Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.

Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w

naucz. zint.

Data dodania: 2004-04-20 14:30:00

Dramatycznie obniżył się wiek inicjacji alkoholowej- obecnie pierwszy kontakt z

alkoholem mają 9-12 latkowie. Coraz więcej dzieci sięga po narkotyki, papierosy! Jak

temu zapobiegać? Gdzie czerpać inspiracje?Do jakich programów profilaktycznych

sięgać? PROGRAMY PROFILAKTYCZNE I PRZYKŁADY PRAKTYCZNYCH

ROZWIĄZAŃ W KSZTAŁCENIU ZINTEGROWANYM

Jak podaje Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych poważne

szkody związane z piciem alkoholu występują u około 10-15% populacji między 15 a 18

rokiem życia. W ciągu ostatnich lat zwiększyła się ilość pijącej i upijającej się młodzieży,

w szczególności dziewcząt. Z ogólnopolskich badań socjologicznych przeprowadzonych

w 1995 roku i powtórzonych w czerwcu 1999 roku ( R.E. Vogler, W. R. Bartz: Nastolatki i

alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć „nie”), wynika, że 68% 15-letnich chłopców i

54% 15-letnich dziewcząt piło alkohol w ciągu ostatniego miesiąca. 58% 15-latków i 43%

15-latek w ciągu ostatniego roku upiło się. Zdaniem specjalistów, wczesna inicjacja

alkoholowa jest jedną z przyczyn późniejszych problemów alkoholowych ludzi dorosłych.

Badania wykazują, że główną przyczyną zgonów i inwalidztwa wśród młodzieży w wieku

16-21 lat jest właśnie alkohol. Co 10 dziecko po wypiciu alkoholu uczestniczyło w bójce

lub sprzeczce. 5% nastolatków doświadczyło wypadku lub uszkodzenia ciała. Co

dwudziesta 15-latka po spożyciu alkoholu miała niechciane kontakty seksualne. Nie

należą do rzadkości przypadki nieletnich będących w stanie nietrzeźwym, zabieranych z

miejsc publicznych do domów bądź izb wytrzeźwień przez patrole policyjne.

Dramatycznie obniżył się wiek inicjacji alkoholowej – obecnie pierwszy kontakt z

alkoholem mają 9-12-latkowie. Jeszcze kilka lat temu picie napojów alkoholowych

zaczynało się w wieku 14-15 lat. Coraz więcej dzieci i młodzieży sięga również po

narkotyki , papierosy. Do dramatycznych skutków związanych z piciem alkoholu i

zażywaniem narkotyków dochodzą także:

- ograniczenie aspiracji życiowych,

- zawężenie dążeń,

- kłopoty w nauce,

- nieprawidłowy rozwój

Polska młodzież poddawana jest bardzo agresywnym, starannie przygotowanym i

skutecznym oddziaływaniom promującym picie alkoholu. Analizy rynkowe pokazują, że

zwiększenie konsumpcji piwa wśród nastolatków jest podstawowym źródłem wysokich

zysków biznesu alkoholowego. Większe przyzwolenie rodziców na picie dzieci może

wiązać się z mylnym przekonaniem, że lepiej, by dzieci piły niż zażywały narkotyki. Jest

ono jednak złudne, wiadomo bowiem, że alkohol jest swoistego rodzaju przepustką do

innych używek i brak jasnych granic w tej dziedzinie ułatwia kontakt z innymi

substancjami. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych programów profilaktycznych –

tylko w 1999 roku uczestniczyło w nich ponad 800 tys. Uczniów i 100 tys. Rodziców – nie

stanowią one ciągle jeszcze wystarczającej przeciwwagi do ekspansji tego przemysłu.

Jak temu zjawisku zapobiegać? Prowadzić profilaktykę czy nie?

Jeśli tak, to jak ją prowadzić? Do jakich wzorów, programów profilaktycznych ,

doświadczeń się odnosić? Gdzie czerpać wiedzę, inspirację?

Postaram się odpowiedzieć na postawione powyżej pytania. Dla osób chętnych do

prowadzenia profilaktyki uzależnień i poszukujących materiałów przedstawię propozycje

różnych programów profilaktycznych, oraz przykłady pracy z uczniami klas I-III

Kilka słów o teorii profilaktyki

Powszechnie wiadomo, że tańsze jest zapobieganie narkomanii, alkoholizmowi niż ich

leczenie. Wiadomo, że profilaktyką trzeba objąć młodzież w różnym wieku i z różnych

środowisk. Wiadomo, że programy tego typu powinny być prowadzone w szkole i poza

nią. Ciągle jednak nie wiadomo, jak to dokładnie robić.

Chcąc poznać elementy dobrego programu, działania wspomagające programy

profilaktyczne w szkole, umiejętności, które przydadzą się w profilaktyce , warto

zapoznać się ze swoistym elementarzem profilaktyki – książką Marzeny Pasek „Narkotyki

przy tablicy”.

Elementy dobrego programu to:

1. Blok komunikacji

a. poczucie własnej wartości

b. wyrażanie emocji

2. Asertywność

3. Blok radzenia sobie ze stresem

4. Blok rozwiązywania konfliktów

5. Wiedza na temat alkoholu i innych środków psychoaktywnych.

Dobry program profilaktyczny powinien:

• Pomóc uczniom rozpoznawać sytuację presji,

• Nauczyć umiejętności społecznych,

• Pokazać, że zażywanie narkotyków, picie alkoholu nie jest normą wśród młodzieży,

• Zawierać informacje dotyczące środków uzależniających i uzależnienia,

• Być ciekawy, różnorodny, prowadzony technikami aktywizującymi,

• Angażować nauczycieli i rodziców,

• Oferować informacje dla rodziców i nauczycieli.

Istotne są również działania wspomagające program profilaktyczny w szkole, tj.:

• jasne zasady dotyczące używania narkotyków, alkoholu i papierosów przez uczniów,

• jasne konsekwencje w przypadku stosowania tych środków,

• stworzenie środowiska w szkole dającego poczucie bezpieczeństwa,

• jasne zasady i konsekwencje dotyczące agresji, prześladowania czy wymuszania

stosowanego przez uczniów silniejszych wobec słabszych,

• przyjazne nastawienie nauczycieli do uczniów,

• współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym,

• współpraca z lekarzami, psychologami, policją, pracownikami socjalnymi,

• częste monitorowanie metod nauczania i profilaktyki stosowanych w szkole,

sprawdzanie ich skuteczności.

W trakcie prowadzenia zajęć profilaktycznych należy kłaść nacisk na:

• podważenie mitów i stereotypów dotyczących uzależnień, np.:

- to nieprawda, że każdy młody człowiek bierze narkotyki, pije alkohol, pali papierosy,

- to nieprawda, że możliwe jest „bezpieczne i kontrolowane branie”, itp.

• informowanie o ryzyku uzależnienia bez udzielania informacji o tym, jak używki

działają na człowieka,

• informowanie o tym, gdzie zwrócić się o pomoc, czego można się spodziewać po

wizycie w poradni, i o tym, że to w porządku prosić o pomoc,

• wpajanie młodzieży przekonania, że branie narkotyków jest nielegalne i szkodliwe,

• wzmacnianie osób, które nie biorą narkotyków, nie piją alkoholu, potrafią odmówić.

W trakcie zajęć profilaktycznych należy unikać:

• materiałów i stwierdzeń, które mogą posłużyć uczniom jako usprawiedliwienie brania i

picia, np. „Młodość musi się wyszumieć” czy „Wszystkiego trzeba spróbować”,

• materiałów, które mogłyby posłużyć jako instruktaż,

• zapraszanie nie przygotowanych do profilaktyki osób,

• akcentowanie „chwilowo zmienionego nastroju” jaki dają używki zamiast długotrwałych

zmian w mózgu, psychice i zachowaniu.

Zanim zacznie się uprawiać profilaktykę należy:

• poznać dobrze świat ludzi, z którymi będzie się pracować, ich wartości, potrzeby,

zainteresowania,

• postawić sobie realistyczne cele

• zaangażować w swoje działania jak największą liczbę osób, z którymi styka się młody

człowiek, zaprosić ich do współpracy,

• poznać fakty dotyczące używek, mechanizmów uzależnień.

Do najważniejszych umiejętności przydatnych w profilaktyce zaliczamy:

• dobry kontakt z ludźmi,

• umiejętność przyznania się do własnych błędów czy niewiedzy,

• umiejętność jasnego wyrażania swoich poglądów,

• wyobraźnia, empatia,

• świadomość własnych wartości,

• nie ocenianie innych,

• zachęcanie i nagradzanie aktywności,

• chęć zrozumienia i pomocy.

Po zapoznaniu się z elementami dobrego programu, działaniami wspomagającymi

program profilaktyczny, umiejętnościami przydatnymi w profilaktyce , przejdę do

omówienia celów profilaktyki oraz trzech stopni działań profilaktycznych.

E.T. Duffy (1993 r.) wymienia 10 podstawowych celów profilaktyki.

1. Rozpowszechnienie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawiskach, których

profilaktyka dotyczy.

2. Kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych.

3. Kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a zwłaszcza samoświadomości,

samooceny, samodyscypliny.

4. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych, a zwłaszcza umiejętności empatycznych,

współpracowania , komunikowania, rozwijania konfliktów.

5. Rozwijania umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów

obejmujących między innymi zdolność do wybierania pozytywnych stylów życia.

6. Rozwiązywania związków z grupą społeczną i poczucia odpowiadzialności za grupę, do

której jednostka przynależy.

7. Rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności, jako właściwego wzorca ról do naśladowania

przez innych ( obejmującej m.in. styl życia , postawy wobec używania środków

odurzających, alkoholu, podejmowania decyzji, i.t.p.)

8. Rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy.

9. Kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, aby były one zgodne z

ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia.

10. Umożliwienie własnego rozpoznawania i diagnozowania zagrożeń oraz rozwijanie

strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych

uwarunkowań.

Oddziaływania profilaktyczne są adresowane nie tylko do dzieci i młodzieży, ale

obejmują również rodzinę, środowisko szkolne i lokalne. Stosowana obecnie profilaktyka

ma charakter aktywny. Jest metodą czynną, skoncentrowaną na człowieku, jego

problemach i nie zaspokojonych potrzebach.

Celem współczesnej profilaktyki jest szeroko rozumiana promocja zdrowia. Jest to cel

konstruktywny, polega bowiem na budowaniu nowych umiejętności w człowieku

przydatnych mu w ciągu całego życia.

Głównymi celami tak rozumianej profilaktyki są działania:

1. - aby ludzie zdrowi nadal byli zdrowi,

2. - aby ludzie dawali sobie radę konstruktywnie i skutecznie z czynnikami

zakłócającymi zdrowie – uczenie umiejętności prowadzących do takich działań.

Profilaktyka jest najtańszym i najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie za złem.

Wyróżniamy trzy stopnie działań profilaktycznych:

I . Profilaktyka dotycząca ogółu dzieci, młodzieży oraz dorosłych.

Wyprzedza ona pojawienie się jakichkolwiek przejawów zagrożeń i patologii. Jest

najtańsza oraz najbardziej skuteczna. Jeżeli zwrócimy się do kogoś z propozycją pracy

profilaktycznej i usłyszymy odpowiedź „że w mojej placówce nie ma takiej potrzeby, u

nas wszystko w porządku” to możemy stwierdzić zgodnie za profesorem Zbigniewem

Gasiem, że spotkaliśmy osobę niekompetentną zajmującą dane stanowisko.

II. Profilaktyka dotycząca tzw. grupy ryzyka. Należą tu:

- dzieci wagarujące, z zachowaniami antyspołecznymi

- dzieci z rodzin uzależnionych

- dzieci zagrożone sięganiem po używki.

Ten rodzaj profilaktyki jest mniej skuteczny i bardziej kosztowny.

III. Profilaktyka obejmująca działania przeznaczone dla osób już uzależnionych.

Zadajmy sobie pytanie – „dlaczego ludzie młodzi sięgają po środki uzależniające” – mam

na myśli nie tylko alkohol ale także narkotyki.

Odpowiedź na postawione pytanie będzie równocześnie propozycją profilaktyki.

1. Ponieważ nie wiedzą o niszczącym zdrowie działaniu tych środków. Działaniem

profilaktycznym będzie rzetelna informacja o tych specyfikach i następstwach kontaktu z

nimi.

2. Mają kryzys emocjonalny

- nie dają sobie rady z własnymi emocjami

- szukają chemicznego pocieszyciela, aby sobie poradzić z problemem.

Profilaktyczne działania polegają tu na rozwijaniu i kształtowaniu osobowości tych cech,

których niedostatek lub niedorozwój sprzyja powstawaniu kryzysów emocjonalnych,

wysoki poziom lęku, niska samoocena i samoakceptacja, niski poziom tolerancji, mała

odporność na sytuacje trudne, na stres, na frustrację.

A więc kształtowanie solidnej, możliwie wysokiej odporności na trudności,

niepowodzenia, uczenie dawania sobie rady w sytuacjach trudnych, zapobieganie i

walka z wyuczoną bezradnością, doświadczanie sukcesów podwyższających samoocenę i

obniżających poziom lęku będzie tu działaniem profilaktycznym.

Uczenie się rozpoznawania własnych i cudzych uczuć, dawanie sobie rady z wyrażaniem

i okazywaniem własnych emocji, poszukiwanie źródeł emocji pozytywnych we własnych

działaniach, a także w kontaktach z innymi ludźmi, a nie w chemicznych

pocieszycielkach – to również profilaktyka.

3. Bo robią to rówieśnicy, młodzieżowi idole.

Bo robią tak dorośli, którzy co innego głoszą, mówią, a co innego robią. Bo kusi i omamia

reklama. Bo obyczaje narzucają pijacką podkulturę.

Działania profilaktyczne polegać będą tu na uczeniu dzieci i młodzieży takich zachowań

społecznych, aby nie poddawać się szkodliwym obyczajom, aby nie dać się ogłupiać

reklamie, aby nie robić czegoś, tylko dlatego, że robią to inni. Ważne są tu zajęcia z

elementami asertywności, a szczególnie umiejętności odmawiania tak, aby nie utracić

akceptacji grupy rówieśniczej. Jest tu miejsce na uczenie się zachowań wyrażania siebie

i swojej tożsamości w sposób niekonformistyczny, a jednocześnie akceptowany

społecznie.

4. Bo nie potrafią inaczej spędzać wolnego czasu, spotykać się z rówieśnikami, bawić się

i cieszyć.

Podstawą działania profilaktycznego będzie tu nabycie wiedzy i umiejętności spędzania

wolnego czasu, bez sztucznych, chemicznych „rozweselaczy”.

Ważne tu są kółka zainteresowań, zajęcia ruchowe, sportowe, rozwój turystyki, ruch

hobbystyczny. Kluby zainteresowań, wspólne wycieczki, itp.

5. Bo nie są wyposażeni w pewne umiejętności życiowe. Nie potrafią podejmować decyzji

w większości spraw, gdyż dorośli robią to za nich.

Młodzi nie ponoszą skutków tych decyzji , bo:

• to nie są ich decyzje i nie identyfikują się z nimi

• dorośli chronią młodzież przed skutkami tych decyzji.

Praca profilaktyczna polega tu na stopniowym, systematycznym oddawaniu

odpowiedzialności młodym za własne decyzje, za własne życie. Chodzi tu o branie

swojego losu we własne ręce. Dowód osobisty, zawarcie małżeństwa nie stanowią o

dorosłości człowieka. Tego trzeba się nauczyć. Doświadczając po drodze skutków

niepowodzeń i potrafić wyciągać wnioski.

6. Młody człowiek. W trakcie dorastania biologicznego jest zdrowy. Sporadyczne

kontakty ze środkami uzależniającymi nie są postrzegane jako zagrożenie dla

funkcjonowania organizmu, dla zdrowia. Bardzo często młodzi ludzie mówią „ mnie to nie

dotyczy, ja się nie uzależnię”.

W tradycyjnym modelu profilaktyki istniała instytucja prelegenta. Ludzie ci zazwyczaj nie

potrafili trafić do audytorium. Byli to ludzie pojawiający się w szkole najczęściej

jednorazowo, by potem zniknąć. Styl działania , preferujący profilaktykę bierną, bierze

się z bezsilności lub niemocy realizatorów.

Na początku lat osiemdziesiątych na „rynku programów profilaktycznych” znajdowało się

zaledwie kilka krótkich projektów adresowanych do dzieci i młodzieży, przeznaczonych

do realizacji w klasach szkolnych. Koncentrowały się one głównie na problemach

związanych z piciem alkoholu.

Obecnie sytuacja ulega radykalnej zmianie. Programy wyposażone są w coraz ciekawsze

materiały pomocnicze. Coraz większą wagę przywiązuje się do gruntownego szkolenia

realizatorów oraz budowania gotowości szkoły do podejmowania działań

profilaktycznych. Współczesne programy rzadziej koncentrują się na jednym środku

odurzającym, a częściej zajmują się uzależnieniami. Ukazują również mechanizmy

powstawania innych zachowań ryzykownych, które współwystępują z piciem alkoholu

czy używaniem narkotyków np.: agresja, przemoc, przestępczość, przedwczesna

aktywność seksualna. Oprócz dostarczania rzetelnej wiedzy kładą nacisk na wyuczenie

najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, tj.:

- umiejętność radzenia sobie ze stresem,

- nawiązywania dobrych kontaktów z ludźmi,

- rozwiązywania konfliktów,

- rozpoznawania nacisków wewnętrznych i zewnętrznych i przeciwstawiania się im,

- umiejętność podejmowania decyzji,

- szukanie wsparcia,

- udzielania pomocy innym

- umiejętność motywowania,

- postępowania w sposób wiarygodny dla innych ludzi.

Miejsce dawnych prelegentów zajmują nauczyciele jako główni wykonawcy profilaktyki,

wolontariusze, liderzy młodzieżowi, pedagodzy szkolni , psycholodzy a także rodzice.

Jakość profilaktyki zależy od osób, które ją prowadzą, ich zaangażowania, cech

osobowościowych, umiejętności psychologicznych.

Ewolucję programów związaną ze zmianami w sposobie myślenia o profilaktyce dobrze

obrazuje schemat opracowany przez K. Ostaszewskiego (1996)

MODEL TRADYCYJNY MODEL WSPÓŁCZESNY

CEL

Zwalczanie patologii Promocja zdrowia

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Uświadamianie skutków używania Sięganie do przyczyn używania

środków uzależniających środków uzależniających

SPODZIEWANE EFEKTY

Wiedza o skutkach używania Umiejętność odmawiania. środków

uzależniających Poczucie własnej wartości.

i negatywna postawa Uporządkowanie systemu

wobec ich używania . wartości.

Umiejętności społeczne.

Wiedza o uzależnieniach.

Osobiste zaangażowanie.

FORMA ODDZIAŁYWAŃ

Jednostronny przekaz i Dialog i aktywne uczestnictwo.

bierny odbiór.

CZAS I ZAKRES ODDZIAŁYWAŃ

Sporadyczne akcje wśród Systematyczne działania wśród nastolatków.

dzieci i młodzieży.

REALIZATORZY

Prelegenci i specjaliści Nauczyciele i liderzy młodzieżowi

RODZAJ SUBSTANCJI

Alkohol , papierosy, Wszystkie środki uzależniające

lub narkotyki

KONTROLA EFEKTÓW

Nie wymagana Wymagana

Ostatnio coraz mocniej podkreśla się konieczność integracji poszczególnych programów

z kontekstem społecznym, dostosowania ich zarówno do problemów środowiska, jak i

budowania sieci wsparcia w środowisku lokalnym. Dlatego powstają wielowymiarowe i

wielokierunkowe projekty dla poszczególnych miast, gmin, tzw. programy profilaktyki

globalnej.

We współczesnej profilaktyce szczególną popularnością cieszą się programy z zakresu

psychoedukacji, zapobiegania uzależnieniem i promocji zdrowia , tj.: „Jak żyć z ludźmi”,

„Spójrz inaczej” , „Nasze spotkania”, „Podaj dłoń” , „Dziękuję, nie” , „Zanim spróbujesz”,

„Zanim nie jest za późno”.

Programy te są prowadzone w sposób systematyczny. Tradycyjne wykłady zostały

zastąpione przez różnorodne gry, zabawy, psychodramy.

Program – „Zanim spróbujesz” jest przeznaczony dla dzieci już od klasy pierwszej szkoły

podstawowej. Dla tej grupy wiekowej nie ma zbyt wiele propozycji, tym bardziej

zasługuje na uwagę. Realizując ten program w kl. I-VI i gimnazjum można przekazać

mnóstwo informacji o środkach uzależniających , mechanizmach rozwoju uzależnienia

oraz poruszyć problemy:

- podejmowania racjonalnych wyborów w sprawie picia alkoholu, palenia papierosów

czy brania narkotyków ( w tym mówienia „nie”) ;

- wzmacniania pozytywnego obrazu własnej osoby;

- odreagowywania napięć;

- budowania udanych relacji z ludźmi;

- konstruktywnego rozwiązywania konfliktów;

- kształtowania wzorców zdrowego życia i spędzania wolnego czasu.

Program ten został opracowany przez Alicję Pacewicz w 1994 r.

Podobnie program „Spójrz inaczej” proponuje profilaktykę dla wszystkich klas szkoły

podstawowej i gimnazjum. W każdej klasie jest przewidzianych kilkanaście spotkań

dotyczących określonego tematu. Do każdego spotkania opracowany jest przez autorów

szczegółowy konspekt. Aby go realizować wystarczy mieć trzy książki i kasetę video o

tym samym tytule. Program obejmuje na wszystkich poziomach wieku następujące bloki

tematyczne:

- postrzeganie siebie i swoich uczuć ( rozpoznawanie i wyrażanie uczuć, rozumienie i

akceptowanie uczuć własnych i cudzych);

- budowanie poczucia własnej wartości;

- uczestnictwo w grupie ( doświadczenia przeżywane w kontaktach z ludźmi);

- rozwiązywanie problemów ( określenie różnicy zdań, akceptowanie różnic,

poszukiwanie rozwiązań);

- troska o własne zdrowie (codzienne nawyki korzystne lub niekorzystne dla zdrowia,

odpowiedzialność za własne zdrowie).

Ostatni blok zajęć dla dzieci starszych uwzględnia również problematykę uzależnień.

Program został opracowany przez Andrzeja Kołodziejczyka i Ewę Czemierowską.

Podczas realizowania programu można wprowadzać różne techniki, dostosowując je do

zainteresowania tematem, poziomu i aktywności uczniów.

Młodsze dzieci nie potrafią wyrażać słowami swoich emocji , dlatego mogą je wyrażać w

zabawie, rysunku, lepieniu w plastelinie i modelinie, śpiewaniu piosenek i w scenkach

teatralnych. Program jest ciekawy i urozmaicony.

„Spójrz inaczej na agresję” stanowi uzupełnienie w/w programu problematyką agresji,

przemocy. Może być realizowany jako odrębna całość.

Celem głównym jest wyuczenie umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi

emocjami oraz z przemocą z zewnątrz.

Podręcznik dla realizatorów zawiera podstawową wiedzę na temat agresji, wskazówki

metodyczne dla prowadzącego oraz scenariusze kolejnych spotkań.

„Nasze spotkania” to nazwa programu psychoedukacyjnego dla młodzieży szkół

ponadpodstawowych koncentrującego się na wyuczeniu najważniejszych umiejętności

psychologicznych, jak:

- nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi,

- radzenie sobie w trudnych sytuacjach,

- pomaganie innym,

- rozumienie siebie i innych ludzi.

Program obejmuje praktyczne zajęcia grupowe oraz zakłada własną pracę uczniów przy

pomocy książek o charakterze przewodników do autotreningu. Zajęcia grupowe

prowadzą nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy w roli opiekunów i towarzyszy własnych

doświadczeń uczniów. Program składa się z czterech książeczek przeznaczonych dla

ucznia i prowadzącego oraz kasety video z filmem instruktażowym dla prowadzącego.

Autorami programu są Maria i Piotr Fijewscy z Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości

w Warszawie.

„Jak żyć z ludźmi” – to australijski program profilaktyczny w polskim opracowaniu Alicji

Kobiałki.

Głównym jego celem jest rozwinięcie najważniejszych umiejętności interpersonalnych tj.:

- komunikowania się z ludźmi,

- podejmowania decyzji,

- chronienia siebie w sytuacji nacisku grupowego,

- radzenia sobie ze stresem,

- budowania właściwego wizerunku własnej osoby,

- otwartości,

- empatii.

Ponadto program dostarcza informacji na temat środków uzależniających. Przeznaczony

jest do pracy z młodzieżą ze starszych klas szkół podstawowych oraz

ponadpodstawowych.

Program wydano w formie książki składającej się z trzech części. Pierwsza – teoretyczna,

omawia najważniejsze zasady pracy z grupą, cechy dobrego prowadzącego, niezbędne

elementy zajęć z młodzieżą. Druga – podaje propozycje zajęć, bogaty zestaw ćwiczeń i

technik. Trzecią stanowią materiały pomocnicze: ankiety, kwestionariusze, rysunki

,tabele.

„Dziękuję - nie” to program edukacyjno – treningowy opracowany przez zespół autorski:

Stefan Miszalski i Mirosław Szymański (UW), Ewa Sobczyk i Jacek Morawski ( Ośrodek

Informacji o Alkoholu i Narkotykach ADIC w Warszawie).

Celem tego programu jest umożliwienie młodzieży zdobycia pewnych umiejętności

życiowych, osiągnięcie autonomii i odpowiedzialności za swoje zachowania. W trakcie

zajęć uczniowie klas gimnazjalnych i starszych uzyskują informacje o środkach

uzależniających i uczą się niekonfliktowego odmawiania.

Realizatorzy mają do dyspozycji materiały instruktażowe, scenariusze kolejnych zajęć,

ankiety oraz gry dydaktyczne.

„Zanim nie jest za późno” - program belgijski autorstwa Ernesta Servais, pod nazwą

„Kaskada” proponuje globalne podejście do zjawisk uzależnień. To znaczy zajmuje się

wszelkiego typu uzależnieniami i kieruje swe działania do wszystkich grup społecznych w

danej społeczności lokalnej.

Program wydano w formie książeczki składającej się z dwóch części:

- „Zapobieganie uzależnieniom w społecznościach lokalnych”

- „Praktyczny podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców”.

Dla młodzieży w wieku 13-16 lat został napisany program „Drugi Elementarz, czyli

Program Siedmiu Kroków”.

Ideą stworzenia tego programu było:

1. przygotowanie specjalistów od profilaktyki tego typu

2. przygotowanie programu obejmującego jak największą ilość uczniów, jak

najmniejszym kosztem

3. przygotowanie szkolnego programu profilaktycznego.

Celem programu jest dostarczenie wiedzy o środkach psychoaktywnych,

niebezpieczeństwach związanych z ich używaniem i możliwości unikania tych zagrożeń

oraz wytrenowania kilku ważnych umiejętności życiowych:

- odmawiania,

- satysfakcjonującej zabawy bez sięgania po środki uzależniające

- konstruktywnych zachowań w kontaktach z ludźmi.

Treści programowe to m.in., - dostarczanie podstawowych wiadomości o alkoholu jako o

psychologicznej pułapce, ujawnianie nieprawdziwych przekonań tzw. mitów

alkoholowych, wprowadzanie rozróżniania pojęć „używanie – nadużywanie”, poznawanie

wzajemnych związków między piciem alkoholu a życiem uczuciowym, poznawanie

zjawisk w rodzinie alkoholowej, uczenie się racjonalnych decyzji związanych z piciem,

dostarczanie wiadomości o zdrowym i dobrym życiu bez środków uzależniających.

Założeniem programu jest prowadzenie zajęć tak, żeby co tydzień „robić” jeden krok wg

szczegółowego scenariusza. Cały program trwa trzy miesiące. Cykl składa się z 8 zajęć

dla młodzieży i 3 spotkań warsztatowych dla rodziców. Instruktorzy ( pedagodzy szkolni,

nauczyciele) są przeszkoleni oraz wyposażeni w bogate materiały pomocnicze. Całość

programu jest realizowana metodami aktywnymi. Metodą wykładową przekazywana jest

bardzo mała ilość informacji. Te mini wykłady trwają od 5-15 minut. Aranżowane są

scenki w których grają sami uczniowie. Wczuwają się oni w różne postaci z historyjek

związanych z nadużywaniem alkoholu. Są to ćwiczenia odmawiania, burza mózgów,

układanie kampanii reklamowej, itp. Na zajęciach jest sporo ćwiczeń w małych grupach i

możliwości wypowiadania swoich odczuć i opinii, bez oceniania ich i orzekania, które są

słuszne, a które nie. Wszystko to wymaga od prowadzącego dużego wysiłku i innego

kontaktu z uczniami niż na lekcjach.

Program wzbogacony jest zestawem ośmiu ulotek dla młodzieży uczestniczącej w

spotkaniach, kasetą video z filmem fabularnym „Rozdarte dusze” obrazującym problemy

rodziny alkoholicznej, , proces tzw. koalkoholizmu oraz przebieg procesu zdrowienia.

Realizatorzy programu otrzymują również do wykorzystania kasetę z filmem

dokumentalnym „ Muzyka moim alkoholem – Jarocin 1994”.

Istotną zmianą było włączenie po dwóch latach realizacji do programu rodziców poprzez

wprowadzenie „Programu profilaktyki domowej” , będącym gotowym instruktażem

szczegółowych spotkań z nimi. Rodzice na własność otrzymują dwie książeczki „Jak

pomóc dziecku nie pić” i „Tajemnice ETOH”. Realizatorzy programu „Elementarz...”

spotykają się również na konferencji szkoleniowej z radą pedagogiczną danej szkoły.

Kontynuacją „ Drugiego Elementarza...” jest wychowawczo- profilaktyczny program

„Sobą być – dobrze żyć” – Gimnazjalny Elementarz Profilaktyczny ( 2001).

Program tworzy spójną całość:

1. Grupa i Ja

2. Ja i używki

3. Zdrowie i dobre życie

4. My w zabawie

5. Osobisty system wsparcia.

Jest zarazem „szkieletem”, na którym można budować ważne treści dla danej klasy.

Ciekawą prezentację 23 programów realizowanych w Polsce przedstawia Joanna

Szymańska ( Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki ,

2000)

Oprócz omówionych już powyżej programów profilaktycznych autorka prezentuje nowe,

ciekawe propozycje ,również warte polecenia. Są to programy: „ TAK CZY NIE”, „

Debata”, „NOE”, „Odczuwaj, ufaj, mów”, „Nasze spotkania”, „Program rówieśniczego

doradztwa”, „Program aktywizacji samorządów uczniowskich”, „ Śnieżna kula”, „Program

aktywizacji profesjonalnej nauczycieli wychowawców”, „ Trzy koła”, „Współczesna

profilaktyka uzależnień”, „ przygotowanie do profilaktyki domowej”, „Szkoła dla

rodziców i wychowawców”, „Odlot”, „Jak radzić sobie z trudnymi zachowaniami u dzieci”.

W pozycji można znaleźć autorów programów, informacje na temat szkolenia

realizatorów, krótkie streszczenia programów .

Opisane programy profilaktyki uzależnień, które realizowane są obecnie w szkołach na

terenie całego kraju mają swoje mocne i słabe strony.

Pozytywne jest to, że wszystkie mają na celu dobro młodego człowieka. Prowadzone

umiejętnie zajęcia integrują klasę, wpływają na ukształtowanie korzystnych relacji

między uczniami a gronem pedagogicznym.

Faktem bezspornym jest, że twórczość literacka rozwija wyobraźnię ucznia, doskonali

myślenie, pogłębia wrażliwość estetyczną i etyczną, poszerza zasób pojęć i wiedzę. W

grach dydaktycznych wykorzystywane są artykuły, encyklopedie, filmy, fragmenty

literatury pięknej, materiały twórczości plastycznej. W czasie realizacji programu

zalecane jest kształtowanie postaw tolerancji, życzliwości, zaufania i optymizmu.

Korzyści z realizacji w/w programów czerpią również nauczyciele. Poznają lepiej uczniów,

umiejętności porozumiewania się, postępowania z dzieckiem trudnym i krzywdzonym.

Coraz częściej słyszy się, że uczniowie sięgają po alkohol dlatego, ponieważ:

• mają trudności w kontaktach z rówieśnikami, poczucie osamotnienia i nieakceptacji

przez rówieśników , brak przyjaciół;

• niezadowolenie z kontaktów rodzinnych : konflikty, niemożność porozumienia się w

podstawowych sprawach, brak zrozumienia ze strony rodziców, uczucie niechęci;

• trudności i niepowodzenia szkolne: złe samopoczucie w szkole, konflikty z

nauczycielami i grupami rówieśniczymi;

• zaburzenia emocjonalne: wysoki poziom lęku oraz napięcia psychicznego,

niezrównoważenie emocjonalne, obniżenie pojęcia sensu życia, myśli samobójcze.

W pracy profilaktycznej z uczniami i młodzieżą ogromną rolę spełnić może

wychowawca. Aby móc to zrobić kompetentnie i skutecznie konieczne jest aby:

• okazać szacunek młodzieży, gdyż pragną oni by ich traktowano jako osoby zdolne do

uczestnictwa w podejmowaniu decyzji i współpracy;

• okazać młodzieży zaangażowanie i zainteresowanie- tego rodzaju troska powinna być

dostosowana do wymagań rozwojowych. Chodzi tu o konstruktywną współpracę i

tworzenie warunków do rozwijania dojrzałej niezależności;

• tworzyć warunki do konstruktywnego eksperymentowania z życiem, dorośli są

odpowiedzialni za tworzenie nastolatkom szans do poznawania swoich możliwości i

ograniczeń, co powinno dokonywać się w bezpiecznych warunkach i służyć dojrzałemu

planowaniu przyszłości;

• tworzyć warunki do rozwijania swoich umiejętności ( np. obsługę komputera), uczyć

współżycia z innymi ludźmi, dostarczać wsparcia i opieki;

• zapewnić młodzieży możliwość korzystania z pomocy specjalistów. Osoba pracująca z

młodzieżą powinna akceptować młodego człowieka jako równoprawnego członka

społeczeństwa, znać i akceptować jego aspiracje i możliwości, okazywać mu szacunek i

zainteresowanie. Wierzyć w jego możliwości i pełnić ważną rolę we wszystkim co

bezpośrednio jego dotyczy;

• tworzyć okazję do rozwoju moralnego. Ważne jest, aby dorośli sami stanowili model

zachowań moralnych i godnego życia.

• Udzielać młodzieży pomocy w odnajdywaniu sensu życia, unikając tanich dydaktyzmów

i negatywnych nacisków, promując twórcze szukanie odpowiedzi na pytania o istotę

życia i cele życiowe.

Spełnienie tych warunków jest podstawą wszelkich działań profilaktycznych ze strony

dorosłych, rodziców i nauczycieli.

Nauczyciele uczestniczący w warsztatach przygotowujących do prowadzenia zajęć

profilaktycznych trafiają tam czasami z przypadku. Każdy, kto tylko zechce może je

prowadzić. Nikt nie sprawdza czy jest to osoba spełniająca w/w wymagania. A przecież

młodzi ludzie są bardzo wyczuleni na hipokryzję i na to jak dalece dorośli są

niewiarygodni. Wiedzą, że część nauczycieli wskazuje im niby odpowiednią drogę

postępowania, sami zaś robią zupełnie coś innego. Np. mówią o szkodliwości palenia

papierosów, nie mogąc się jednocześnie doczekać przerwy, by właśnie zapalić. Nikt nie

sprawdza czy zajęcia prowadzone są w sposób prawidłowy, czy nie ma w nich zbyt dużo

nakazów i zakazów.

Wadą tych programów jest to, że w szkołach ponadpodstawowych zajęcia z profilaktyki

prowadzone są, tak jak proponuje program przez trzy miesiące, a potem co? Nie

wystarcza też prowadzić profilaktyki przez 3-5 godzin ( program NOE). Profilaktyka

powinna zaczynać się w pierwszej klasie szkoły podstawowej i trwać przez cały okres

nauki. Nie może być ona przypadkowa jeżeli ma wskazać drogę i wyposażyć młodego

człowieka w ważne dla niego wartości. Wskazać mu drogę i pokazać, że można bez

używek dojść do wytyczonego celu radząc sobie z napotkanymi trudnościami.

Na pewno nie należy się spodziewać, że po przeprowadzeniu zajęć będziemy mieć więcej

abstynentów. Możemy mieć tylko nadzieję, że obecny 15- latek będąc starszym o kilka

lat i pijąc alkohol, poznawszy objawy uzależnienia wcześniej się zatrzyma. Możemy mieć

tylko pragnienie, by nasza młodzież mniej piła.

Programy profilaktyczne nie są żadną terapią, chociaż dobrze byłoby aby autorzy i o tym

pomyśleli.

Dobrze byłoby również gdyby powstała szkoła kształcąca specjalistów a miasta,

miasteczka, gminy i wsie miały fundusze na szeroko pojętą profilaktykę.

Bo jak powiedział Jan Zamoyski:

„Zawsze takie Rzeczpospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie”.

Przykłady rozwiązań dydaktycznych do pracy profilaktycznej z dziećmi klas I

– III szkoły podstawowej

Profilaktyka , która wyprzedza pojawienie się jakichkolwiek przejawów zagrożeń i

patologii jest , jak już zostało powiedziane najbardziej skuteczna i najtańsza .Dlatego

należy działania profilaktyczne rozpocząć już od pierwszych klas szkoły podstawowej

.Jestem nauczycielem pracującym z dziećmi klas I-III i z przykrością muszę stwierdzić że

tzw. Nauczanie początkowe jest w dziedzinie profilaktyki całkowicie zaniedbane .Niewiele

programów profilaktycznych obejmuje dzieci młodszych klas ,niewielu nauczycieli

dotarło do tych które istnieją. Większości wydaje się ,że nie ma czasu na inne działania

niż realizacja programu nauczania ,który i tak jest przeładowany .Przeznaczenie jednak

pewnego czasu na zajęcia profilaktyczne na pewno nie będzie czasem straconym

.Dziecko 7-10 letnie któremu pomożemy poznać i zrozumieć swoje prawa mówić nie

,lubić siebie ,szkołę i towarzystwo swoich rówieśników ,znać swoją wartość ,wyrażać

uczucia ,być asertywnym ...-wkroczy do klasy IV dobrze przygotowane do nowych

wyzwań ,mniej narażone na złe wpływy czy złe towarzystwo ...

W pracy profilaktyczno - wychowawczej z dziećmi 7-10 letnimi nie poruszamy tematu

narkotyków czy alkoholu ,kładziemy natomiast nacisk na kształtowanie osobowości i

wspieranie ich rozwoju .Młody człowiek o prawidłowo rozwijającej się osobowości będzie

mniej skłonny zwracać ku narkotykom i innym środkom uzależniającym .

Oto kilka przykładowych scenariuszy zajęć profilaktycznych dla uczniów klas I-III .

Scenariusz nr 1

Temat :Jak podejmujemy decyzje .

Cele :

- sformułowanie definicji słowa „decyzja”

- kształcenie umiejętności podejmowania decyzji, uzasadniania swoich wyborów oraz

akceptowania decyzji innych .

Materiały :kamyki, małe zabawki, paciorki, muszelki ,świecidełka ...

Przebieg zajęć :

1. Dzieci siedząc w kręgu ,próbują określić definicję roboczą słowa decyzja np. .decyzja

jest wyborem ,jakiego dokonujemy gdy mówimy lub robimy coś .Należy uświadomić

uczniom ,że różne mogą być motywy decyzji ,ale zawsze pociągają one konsekwencje .

2. Wypowiedzi uczniów o tym jakie podejmowali w swoim życiu decyzje oraz jakie były

ich konsekwencje .

3. Zabawa Skrzynia skarbów .Prosimy aby dzieci podchodziły kolejno do stolika na

którym zgromadzone są ciekawe ,kolorowe przedmioty .Każdy uczeń wybiera przedmiot

,który mu się najbardziej podoba, uzasadnia swój wybór i odkłada rzecz na miejsce

.Nauczyciel notuje wypowiedzi dzieci .Po zakończeniu zabawy przedstawia swoje notatki

uczniom (grupuje uczniów, którzy wybrali ten sam przedmiot, informuje o uczniach

,którzy wybrali przedmiot ,którego nikt poza nimi nie wybrał ).

4. Zabawa To jest nasze jabłko .Nauczyciel dzieli klasę na grupy 3-osobowe. Daje każdej

grupie jabłko .Wyjaśnia dzieciom ,że muszą zdecydować ,w jaki sposób będą

rozpoznawać jabłko .Po kilku minutach zbiera jabłka. Kładzie je na tacy ,na środku klasy

.Prosi ,żeby każda z grup podeszła i rozpoznała swoje jabłko oraz opowiedziała jak

rozpoznała swój owoc ,jakie kryteria zastosowała przy podejmowaniu decyzji grupowej .

5. Jako podsumowanie klasa podejmuje decyzję w istotnej dla wszystkich sprawie np.:

-wybór reprezentantów klasy w szkolnym konkursie recytatorskim ,

-wybór jednej pracy plastycznej ,która weźmie udział w konkursie ,

-jak w ciągu najbliższego tygodnia klasa będzie spędzać długie przerwy.

Scenariusz nr 2

Temat :Istnieje wiele sposobów rozwiązywania problemów.

Cele :

-ustalenie podstawowych kroków przy rozwiązywaniu problemów (podejmowaniu

decyzji),

-kształcenie umiejętności podejmowania decyzji służących rozwiązaniu problemu .

Przebieg zajęć :

1.Nauczyciel przypomina uczniom siedzącym w kręgu ,że każdego dnia muszą

podejmować wiele decyzji .Jedne są łatwiejsze ,inne trudniejsze. Prosi ,aby zastanowili

się jak powinno się postępować przy rozwiązywaniu problemów. Następnie wspólnie

ustalają podstawowe kroki przy rozwiązywaniu problemów (podejmowaniu decyzji):

- zdefiniuj problem

- rozpoznaj możliwości jego rozwiązania

- oceń pozytywne i negatywne konsekwencje rozwiązania

- wybierz plan działania

- pomyśl o tym ,czego nauczyło cię to doświadczenie

2.Nauczyciel dzieli klasę na 5 grup .Każda dostaje opis 5 sytuacji z prośbą o podanie

propozycji ich rozwiązania .

a) Widzisz, jak twój kolega bierze coś z kieszeni kurtki innego kolegi. Kolega, któremu

coś zabrano informuje o tym nauczyciela .Nauczyciel pyta czy ktoś był świadkiem

kradzieży .Co robisz ?Co czujesz ?

b) Bawisz się z kolegą z klasy .Przychodzi inne dziecko i zaczyna rozmawiać z twoim

kolegą .Odchodzą razem i pozostawiają ciebie samego .Co czujesz? Co byś zrobił ?

c) Bawisz się z dwoma kolegami .Twoi koledzy zaczynają szeptać sobie sekrety. Nie

informują cię o czym rozmawiają .Jak się czujesz ?Co byś zrobił?

d) W klasie pojawia się nowe dziecko ,uczeń który porusza się o kuli. Twoi koledzy

naśmiewają się z niego .Jak byś się czuł ?Co byś zrobił ?

e) Dwóch twoich kolegów namawia cię abyś bez pytania mamy lub taty poszedł z nimi

nad rzekę .Co byś czuł? Co byś zrobił ?

3.Przedstawiciele grup przedstawiają ustalone rozwiązania ,które nauczyciel zapisuje na

tablicy .Uczniowie zauważają ,że istnieje wiele sposobów rozwiązania tego samego

problemu .Wskazują i uzasadniają, które rozwiązania według nich są najlepsze.

4.Pogadanka uświadamiająca dzieciom, że :

- można prosić innych ludzi o radę czy sugestię ,ale samemu należy wybrać

najwłaściwsze rozwiązanie

- nie jest winą innych ludzi ,że wybieramy rozwiązanie które nie zdaje egzaminu .Był to

nasz wybór ,ale być może istnieje inne rozwiązanie .

- nie można nikogo winić za to ,że ma trudności w rozwiązywaniu problemów

.Najważniejsze jest to ,żeby dać z siebie wszystko ,na co nas stać .

Scenariusz nr 3

Temat :Uczę się mówić „nie” .

Cele :

- uświadomienie, że w niektórych sytuacjach warto jest umieć odmawiać ,

- kształcenie umiejętności odmawiania .

Przebieg zajęć :

1.Zabawa Protestuję- akceptuję .W kręgu każda z osób kończy zdanie: nie zgadzam się

... a w następnej rundce: zgadzam się... Zakończenie zdania powinno być związane z

doświadczeniami w tej konkretnej grupie .W trakcie rundki nie wolno komentować

wypowiedzi .Prowadzący nie może wymuszać odpowiedzi od uczestników, każdy ma

prawo odmówić dokończenia zdania .

2.Nauczyciel prosi, aby dzieci odwołując się do swoich doświadczeń opowiedziały o

sytuacjach, w których chciały się z czymś nie zgodzić lub czegoś nie zrobić . Jednym

mogło się to udać innym nie .

Na przykład:

-koledzy namówili mnie, żebym razem z nimi pobił chłopaka z innej ulicy ,

-ktoś namówił mnie, żebym przedrzeźniał jąkającego się kolegę ,

-kolega namówił mnie do zapalenia papierosa ,

-koleżanka namówiła mnie żebym wzięła ,

Wspólnie zastanawiają się ,w jakim stopniu są zdolne do samodzielnego

przeciwstawiania się takim sytuacjom .Co im sprawia największą trudność? Jak się czują

,kiedy są namawiane do czegoś czego nie chcą zrobić ?

3.Nauczyciel zapisuje na tablicy zdania odmawiające np. „Nie, nie zrobię tego .” , „Nie

chcę .”, „Myślę ,że to niebezpieczne .” „Najpierw zapytam rodziców .” Dzieli klasę na

grupy ,prosząc aby wymyśliły i odegrały sytuacje w których użyją wyrażeń z tablicy .

4.Odgrywanie scenek na forum klasy ,oraz ich omówienie przez uczniów i nauczyciela .

5.Pogadanka mająca na celu podkreślenie jak ważna jest rozmowa z bliskim dorosłym o

wydarzeniach ,które ich zdaniem mogą być niebezpieczne i wymagają od nich

powiedzenia NIE .

BIBLIOGRAFIA:

1. Arendarska Agnieszka: Scenariusz spotkania z rodzicami czyli wywiadówka

profilaktyczna, PARPA, W-wa 2001.

2. Boruta-Gojny Bożena, Turska Elżbieta: Szkolny Program Profilaktyki Uzależnień –

Poradnik dla szkół, Bytom – Katowice, rok szkolny 96/97

3. „Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków”, PGRPA, W-wa 1994.

4. Fijewska Maria, Fijewski Piotr: Nasze spotkania, PARPA, W-wa 1994.

5. Falewicz Jan K.: Alkoholowe ABC, Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy .

6. Gaś Zbigniew B.: Profilkaktyka uzależnień, WsiP, W-wa 1993.

7. Maxwell Ruth: Dzieci , alkohol, narkotyki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

1994.

8. Katolicki Serwis Informacyjny „Narkomania” Nr 1/95, Nr 3/95.

9. Kołodziejczyk A., Czemierowska E.: Spójrz inaczej, Wyd. EDUCATIO, Kraków 1993.

10. Kuć Alicja : Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży, „Lider” Nr 10/96.

11. Pacewicz Alicja: Jak pomóc dziecku nie pić?, TORET, W-wa 1999.

12. Pacewicz Alicja : Zanim spróbujesz, PARPA, W-wa 1994.

13. Pasek Marzena, Narkotyki przy tablicy, Toret, W-wa 2000.

14. Podlewski Andrzej: Program dla setek tysięcy, „Świat Problemów” Nr 7/96.

15. Prajsner Bogusław: Młodzież wobec alkoholu, Zarys problemów oraz działań

profilaktyczno-naprawczych realizowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych w latach 1996-2000, W-wa 2000.

16. „Problemy Alkoholizmu” Nr 6, W-wa 1993.

17. Program Wychowania w Trzeźwości, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” Nr 4/96.

18. Servais Ernest : Zanim nie jest za późno.

19. Sobą być - dobrze żyć. Gimnazjalny Elementarz Profilaktyczny, TORET, W-wa 2001

20. Szymańska Joanna: Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej

psychoprofilaktyki; Centrum Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa

Edukacji Narodowej, W-wa 2000.

21. „Świat Problemów” Nr 11, W-wa 1993.

22. Vogler Roger E.,Bartz Wayne R.: Nastolatki i alkohol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć

„nie”, PARPA, W-wa 1999.

23. Wojcieszek Krzysztof: NOE w szkole, Remedium Nr 11/ 1995.

Wojcieszek Krzysztof: Przyczyny problemów alkoholowych młodzieży, „Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze” Nr 3/96.

Opracowała mgr Barbara Grynicz

Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.

Literka.pl - Programy profilaktyczne i przykłady praktycznych rozwiązań w naucz. zint.