaliśmy już w części ogólnej. Tu ogra-niczymy się tylko do pobieżnego zebrania materja-łu, omówionego uprzednio.

inne części wykonano ze stali azotowanej. Cylin-dry w postaci tulei bez dna wkręcone są w blokjedynie w górnej części, a u dołu uszczelnione pier-ścieniem .gumowym i przeciwnakrętką. Silniki od-znaczają się nader estetyczną budową (rys. 5) orazuderzają lekkością i prostotą. Jako organ dodatko-wy posiadają ręcznie napędzaną pompkę oliwną,którą przed puszczeniem w ruch silnika wytwarzasię ciśnienie w kanałach oliwnych, by zapewnićsmarowanie łożysk bezpośrednio po ruszeniu sil-nika.

12 P R Z E G L Ą D T E C H N I C Z N Y 1930

T A B ET a b l i c a d a n y c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h s i l n i k ó w

ig iu i . 14 ii iB -tu5*- *1 Bitiita la |> -i*• • i: jj-r § s n * | ii 11 If iN 1 i i 1

t y p s i l n i k a - J £ W M « i 55 ^ u ^ "S ° U *• Us 1 N N ^ Q

N n L a D s ~p p v V ~y ~L ' ~N

500 19,7 41,6 1,02§ 12 W, 5 2 5 2150 12 TF 60" 130 160 1,23 5,5-6,5 2,12 25,4 ^ ? ^ 510 Q g 7

,? 600 28 33,4 0,6418 W,- 7 3 0 3400 18 W 400 1 1 0 125 1,13 6 1,19 21,4 ^ ^ 383 ^

8AC 209 1 8 0 ° 8 V 9 0° 1 2 0 1 3 0 1 ' 0 8 5 ' 3 l l 4 7 l l l S 177 262 2 1 0 l'o5

8Fb 3°g 1800 8 V 90" 140 150 1,07 5,3 2,31 18,5 j ^ 3 j ^ 265 ^ g |

12 Jb 45° 2000 12 V 60° 120 150 1,25 6,2 1,7 20,4 ^ , 6 33,3 m 0,87

S 12G6J 575 2000 12 W 60" 140 150 1,07 6,2 2,31 27,7 ^ g f^1 -395 ^

£ 12 Hb 579 2000 12 V 60" 140 150 1,07 6,2 2,31 27,7 j , 8 , g *1.7 4 1 0 0,82

° 12 i<T6 g°2 2 0 0 ° 1 2 W 6 0 " 1 4 0 1 7 ° 1 - 2 1 6 2 ' 6 2 3 1 ' 4 19*8 51 8 4 1 0 066t 12 16 6°o 2000 12 V 60° 140 170 1,21 6 2,62 31,4 i ^ ^ g 420 °'7g

£ 6 0 100 1800 6 UJ — 110 140 1,27 5,5 1,33 7,9 12,5 16,7 150 1,506 M g o 2 Q 0 0 fi ** _ 1 3 ( ) 1 7 Q 1 3 1 fi 2 2 6 1 3 5 18,5 41,7 2 5 Q 1,00

12 M 1™ 2000 12 T 60" 130 170 1,31 6 2,26 27 J 8 ' 5 4? ' 7 400 J 8 J

12 W * U 2000 12 y 60» 150 170 1,13 6 3 36 28

g j?4,2 455 J ' 7 J

12 JSi 4 ^2 1850 12 W 60° 120 180 1,5 5,5-6 1 2,04 24,4 \H H^ 390 °'87.

2 12 £rf 4 ^ 1900 12 W 60° 120 180 1,5 6 2.04 24,4 J 8 'J g ,5 m 0,95

^ 12 JSc Ul 2000 12 IV 60» 120 180 1,5 6,5 2,04 24,4 JJC 4 ° 387 J ' 8 J

® 18Xrf ^ s 2000 18 W 40° 120 180 1,5 6 2,04 36,6 j J J 3 ^ J 557 °'8J

48,5 ^°° 2000 12 W 60» 145 160 1,1 5 2,64 31.7 ^ g 4 3 Q 0,72

| | 1 2 J t f 615 1 5 5 0 1 2 V 60° 1 6 5 1 7° 1-03 6 3,63 43,6 £•} .J};« 600 J-gi j 12 L 500 1 5 0 0 1 2 y 6 Q 0 1 4 Q 1 7 Q 1 2 1 M 2 6 2 3 L S 15!9 4 U 4 6 Q J92

i

12 J o 4^g 1800 12 F 60» 125 170 1,36 5,6 2,08 25 } | 8

37,5 3 ? 0 0,82

12 Jb | J C 2020 12 V 600 1 2 5 1 7 0 l j 3 6 5fi 2 M 2 5 20^ J W 4 Q 5 a81

"- 1 2 X £ §62 1 8 0 0 1 2 V 60° 1 3 4 180 1.34 5,6 2,54 30,5 J 8 ' 4 ^ 8 475 ^nJ tZH(\ l o , 4 1O,O U,o42 i 2 K h 592 1 9 0 0 1 2 V 60° I 3 4 180 1.34 5,6 2,54 30,5 J8;J fgj 530 °'|3

W 7^J 1800 12 V 600 1 6 0 1 8 0 1 1 2 5 3 3 6 2 4 3 4 l ^ 62^ m 0,81___ 10 00 0,78™ 1900 12 V 60° 160 180 1,12 5,3 3,62 43,4 .17.'3 ^2,5 6 6 Q 0,88

18,4 00,5 0,82

• S 9 lm lii 1 6 5 0 9 * 125 170 1,36 5-5,4 2,08 18,7 }3'9 2 ^ 2 5 0 0,96

3 18 /„ IJg 1650 18 • - 125 170 1,36 5-5,4 2,08 37,5 }3'9 2 ^ 46O °'88 .podw. 14,0 oU,4 . U,o4

*) Wartości podane w górnych rzędach oznaczają moc silnika nominalną, wartości w rzędach dolnych—moc silnikarzeczywistą przy nominalnej liczbie obrotów względnie równoważnik mocy.

• . • • . • . • . • • • • '•


L Ą I

f r a n c u s k i c h c h ł o d z o n y c h w o d ą

i *

I

o

'a

(UIJ3

-a -HoN co

£ 3

1-

.2 u)

II>U

335

353

310

378

7183119120143160178205178207215222215233

39,8

89,5100179204233269

1208

1084

1807

1611

1270

780

220

220

10

1928

Z przekładnią redukcyjną o stosunku przeniesienia 1 :2.Ciężar silnika bez przekładni = 470 kg.Odwrócony. Z przekł. red. o stosunku przeniesienia 1 : 2,46,Zapalanie baterją.

832

1000

878

1023

900

1017

922

1022

1060

1012

1034

1323

1504

1857

1650

1987

1794

1955

1362

1689

1732

1779

840

896

686

1142

732

1183

756

537

537

718

800

234

230

220

220

220

220

220

220

220

220

220

12

15

9

6,5

9

9

10

10

10

10

10

1923

1918

1925

1925

1925

1927

1927

1928

1928

1927

1928

Przekształcenie typu 8 Aa z r. 1916 {M — 150/165 KMn = 1600 obr./min; p = 4 . 7).Przekształć, typu 8 F g z r . 1918 (AT=275/278 KM, n = 1700 obr/nun,p =4,7) Również jako typ 8 Fe z r. 1926 przysp,zmieniony {N = 330/343 KM, n = 1870 obr/min. p = 5,5).Przeprężony! Przekształcenie typu 12 Ja z r. 1924 (N= 350/370 KM,n = 1800 obr/min p = 5,3)Przeprężony! Przekształcenie typu Ga z r. 1924 (N = 450/485 KM,n = 1800 obr/imn., p = 5,3).Przeprężonyl Przekształcenie typu Ha z r. 1924 (N = 450/490 KM.,n = 1800 obr/min,. p = 5,3).Również z przekładnią redukcyjną syst. Farman o stos. prze-niesienia i, ciężar zwiększony o 45 kg.

Nowa serja. Cylindry ze stali azotowanej. Również z przekładniąredukcyjną syst. Farman o stos. przeniesienia \. Ciężar silnikaz przekładnią zwiększony o 45 kg

174181262270172180252267215236

1138

1138

1138

1021

1374

1374

1374

2012

1210

1210

1210

920

220

220

230

230

225

5-14'

5-14

5—15

8

7

1925

1925

1926

1926

1929

Do wodnopłatowców; p = 5,5.

Typ 12 Eb z przekładnią red. o stosunku 1 : 1,545

Typ 12 Eb przeprężony, przyśpieszony

Tenże z przekt. red. o stos. 1 : 1,545 osiąga moc użytk.740 KM przy n = 2000 obr/min. Ciężar z przekł. = 621 kgZ przekładnią o stos przeniesienia 1 : 1,545, waży 645 kg

230284239263 880 1800 880

230 22 Przeprężony, o częściowem napełnianiu cylindrów przy ziemi.

Suwakowy.

179187328334218224389404298310498531

1066

1066

1137

1137

1150

1150

1628

1674

1821

1840

2150

953

953

1050

1050

960

960

220

220

220

220

220

220

15

15

15

15

15

15

1927

1927

1927

1927

1928

1928

Typ 12 Ja z przekładnią red. Możliwe przeniesienia w grani-cach i — 2/a. Na prototypie stos. przekł. '^/

Typ 12 Kg z przekładnią red. Możliwe przeniesienia w grani-cach i — a/3. Na prototypie stos- przekł. = ^/ao

Typ uprzedni z przekładnią red. Możliwe przeniesienia w grani-cach £ ='2/3. Na prototypie stos. przekł. = 21/30'

113119226238

1000

1370

1180**

1200

235

230

20

30

1923

1924 Gwiazda podwójna o cylindrach nakrywających się.

**) Maksymalna średnica gwiazdy cylindrów.


S i l n i k i F a r m a n. Fabryka samolotówFarman buduje od paru lat silniki lotnicze naderindywidualne w ujęciu i szczegółach konstrukcyj-nych. Silniki Farmana przeznaczone są przede-wszystkiem do wielkich samolotów tejże firmy.

czo i ułożonych w trzech szeregach o nachyleniuwzajemnem 60°. Każdy cylinder obsługują 4 za-wory, napędzane za pośrednictwem sternikówdźwigniowych i drążków pośredniczących przezdwa wały kułakowe, umieszczone w górnej poło-

Rys. 4.Korbowody silnika Hispano-Suiza 600 KM.

Rys. 6,Silnik 12 We Farmana 500 KM, z przekładnią redukcyjną.

Prócz części spotykanych w Każdym silniku lot-niczym, posiadają dodatkowo lekkie prądniceelektryczne, dostarczające prądu do aparatów ra-diotelegraficznych, oświetlenia i ogrzewania samo-lotu, oraz pełniące rolę rozruszników silnika.

Rys. 5.Nowy silnik Hispano-Suiza 6M, 250 KM z przekładnią redukcyjną.

Wzorem silników samochodowych, uzyskująsilniki Farmana wysoką moc jednostkową przezpodwyższenie liczby obrotów (między 2000—3400o"br./mjn), co pociąga za sobą konieczność stałegostosowania przekładni redukcyjnej dla śmigła .

Silnik 500 KM Farmana typ 12 We (rys. 6)posiada 12 cylindrów, złączonych po dwa bliźnia-

wie karteru. Jeden z tych wałów, o podwójnej licz-bie kułaków, steruje równocześnie zawory dwuszeregów cylindrów. Wał korbowy spoczywa natrzech łożyskach. Korbowody mają przekrój dwu-teowy. Przekładnia redukcyjna systemu Farman

0 stosunku przekładni 1 : 2. Sma-rowanie zapewniają trzy pompki oliw-ne zębate.j! Zapalanie zapomocą dwumagnetów^lub prądnic „Delco" i jed-nego magneta. Dwa karburatory„Zenith",^ pompka wodna odśrod-kowa, dwie pompki benzynowe „AM"1 rozrusznik elektryczny uzupełnia-ją mechanizmy pomocnicze silnika.Pompki oraz magneta umieszczonesą na przedniej stronie silnika, cołącznie z przekładnią redukcyjnąułatwia oprofilowanie czoła kadłubasamolotu. ' Na tylnej części karteruumieszczone są dwie prądnice, na-pędzane przez silnik.

Wysoce oryginalny jest ostatnityp silnika Farmana 18 Wi, od-wrócony, o 18 cylindrach w ukła-dzie W. Dążenie konstruktorów Far-mana do uzyskania dużej mocy jed-nostkowej przez podwyższenie liczbyobrotów silnika uwydatniło się tu

jeszcze wyraźniej, niż w typach poprzednich. Dzię-ki przyjęciu liczby obrotów silnika około 3400obr ./min, ciężar jednostkowy silnika zmniejszył siępiawie do a/z kg na konia mocy użytkowej, cylin-dry i główne części silnika wypadły małe i lekkie,zwiększyła się sprawność termiczna cylindra i po-lepszyły warunki ochładzania. Oczywiście, tak wy-


soka liczba obrotów wału korbowego pociągnęła zasobą konieczność zastosowania przekładni reduk-cyjnej dla śmigła o dużym stosunku przeniesienia.Użyto przekładni planetowej stożkowej systemuFanman o osiach planet pochyłych, zmniejszającejliczbę obrotów śmigła w proporcji 1 : 2,46.

Aby przy zachowanu korzyści, jakie dajeustawienie wału śmigła i wału korbowego w j ednejlinji, uzyskać możność stosowania śmigieł o du-żych średnicach, użyto tu coraz częściej obecnie

stacji i do napędu mechanizmów specjalnych wwielkich samolotach do bombardowania.

Silnik 18 Wi nadaje się szczególnie do sprzęg-nięcia z turbosprężarką Rateau o napędzie mecha-nicznym2), która zapewnia mu moc 550 KM użyt-kowych na wysokości 5500 m.

S i l n i k i P a n h a r d-L e v a s s o r. Fabry-ka samochodów i samolotów Panhard-Levassorwykonała parę modeli silników lotniczych o ste-rowaniu mieszanki benzynowej zapomocą zaworów

Rys, 7. Nowy silnik 18 Wi Farmana, odwrócony, 600 KM, z przekładnią.

stosowanego systemu silnika odwróconego. Umie-szczenie cylindrów na dolnym karterze umożliwiastosowanie niskich podwozi samolotów przy dużejśrednicy śmigła, zwiększa ipole widzenia pilota,obniża środek ciężkości samolotu, a ponadto przy-nosi korzyści w samej konstrukcji i działaniu sil-nika przez uproszczenie kanałów dolotowych, moż-ność zasilania karburatorów bezpośrednio pod ci-śnieniem hydrostatycznem, ułatwienie rozplano-wania obiegu wody chłodzącej, zmniejszenie wy-dmuchiwania oliwy z prowadnic zaworów przez ga-zy wylotowe, dostępność do łożysk wału wykor-bionego i t. p.

Punktem delikatnym pozostaje kwest ja zaoli-wiania cylindrów. Silnik 18 Wi (rys. 7) zawierapozatem szereg charakterystycznych szczegółów:cylindry w kształcie tulej ujęte są po 6 w blok od-lany z alpaxu i wpuszczone w karter, jak przy sil-nikach gwiazdowych, dla uniknięcia zalewania oli-wą. Zawory sterowane za pośrednictwem dźwigie-nek przez wał kułakowy, umieszczony normalnieu szczytu cylindrów i napędzany z powodu nie-znacznej wysokości cylindrów szeregiem kół czo-łowych. Tłoki i korbowody tego samego typu, jak wsilniku 18 We, tylko znacznie mniejsze.

Wał korbowy ujęty jest w 7 łożysk, umieszczo-nych w dolnej połowie karteru; górna pełni jedy-nie rolę pokrywy.

Wysoka liczba cylindrów przy tak dużej licz-bie obrotów silnika utrudnia pracę magnetów i zmu-sza do zastosowania zapalania zapomocą baterji.Dwie małe prądnice dostarczaj ą energji, potrzebnejdo rozruchu silnika, oświetlenia samolotu, radjo-

lub suwaków. Silniki te nie były nigdy wytwarza-ne w większych ser j ach i nie miały możności wyka-zania swych właściwości na samolotach.

Silnik 12 M z zaworami, o 12 cylindrach wukładzie V (kąt 60°), przeprężony, o napełnianiucylindrów przy ziemi częściowem, posiada urzą-dzenia regukijące automatycznie na każdej wyso-kości skład mieszanki i ilość jej, dopuszczaną djcylindrów. Urządzenie to pozwala utrzymać sta-łą moc silnika do wysokości 3000 m.

Silnik 12 L, również 12-cylindrowy w ukła-dzie V, steruje mieszankę zapomocą suwaków wkształcie tulejek współśrodkowych, po dwie makażdy cylinder, z odpowiednio wyciętemi okienka-mi do przepływu gazów.

Suwaki wykonane są ze stali i wylane białymmetalem. Napędzane za pośrednictwem wałów mi-mośrodowych, •umieszczonych w górnym karterze,oraz krótkich łączników.

Świece i zawór rozruchowy znajdują się vrgłowicy cylindra, dającej się łatwo odejmować.Mechanizm korbowy i pozostałe części — normalne.

Dzięki zastąpieniu zaworów suwakami, wyso-kość silnika zmniejszyła się prawie o 10 cm.

Brak zaufania w lotnictwie do silników suwa-kowych utrudnia jednak silnikom Panhard-Łevas-sor .szersze zastosowanie.

S i l n i k i S a l m s o n chłodzone wodą opi-szemy łącznie z silnikami chłodzonemi powietrzemtejże fabryki.

(d. n.).

-) Patrz P r z e g l , T e c h n. zesz. 3 z r. 1929.


PRZEGLĄD PISMELEKTROTECHNIKA.

Akomulacja energji w elektrowniacho wysokiem dziennem obciążeniu szczytowem.

Obciążenie każdej elektrownii zmienia się — jak wia-domo—bardzo znacznie nietylko zależnie od pory roku, leczrównież i w ciągu dnia. Zjawisko to jest jedną z najwięk-szych trudności przy projektowaniu elektrowni, której n o :zainstalowana musi wystarczyć na pokrycie najwyższegozapotrzebowania, co pociągnąć za sobą nieuchronnie musipodwyższenie zarówno kosztów zakładowych, jak i eksplo-atacyjnych. Dopasowanie bowiem mocy elektrowni do ob-ciążenia szczytowego (powoduje zmniejszenie t, zwi. ilościgodzin użytkowych instalacji, wywołując wzrost kosztóweksploatacyjnych. Również i koszta amortyzacji i oprocen-towania, odgrywające w budżecie elektrowni rolę niepamiernie większą niż w jakiemtkolwiek inneni przedsiębior-stwie, ulec muszą znacznej podwyżce, co w wypadkukrańcowo niekorzystnego stosunku obciążenia szczytowegodo mocy średniej zachwiać może podlstawy rentownościprojektowanego zakładu.

Od wielu już lat stosowane były w elektrowniacho wyraźnie występujących, szczytach obciążenia baterjeakumulatorów elektrycznych lub silniki Diesel'a. Baterjeakumulatorów ładowane są w godzinach małego michu,pobierając moc z istniejących prądnic, oddają zaś prąd nasieć w godzinach największego ruchu, przejmując na siebieobciążenia, przekraczające moc prądnic zainstalowanych.Akumulatory elektryczne są rozwiązaniem pozornie naj-piroisŁszem, są orne jednak bardzo drogie, dość ikłopotliwew eksploatacji, wymagają przetwornic dla przejścia z prą-du zmiennego na stały i odwrotnie, trudno jest dziś bowiempoważnie mówić o sieciach na prąd stały. Silniki DieseTapracufją ty'lko w godzinach największego ruchu elektrowni;budowa nawet wielkich jeidnoistek mie nastręcza już dziśszczególnych trudności. Dość wskazać silnik 15 000 KM,pracujący w elektrowni hamlburskiej. Są orne pozatem nie-mal o połowę tańsze od akumulatorów.

W ostatnich latach, • ze waględów przedewszystkiemekonomicznych, rozszerza się coraz bardziej zamiast silni-ków Diesela i akumulatorów elektrycznych stosowanie aku-mulacji energji w postaci zbiorników wodnych w elektrow-niach wodnych lub też zasobników ciepła w zakładachcieplnych. Te sposoby akumulacji energji okazują się nie-tylko znacznie tańsze, lecz i łatwiejsze w eksploatacjiniż poprzednio wzmiankowane,

W szczególności dodatnie wyniki dały w wielu wypad-kach zasobniki Ruths'a. Zasadą ich działania jest — jakwiadomo — skraplanie i odlparowanie, kolejno ipo sobisnastępujące. Dzięki czułości urządzeń regulacyjnych, całanadwyżka pary w godzinach małego ruchu zostaje pochło-nięta przez zasobniki pary, podnosząc w nich ciśnienie,Odwrotnie, w godzinach dużego obciążenia, skoro tylkoprzy wzroście obciążenia ciśnienie ipary poczyna spadać,zasobnik uwalnia pewną jej ilość. W ten sposób .raptownezmiany obciążenia nie odbijają się tak bezpośrednio na ko-tłowni.

Ro>zwój tego -systemu akumulacji energji spowodowałwprowadzenie specjalnych turbin,, które tnogą pracowaćprzy zmiennych ciśnieniach pa?y wlotowej,

Dla zadośćuczynienia gwałtownym, wzrostom obciąże-nia można zainstalować osobny turbozespół, zasilany parą

TECHNICZNYCH.z zasobników i odgrywający irolę zespołu rezerwowego;zapewnia się w ten sposób zupełnie prawidłowe warunkipracy kotłów, co jest niezbędne z punktu widzenia ich kon-serwacji oraz dla uzyskania wysokiej sprawności. Możnaosiągnąć zmniejszenie ilości kotłów niezbędnych orazznaczne oszczędności paliwa, nieraz 0,1 kg węgla na ki-lowatogodzimę.

Wielkość zainstalowanych zasobników ciepła wciąż siępowiększa. Pojemność ich mierzy się tysiącami metrówsześciennych. Tak np. projekt trozłbaidowy elektrowni wCharlottenburgu przewiduje baterię zasobników, złożonąz 24 sztok o pojemności"290 m3 ikażdy, Elektrownia ta po-siada kotły na ciśnienie 35 atn, turbiny zaś stosowane wy-korzystują jedynie spadek ciśnienia pary z 35 na 14 atn;zasobniki będą więc pobierały parę odlotową z turbin.Projekt .przewiduje bardzo szybką amortyzację urządzenia,dzięki oszczędności węgla. Turbiny na parę a zasobnika niemogą oczywiście mieć zbyt 'wysokiej sprawności, skoroprzystosowane być mają do pracy z parą o> zmiennem ci-śnieniu wlotoweon w dość dulżych granicach; jedynie gdynie występują przeciążenia sieci otrzymują te turbiny paręo ciśnieniu 14 atmosfer, Dr. Ruths szacuje zapotrzebowa-nie pary w tym. wypadku na 8,5 do 9,4 kg na kilowato-godzinę.

W zakładach wodnych akumulacja energji odbywa sięw ten sposób, że w godzinach małego nucthiu pompy podno-szą wodę rzeki czy jeziora, zasilających elektrownię, dozbiornika naturalnego, względnie sztucznego; woda ta zo-staje puszczona w godzinach obciążenia szczytowego, pę-dząc specljalny turbozespół rezerwowy. Jeśli możliwi jes>tumieszczenie zbiornika na dużej wysokości ponad elektrow-nią, można zakumulować bardzo .poważne zasoby energjiprzy stosunkowo nieznacznych ilościach wody. Woda pom-powana jest przeważnie w nocy, dzięki czemu elektrowniamoże pracować mniej więcej równomiernie przez całą dobę,co jest warunkiem (pracy gospodarczo korzystnej. Postępyw budowie maszyn hydraulicznych pozwalają spodziewaćsię znacznego rozszerzania się tego typu instalacji; moc po-szczególnych jednostek wciąż rośnie, największa pompa od-środkowa, zbudowana właśnie dla takich celów, pracuje zsilnikiem o mocy 34 000 KM. Sprawność tego rodzaju urzą-dzenia sięga 65%,,

Możliwe są. i w prasie fachowej rozstrząsane projsktyzastosowania akumulacji i energji w zbiornikach wodnychrównież i w elektrowniach cieplnych, Niezawsze jednak zewzględów lokalnych możliwe jest urządzenie akumulacjiwodnej, podczas gdy instalacjom do akumulacji pary nicnaogół nie może stanąć na przeszkodzie.

W wypadkach, gdy oba rozwiązania są możliwe, je-dynie bardzo szczegółowa analiza zagadnienia wykazać mo-że, jak droga jest bardziej odpowiednia.' i i i : '•• . S.

FIZYKA. TERMODYNAMIKA.Własności fizyczne pary w punkcie krytycznym.

Prof. H. L. Callendar, prowadzący od dłuższego czasubadania własności wody (pary) w pobliżu punktu krytycz-nego, zobrazował niedawno wyniki swych prac w milczycie,wygłoszonym w stowarzyszeniu inżynierów mechaników, astreszczonym w Engineering {8 listopada r. uib.)-


Przedewiszystkiem stwierdził prelegent, że dotychczasnie zostały wykonane ścisłe pomiary ani objętości właściwej,ani ciepła. fiarowania żadnej cieczy w pobliżu punktu kry-tycznego. Dotyczy to nawet C02, dla którego temperaturakrytyczna wynosi 31^° C. Co się tyczy wody, to brak oma-wianych pomiarów tłomaczy się trudnością i kosztownościąodpowiednich badań w 'temperaturze b'iskiej 'krytycznej(370—425° C) i pod ciśnieniem 200—250 at.

W braku ścisłych pomiarów, posługiwano się dotąd wy-wodami, opirlemi na znanych prawach fizyki, ważnych dlapar w warunkach dalekich od krytycznych, i stąd nierazuzyskiwano wyniki dalekie od ścisłości. Np. równanie vander Waalsa z poprawlką Rankine'a, wielokrotnie sprawdzonedoświadczalnie z doiskonałemi wynikami, daje jednak dlapunktu krytycznego CO2 objętość cieczy niemal 2 razywiększą od zaobserwowanej ostatnio pnzez prelegenta. Tu

na Mość atomów obu pierwiastków odpowiada dokładniestosunkowi, ujętemu pirzez formułę chemiczną.

Biorąc pod uwagę ciepło parowania wody, można przy-puszczać, że większość wiązań tego układu atomów pozo-staje i w cieczy, obok jeszcze bardziej skomplikowanych.W szczególności błonka powierzchniowa powinnaby się skła-dać z sześcioboków, jak na rys. 2, zaś poszczególne ich war-stwy łączyć się pomiędzy sobą atomami H (rys. 3}, Przywzroście temperatury ilość skomplikowanych drobin ma-leje, co tłomaczy wysokie ciepło właściwe wody i spadekciepła parowania ze wzrostem temperatury. Para wreszcielawiera przeważnie drobiny najprostsze — 3-atomowe, nie-zwiąizane w siatkę sześciokątną między sobą, i dlatego mo-gące poruszać się swobodnie. Z takiego przedstawienia bu-dowy drobin wynika wyraźnie, że tych samych równań stanunie można stosować do różnych faz.

I

Blftl 1

Rys. 1, Rys. 2. Rys. 3.

samo dotyczy równania Clauisius'a przy ekstrapolacji dowarunków krytycznych zarówno wody, Ijak i bezwodnikawęglowego.

Niezgodność wyników ekstrapolacji z doświadczeniemttomaczy autor mylaością założenia omawianych wzorów,że ciecz d patra są różnemi postaciami tej samej materji, róż-niącemi się głównie lub jedynie gęstością. Badania Callen-dara prowadzą go bowiem do> twierdzenia, że budowa dro^bin cieczy i pary jest różna, wobec ozego mie można do obufaz stosować tego samego równania stanu, gdyż wówczas po-pełnia się błędy zarówno oo doi objętości, jak i ciepła pa-rowania. • (

Autor stwierdza, że gęstość pary wodnej :pod niskiemciśnieniem pozwala wnosić, iż większość tworzących ją dro-bin ma budowę odpowiadającą formule H„O, lecz że jest ras-cizą pewną, iż w miarę podwyższania gęstości powstają bar-dziej złożone drobiny. W. ten sposób można wytłomaczyćmniejszą od obliczanej dotąd objętość, zaś odp°"vviadającą róż-nicę ciepła parowania można przypisać stracie tegoż matworzenie drobią złożonych. W wodzie i i<a> cieczach dro-biny są częściowo też skomplikowane bardziej, niż to wyni-ka z formuł chemicznych, wyższe jednak ich pochodne sta-nowią układy tak nietrwałe i zmienne, że nader łatwo sięrozpadają. Pewniejsze wyniki daje badanie lodu, i tu Sir W,Bragg wykrył istnienie (zapomocą analizy promieniami X)pierścieni sześciokątnych (zobrazowanych na rys. 1 i 3),których wierzchołki zajęte są przez atomy tlenu, a w środ-ku boków mieszczą się atomy wodoru (rys. 2),

Biorąo wycinek ze środka takiej sieci pierścieni ato-mowych, zauważymy, iż każdy atom, tlenu jest otoczonyprzez 4 atomy wodoru, Odwrotnie, każdy atom wodoru jestpołączony bezpośrednio z dwoma atomami tlenu. Nie wi-dać więc tu żadnego śladu drobiny o budowie H2'O, leczmamy budową o wiele bardziej złożiqmą, w której tylko ogól-

Równariie stanu wedł, CalleJidara powinno mieć postaćnastępującą:

gdzie b •— odpowiada zmniejszeniu objętości z powodu two-rzenia się drobin złożonych. Autor obliczył zapomocą tegorównania ciśnienie nasycenia w różnych temperaturach i o~trzymał wyniki zupełnie zgodne z doświadczeniami w całymzakresie od 0° do ok. 350° (717° F).

'Wedł. hipotezy van der Waals'a, w temperaturze kry-tycznej ciepło- parowania staje się równem zeru, zaś obję-tość cieczy równa się objętości pary. Autor sprawdzał tenwniosek, prowadząc badania w rurkach kwaircowych, w któ-rych wodą nagrzewał do różnych temperatur; przytem mógłobserwować chwilę zanikania menisku cieczy przy zamianiejej w parę. Okazało się, że: 1° spółczynnik rozszerzalnościcieczy nie wykazuje żadnego śladu dążenia do nieskończo-ności, jakby powinno być według van der Waals'a; 2° ob-jętość cieczy w punkcie krytycznym nie jest równa obję-tości pary, lecz stosunek tych dwu wartości .wynosi 3:5;3° ciepło parowania w punkcie krytycznym ni« jest równezeiru, lecz wynosi 130 BTU (32,8 kal), gdy menisk zanikaprzy 705,2° F (ok, 3750 q .

Wedkilg omawianej teor<ji łączenia się (kongregacji]drobin prostych, para i woda stanowią mieszaniny różnychdrobin złożonych. Drobiny maleją ze wzrostem temperatury,zaś w parze — rosną ze wzrostem prężności. Przy tempe-raturze 705,20 F (3-75° C) niema już dwu różnych faz w rów-nowadze stałej, z -wyraźną granicą pomiędzy niemi, lecz dwiemieszaniny o różnych gęstościach mogą być obserwowane je-slzcze w rurkach kwarcowych. Obie mieszaniny zawierająrówne liczby czynnych drobin w jednostce objętości*

W końcu podaje autor kilka interesujących wykresów(f—p, i—/ i—log p,), które mu służą za podstawę, do szi-


regu uwag o rozważanetn zagadnieniu, oraz zaznacza, żeostatnie badania potwierdzają (słuszność jego wzoru

i.— B = -y- a P ( V - 6)

jak również wynikającego zeń równania adjabaty:

~ri3[a = const. lub P(V— 6 J U = const.,

gdzie S — stała, n — spóŁczyiinik, a. b — ma znaczenie po-dane wyżej.

TECHNIKA SANITARNASzkodliwe i pożyteczne skutki ścieków

domowych i miejskich dla rybactwa,Duie znaczenie w całokształcie gospodarstwa narodo-

wego ma rybactwo, więc należałoby się starać usunąć wszy-fetko to, co tamuje jego rozwóji Tymczasem zakłady prze-mysłowe i miasta pozbywają się najczęściej swych ście-ków, wpuszczając je do potoków, strumieni i rzek, a z za-brudzeniem ich występuje jednocześnie zmniejszenie ilościtlenu, zawartego w wodzie, potrzebnego w mniejszym, lubwiększym stopniu do* życia iryb.

Skład odpadków z osiedli zależy od zwyczajów i za-trudnienia mieszkańców. Oczywiście, odpadki wiejskich o-siedli są inne, niż miejskich.. Odpadki te są rozpuszczalnelub nierozpuszczalne w wodzie, organiczne lub nieorgani-czne. Materje nieorganiczne są przeważnie nieszkodl'we dlawód bieżących, inaczej zaś przedstawia się sprawa z sub-stancjami organicznemi, składając-emi się głównie z ciałbiałkowych i węglowodorów, podlegających pod działaniembaJkteryj gniciu i przerabianych przytem na ciała mineral-ne. Ta przeróbka odbywa się zwykle przy niedostatecznejilości tlenu z wywiązaniem się gazów złowonmych, na-der szkodliwych dla ryb.

Ścieki domowe, o ile są świeże, nie zawierają wogólemataryj, trujących ryby. W większych osiedlach, bez więk-szych .zakładów przemysłowych, może się -jednakże zdarzyć,że z gazowni będą spuszczane wraz z wodą domieszki szko-dliwe. W każdym razie jednak połączenia cjankowe i fe-nole, których krytyczna zawartość dla jryb delikatniejszychwynosi 5 mgjl, mogą być unieszkodliwione nakładem nie-wielkich kosztów w samym zakładzie, przed spuszczaniemich do kanałów. Niebezpieczne są również ścieki z rzeźni,które zawierają, jak np, w Lipsku, do 11040 mgll ciał orga-nicznych nierozpuszczalnych i 2560 mgll rórpuszczalnych, po-nieważ ciała te ulegają szybko rozkładowi z pochłanianiemznacznej iLości tlenu z wody.

Ścieka świeże prz,y dużem rozcieńczeniu nie wywierajązłych skutków w samem miejscu wpuszczenia ich do wódbieżących. Ujemny ich wpływ daje się odczuć często do-pieio w odległości 50 km poniżej wpuszczenia, ponieważdo -rozpoczęcia rozkładu potTzeba mniej lub więcej czasu.Oj rócz innych czynników, ma tu znaczenie i temperaturawody; szkodliwe działanie rozkładu zjawia się -wcześniejw lecie. Najniebezpieczniejszą trucizną dla ryb jest siarko-wodór, wywiązujący się przy rozkładzie ci-ał białkowych;już przy koncentracji 1 mgll nadzwyczaj szkodzi wszyst-kim rodzajom iryb.

Działanie ścieków na rybactwo znajduje się w ścisłymzwiązku ze zdolnością samoc.zyszczania się wody potoku,do którego zostały one wpuszczone. Ta zdolność zależy od

ilości wody w potoku, chemicznego jej składu, prędkościspływu i od własności dna potoku." Ilość wody przepływa-jącej w stosunku do ilości wpuszczonych ścieków określastopień rozcieńczenia. Pettenkofer uważał, że 15 części wo-dy na 1 część ścieków są dostateczne do biologicznegooczyszczania. Ten stopień rozcieńczenia jest jednak do-stateczny łylko w wyjątkowo sprzyjających okoliczno-ściach. W większości (przypadków potrzebne są znaczniewiększe i'lości wiody czystej, często 60 razy i więcej, niż"cieków, ażeby uniknąć złych skulków dla ryb.

Znajomość składu .chemicznego wody rzecznej jestszczególnie ważne do wyznaczenia stopnia rozcieńczenia.Wody z dużą zawartością wapna są w możności wiązaćkwasy, tworzące się przy rozkładzie. Znaczna ilość tlenuw wodzie rzecznej sprzyja procesom utleniania, zamieniaszybko niebezpieczny siarkowodór w nieszkodliwe związ-ki siarki i zapewnia, że pozostanie w niej jeszcze dostatecz-na ilość tlenu, potrzebnego rybom do oddychania. Pewnailość materyj pożywnych w wodzie rzecznej wpływa doda-tnio na rozwóij roślin rzecznych, które w procesie oczyszcza-lnia grają dużą rolę, jako producent tlenu. Szczególneznaczenie ma „czynna" reakcja wody. Nowsze badania wy-kazały, że wskaźnik jonów wodoru, ph wody, ma niezmier-nie doniosły wpływ na objawy życiowe wielu organizmów,bioirących udział <w oczyszczaniu biologicznem.

Duże prędkości przepływu wody w rzece z jednej stro-ny sprzyjają, z drugiej działają hamująco na oczyszczaniebiologiczne; przy dużej prędkości, siubisitancjje organiczneulegają rozdrobnieniu, równomierniej rozdzielają się wśródmasy wody i nie mogą się .osadzać na dnie. W takich wo-dach przebieg oczyszczania rozciąga się tna wiele kilome-trów. W przeciwieństwie do poprzednich poigląidów, obec-nie powszechnie się uważa, że w wodach płynących spo-kojnie siła biologicznego .oczyszczania jest większa, niż wwodach wartko płynących. Ten pogląd opiera się na spo-strzeżeniu, że w wadzie spokojnej znajdują się znacznie

. większe ilości planktonu, który należy uważać za wytwórprzemiany substancyj organicznych zawartych w wodzie nanowe żyjące organizmy. Wskutek szybszego samoczyszcza-nia się wody, płynącej spokojnie, zasięg zanieczyszczeniajest mniejszy. Holer, na podstawie badań, przepnowadzo-nych przez niego i jego współpracowników, w przeciwień-stwie do Pettenkofera, Polaka i in., stwierdził większą in-tensywność procesu oczyszczania w wodach stojących niżpłynących i przyszedł do wniosku: „Im wolniej rzeka pły-nie, tem większe występuje jej saonooczyszczenie".

Poważne znaczenie przy przeróbce zanieczyszczeń or-ganicznych ma także własność dna, Na dnie żyją najroz-maitsize organizmy, biorące żywy udział w przeróbce ciałorganicznych. Na dmie rzek ikrzą się także ryby. Pokry-cie ikry osadem loirganicznym może spowodować jej zni-szczenie. Trwałe zamulenie dna rzeki może zmusić rybydo opuszczenia miejsc zanieczyszczonych.

Powyżej przedstawiono szkodliwe skutki dla rybactwa,•wynikłe z zanieczyszczenia rzek ściekami domowemi i miej-akiemii. Z tego jednak nie należy wnioskować, że spuszcza-nie ścieków ma zawsze zgubne następstwa dla hodowli ryb.Doprowadzenie nieznacznej ilości ścieków do potoków o du.żej samooczyszczalności biologicznej może być w pewnychokolicznościach bajrdza pożyteczne dla rybactwa i przy-czynić się do powiększenia jego dochodowości. Przy silnem.rozcieńczeniu i jednioczecnem związaniu z. niem ciągłegodopływu tlenu, przeróbka ciał organicznych następuje beztworzenia się szkodliwie działających produktów gnicia;powstają roztwory odpowiedniej koncentracji, z którychczerpią pożywienie żyjątka wyższego i niższego rodzaju,


bezpośrednio i pośrednio, i- rozwijają się w dużej ilości.Organizmy te stanowią pokarm dla ryb. Często można za-uważyć, że odcinki rzek poniżej mniejszych osiedli obfi-tują w ryby, osiągające duży wzrost i wagę,

Opierając się na tych spostrzeżeniach nad potokami,Hofer wystąpił z projektem oczyszczania ścieków w sta-wach rybnych, co umożliwiłoby spuszczenie większej ilościoczyszczonych tam ścieków do strumieni i irzek bez szkodydla żyjących w nich ryb. W ten sposób podniosłyby sięnielylko dochody z połowu ryb w rzekach, lecz produko-

, wanaby znaczne ilości ryb w stawach. Produkcyjność ta-kich stawów wynosi, podług doświadczeń, wykonanych wistniejących urządzeniach, 10 centn. z ha i powyżej, gdydzisiaj 2wykłe stawy dają 2 — 3 centn. Sposób Hofera po-lega na tem, że ścieki sklarowane w mechanicznychurządzeniach klarujących (gdzie pozostaje 70% zawiesin),zawierające przeważnie ciała rozpuszczalne i koloidalne, do-prowadza się z pewinem jeszcze uprzedniein rozcieńczeniemdo specjallnie 'Urządzonych staiwów. Ilość wody rozcieńczają-cej zależy od składu i stężenia ścieków sklarowanych. Zwy-kle wystarcza 3—5-krotne rozcieńczenie, przyczein należymieszaninę czystej wody i ścieków nasycić tlenem powietrza,przepuszczając ją przez małe przewały, lub w inny sposób,ponieważ przy zaczątkach rozkładu zużywa się dużo tlenu.Również b. ważne jest, ażeby ścieki dochodziły w stanieświeżym. Dobrze prowadzony staw ściekowy nie powiniensię odróżniać od zwykłych stawów rybnych ani. pod wzglę-dem wyglądu, ani pod względem zapachu. Najlepszym spraw-dzianem odpowiedniego prowadzenia istawiu, jako czyn-nika przeróbki materyj, jest zawartość tlenu w wodzie sta-wdwej.Po okresie wegetacyjnym, ,po iktórym następuje sil-ne pochłanianie tlenu, po nagłem obniżeniu ciśnienia atmo-sferycznego, zwłaszcza przy niepogodzie, należy dodawaćwięcej wody czystej lub zmniejszyć ilość doprowadzanychdo danego stawu ścieków.

Ząchowująe te wskazania i starając się, ażeby wodarozcieńczająca była dostatecznie alkaliczna, otrzymamysposób biologicznego oczyszczania ście<ków, mający pierw-szeństwo przed innemi, jeżeli przytem jest wymagane pro-duktywne zużytkowanie ciał organicznych, zawartych wściekach. Działanie ściekowych stawów rybnych jest taleskuteczne, że woda , wypływająca z nich, pod. względemczystości zbliża się do czystości wody, którą rozcieńcza sięścieki i siła biologiczna oczyszczania się rzeki, do1 którejSpływa woda ze stawów, pozostaje niezmieniona. Poniższatabelka obrazuje wyniki" oczyszczania ścieków w stawachrybnych.

W o d a

Ściekowa miejskaPo sklarowaniu . . . , ,Po przejściu przez stawy .Kanału Ren-Herne . . . .rz. Izary przed Monachjum .

Sucha pozostałość g/lm8

Strasburg

600500210

.193

Monachjum

690561236

217

Zaleta oczyszczających stawów rybnych polega jeszczena tem, że w porównaniu z innemi produktywnemi sposo-bami oczyszczania ścieków — „polami irygacyjnemi" — wy-maga 10-kno;tnie mniejszej powierzchni. Plaga much i nie-przyjemna woń, zjawiająca się przy filtrach biologicznychzraszanych, nie występują przy stosowaniu stawów.

Dodatnie wyniki, jakie otrzymano w Strasburgu v\ urządzeniu doświadczalaem, wykonanem przez prof. dr. Hofera,i w urządzeniach stawów rybnych -w Amberg i Grafenwohr,

spowodowały, że w Monachjum zastosowano oczyszczanieścieków sJklarowanych w osadnikach sposobem Hoiera.Urządzenie to zajmuje 223 ha i będzie wystarczające dounieszkodliwienia wód ściekowych miasta o 700.000 miesz-kańców. W osadnikach klarujących pozostaje 80% zawie-sin. Rozcieńczenie wodą rz. Izary wynosi 1:3 do 1:5. Głę-bokość «tawów letnich 0,90 m, zimowych do 3 m. Przewi-duje się rocznie sprzedaż 112 000 kg karpi 34etnich, a oprócztego 45 000 sztuk kaczek, hodowanych w celu zabezpiecze-nia stawów od nadmiernego zarastania rzęsą wodną (Lemna).( G e s . - I n g . 1929 r., str. 725—729, 738—741; 12 rys.).

TURBINY PAROWE.Uruchomienie turbogeneratora o mocy 208 000 kW.

W dn. 22 października uruchomiono położoną nad je-ziorem Michigan elektrownię Stale Linę Generating Co, po-siadającą turbogenerator o mocy 208 000 kW łącznie z wzbu-dnicami (o Jtlórym już wspominaliśmy w naszem piśmie).Po całkowitem ukończeniu budowy elektrownia ma wytwa-rzać 1 miljon kW. Elektrownia posiada narazie sześć ko-tłów jednakowej konstrukcji Babcock & Wilcox, opalanychpyłem węglowym, o wydajności pary 204 tlh. Prężność paryjest 45,5 ar, temperatura przegrzania 400°. Całkowity roz-chód ciepła, ma wynosić 3380 KaljkWh i spókzynnik spraw-ność; kotłów ma być 85%. Zbudowane przez General Elec-tric Co urządzenie zawiera jedną turbinę wysokopr. o mocy76 000 kW oraz dwie turbiny niskopr., zasilane parą odlotowąz turbiny wysokoprężnej oi prężności 8,1 ata. Każda z turbinniskoprężnych napędza prądnicę o mocy 62 000 kW i prąd-nicę na własny użytek o mocy 4000 kW. Liczba obrotówkażdej z tych trzech jednostek turbinowych wynosi 1800obr.Imin. Przed wejściem do turbin niskoprężnych para od-lotowa z turbiny wysokoprężnej zostaje przegrzana ponow-nie przy pomocy świeżej pary do 260°. Każdą turbinę ni-skoprężną obsługują cztery skraplacze powierzchniowe, po2400 m\ ( P o w e r , t. 29 [1929), str. 670).

B i b 1 j o g r a f j a.Kataster sil wodnych Polski.

W dziedzinie badań naturalnych bogactw naszego kra-ju, a w szczególności jego zasobów źródeł energji, uczyniłoMinisterstwo Robót Publicznych duży krok naprzód, zapo-czątkowując wydawiretwo p. t.: „Kataslter sil wodnychPolski". ,

Badan-ia sił wodnych prowadzi Państwowa służba hy-drograficzna prawie od początku wskrzeszenia państwapolskiego. Pierwszą publikacją w tej dziedzinie był wyda-ny w r. 1927 zeszyt, zawierający „Wyniki pomiarów prze-pływu objętości w dorzeczu Dunajca", obecnie zaś pojawiłsię pierwszy zes.zyl katastru sił wodnych, obejmujący rze-kę Dunajec od Nowego Targu do ujścia -do Wisły.

Słuscmie uczyniło Centralne Biuro Hydrograficzne, wy-bierając Dunajec do opracowania z pośród 'karpackich do-pływów Wisły i Dniieistru, jest to bowiem nietylko jednaz najobfitszych w energję rzek polskich, ale nadto poło-żeniem swojem, w pobliżu okręgów przemysłowych, nada-je się już dziś do budowy wielkich zakładów wodnych, do-starczających możliwie tanią energję dla pokrycia szczy-tów zapotrzebowania i stanowiących znakomitą rezerwą ną


wypadek jakichkolwiek trudności w normalaem zaopatry-waniu w węgiel,

W tellcście wydawnictwa znajdujemy krótki opis geo-logiczny oraz szczegółowy opis hydrologiczny całego do-rzecza, a wieje nietylko Dunajca, ale i wszystkich jego do-pływów. Opis tefl zawiera dane hypsometryczne, powierzch-nie zlewiai, długość ścieków oraz Łch krótką charakterysty-kę, ipod względem spadu, zalesienia, rumowiska i t., >p.,a ilustrowany jest mapką, umieszczaną aa początku tefcstu,w skali nieco jednak za małej do uwidocznienia wszystkichseczegółów tekstu.

Nastąpmy rozdział zawiera metody opracowania kata-stru, a w fiziczeigólności podstawy określenia spadów, da-nych sytuacyjnych, obliczenia powierzchni dorzecza ora/,charakterystycznych i okresowych objętości przepływu.

Te ostatmie oznaczono dla wody 6, 9, 11, 12 miesięcz-nej ora'z dla przepływu najniższego, W ten sposób otrzymu-je się pięć punktów krzyweij czajsu trwania objętości, po-zwalającej w wystarczająco dokładny srposób wykreślić jejprzebieg dla ©tanów iponiżejj średniego, a stąd czerpa;wszelkie dane, potrzebne do wstępnych projektów zakła-dów wodnych. Do projektowania zakładów, opartych nazbiornikach do pokrywania szczytów zapotrzebowania, po-żądanem byłoby rówinież podanie średniego rocznego prze-pływu.

Dane objętościowe, łącznie ze opadami, pozwoliłyokreślić wartości mocy brutto, t. j . energii płynącej wody.Wartości te obliczono w krótkich, kilkukillomiełtrowych od-cidkach, których granice stanowią bądź to ujścia potoków,bąidź też miejscowości, 200 km rzeki podzieloino na 113odcinków.

Tabelaryczne zestarwieniia danych o- wartości mocy uzu-pełnione są inwentaryzacją istniejących zakładów wod-nych. | ! ! : ! ,

Te same dane przedstawiono graficznie na 12 tabli'cach, z tą różnicą, że moc przedstawiona jest w linjach su-mowania, a nadto szczegółowy jplarailk sytuacyjny rzekii ipiroiil podłużny z linją dna i brzegów pozwala zoriento-wać się w najrozmaitszych szczegółach terenu, ważnychdla projektującego,

Porównując wydawnictwo polskiego katastru z takie-miż wydawnictwami państw innych, jak Austrii, Niemiec,Szwajcarji, Szwecji i t, p., widzimy, że nasze wydawnictwo •nietyiłko w niebem tamtym nie ustępuje, llecz przeciwnie,w wielu kierunkach je przewyższa. Zastosowanie kolorowe-go druku czyni całe wydawnictwo bardzo przejirzystem,a obfitość zawartych danych, zwłaszcza łącznie z poprzed-nio wydanym 'zeszytem o przepływach, niespotykanaw obcych wydawnictwach, twotnzy doskonały podręcznik,aietylko do studjów sił wodnych, do czego głównie jestprzeznaczony, ale i do innych badań hydrologicznych.

Ostateczny wynik obliczeń przedstawia moc brutto nacałym Dunajcu 166 435 KM, ,przy wodzie sześciomiesięcz-nej, która isjpada stopniowo aż do 34 439 KM przy przepły-wie najniższym. Odpowiada to, pray pomiimtejciu wyższychstanów, pracy brutto 844 000 000 kWh, w roiku średnim, zaśprzy zupełnem wyrównaniu zbiotrnilkami 1 125 000 000 kWhJaką moc można w rzeczywistości uzyskać, pouczy nas po-równanie z opracowanymi już stopniem rożnowskim.

Na odcinku Dunajca od Sącza do ujścia Łotsosiny pro-jektuje się dla pokrycia szczytów, a więc opierając się naśrednim przepływie rocznym, 'zainstalowamie 90 000 KM,i uzyskanie w przeciętnym roku 166 400 000 kWh.

Na tym samym odcinku, przedstawia Dunajec energjęibrutto iprzy średnim rocznym przepływie 36 700 KM, co da-je rocznie około 260 000 000 kWh. W ten sposób wyzyskanamoc stanowiłaby 69°/0 mocy brutto. Licząc dla całego Du-najca przeciętnie 60% wyzyskania, i to tylko przy ujęciu6-miesięcznej wody, otrzymiuijemy 500 000 000 kWh, a z czę-ściowiem wyrównaniem zbiornikami—około 600 000 000 kWh.

Jest to prsuwie' 1ji zużywanej obecnie w Polsce ener-gji elektrycznej.

Prawie równocześnie z pierwszym zeszytem katastrusii wodnych PoLski, obejmującym Dumajec, pojawiły sięwstępne wydawnictwa C. B. H. do katastru sił wodnychSanu, a mianowicie: „Wykaz rzędnych, niwelacyjnych punk-tów stałych rzeki Sanu" oraz „Wyniki pomiarów objętościprzepływu w dorzeczu Sanu",

Oba wydawnictwa mogą oddać doskonałe usługi inży-nierom, projektującym jakiekolwiek roboty woidne w doirze-czu Samu. Porównując drugie z powyższych wydawnictwz analogioanemi wydawnictwami dla Dunajca, znajdziemyduże zmiany na korzyść.

Dołąozoma mapka, wykonana w kolorach, jest nadzwy-czaj przejrzysta, możnaby ją conajwyżej uzupełnić rozdzia-łem zlewni Sanu na poszczególne dopływy.

Następnie reprodukowano w dziesięciu tabelach i wy-kresach całą technikę obliczeń przepływów okresowychdla głównych wodoslkazów rzeki Sanu, — iktórych wynikznajduje się w zestawieniach tabeli 11-ej i w wykresachtablicy 11-ej.

Wartości współczynników jednostkowego spływu uję-

to w związsk funkcyjny a = -^— , gdzie n przeważnie mie-An

wiele się różni od 1js.Metoda o>znaczenia przepływów charakterystycznych

pozostała w zasadzie niezmienioną. Główną trudność sta-nowiło i tu, podobnie jaik na Dunajcu, wyeliminowaniewpływu zmian koryta. Uskuteczniano to zapomocą porów-nania jego średnich wartości przepływu z biegiem średnichwartości oipadów oraz przyjmując dla jeldnakich wartościz dłuższych okresów również jednakie średnie wartościstainów charakterystycznych i okresowych. Metoda ta,w danym wypadku zupełnie racjonalna, kryje jedno nie-bezpieczeństwo, a mianowicie nie uwzględnia ewentualno-ści różnego -rozkładu opadów przy tej samej rocznej ichwysokości, Z tego powodu staje się koniecznym jakiś spraw-dzian, którym w tym wypadku były bezpośrednie pomiar-yprzepływu, wykonane w różnych latach. W konkretnymprzypadku można było uzyskać jeszcze drugi spirawdzianw związku wodosikazów, — dzięki niezmieniającemu siękotytu w Postołowie i bardzo małym zmianom w Babicach.

Jakkolwiek w obecnym zastoju na polu wyzyskania siłwodnych kataster nieprędko znajjdzie właściwe swoje za-etoiscwaniie, jednak dane w wydawnictwach zawarte mogąznaleźć za-stosowanie w różnych innych zagadnieniach gos-podarki wodnej, a przez analogię moigą być stosowane doinnych dorzeczy o pokrewnymi charakterze i tych samychwarunkach opadowych.

W końcu należy podnieść piękną szatę 'zewnętrznąomawianych wydawnictw,

Publikacje te stamowią chlubną kartę w działalnościpolskiej służby hydrograficznej.

Inż. M. RybciyńskiProfesor Politechniki Warszawskiej.

Wydawca: Spółka z o. odp. „Przegląd Techniczny" Redaktor odp. Iuż. Czesław Mikulski.

Nr. 1 S P R A W O Z D A N I A I P R A C E TOM IV

P O L S K I E G O K O M I T E T U E N E RG ETYCZ N EGO I

I B U L L E T I N D U C O M I T E P O L O N A I S D E L ' E N E R G I E

T R E Ś Ć :

j M a t e r j a ł y d o p r o j e k t u e l e k t r y f i -k a c j i P o l s k i (c . d . ) .

| S p r a w o z d a n i a z p o s i e d z e ń .

WARSZAWA

8 STYCZNIA

1930 R.

S O M M A [ R E:D o n n e e s s t a t i s t i q u e s c o n c e r -

n a n t l ' e l e c t r i f i c a t i o n d e l aP o ł o ż n e (suitę),

C o m p t e - r e n d u s d e s s e a n c e s d e sC o m m i s s l o n s .

: * )Materjały do projektu elektryfikacji PolskObjaśnienia do przyjętych czasów użytkowania mocy szczytowej i obliczonego stąd

zapotrzebowania mocy (tabl. II i III i mapa II).

T a b l i c a II zawiera zestawienia rzeczywi-stych obecnych i przyjętych przyszłych czasów u-żytkowania mocy szczytowej w poszczególnychokręgach zasilania.

R z e c z y w i s t e o b e c n e c z a s y u ż y t -k o w a n i a obliczone zostały dla każdego okręgui dla tkażdego roku przez podzielenie sumy kWhwyprodukowanych w danym okręgu przez sumęmocy szczytowych i wzięte są bezpośrednio z przy-toczonych poprzednio tablic statystycznych. W cy-frach tych obserwujemy dość znaczne różnice, wy-nikające z różnego stopnia liprzymysłowienia po-szczególnych okręgfgów. Pozatem widocznym jestprzeważnie wzrost czasu użytkowania z czasem.

Na przyszłość można się spodziewać jeszczeznacznie większego wzrostu czasów użytkowaniaz tego powodu, że — jak wiadomo — przy oczeki-wanym rozwoju elektryfikacji elektrownie lokalnezastępowane będą przez podstacje transformatoro-we, a suma szczytów w podstacjach daje w sumieze wziględu na niewspółczesność, szczyt w elektrow-ni okręgowej mniejszy, stanowiący średnio tylko70u/o sumy szczytów w podstacjach.

P r z y s z ł e c z a s y u ż y t k o w a n i a zo-stały przyjęte na powyższej podstawie większe, je-dnak w różnym stopniu większe, zależnie od okrę-gu. Liczono się tu z ujemnym wpływem na czasużytkowania, jaki wywiera rolnictwo zelektryfiko-wane, i dla okręgów mniej przemysłowych, a wię-cej rolniczych, przyjęto mniejszy wzrost czasówużytkowania.

T a b l i c a III zawiera zestawienie zapotrze-bowania energji, powtórzone z tablicy I jbż tylkodla przyszłych trzech okresów przewidywanegorozwoju elektryfikacji, następnie w sąsiednich ko-lumnach wypisane czasy użytkowania, zaczerpnię-te z tablicy II, a wreszcie w 3-ej kolumnie dla każ-

dego okresu — obliczone stąd dla każdego okrę-gu zosobna zapotrzebowanie mocy szczytowej.

Z całkowitej sumy pracy i mocy dla całegoPaństwa wynikają dla poszczególnych okresówdość znaczne średnie czasy użytkowania 4230, 4260i 4420 godzin. Dla cyfr tych niema gotowego kry-terjum ani porównania w żadnych statystykach za-granicznych. Istnieją tam tylko czasy użytkowaniaposzczególnych elektrowni okręgowych, częstoi przeważnie większe od wyżej przytoczonych, aleteż nieraz i mniejsze, szczególnie jeżeli zasilają onerolnicze okręgi. Istnieją także dane, dotyczące cza-su użytkowania mocy zainstalowanej w elektrow-niach dla całych państw, Ze względu na istnieją-ce dość znaczne rezerwy, czasy użytkowania mocyzainstalowanej są przeważnie mniejsze, ale w ichświetle przytoczone wyżej cyfry użytkowania mo-cy szczytowej dla całego państwa wydają się praw-dopodobne. Mogą się one okazać nawet jeszczewiększe, jeżeli wziąć pod uwagę niewspółczesnośćszczytów w poszczególnych okręgach przy połącze-niu tych okręgów wspólnemi przewodami, czegonarazie nie brano w rachubę.

Według statystyki z r. 1925, wynosiły czasyużytkowania mocy zainstalowanej w elektrowniachw poszczególnych państwach, jak następuje:

AustrjaW. Brytanja

2500 h1800 .,

(? słaby rozwój elektryfikacji).

FrancjaNiemcyNorweg j aSzwajcarjaWiochy

4000 h3330 „4650 „3960 ,,3150 „

*) Ciąg dalszy do str. 1130 — 76 En w zesz. 50 r. ub.

M a p a II przedstawia graficznie zapotrzebo-wanie mocy w poszczególnych okręgach zasilaniadla całego państwa.

22 SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En. 1930

T A B E L A I I .

Z e s t a w i e n i e r z e c z y w i s t y c h o b e c n y c h i p r z y j ę t y c h p r z y s z ł y c h c z a s ó wu ż y t k o w a n i a m o c y s z c z y t o w e j .

L. p.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

O k r ę g

Gdynia

Piła

Gródek

Grudziądz ,

Brodnica

Bydgoszcz ,

Poznań . .,

Łódź ,

Radomsko

Radom

Lublin . ,

Warszawa

Włocławek ,

Ciechanów

Siedlce

Białystok

Wilno . . . .

Pińsk, ,

Łuck ,

Tarnopol , , , ' , ,

Uniż . . . .

Kałusz

Lwów

B orysław

Przeworsk ,

Brzczówka ,

Tarnów

R o ż n ó w . , . , , .

Kraków .

Porabka ,

Zagłębie . ,

Cała Polska , . . .

Czas użytkowania mocy szczytowej T

Obecny, rzeczywisty

1925

3 430

2 560

1 960

I 770

1 160

3 160

2 630

1 790

2 820

3 110

3 360

2 200

3 020

1 960

1 170

1 100

2 500

'2 070

1 730

1 400

1 820

1 860

2 000

1 300

2 550

4 220

2 060

5 060

3 940

2 970

3 340

2 750

5 100

4 260

1926

3 220

2 060

2 620

2 170

1 190

2 930

2 460

1 860

2 810

2 380

2^630

2 800

2 970

2 560

1 360

1 070

2 530

2 700

1580

1 720

1 630

1 790

1 330

4 000

2 660

3 280

2 000

5 380

2 860

2 940

3 350

4 360

5 070

4 170

1927

3 700

1 750

2 450

2 460

1 250

2 960

2 390

1 990

3 500

3 140

3 070

2 870

3 090

2 550

1 530

1 120

2 500

2 990

1 700

1 830

1 690

1 830

1 310

4 100

2 670

3 560

2 120

5 320

3 030

3 160

3 150

4 380

5 030

4 240

Przyszły, przyjęty

1935

4 000

2 000

2 900

3 800

2 000

3 030

2 500

2 250

3 570

3 350

3 310

3 200

3 110

2 970

2 000

1 330

2 770

3 120

1 875

2 000

2 000

2 000

1 330

4 650

2 700

" 3 740

2 000

4 860

5 960

2 860

3 260

4 570

5 080

4 230

1950

4 340

2 600

3 330

4 250

2 250.

3 220

2 800

2 500

4 000

3 500

3 600

3 400

3 400

3 200

2 080

1 420

2 860

3 190

2 000

2 220

2 000

2 080

1 500

4 720

2 900

3 770

2 200

4 970

6 000

3 500

' 3 380

5 000

5 200

4 260

1965

4 340

3 060

3 640

4 900

2 600

3 460

3 200

2 800

4 500

3 800

4 000

3 600

3 800

3 520

2 290

1 500

3 080

3 300

2 000

2 220

2 200

2 100

1 660

5 000

3 210

4 030

2 400

5 600

6 200

3 620

3 600

5 000

5 500

4 420

Nr. 1 SPRAWOZDANIA t PRACE ł>. K. En.

T A B E L A I i i .

Z e s t a w i e n i e z a p o t r z e b o w a n i a e n e r g j i , p r z y j ę t y c h c z a s ó w u ż y t k o w a n i a is t ą d z a p o t r z e b o w a n i a m o c y s z c z y t o w e j .

o b l i c z o n e g o

L.p.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

• 26

27

28

29

30

31

32

33

0 k r ę g

Gdynia

Pilą . .

Gródek

Grudziądz .

Brodnica . . .

Bydgoszcz

Poznań

Kalisz .

Łódź .

Radomsko .

Radom . .

Lublin

Warszawa

Włocławek

Ciechanów

Siedlce.

Białystok

Wilno

Nowogródek . . . .

Pińsk .

Łuck

Tarnopol

Uniż

Kałusz

Lwów .

Borysław

Przeworsk .

Brzezówka

Tarnów

Rożnów

Kraków .

Porąbka

Zagłębie.

R a z e m . . . .

1935

kWhllv

12

3

32

4

84

140

45

500

67

86

32

420

19

6

4

36

53

3

. 7

10

6

4

21

65

56

10

34

268

10

75

16

. 3 500

5 650

T

4 000

2 000

2 900

3 800

2 000

3 030

2 500

2 250

3 570

3 350

3 310

3 200

3 110

2 970

2 000

1 330

2 770

3 120

1 875

2 000

2 000

2 000

1 330

4 650

2 700

3 740

2 000

4 860

5 960

2 860

3 260

4 570

5 080

4 230

MW

3

1,5

7,5

8,5

2

27,5

50

20

140

20

26

10

135

6,4

3

3

13

17

1,6

5

3

3

4,5

24

15

5

7

45

3,5

23

0,0

690

1 336

.1950

kWhllv

52

13

80

178

21

338

590

190

2 000

370

700

135

1 750

80

25

17

100

150

10

20

42

25

12

85

270

234

42

. • 1 4 4

600

42

280

65

9800

18 460

T

4 340

1 600

3 330

4 250

2 250

3 220

2 800

2 500

4 000

3 500

3 600

3 400

3 400

3 200

2 080

1 420

2 860

3 190

2 000

2 220

2 000

2 080

1 500

4 720

2 900

3 770

2 200

4 970

6 000

3 500

3 380

5 000

5 200

4 260

MW

12

5

24

42

B

105

•210

76

500

106

195

40

515

25

12

12

35

47

5

0

21

12

8

1S

93

62

19

29

100

12

83

13

1 880

4 334

1965

hWhfw

217

4i)

308

685

102

1 032

1 850

600

6 300

1 550

2 900

420

5 500

250

80

54

200

310

20

40

130

80

25

280

860

750

134

460

1 200

134

950

210

20 000

47 680

T

4 340

3 060

3 64(1

4 900

'» 600

3 460

3 200

2 800

4 500

3 800

4 000

3 600

3 800

3 520

2 290

i 500

3 080

3 300

2 000

2 220

2 200

2 100

1 660

5 000

3 210

4 030

2 400

5 600

6 200

3 620

3 600

5 000

5 500

4 420

MW

50

16

85

140

39

298

580

214

1 100

410

.725

117

1 450

71

35

36

65

94

10

18

59

38

15

56

268

186

56

82

194

37

264

42

3 640

10 790

24 SPRAWOZDANIA 1 PRACE P. K. En. 1930

Sprawozdania z posiedzeń.Protokuł posiedzenia Komisji Wodnej

z dnia 30 września 1929 r.O b e c n i : pp.: dyr. inż. Hoffmann (Toruń), inż. K.

Leski, proł. dr, K. Pomianowski, inż, E, Rundo, prof.M. Rybczyński, nacz. inż. Zubrzycki.

Prof, Rybczyński przedstawia program opracowaniasystemu elektryfikacji Pomorza i Wileńszczyzny z uwzglę-dnieniem sił wodnych, sporządzony przez Komisję Gospo-darki Elektrycznej, Program ten przewiduje zbadanieszczegółowe możliwych do wyzyskania sił wodnych na Po-morzu x Wileńszczyźnie z uwzględnieniem zbiorników,zbadanie terenów zbytu pod względem ilościowym i jako-ściowym, sporządzanie konkretnych projektów budowyi kosztorysów zbiorników i zakładów wodnych, zbadanieróżnych alternatywnych rozwiązań przy wyborze systemuelektryfikacji, ustalenie ostateczne systemu produkcji, prze-niesienia i rozdziału energji elektrycznej, wkońcu opracowa-nie programu realizacji, a mianowicie kolejności budowy,zasad organizacji i sposobu jej finansowania.

W dyskusji, w której zabrali głos członkowie Komisjidyir. HoJfmaim, dr, Pomianowislki, inż. Rundo i liacz. imż, Zu-brzycki, podniesiono, że program ten przedstawia doskonaleujęty całokształt prac i studjów, potrzebnych dla projektuelektryfikacji większego obszaru kraju, posiadającego róż-norodne źródła energji, że nie jest on jednak do wykona-nia przez ciało zbiorowe tego rodzaju, jak Polski KomitetEnergetyczny, względnie jego Komisje wodna i elektryczna,nie posiadające żadnego organu wykonawczego. Zaledwieczęść czynności, zawartych w powyższym programie, nada-wałaby się do opracowania przez Komisje P. K, En,, wiek*szość jednak musi być wykonana bezpośrednio przez tych,którzy będą starać się o uprawnienia, albo też przez powo.łane do tego instytucje państwowe, jak Centralne BiuroHydrograficzne.

Ponadto p. inż, Zubrzycki podkreślił potrzebę usta-lenia zadań i zakresu działania Komitetu Energetycznego.

•Następnie -przystąpiono do dyskusji (szczegółowej,Pierwszy ustęp, omawiający potrzebę zestawienia wy-

kazu rzek, nadających się do wyzyskania sił wodnych naPomorzu i na Wileńszczyźnie, uznano, jako nadający siędo wykonania przez Komitet Energetyczny i uchwalono, nawniosek p. dyr. Hoffmanna, wykaz rzek pomorskich, którepowinny ibyć łiliżeij zbadane pod względem możliwości wy-zyskania sił wodnych. Nadto ustalono porządek, w jakimbadania należy wykonać, ze względu na różną wartość po-szczególnych rzek dla siły wodnej. . Porządek ten przed-stawia się w sposób następujący:

1) Brda,2) Czarna Woda (Wda),3) Drwęca z Wellem,4) Radunia,5) Wierzyca,6) Reda.Co się tyczy Wileńszczyzny, postanowiono przed osta-

tecznem ustaleniem wykazu rzek zwrócić się do inż, Jen-sza z prośbą o postawienie umotywowanego wniosku,

Badania hydrograficzne poszczególnych rzek, objęteustępem drugim programu, wchodzą — zdaniem KomisjiWodnej — w zakres czynności Centralnego Biura Hydrogra-ficznego, jako badania dla katastru sił wodnych, z wyjąt-kiem badań podłoża, które można odsunąć do chwili spo-rządzania projektów. P. dyr. Hoffmann oświadcza, że część

badań hydrograficznych wykona Tow. Elektro-Gnidek,a w szczególności spodziewa się, że do końca r. 1930 ukoń-czone zostaną badania rzeki Brdy.

P. dyr. Hoffmann podkreśla konieczność zwiększeniaobecnej sieci stacyj opadowych, Po dyskusji i wyjaśnie-niach dzisiejszego stanu przez p, nacz. Zubrzyckiego, uzna-no za konieczną współpracę z Polskim Instytutem Meteoro-logicznym. Zwłaszcza istnieją duże braki w kierunku ba-dania opadów burzowych.

Wykaz istniejących zakładów i' ich produkcji, o któ-rym mówi następny punkt programu, sporządza się w Ko-misji Wodnej P, K. En., Szczegółowe dane z dorzecza Brdyzbiera dla swoich ipotrzeb Eiefctro-Grudeik i spodziewa sięmieć je gotowe do końca 1930 r. Zestawienia te nie da-dzą jednak pełnego obrazu przepływów,- ponieważ, z wy-jątkiem Gródka, nigdzie nie mierzy się wody przepływają-,cej na upustach jałowych.

Nad tą kwestją rozwinęła się dłuższa dyskusja, w któ-rej wzięli udział wszyscy obecni, a wślad której uchwa-lono wypracować instrukcję dla zakładów wodnych, w ja-ki sposób mają one te pomiary wykonywać. Instrukcjęopracuje Centralne Biuro Hydrograficzne. Wnioski zaś codo zakładów, w których pomiary te powinny być wykony-wane, przedłoży p. dyr, HoKmann. Wskazówki dla po-iszczególinych zakładów ipowinny być udzielone na miejscu,z uwzględnieniem miejscowych warunków, przez wyde-legowanego w tym celu urzędnika Centralnego Biura Hy-drograficznego,

Wykaz możliwych zakładów, zbiorników wyrównaw-czych i pomp'owych, ob-jęte dalszeiiii punktami programu,wymagają poprzedniego sporządzenia generalnego projektuwyzyskania poszczególnych rzek.

Ponieważ bez takiego projektu nie można zdać sobiesprawy z roli, jaką w elektryfikacji danej połaci kraju mająodegrać siły wodne, przeto przewodniczący proponuje, aże-by przy tych wstępnych studjach, których może się podjąćKomisja Wodna, wykorzystać prace dyplomowe studentówPolitechniki, sporządzane pod kierunkiem profesorów,w miarę, jak aostaną one zakwalifikowane przez profesorakiełkującego pracami, jako możliwe do wykorzystania.

Po dyskusji, w której wzięli udział prof. Pomianowskii dyr. Hoffmann, zgodzono się na wniosek, proponowanyprzez przewodniczącego.

Natomiast zamiast proponowanego w dalszym ciąguzestawienia programu szczegółowych studjów dla iprojektówzakładów wodnych należałoby już na podstawie studjumwstępnego określić rolę, jaką mogą odegrać siły wodnew elektryfikacji danej dzielnicy. Praca ta powinna być wy-konana wspólnie przez obie Komisje.

W toku dyskusji nad dalszemi punktami programu,odnoszącemi się do sporządzania konkretnych projektówi kosztorysów poszczególnych zakładów wodnych, tak ge-neralnych, jak i szczegółowych, na których podstawie mo-żnaby sporządzić definitywny projekt elektryfikacji, zgo-dzono się (jednomyślnie na to, że badań tych nie 'mogłabysię podjąć Komisja Wodna, nie posiadając żadnego organuwykonawczego.

Natomiast, zdaniem członków Komisji Wodnej, na żą-danie władz powinny podjąć się obie Komisje ewentualne-go zbadania projektów elektryfikacji, sporządzanych czy toprzez strony interesowane', czy też przez władze państwowelub samorządowe.

W konkluzji uchwalono ten punkt widzenia podać dowiadomości Komisji Gospodarki Elektrycznej i zapropono-wać wspólne posiedzenie, celem ostatecznego przedyskuto-wania sprawy i powzięcia definitywnych uchwał.

Na tem posiedzenie zakończono.

Prssedruk -wzbroniony. Nr, PRZEGLĄD TECHNICZNYsp2put.pl/radioelektronicy/dokumenty/Czochralski...

Documents

Transcript of Prssedruk -wzbroniony. Nr, PRZEGLĄD TECHNICZNYsp2put.pl/radioelektronicy/dokumenty/Czochralski...