Program digitalizacji dóbr kultury

oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania

obiektów cyfrowych

w Polsce 2009-2020

Warszawa wrzesie� 2009

2

Spis tre�ci

I. WST�P ............................................................................................................................................................... 4�

II. DIAGNOZA STANU DIGITALIZACJI ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH W LATACH 1989-2008 .................................................. 7�

1. EUROPEJSKI KONTEKST DIGITALIZACJI POLSKICH ZBIORÓW ARCHIWALNYCH, BIBLIOTECZNYCH,MUZEALNYCH I AUDIOWIZUALNYCH ................................................................................................................... 8�2. DIGITALIZACJA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII ZBIORÓW W LATACH 1989�2008 ........................................ 11�

Archiwa ....................................................................................................................................................... 11�

Biblioteki ..................................................................................................................................................... 14�

Muzea .......................................................................................................................................................... 16�

Zasoby audiowizualne ................................................................................................................................. 18�

3. INICJATYWY I PROJEKTY ZWI�ZANE Z DIGITALIZACJ� ................................................................................... 20�Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona i Polska Biblioteka Internetowa .................................................... 20�

Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa Polskiego .................................................................... 21�

Krajowy O�rodek Bada� i Dokumentacji Zabytków .................................................................................... 21�

Narodowe Archiwum Cyfrowe ..................................................................................................................... 21�

Konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe� i Federacja Bibliotek Cyfrowych ............................................. 23�

Projekty digitalizacyjne fundacji, stowarzysze� i organizacji oraz instytucji kultury o zasi�gu lokalnym . 24�

III. TENDENCJE ZMIAN W PROCESIE DIGITALIZACJI I PRZECHOWYWANIA DOKUMENTÓW CYFROWYCH.................................................................................................................................................... 25�

STANDARDY I FORMATY ................................................................................................................................... 26�ZBIORY AUDIOWIZUALNE .................................................................................................................................. 28�WZROST ZASOBÓW ........................................................................................................................................... 29�OPROGRAMOWANIE .......................................................................................................................................... 30�SPRZ�T DO DIGITALIZACJI ................................................................................................................................. 32�PRAWNE ASPEKTY UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH ............................................................................ 33�

IV. MISJA I CELE DIGITALIZACJI DZIEDZICTWA NARODOWEGO ORAZ ZADANIA W SFERZE GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA ZASOBÓW CYFROWYCH W POLSCE W LATACH 2009-2020 ..................................................................................................................... 34�

INSTYTUCJE ODPOWIEDZIALNE ZA REALIZACJ� PROGRAMU .............................................................................. 34�CELE PROGRAMOWE DIGITALIZACJI ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW

CYFROWYCH W POLSCE..................................................................................................................................... 35�ZADANIE 1. ROZBUDOWA POLSKICH ZASOBÓW CYFROWYCH ........................................................................... 37�

Zadanie 1.1. Digitalizacja zasobów polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów audiowizualnych 37�

Zadanie 1.2. Egzemplarz obowi�zkowy bibliotecznych dokumentów elektronicznych ................................ 40�

Zadanie 1.3. Archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych ................................................................ 41�

Zadanie 1.4. Archiwizacja zasobów polskiego Internetu ............................................................................. 43�

ZADANIE 2. OCHRONA ZASOBU CYFROWEGO .................................................................................................... 43�Zadanie 2.1. Opracowanie jednolitych standardów .................................................................................... 44�

Zadanie 2.2. Bezpieczne magazyny danych i repozytoria cyfrowe .............................................................. 45�

Zadanie 2.3. Centra Kompetencji ................................................................................................................ 49�

Zadanie 2.4. Szkolenie kadry pracowników archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów cyfrowych ........ 49�

ZADANIE 3. ZAPEWNIENIE DOST�PU DO ZASOBU CYFROWEGO .......................................................................... 50�Zadanie 3.1. Opracowanie jednolitego sposobu prezentacji i udost�pniania zbiorów cyfrowych .............. 51�

Zadanie 3.2. Udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych w portalach APENET oraz Europeana ............ 52�

Zadanie 3.3. Badanie u�ytkowników polskich zasobów cyfrowych ............................................................. 54�

Zadanie 3.4. Udost�pnianie w sieci Internet zasobów z domeny publicznej (wolnych od zastrze�e� prawa

autorskiego) ................................................................................................................................................. 54�

Zadanie 3.5. Promocja w spo!ecze�stwie idei wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych, organizacja

systemu pozyskiwania licencji na publikacj� cyfrow� dzie! obj�tych prawem autorskim ........................... 56�

V. INSTRUMENTY WDRA�ANIA PROGRAMU ......................................................................................... 58�

INSTRUMENTY LEGISLACYJNE ........................................................................................................................... 58�INSTRUMENTY INSTYTUCJONALNE .................................................................................................................... 59�

INSTRUMENTY FINANSOWE ............................................................................................................................... 59�DOMENA DZIA!ANIA ......................................................................................................................................... 60�USTANOWIENIE KRYTERIÓW PRZYZNAWANIA FUNDUSZY ................................................................................. 61�EFEKTY WDRO�ENIA PROGRAMU DIGITALIZACJI DÓBR KULTURY ORAZ GROMADZENIA, PRZECHOWYWANIA I

UDOST�PNIANIA OBIEKTÓW CYFROWYCH NA LATA 2009-2020 ......................................................................... 61�

VI. KOSZTY WDRA�ANIA PROGRAMU W LATACH 2009-2020 ........................................................... 62�

VII. PODSUMOWANIE .................................................................................................................................... 65�

4

I. Wst�p

Gromadzenie polskiego dziedzictwa narodowego, jego przechowywanie

dla nast�pnych pokole� i jak najszersze udost�pnianie jest powinno�ci� instytucji powo"anych

do przechowywania zasobów kultury. Od ko�ca XX wieku polskie instytucje wprowadzaj�

nowoczesne metody zabezpieczenia dóbr kultury, tworz�c ich cyfrowe odwzorowania, które

dzi�ki nowym technologiom komunikacyjnym mog� by� udost�pniane milionom

uytkowników z ca"ego �wiata za pomoc� Internetu.

Digitalizacja dokumentów archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych oraz

audiowizualnych jest równie jednym ze sposobów zabezpieczenia maj�tku pa�stwa

i ma szczególne znaczenie w przypadku obiektów zagroonych bezpowrotnym zniszczeniem,

co dotyczy w g"ównej mierze analogowych zapisów audiowizualnych oraz dokumentów

papierowych na kwa�nym papierze. Najbardziej zagroone degradacj� s� materia"y

audiowizualne, na co wskazuje Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady

Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Spo"ecznego oraz Komitetu Regionów �i2010:

Biblioteki Cyfrowe�1, w którym czytamy:

G!ównym celem digitalizacji tego materia!u jest udost�pnienie go u�ytkownikom

Internetu. Jednak w niektórych przypadkach digitalizacja ma na celu w pierwszej kolejno�ci

utrwalenie tych zasobów, a nie u!atwienie dost�pu do nich. Dotyczy to przede wszystkim

materia!ów audiowizualnych, w przypadku których z czasem nast�puje pogorszenie jako�ci

formatów analogowych oraz utrata cennych materia!ów. W trakcie przegl�du dziesi�ciu

g!ównych archiwów radiowo-telewizyjnych stwierdzono istnienie 1 mln godzin materia!ów

filmowych, 1,6 mln godzin rejestracji wideo oraz 2 mln godzin nagra� d�wi�kowych. "�czne

europejskie zbiory materia!ów audiowizualnych s� prawdopodobnie 50 razy wi�ksze.

Wi�kszo�� z materia!ów to materia!y oryginalne i analogowe. 70% materia!ów jest

zagro�onych, poniewa� rozpadaj� si�, s� zbyt delikatne lub s� zarejestrowane

na przestarza!ych no�nikach.

Wymienione zagroenia maj� nie tylko charakter potencjalny. Procesy chemiczne,

biologiczne i fizyczne zachodz�ce w materia"ach audiowizualnych, a take w dokumentach

1

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo!ecznego

oraz Komitetu Regionów i2010: Biblioteki Cyfrowe COM (2005) 465 wersja ostateczna [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 30 wrze�nia 2005 [dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/communication/pl_comm_digital_libraries.pdf

5

wykonanych z �kwa�nego papieru�, manifestuj� swój destrukcyjny, prowadz�cy

do zniszczenia zbiorów charakter take w Polsce, unaoczniaj�c konieczno�� podejmowania

pilnych dzia"a� zabezpieczaj�cych.

Digitalizacja polega na sporz�dzeniu cyfrowych odwzorowa� oryginalnych, zw"aszcza

materialnych zasobów kultury b�d przekszta"ceniu analogowych zapisów dwi�ku i obrazu

do postaci cyfrowej. Dokumenty cyfrowe tworzy si� drog� skanowania lub fotografowania

obiektów dwuwymiarowych (ksi�ki, czasopisma, archiwalia i r�kopisy, stare druki,

dokumenty ikonograficzne i kartograficzne) lub komputerowego przekszta"cania dwi�ku

i/lub obrazu z postaci analogowej do cyfrowej (dokumenty audiowizualne). Moliwe jest

take wykonywanie odwzorowa� cyfrowych obiektów przestrzennych (muzealne obiekty

trójwymiarowe, zabytki architektoniczne). Odwzorowania cyfrowe mog� by� tworzone nie

tylko z materia"ów oryginalnych, ale je�li nie stoj� na przeszkodzie wzgl�dy jako�ciowe,

to take z ich kopii (np. z mikrofilmów).

Istotne znaczenie dla moliwo�ci efektywnego pos"ugiwania si� odwzorowaniami

cyfrowymi i ich wyszukiwania maj� metadane digitalizowanych obiektów. Powszechnie

przyj�te jest za"oenie, e digitalizacji podlegaj� wy"�cznie obiekty, dla których sporz�dzono

uprzednio metadane opisowe.

Istnieje równie kategoria naturalnych dokumentów cyfrowych (ang. born-digital),

maj�cych wy"�cznie posta� cyfrow� i zapisanych na informatycznych no�nikach danych,

do której nale� m.in.: e-ksi�ki, e-czasopisma, programy i gry komputerowe, dokumenty

administracji pa�stwowej wszystkich szczebli, strony internetowe, materia"y naukowe

i edukacyjne w postaci elektronicznej, cyfrowe nagrania muzyczne, filmy, dokumenty

audiowizualne dost�pne na no�nikach typu CD/DVD oraz online, itp. Dokumenty te stanowi�,

podobnie jak digitalizowane zasoby kultury, polskie dziedzictwo narodowe podlegaj�ce

systematycznemu gromadzeniu i ochronie, dlatego te zosta"y uwzgl�dnione w niniejszym

dokumencie. Naturalne dokumenty cyfrowe maj� coraz wi�ksze znaczenie rozwoju

spo"ecze�stwa informacyjnego. Obecnie wi�kszo�� materia"ów audiowizualnych powstaje

od razu w postaci cyfrowej, a cz��� dokumentów tekstowych w ogóle nie jest przeznaczona

do publikacji drukiem. Dzieje si� tak ze wzgl�du na coraz wi�ksze zapotrzebowanie

spo"eczne na udost�pnianie informacji w postaci elektronicznej.

Celem digitalizacji zbiorów instytucji kultury w Polsce jest nie tylko zabezpieczenie ich

w postaci wysokojako�ciowych kopii cyfrowych, lecz równie umoliwienie uytkownikom

jak najszerszego dost�pu do zasobów ca"o�ci polskiego dziedzictwa narodowego poprzez

6

tworzenie dost�pnych poprzez Internet zasobów archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów

audiowizualnych oraz repozytoriów cyfrowych.

Digitalizacja i rozwój technologii sieciowych s� ponadto istotnym czynnikiem rozwoju

ekonomicznego i spo"ecznego. Z tego powodu niezb�dne s� zdecydowane dzia"ania, których

celem b�dzie zapewnienie polskiemu dziedzictwu narodowemu w postaci cyfrowej

odpowiedniego dla jego rangi kulturowej miejsca w �wiatowych zasobach cyfrowych. Cele

te mona osi�gn�� jedynie poprzez zapewnienie rozproszonym dot�d w znacznym stopniu

polskim inicjatywom digitalizacyjnym koordynacji w zakresie tworzenia zasobów,

ich d"ugookresowej ochrony oraz udost�pniania.

Istotnym elementem programu digitalizacji w Polsce powinna by� zmiana podej�cia

do gromadzenia, zabezpieczania, a szczególnie udost�pniania cyfrowych narodowych

obiektów kultury, edukacji i nauki. Obiekty te mog� by� udost�pniane bez ogranicze�

czasowych, terytorialnych czy ilo�ciowych pod warunkiem, e ulegn� zmianie przepisy prawa

i zachowania zwyczajowe, co spowoduje zmniejszenie liczby barier, jakie wyst�puj� dzi�

w wymianie informacji.

Wobec niewystarczaj�cych nak"adów publicznych na kultur�, a take europejskiej

praktyki programowania dzia"a� dla kluczowych sfer ycia spo"ecznego i ekonomicznego,

zasadne jest tworzenie programów dzia"a� zwi�zanych z zachowaniem, digitalizacj�

i udost�pnianiem polskiego dziedzictwa kulturowego. Wi�e si� to z odej�ciem od doranych

dzia"a� (cz�sto uwarunkowanych zmianami politycznymi) w tej sferze na rzecz systemowych

i d"ugofalowych rozwi�za�. W ramach ograniczonych nak"adów publicznych na kultur�

niezb�dne jest wspó"dzia"anie ministra kultury i dziedzictwa narodowego, ministra spraw

wewn�trznych i administracji, ministra nauki i szkolnictwa wyszego oraz jednostek

samorz�du terytorialnego, instytucji kultury oraz szkó" artystycznych, a take ko�cio"ów

i zwi�zków wyznaniowych we wdraaniu i finansowaniu programów digitalizacyjnych.

Resortowe rozumienie tych obowi�zków jest b"�dem � na sfer� kultury maj� wp"yw

decyzje wielu resortów, a z kolei rozwój kultury determinuje wiele ekonomicznych

czynników wzrostu. Dorano�� decyzji w ramach ograniczonych zasobów tylko pog"�bia

przepa�� pomi�dzy dost�pem do dóbr kultury w wielkich miastach a reszcie kraju, a take

mi�dzy Polsk� a pa�stwami Europy Zachodniej. Programowanie rozwoju staje si�

obowi�zkiem sprawnego aparatu pa�stwa i organów samorz�du terytorialnego.

7

Tworzenie w poszczególnych pa�stwach Unii Europejskiej jednolitych programów

digitalizacji oraz udost�pniania i przechowywania zasobów cyfrowych jest jednym z wanych

zalece� Komisji Europejskiej w zakresie budowy spo"ecze�stwa informacyjnego2.

Spo"ecze�stwo informacyjne to spo"ecze�stwo otwarte, ucz�ce si�, innowacyjne

i przygotowane do zmian oraz kryzysów. Dostarczanie stale rosn�cej ilo�ci informacji,

zasobów wiedzy, obiektów kultury wp"ynie na wzrost potencja"u Polski i jako�ci ycia jej

mieszka�ców.

II. Diagnoza stanu digitalizacji oraz gromadzenia, przechowywania

i udost�pniania obiektów cyfrowych w latach 1989-2008

Digitalizacj� polskich zasobów kultury, prowadzon� przez biblioteki i muzea oraz

o�rodki audiowizualne, charakteryzuje rozproszenie inicjatyw oraz brak koordynacji dzia"a�.

Jako przyczyny takiego stanu rzeczy mona wskaza� nast�puj�ce czynniki:

• Brak dostatecznego systemu finansowania prac digitalizacyjnych na szczeblu

centralnym, w duym stopniu wynikaj�cy z braku synergii mi�dzy organizatorami.

• Niski poziom wiedzy dotycz�cej wagi procesu digitalizacji polskich dóbr kultury

w�ród osób zarz�dzaj�cych instytucjami pami�ci.

• Brak �wiadomo�ci znaczenia gromadzenia i trwa"ego przechowywania naturalnych

dokumentów cyfrowych dla polskiego dziedzictwa narodowego.

Wi�kszo�� instytucji kultury nie jest w stanie finansowa� wyposaenia pracowni

digitalizacyjnych oraz procesu digitalizacji z w"asnego budetu, dlatego te z konieczno�ci

prace te s� finansowane doranie, z funduszy strukturalnych, dotacji celowych czy projektów

mi�dzynarodowych, co nie zapewnia pracom digitalizacyjnym ci�g"o�ci i trwa"o�ci

projektów.

2

Konkluzje Rady w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie

ochrony zasobów cyfrowych (2006/C 297/01). Dziennik Urz�dowy Unii Europejskiej, T. 49 (7 grudnia 2007) [Dost�p 1 marca 2009]. Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/oj/2006/c_297/c_29720061207pl00010005.pdf

8

1. Europejski kontekst digitalizacji polskich zbiorów archiwalnych, bibliotecznych,

muzealnych i audiowizualnych

Znaczenie digitalizacji europejskiego dziedzictwa kulturowego oraz problemy

i wyzwania zwi�zane z jej praktyczn� realizacj� s� w sferze zainteresowa� Komisji

Europejskiej. W latach 2003-2007 opublikowa"a ona kilka zasadniczych dokumentów,

dotycz�cych dzia"a� digitalizacyjnych i ochrony zbiorów cyfrowych w pa�stwach

cz"onkowskich Unii Europejskiej.

Dnia 6 maja 2003 roku w zaleceniach Grupy Eksperckiej do spraw Archiwów

w Komisji Europejskiej zaproponowano stworzenie europejskiego portalu archiwalnego,

w którym mia"y by� dost�pne cyfrowe obrazy dokumentów historycznych oraz informacje

o archiwach Unii Europejskiej. W 2006 roku zosta"a rozpocz�ta praca nad projektem

APENET, Internet Gateway for Documents and Archives in Europe, która przewiduje

udost�pnienie zasobów archiwalnych europejskich archiwów pa�stwowych poprzez jeden

wspólny portal. Komisja Europejska popar"a pomys" digitalizacji i udost�pnienia on-line

zasobów archiwalnych.

W kwietniu 2005 prezydent Francji, Jacques Chirac wraz z prezydentami Niemiec,

Polski, W"och, Hiszpanii i W�gier skierowa" do Komisji Europejskiej list zawieraj�cy

propozycj� utworzenia europejskiej biblioteki cyfrowej, na któr� sk"ada"yby si�

zdigitalizowane zasoby europejskich bibliotek. W lipcu 2005 roku Komisja Europejska

og"osi"a poparcie dla tej inicjatywy i od tej pory tematyka europejskiej biblioteki cyfrowej

regularnie pojawia si� w oficjalnych dokumentach, zarówno Komisji Europejskiej, jak i Rady

Europy.

Dnia 1 czerwca 2005 roku Komisja przyj�"a inicjatyw� �i2010: Europejskie

Spo"ecze�stwo Informacyjne w 2010 r.�, której celem jest wzrost gospodarczy i zwi�kszanie

zatrudnienia w sektorze zwi�zanym z spo"ecze�stwem informacyjnym i mediami. Jest

to ca"o�ciowa strategia na rzecz modernizacji i organizacji instrumentów, którymi dysponuje

Unia Europejska, a które s"uy� maj� rozwojowi gospodarki cyfrowej: przepisy, badania

naukowe i partnerstwo z sektorem prywatnym. Inicjatywa ta opiera si� na trzech priorytetach:

• uko�czenie jednolitej, otwartej i konkurencyjnej, europejskiej przestrzeni

informacyjnej w dziedzinie us"ug spo"ecze�stwa informacyjnego i mediów;

• znaczne zwi�kszenie pa�stwowych i prywatnych inwestycji w badania naukowe nad

technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi;

• uczestnictwo ogó"u ludno�ci w spo"ecze�stwie informacyjnym w Europie.

9

Te trzy priorytety maj� wspiera� wzrost i tworzenie miejsc pracy w ramach nowego

impulsu dla strategii lizbo�skiej.

Rezultatem wynikaj�cym bezpo�rednio z inicjatywy �i2010� jest opracowanie przez

Komisj� komunikatu o digitalizacji dziedzictwa kulturowego Unii. Dokument na temat

inicjatywy �i2010: Biblioteki Cyfrowe� zosta" opublikowany 30 wrze�nia 2005 roku.3

Wanym przedsi�wzi�ciem Komisji Europejskiej, realizowanym w ramach inicjatywy

�i2010: Biblioteki Cyfrowe�, sta"o si� utworzenie Europejskiej Biblioteki Cyfrowej

(nazwanej w styczniu 2007 roku European�). W marcu 2006 r. Komisja Europejska wezwa"a

pa�stwa cz"onkowskie UE do utworzenia punktów digitalizacji na du� skal�,

aby przyspieszy� proces przenoszenia europejskiego dziedzictwa kulturowego do Internetu.

W zaleceniu w sprawie digitalizacji oraz ochrony zasobów cyfrowych Komisja zach�ci"a

pa�stwa cz"onkowskie do dzia"ania w rónych dziedzinach od zagadnie� zwi�zanych

z prawem autorskim po systematyczn� ochron� zasobów cyfrowych w celu zapewnienia

d"ugoterminowego dost�pu do tych materia"ów. Komisarz ds. spo"ecze�stwa informacyjnego

i mediów, Viviane Reding, stwierdzi"a, e celem dzia!a� Komisji jest utworzenie europejskiej

biblioteki cyfrowej, wieloj�zycznego punktu dost�pu do elektronicznych zasobów kulturowych

Europy, dzi�ki któremu mieszkaniec Finlandii b�dzie móg! !atwo znale�� i przeczyta� ksi��ki

elektroniczne oraz ogl�da� zdj�cia z bibliotek, archiwów i muzeów w Hiszpanii lub te�

Holender b�dzie móg! znale�� w Internecie historyczny materia! filmowy z W�gier. Komisja

przewidywa"a, e do ko�ca 2008 r. we wspólnym europejskim portalu cyfrowym b�dzie

dost�pne dwa miliony ksi�ek, filmów, fotografii, r�kopisów i innych dzie" kultury. Wed"ug

oceny Komisji liczba ta moe wzrosn�� do przynajmniej sze�ciu milionów w 2010 r.,

ale szacuje si�, e b�dzie ona o wiele wysza, poniewa do tego roku wiele archiwów,

bibliotek i muzeów w Europie b�dzie prawdopodobnie mog"o powi�za� swoje zbiory

elektroniczne z europejskim portalem gromadz�cym dobra kultury w postaci cyfrowej.

Kolejnym wanym dokumentem, dotycz�cym dzia"a� digitalizacyjnych na terenie

Europy by"o Zalecenie Komisji Europejskiej z dnia 24 sierpnia 2006 r. w sprawie digitalizacji

i udost�pnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów

cyfrowych4, b�d�cy kolejnym krokiem realizacji strategii naszkicowanej w ramach inicjatywy

3 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo!ecznego

oraz Komitetu Regionów i2010: Biblioteki Cyfrowe COM (2005) 465 wersja ostateczna [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 30 wrze�nia 2005 [dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/communication/pl_comm_digital_libraries.pdf4 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo"ecznego oraz Komitetu Regionów w sprawie digitalizacji i udost�pnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz

10

�i2010: Biblioteki Cyfrowe�. Zalecenie Komisji okre�la ju dok"adniej cele

ogólnoeuropejskiej dzia"alno�ci digitalizacyjnej:

Udost�pnienie w Internecie materia!ów pochodz�cych z ró�nych kultur i obszarów

j�zykowych u!atwi obywatelom docenienie w!asnego dziedzictwa kulturowego, a tak�e

dorobku innych krajów europejskich. Zalecane dzia!ania przyczyni� si� do prezentacji

bogatego i ró�norodnego europejskiego dziedzictwa kulturowego w Internecie oraz

do ochrony dóbr kultury przed bezpowrotn� utrat�. Poza sw� podstawow� warto�ci�

kulturow�, dorobek ten jest wa�nym materia!em wyj�ciowym dla nowych us!ug tworz�cych

warto�� dodan�. Zalecane dzia!ania przyczyni� si� do rozwoju pokrewnych bran� o du�ej

warto�ci dodanej, takich jak turystyka, o�wiata i media. Zasoby cyfrowe wysokiej jako�ci

stanowi� kluczow� si!� nap�dow� dla zakrojonych na szerok� skal� dzia!a� sektora (st�d

zainteresowanie najwi�kszych wyszukiwarek). Digitalizacja i ochrona zasobów cyfrowych

nale�� do dzia!a� wymagaj�cych du�ej wiedzy i b�d� si� w najbli�szych latach dynamicznie

rozwija�.

W grudniu 2006 r. Rada Europejska opublikowa"a dokument Konkluzje Rady

w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie

ochrony zasobów cyfrowych5, zawieraj�cy g"�bokie poparcie dla europejskich dzia"a�

digitalizacyjnych oraz zach�t� dla krajów cz"onkowskich do koordynacji dzia"a� w skali

krajowej oraz wspó"pracy na poziomie unijnym. Czytamy tam, w konkluzji nr 6, mi�dzy

innymi:

(Rada Unii Europejskiej) zach�ca pa�stwa cz!onkowskie: (�) aby w ramach pierwszego

etapu dzia!a�, zgodnie z za!�czonym, wst�pnym harmonogramem i uwzgl�dniaj�c ró�ne etapy

zaawansowania poszczególnych pa�stw cz!onkowskich:

• ulepszy!y strategie i precyzyjniej okre�li!y cele krajowe w zakresie digitalizacji

i ochrony zasobów cyfrowych;

• wspó!pracowa!y przy tworzeniu europejskiej biblioteki cyfrowej � wieloj�zycznego,

wspólnego punktu dost�pu do rozproszonego europejskiego dziedzictwa kulturowego;

w sprawie ochrony zasobów cyfrowych. C(2006) 3808 wersja ostateczna. [on-line]. Bruksela: Komisja Wspólnot Europejskich, 24.08.2006. [Dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://europa.eu.int/information_society/activities/digital_libraries/doc/recommendation/comm_recomm/pl.pdf5

Konkluzje Rady w sprawie digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie

ochrony zasobów cyfrowych (2006/C 297/01). Dziennik Urz�dowy Unii Europejskiej, T. 49 (7 grudnia 2007) [Dost�p 19 grudnia 2008]. Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/pl/oj/2006/c_297/c_29720061207pl00010005.pdf

11

• poprawi!y warunki ramowe digitalizacji i udost�pniania w Internecie dorobku

kulturowego oraz ochrony zasobów cyfrowych;

• wzmocni!y koordynacj� prac zwi�zanych z digitalizacj� w poszczególnych pa�stwach

cz!onkowskich i mi�dzy nimi;

• wspó!pracowa!y przy przeprowadzeniu skutecznego przegl�du post�pów na szczeblu

europejskim.

Naley podkre�li�, e jako istotny element dzia"a�, wielokrotnie wspominany take

w opracowywanych przez unijn� grup� robocz� dokumentach, zosta"a wskazana koordynacja

dzia"a� digitalizacyjnych.

W przypadku sektora audiowizualnego szczególne znaczenie ma projekt zalecenia

Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dziedzictwa kinematograficznego6 oraz

konkurencyjno�ci powi�zanych dzia"a� przemys"owych. Wzywa on mi�dzy innymi Pa�stwa

Cz"onkowskie do dopuszczenia kopiowania dla celów konserwacyjnych.

Obecnie na terenie Europy dzia"a kilkadziesi�t projektów, maj�cych na celu

digitalizacj� dóbr kultury i ich publiczne udost�pnienie w portalu Europeana. Polskie

instytucje bior� udzia" w cz��ci z nich, m.in. Europeana v.1.0, EuropeanaLocal,

EuropeanaTravel, TELplus, APENET, CACAO, CARARE, Enrich i innych.

2. Digitalizacja poszczególnych kategorii zbiorów w latach 1989�2008

Archiwa

Archiwa pa�stwowe podlegaj�ce Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Pa�stwowych

przechowuj� ponad 283 km bie�ce materia"ów archiwalnych (przesz"o 36 mln jednostek).

W latach 2007-2009 nast�pi" szybki rozwój archiwistyki zasobów cyfrowych. Obecnie

12 archiwów pa�stwowych dysponuje nowoczesn� infrastruktur� do digitalizacji oraz

masowego przechowywania danych cyfrowych.

Pierwsze próby digitalizacji zbiorów archiwalnych podj�te zosta"y w 1995 r. w ramach

udost�pniania zasobu. Planowe skanowanie materia"ów po raz pierwszy rozpocz�to

w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe � NAC)

w roku 1997, kiedy okaza"o si�, e korzystaj�cy z zasobu fotografii cz��ciej zamawiaj�

materia"y w wersji elektronicznej ni w postaci tradycyjnych odbitek pozytywowych

6

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 listopada 2005 r. w sprawie dziedzictwa filmowego i konkurencyjno�ci zwi�zanych z nim dzia"a� przemys"owych (2005/865/WE). Dost�pny w World Wide Web: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:323:0057:0061:PL:PDF

12

wykonywanych na materia"ach �wiat"oczu"ych. Po roku 2000 kopie cyfrowe zdj��

przeznaczone dla uytkowników niemal zupe"nie wypar"y ju popularne odbitki pozytywowe

wykonywane metod� fotochemiczn�. Tendencja ta w naturalny sposób utrwali"a si�

w kolejnych latach, gdy wykonywanie kopii fotografii w postaci cyfrowej okaza"o si�

procesem znacznie szybszym i ta�szym ni tradycyjny proces reprodukcyjny. Warto doda�,

e zasoby dokumentów audiowizualnych Narodowego Archiwum Cyfrowego udost�pniane s�

przede wszystkim dla potrzeb mediów: wydawnictw, prasy, radia, telewizji, filmu.

Uytkownikami zbiorów s� dziennikarze, wydawcy, twórcy programów radiowych

i telewizyjnych, filmowcy oraz pisarze. Ta specyficzna kategoria korzystaj�cych �da dost�pu

do materia"ów w niespotykanym dotychczas w archiwach tempie. Dla archiwów oznacza

to konieczno�� sprostania wysokim wymaganiom korzystaj�cych i nad�ania za szybkim

tempem realizacji zada�, do których wykorzystywane s� materia"y archiwalne.

W latach 2004 i 2005 Centralny O�rodek Informacji Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji

Archiwów Pa�stwowych, a w roku 2008 Narodowe Archiwum Cyfrowe przeprowadzi"y

w archiwach pa�stwowych ankiet� maj�c� na celu rozeznanie stanu prac i potrzeb w zakresie

digitalizacji dokumentów archiwalnych. Ankiety dotyczy"y rodzaju materia"ów poddanych

cyfryzacji, ilo�ci i rozdzielczo�ci wykonanych skanów, formatów plików, zasad

przechowywania i udost�pniania zasobów cyfrowych, posiadanego sprz�tu technicznego oraz

baz danych tworzonych w archiwach.

Wyniki uzyskane z ankiet wskazuj�, e wszystkie archiwa pa�stwowe systematycznie

rozwijaj� program digitalizacji w"asnych zasobów. Sposób gromadzenia danych, no�niki,

kopie bezpiecze�stwa, format danych i sprz�t uyty do tworzenia cyfrowych kopii by"y

wynikiem indywidualnych rozwi�za� archiwów uzalenionych od moliwo�ci finansowych

poszczególnych placówek.

W 2005 r. Archiwum Pa�stwowe w Lublinie rozpocz�"o proces digitalizacji zespo"u

Urz�du Wojewódzkiego Lubelskiego, Wydzia" Spo"eczno-Polityczny z okresu

mi�dzywojennego.

W latach 2005-2006 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe

Archiwum Cyfrowe) równie prowadzi"o planow� digitalizacj� zabezpieczaj�c�. W tych

latach Archiwum Pa�stwowe w Suwa"kach zdigitalizowa"o zagroony ca"kowitym

zniszczeniem zespó" Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwa"kach. Wi�kszo��

archiwów przedstawia"a popularyzacj� i udost�pnianie zasobu jako najwaniejsze cele

dzia"alno�ci digitalizacyjnej. Najcz��ciej digitalizowane by"y zatem dokumenty zamawiane

przez uytkowników, na kolejnych miejscach plasuj� si� dokumenty cenne i zagroone

13

degradacj�. Cz��� archiwów wykonuje kopie cyfrowe zgodnie z harmonogramem

realizowanych projektów. Wszystkie archiwa uczestniczy"y w projektach realizowanych

od 2002 r. wspólnie z Naukow� i Akademick� Sieci� Komputerow�, takich jak: �Skarby

archiwów polskich�, �Miasta w dokumencie archiwalnym�, a obecnie � �U róde" polskiej

demokracji�, których efekty udost�pniane s� na portalu www.polska.pl. Rzadko jednak

archiwa mia"y moliwo�� udost�pniania kopii cyfrowych we w"asnych pracowniach

naukowych. Przyk"ady projektów realizowanych przez poszczególne archiwa to: digitalizacja

zasobu fotografii Narodowego Archiwum Cyfrowego i Archiwum Pa�stwowego

w Katowicach, skanowanie mikrofilmów Metryki Koronnej � w Archiwum G"ównym Akt

Dawnych, mikrofilmy, mapy i plany � w Archiwum Pa�stwowym w Gda�sku, spisy ludno�ci

z Krakowa z lat 1857�1921 � w Archiwum Pa�stwowym w Krakowie, mikrofilmy Instytutu

Hoovera (skanowane w Narodowym Archiwum Cyfrowym dla Archiwum Akt Nowych),

Akta Braci Czeskich i Dokumenty miasta Poznania [1253] 1254�1790 � w Archiwum

Pa�stwowym w Poznaniu.

Do ko�ca 2005 r. zdigitalizowano w sumie ponad 162 000 dokumentów. Najwi�cej

znajdowa"o si� w: Archiwum Pa�stwowym w Katowicach � prawie 45 000, w Lublinie �

40 000 i w Bydgoszczy � ponad 18 000. W padzierniku 2006 r. w archiwach by"o w sumie

ok. 500 000 plików z kopiami cyfrowymi, zajmuj�cymi w sumie ok. 5 TB, najwi�cej w ADM

� 1,1 TB. Najwi�ksz� liczb� posiadanych plików w tym czasie deklaruj�: ADM � 135 000,

AGAD � 90 000, AP Katowice � 40 000 i AP Pozna� � 38 000. Pod koniec 2008 r. archiwa

pa�stwowe dysponowa"y ju zasobem przekraczaj�cym 2 mln 800 tys. skanów dokumentów.

Ponisze zestawienie, zaczerpni�te z ankiety Narodowego Archiwum Cyfrowego

z 2008 r., ilustruje te dane w rozbiciu na poszczególne rodzaje materia"ów archiwalnych:

• Akta � 2 534 279 skanów (w tym 1 719 145 wykonane z mikr. w NAC)

• Fotografie � 183 967 (w tym 104 023 wykonanych w NAC)

• Ikonografia � 15 994 (w tym plakaty i afisze)

• Mikrofilmy � 1 842 887 (w tym 1 719 145 wykonanych w NAC)

• Nagrania dwi�kowe � 935 jedn. inw. nagra�

• Inne � 24 565 (m.in. pocztówki, inwentarze, wyd. zwarte i 846 dokumentów

pergaminowych).

!�cznie zdigitalizowany zasób archiwów pa�stwowych zajmuje ponad 36 TB pami�ci.

Ogó"em zdigitalizowano ponad 50 zespo"ów archiwalnych w ca"o�ci, kilkaset w duej mierze

14

lub cz��ciowo. Szczegó"owe informacje dotycz�ce zdigitalizowanych zespo"ów i jednostek

archiwalnych znajduj� si� w posiadaniu Narodowego Archiwum Cyfrowego.

Biblioteki

Pierwsze dzia"ania digitalizacyjne w bibliotekach polskich rozpocz�"y si� w 1995 r.

Obecnie wi�kszo�� duych bibliotek naukowych prowadzi systematyczn� digitalizacj� swoich

zbiorów. Pierwsz� polsk� bibliotek� cyfrow� by"a uruchomiona w 2002 r. Polska Biblioteka

Internetowa. W roku 2004 powsta"a Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, która jako pierwsza

wykorzysta"a oprogramowanie do budowy i zarz�dzania bibliotekami cyfrowymi dLibra.

Ocena liczby zdigitalizowanych obiektów w Polsce jest przedsi�wzi�ciem z"oonym

ze wzgl�du na wspomniany w rozdziale II. 2 brak koordynacji dzia"a� oraz stosowane przez

poszczególne biblioteki niejednoznaczno�ci terminologiczne. W praktyce biblioteki,

okre�laj�c wielko�� prowadzonych prac digitalizacyjnych, pos"uguj� si� poj�ciem skanu

(definiowanego jako plik rastrowy odpowiadaj�cy stronie lub dwóm stronom ksi�ki lub

czasopisma, pojedynczej fotografii, arkuszowi mapy itp.) lub poj�ciem obiektu rozumianego

jako jednostka biblioteczna, który moe zawiera� od jednego do kilkuset skanów. Prowadzi

to do trudno�ci w realnym oszacowaniu skali prac digitalizacyjnych w polskich bibliotekach.

Na podstawie przeprowadzonych bada� (badania 100 najwi�kszych polskich bibliotek

z 2005 r.7 oraz ankiety Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2007 r.) mona

stwierdzi�, e w 2003 r. istnia"o w Polsce szacunkowo ok. 10 000 zeskanowanych obiektów

bibliotecznych, za� w 2005 ok. 44 000. Natomiast w po"owie roku 2007 liczb� skanów

w polskich bibliotekach oszacowano na ok. 2 850 000, co przy za"oeniu, e obiekt

biblioteczny zawiera �rednio 60 skanów daje ok. 47 500 zdigitalizowanych pozycji.

W lipcu 2009 roku poprzez Internet dost�pnych by"o ok. 270 tys. obiektów cyfrowych,

b�d�cych wynikiem digitalizacji zasobów bibliotecznych. Liczby te nie okre�laj� ca"kowitej

skali rezultatów prac digitalizacyjnych w Polsce. W po"owie 2009 r. ponad 30 bibliotek

cyfrowych udost�pnia"o swoje zasoby w sieciach rozleg"ych, ale istniej� take biblioteki

prowadz�ce na szerok� skal� prace digitalizacyjne, które nie udost�pniaj� w Internecie swoich

zasobów cyfrowych. Powstawanie kolejnych bibliotek cyfrowych gwarantuje wzrost

dynamiki rozwoju polskich zasobów cyfrowych.

Fakt dzia"ania w Polsce ponad 30 bibliotek cyfrowych nie oznacza, e tylko tyle

bibliotek prowadzi dzia"alno�� digitalizacyjn�. Wi�kszo�� bibliotek cyfrowych jest

7 Badania Ma"gorzaty Kowalskiej z 2005 r. opublikowane w: Ma"gorzata Kowalska, Digitalizacja zasobów

bibliotek polskich. Toru� 2006.

15

prowadzona przez konsorcja biblioteczne, w sk"ad których wchodz� najwaniejsze biblioteki

naukowe i publiczne danego regionu Polski. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa jest

rezultatem wspó"pracy 15 bibliotek, w tym m.in.: Biblioteki Uniwersytetu Adama

Mickiewicza, Biblioteki Raczy�skich, Biblioteki Kórnickiej PAN oraz Biblioteki

Pozna�skiego Towarzystwa Przyjació" Nauk. �l�ska Biblioteka Cyfrowa jest budowana przez

konsorcjum ponad 30 bibliotek z terenu Górnego �l�ska oraz �l�ska Opolskiego. Kujawsko-

Pomorsk� Bibliotek� Cyfrow� tworz� 4 biblioteki i 3 instytucje kultury z Torunia

i Bydgoszczy, a Ma"opolsk� Bibliotek� Cyfrow� - ponad 15 bibliotek i archiwów. Dzi�ki

wspó"pracy w ramach konsorcjów biblioteki cyfrowe wykazuj� du� dynamik� wzrostu.

Polskie biblioteki cyfrowe udost�pniaj� niemal wszystkie kategorie zbiorów

bibliotecznych. Analiza zawarto�ci polskich bibliotek cyfrowych wskazuje, e najcz��ciej

digitalizowane s� czasopisma i gazety o zasi�gu regionalnym z XIX i pocz�tku XX wieku

(ok. 60 % zasobów). Niektóre biblioteki (m.in. Ma"opolska Biblioteka Cyfrowa,

Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa) prezentuj� równie, na mocy porozumie� z wydawcami,

pras� wspó"czesn�. Drugim ch�tnie digitalizowanym typem zbiorów s� dokumenty

jednokartkowe (fotografie, grafika, pocztówki itp.). Digitalizacja prasy, cz�sto z postaci

mikrofilmowej oraz jednoarkuszowych zbiorów ikonograficznych jest stosunkowo prosta

i niedroga. Biblioteki udost�pniaj� równie cyfrowe wersje ksi�ek, r�kopisów, starych

druków, nut oraz obiektów kartograficznych. W polskich cyfrowych zasobach bibliotecznych

praktycznie nie ma zbiorów audiowizualnych. Podkre�li� naley, e nie wszystkie

prezentowane w Internecie dokumenty cyfrowe spe"niaj� mi�dzynarodowe normy dotycz�ce

jako�ci oraz sposobu prezentacji metadanych.

Dzi�ki udost�pnianiu zasobów cyfrowych w sieci Internet polskie biblioteki cyfrowe

s� dost�pne dla internautów z ca"ego �wiata. Dlatego te wi�kszo�� interfejsów bibliotek

cyfrowych jest dost�pnych w j�zyku polskim i angielskim. Ponadto strony �l�skiej Biblioteki

Cyfrowej, Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wroc"awskiego oraz Jeleniogórskiej Biblioteki

Cyfrowej, prezentuj�ce zbiory pogranicza polsko-czesko-niemieckiego, s� dost�pne równie

w j�zykach czeskim i niemieckim. Obiekty opisywane s� jednak w j�zyku polskim.

Mimo wyranego post�pu w digitalizacji zbiorów bibliotecznych, zbiory w postaci

cyfrowej stanowi� jedynie niewielki odsetek zbiorów bibliotecznych, na ogó" nie

przekraczaj�cy 1% zasobu. Badania oraz wielko�� udost�pnianych w Internecie zasobów

wykazuj� rosn�cy wzrost zainteresowania pracami digitalizacyjnymi. Szacunkowe roczne

plany digitalizacyjne bibliotek z roku 2007 wygl�da"y nast�puj�co: �rednio od 400 pozycji

(100 � Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego) do 5000 rocznie, 8000 w wypadku Cyfrowej

16

Biblioteki Narodowej Polona, natomiast Biblioteka Uniwersytecka we Wroc"awiu planowa"a

roczn� digitalizacj� na poziomie 12 000 pozycji, a Biblioteka Kórnicka PAN � 10 000

pozycji.

Muzea

Zgodnie z zaleceniami ICOM/UNESCO zagadnienia digitalizacji zbiorów

rozpatrywane s� "�cznie z zagadnieniami tworzenia inwentarzy elektronicznych. Zgodnie

z w"a�ciwymi rozporz�dzeniami Ministra do Ustawy o muzeach, podstawowy rekord

informacji o muzealium musi obecnie zawiera� reprodukcj�.

Pierwsze prace nad utworzeniem inwentarzy elektronicznych w muzeach w Polsce

rozpocz�te zosta"y w latach osiemdziesi�tych XX w., w 1989 r. istnia"y ju systemy

bazodanowe (tekstowe w systemie DOS) w Muzeum Narodowym w Warszawie8 i Muzeum

Narodowym w Poznaniu. Od 1990 roku systemy rozwijane by"y ju w ponad 80 muzeach,

np. w Pa�stwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie9. W 1995 roku wykonane

zosta"o pierwsze badanie zaawansowania komputeryzacji polskich muzeów10. Badanie

to powtórzono w 2001 roku11 i by"o to ostatnia publicznie og"oszona analiza tego rodzaju.

W 2001 roku ankiet� skierowano do 683 placówek muzealnych (muzeów i ich

samodzielnych oddzia"ów muzealnych, zgodnie z wykazem w Departamencie Dziedzictwa

Narodowego MKiDN) i otrzymano 256 odpowiedzi. Najwaniejszym celem ankiety by"a

odpowied na pytanie, czy muzea w Polsce tworz� elektroniczny inwentarz zbiorów i czy

moliwe jest udost�pnienie tej informacji poprzez sieci typu Internet dla celów muzealnych

i dla potrzeb spo"ecze�stwa (edukacyjnych, turystycznych, promocyjnych, polityki

regionalnej itd.). W badanej grupie 68% respondentów zadeklarowa"o rozpocz�cie

wprowadzania komputeryzacji. 82 placówki w owym czasie prowadzi"y inwentarz

elektroniczny swoich zbiorów, a ogólna liczba rekordów wynosi"a niemal 2 miliony (ok. 1/6

8 W 2000 r. Muzeum Narodowe w Warszawie otrzyma"o tytu" Lidera Informatyki Roku, przyznawany przez Computer Word za ca"okszta"t osi�gni�� w dziedzinie informatyzacji. 9 W 2001 i 2003 r. Pa�stwowe Muzeum Archeologiczne by"o finalist� konkursu na Lidera Informatyki, organizowanego przez Computer Word. 10 D. Folga-Januszewska, A. Jaskanis, Ankieta o stanie komputeryzacji muzeów w Polsce [w:] Media

informatyczne w digitalizacji zbiorów archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych [materia"y seminarium], Zamek Królewski na Wawelu, 8�9 maja 1996, publ. Kraków 1996, s.74�85; Zastosowanie technologii

informatycznych w muzeach [w:] Media informatyczne w digitalizacji zbiorów archiwalnych, bibliotecznych

i muzealnych, op. cit. s. 19-24. 11 D. Folga-Januszewska, A. Jaskanis, Komputeryzacja archiwów, bibliotek i muzeów. Stan obecny

i perspektywy, Biblioteka Narodowa w Warszawie, 19�20.06.2001, Konferencja pod patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu European Cultural Heritage Network, referat wraz z A. Jaskanis: Informatyka w muzeach w Polsce. Wyniki ankiety PKN ICOM 2001.

17

polskich zasobów muzealnych). W porównaniu z wynikami ankiety z 1996 roku, gdy liczba

rekordów w inwentarzowych bazach danych wynosi"a ok. 400 tys. rekordów, oznacza to,

e w ci�gu 5 lat wprowadzono 1 600 000 rekordów, czyli �rednio 320 tys. rocznie.

Istotnym wnioskiem p"yn�cym z badania w 2001 r. by"o stwierdzenie, e nie mona

mówi� o standaryzacji oprogramowania zbiorów muzealnych. Programy do inwentaryzacji

muzealnej � na skutek braku forum, na którym moliwy by"by przep"yw informacji mi�dzy

muzeami o tworzonych i wykorzystywanych aplikacjach i ich kosztach, a take na skutek

braku jednoznacznej, wspólnej polityki informatyzacji muzeów w Polsce (polityki Rz�du lub

polityk regionalnych) � traktowane by"y na rynku jako jednostkowe projekty informatyczne.

Stan ten nie sprzyja" tworzeniu ogólnopolskiej bazy danych zbiorów i kolekcji

muzealnych, a co si� z tym wi�e udost�pnieniu spo"ecze�stwu dóbr kultury i wiedzy

zdeponowanej w muzeach. Brak inwestycji w informatyzacj� muzeów przyczynia" nie tylko

do ich ekonomicznej zapa�ci, lecz równie wp"ywa" na dekulturyzacj� internautów,

szukaj�cych wiedzy i znajduj�cych informacje udost�pniane g"ównie przez zagraniczne

muzea. W 30 muzeach spo�ród ankietowanych przygotowywana by"a biblioteka wizerunków

kolekcji.

W roku 2005�2006 powtórzono ankiet�, która mia"a tym razem s"uy� przede

wszystkim rozpoznaniu procesu digitalizacji zbiorów, ale badanie to pozosta"o wy"�cznie

w opracowaniu ród"owym. Ankieta zosta"a wys"ana do 450 muzeów, odpowiedzi na ni�

udzieli"o 189 instytucji, z czego 119 (63%) rozpocz�"o informatyzacj�, 69 � nie zainicjowa"o

w ogóle tego procesu, 1 muzeum nie udzieli"o jednoznacznej odpowiedzi. W tej grupie 92

(49 %) muzea zg"osi"y fakt prowadzenie wizualizacji cyfrowej, 95 � udzieli"o negatywnej

odpowiedzi. Liczba rekordów tekstowych opracowa� muzealiów w grupie 189 muzeów

wynios"a � 2 738 849, liczba rejestracji obrazowych i multimedialnych � 281 469.

A 86 % muzeów z grupy 189 wyrazi"o ch�� przyst�pienia do wspólnego systemu

informatycznego, 21 muzeów nie wyrazi"o na to zgody, 6 � udzieli"o odpowiedzi �nie wiem�.

W grupie 189 muzeów a 115 instytucji nie mia"o w 2006 r. wyspecjalizowanego pracownika

ds. informatyzacji. Tylko 5 instytucji do 2005 r. uczestniczy"o w mi�dzynarodowych

projektach powi�zanych z dzia"aniami innowacyjnymi.

18

Mimo znacznego post�pu w zastosowaniu informatyki, w zbiorach muzealnych12 nie

podj�to w latach 1995-2008 decyzji na szczeblu centralnym o koordynacji dost�pu do baz

danych w muzeach13.

W 2002 roku zosta"o zlikwidowane w Ministerstwie Kultury stanowisko

Pe"nomocnika Ministra ds. komputeryzacji instytucji kultury. W 2004 roku Ministerstwo

Kultury wdroy"o programy operacyjne, w ramach których muzea mog"y stara� si�

o dofinansowanie przedsi�wzi�� informatycznych, co zosta"o wykorzystane zw"aszcza

do procesu digitalizacji zbiorów. Brak jednak raportu ukazuj�cego wp"yw tego

dofinansowania na proces informatyzacji muzeów, poniewa temat ten nie by" poddany

badaniu.

Prace nad digitalizacj� wizerunków muzealiów s� niezwykle pilne. Waga prac jest

mierzona zarówno korzy�ciami niematerialnymi (edukacja), jak i finansowymi (promocja

regionu, turystyka itp.). W latach 2006�2008 g"ównym zagadnieniem podnoszonym

w aspekcie informatyzacji muzeów by"o ju jednak nie tyle tworzenie bazy danych (inwentarz

elektroniczny), co zintensyfikowanie cyfryzacji wizualizacji zbiorów oraz ustalenie norm

bezpiecze�stwa danych, ich transferu oraz metody i miejsca przechowywania danych i ich

kopii.

Szczegó"owe za"oenia dotycz�ce digitalizacji muzealiów zostan� przedstawione

w osobnym dokumencie.

Zasoby audiowizualne

Zasoby audiowizualne zosta"y wy"�czone z powyszej klasyfikacji, poniewa

s� gromadzone zarówno przez archiwa i biblioteki oraz Filmotek� Narodow�, jak i przez

instytucje medialne (publiczne i komercyjne radia i telewizje).

W archiwach pa�stwowych poddano digitalizacji ponad 900 jednostek

inwentarzowych nagra� dwi�kowych, których cyfryzacj� na szersz� skal�, jak równie

cyfryzacj� filmów, planuje si� w latach nast�pnych.

Wielko�� zasobów audiowizualnych w bibliotekach nie jest dok"adnie znana.

Na pocz�tku 2009 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozes"a"o ankiet�,

12 Por.: D. Folga-Januszewska, Informatyka w muzeach / Computer science as applied in the museums [w:] �Opuscula Musealia� 10, Universitas Jagiellonica Acta Scientiarium Litterorumque MCCXLIII, Kraków 2000, s. 269-285. 13 Polski program SSWIM (Sieciowy System Wymiany Informacji Muzealnej) w 2003 r. na sesji ICHIM zosta" przyj�ty jako w"a�ciwy dla prowadzenia wymiany informacji cyfrowej (w tym wizerunków cyfrowych obiektów) mi�dzy muzeami. Jest stosowany przez kilkana�cie muzeów, wiele muzeów uywa standardu Object ID.

19

maj�c� na celu oszacowanie ilo�ci zasobów audiowizualnych w postaci analogowej oraz

cyfrowej oraz stan zaawansowania prac nad digitalizacj� tej kategorii zbiorów. Podkre�li�

naley, e biblioteki przechowuj� zazwyczaj kopie nagra� dwi�kowych i audiowizualnych,

podczas gdy ich wysokojako�ciowe materia"y wzorcowe s� w posiadaniu instytucji,

w których zosta"y wytworzone. Nie odnosi si� jedynie do nagra� z pocz�tku XX wieku,

których cz�sto jedyne egzemplarze s� przechowywane w bibliotekach.

W grudniu 2008 r. na seminarium odbywaj�cym si� na Politechnice Warszawskiej

zaprezentowano polskie zasoby audiowizualne Filmoteki Narodowej i niektórych instytucji

medialnych oraz perspektywy ich rozwoju. Naley zwróci� uwag� na fakt, e wielko��

zasobów audiowizualnych jest obliczana zazwyczaj nie ilo�ci� posiadanych obiektów

cyfrowych, jak ma to miejsce w przypadku zbiorów archiwalnych, bibliotecznych

i muzealnych, lecz wielko�ci� powierzchni dyskowej niezb�dnej do ich archiwizacji.

• Zasoby Filmoteki Narodowej licz� ok. 15 000 filmów. Rozpocz�to prace nad ich

digitalizacj�, pocz�wszy od filmów przedwojennych. 1 godzina zdigitalizowanego

filmu w formacie 2K wymaga ok. 1,1 TB powierzchni dyskowej.

• Polskie Radio posiada ok. 200 TB danych cyfrowych, g"ownie w formacie WAV.

Rocznie przybywa ok. 10 TB. Prowadzone s� prace nad digitalizacj� nagra�

archiwalnych.

• TVP przechowuje ok. 100 000 pozycji filmowych oraz 300 000 pozycji wideo

w standardzie Betacam Digital. Dysponuje gotow� profesjonaln� lini� do cyfryzacji

form analogowych do standardu Betacam Digital. Ma obowi�zek bezterminowego

przechowywania niektórych materia"ów np. z udzia"em przedstawicieli rz�du lub

wyst�pów polskich sportowców.

• Telewizja Polsat gromadzi rocznie ok. 1 PB danych cyfrowych, w tym materia"ów

newsowych � ok. 70-80 TB, sportowych � ok. 200 TB i ok. 150 TB produkcji

wysokobudetowych. Prowadzi równie prace nad digitalizacj� zasobów

analogowych.

• Zasoby szkó" filmowych obejmuj� ok. 7 tys. godzin filmów krótkometraowych,

ok. 1 tys. godzin etiud szkolnych, ok. 5 tys. godzin filmów nieszkolnych.

• Dodatkowo zbiory filmowe zgromadzone m.in. w takich instytucjach jak Wytwórnia

Czo"ówka, Archiwum Wytwórni Filmów O�wiatowych w !odzi to ok. 2000 filmów.

20

Zasoby materia"ów audiowizualnych zapisane w standardzie Digital Betacam nie

wymagaj� digitalizacji, natomiast mog� wymaga� po pewnym czasie skopiowania na nowy

no�nik.

3. Inicjatywy i projekty zwi�zane z digitalizacj�

Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona i Polska Biblioteka Internetowa

Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona, tworzona w Bibliotece Narodowej, umoliwia

dost�p do swoich zasobów poprzez kolekcje oraz poprzez wyszukiwanie katalogowe. Oparta

jest na katalogu Biblioteki Narodowej oraz narodowej bibliografii i zawiera rónorodne typy

dokumentów bibliotecznych: ksi�ki, czasopisma, grafik�, fotografie i rysunki, dokumenty

ycia spo"ecznego (ulotki, odezwy, plakaty i afisze, jednodniówki), stare druki, r�kopisy oraz

druki muzyczne. Jej zasoby cyfrowe s� tworzone w nowoczesnej pracowni digitalizacyjnej,

utworzonej w 2004 r. i stale rozbudowywanej.

Od stycznia 2007 r. BN jest partnerem Biblioteki Europejskiej i udost�pnia przez jej

portal swoje zasoby katalogowe i cyfrowe. Od listopada 2008 roku CBN Polona udost�pnia

swoje zasoby cyfrowe z domeny publicznej w portalu Europeana.

W lipcu 2008 roku Biblioteka Narodowa przej�"a nadzór nad Polsk� Bibliotek�

Internetow� (PBI), która z dniem 1 stycznia 2008 r., zgodnie z zapisem Planie Informatyzacji

Pa�stwa na lata 2007-2013, zosta"a przekazana przez Ministerstwo Spraw Wewn�trznych

i Administracji Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Celem PBI by"o

wyrównanie szans dost�pu do wiedzy osobom mieszkaj�cym w ma"ych miastach i wsiach

oddalonych od o�rodków akademickich i kulturalnych, dla których komputer z dost�pem

do Internetu jest cz�sto jedyn� szans� kontaktu ze zdobyczami nauki i kultury. Biblioteka

oferuje uytkownikom g"ównie lektury szkolne oraz dzie"a polskiej literatury klasycznej.

Dokumenty cyfrowe, sk"adaj�ce si� na PBI nie spe"niaj� mi�dzynarodowych norm

jako�ciowych i standardów dla obiektów cyfrowych, m.in. ze wzgl�du na nisk� rozdzielczo��

plików cyfrowych, brak lub niekompletno�� metadanych, cz�sty brak powi�zania reprodukcji

cyfrowej ze skanowanym orygina"em oraz niedostateczn� kontrol� w procesie produkcyjnym

(braki stron). Biblioteka Narodowa prowadzi prace nad dostosowaniem zasobów PBI do norm

europejskich.

21

Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa Polskiego

Od stycznia 2008 r. dzia"a trzyletni projekt badawczy zamówiony przez Ministerstwo

Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw� �Elektroniczne Archiwum Zabytków

Pi�miennictwa Polskiego�, który realizuje konsorcjum w sk"adzie: Biblioteka Narodowa,

Naczelna Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych, Naukowa i Akademicka Sie� Komputerowa,

Instytut Bada� Literackich Polskiej Akademii Nauk, Instytut Historii Polskiej Akademii

Nauk.

Celem projektu jest opracowanie ca"o�ciowej koncepcji digitalizacji zabytków

pi�miennictwa polskiego powsta"ych do 1600 roku, b�d�cych w"asno�ci� pa�stwa, instytucji

prywatnych oraz ko�cielnych, i okre�lenie kanonu pi�miennictwa polskiego, jak równie

przygotowanie systemu informatycznego, umoliwiaj�cego zarz�dzanie zbiorem kopii

cyfrowych zabytków pi�miennictwa polskiego oraz zapewnienie powszechnego dost�pu

do nich przy pomocy sieci Internet. Wyspecjalizowane narz�dzia wspomagaj�ce

wyszukiwanie oraz opracowywanie cyfrowych obiektów i ich kolekcji b�d� s"uy� pomoc�

w badaniach naukowych, natomiast prezentacja w atrakcyjnej formie sprzyjaj�cej edukacji

b�dzie zach�ca� m"odych uytkowników do zapoznawania si� z dziedzictwem narodowym.

Rezultatem projektu b�dzie równie udost�pnienie w Internecie w ci�gu najbliszych

lat najwaniejszych dla polskiej kultury tekstów i dokumentów, okre�laj�cych polsk�

tosamo�� narodow�.

Krajowy O�rodek Bada� i Dokumentacji Zabytków

Od 2005 r. KOBiDZ wykonuje inwentaryzacje obiektów zabytkowych

z wykorzystaniem skanowania trójwymiarowego (Wielozadaniowe Systemy Dokumentacji

i Informacji o Obiekcie). Program zak"ada wypracowanie zintegrowanej metody

pozyskiwania i opracowania danych w oparciu o cyfrowe techniki dokumentacji � skaning

laserowy i cyfrow� fotogrametri�. Poligonem tych prac sta"y si� g"ównie badania za"oe�

parkowo-ogrodowych, które prowadzi" KOBIDZ m.in. w Wilanowie i !�knicy.

Narodowe Archiwum Cyfrowe

W zwi�zku z rozwojem cyfrowych technik ochrony dokumentów, a take w celu

efektywnej realizacji zada� zwi�zanych z cyfrowym zabezpieczaniem i udost�pnianiem

materia"ów archiwalnych w skali ca"ego kraju oraz usprawnienia dzia"a� w zakresie

mikrofilmowania dokumentów archiwalnych w po"owie 2003 roku powo"ano w ówczesnym

22

Archiwum Dokumentacji Mechanicznej Centrum Reprografii i Digitalizacji,

do którego g"ównych obowi�zków naley mi�dzy innymi:

• koordynacja planów w zakresie digitalizacji i mikrofilmowania akt w archiwach

pa�stwowych,

• prowadzenie szkole� pracowników archiwów w zakresie digitalizacji

i mikrofilmowania materia"ów archiwalnych,

• digitalizacja materia"ów wchodz�cych w sk"ad pa�stwowego zasobu archiwalnego

obejmuj�ca skanowanie oryginalnych dokumentów i mikrofilmów,

• publikowanie materia"ów na temat nowych technik reprografii i digitalizacji zbiorów

archiwalnych,

• utrzymywanie kontaktów z krajowymi i zagranicznymi o�rodkami reprografii

i digitalizacji dokumentów.

Dnia 8 marca 2008 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wniosek

Naczelnego Dyrektora Archiwów Pa�stwowych przekszta"ci" Archiwum Dokumentacji

Mechanicznej w Narodowe Archiwum Cyfrowe, którego celem jest zapewnienie bezpiecznej

i d"ugookresowej archiwizacji materia"ów cyfrowych, wchodz�cych w sk"ad narodowego

zasobu archiwalnego:

• dokumentów elektronicznych, wytwarzanych wspó"cze�nie przez administracj�

publiczn� (e-dokumentów)

• reprodukcji cyfrowych materia"ów archiwalnych

• dokumentów on-line w zakresie okre�lonym w ustawie z dnia 14 lipca 1983 r.

o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. nr 97, poz. 673 z pón. zm.).

Narodowe Archiwum Cyfrowe koordynuje take projekty z zakresu informatyzacji,

budowy infrastruktury technicznej oraz digitalizacji materia"ów realizowane w pozosta"ych

archiwach pa�stwowych jako zadanie powierzone przez Naczelnego Dyrektora Archiwów

Pa�stwowych.

Narodowy Instytut Audiowizualny

W 2009 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekszta"ci" Polskie

Wydawnictwo Audiowizualne w Narodowy Instytut Audiowizualny (NInA). Tym samym

znacz�co rozszerzone zosta"y cele statutowe stawiane tej instytucji. Oprócz prowadzonej

dotychczas dzia"alno�ci wydawniczej, rejestrowania najbardziej warto�ciowych zjawisk

polskiej kultury oraz aktywnego wspó"tworzenia kulturowego dyskursu, misj� Narodowego

23

Instytutu Audiowizualnego jest systematyczna digitalizacja i upowszechnianie dost�pu

do zrekonstruowanych i zapisanych cyfrowo materia"ów. Efekt tych dzia"a� dost�pny b�dzie

w multimedialnym portalu, zawieraj�cym materia"y archiwalne i audycje nowe,

wyprodukowane w ostatnich latach. W dalszej perspektywie czasowej oprócz misji

archiwizacyjnej, prowadzonej przy uyciu najnowszych technologicznych osi�gni��, NInA

ma take prowadzi� dzia"alno�� edukacyjn� i badawcz�. Zaawansowane rozwaanie

problematyki digitalizacji, rekonstrukcji i twórczo�ci audiowizualnej ma s"uy� pog"�bieniu

�wiadomo�ci w"asnego dziedzictwa narodowego i umoliwi� dost�p do cz�sto wybitnych

artystycznie �wiadectw przesz"o�ci, które mog� znacz�co wzbogaci� my�lenie o �wiecie

wspó"czesnym i pomoc w budowaniu teraniejszej tosamo�ci.

Postuluje si� jednak, ze wzgl�du na strategiczny charakter instytucjonalny NInA, aby

funkcjonowa" on w oparciu o odr�bn�, w"a�ciw� dla siebie, ustaw�. Akt ten powinien okre�la�

obowi�zki i uprawnienia NInA, jej zadania, zw"aszcza w sferze publicznego dost�pu

do audiowizualnych zbiorów cyfrowych. Powinien te okre�la� rozdzia" pomi�dzy zadaniami

archiwów pa�stwowych oraz Filmoteki Narodowej.

Do realizacji za"oonych celów przyj�to, i NInA nie powinna by� instytucj�

o charakterze archiwalnym w dotychczasowym rozumieniu � powinna przechowywa� tylko

zasoby cyfrowe po ich zdigitalizowaniu. Oryginalne no�niki lub kopie wzorcowe

przechowywane powinny by� jak dot�d w instytucjach do tego powo"anych.

Wanym zadaniem NInA powinno by� okre�lanie, w uzgodnieniu z ministrem

w"a�ciwym ds. wewn�trznych i administracji, standardów digitalizacji materia"ów

audiowizualnych oraz koordynacja procesu digitalizacji takich materia"ów w skali kraju.

Konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe� i Federacja Bibliotek Cyfrowych

W maju 2008 r. powsta"o konsorcjum �Polskie Biblioteki Cyfrowe�, w sk"ad którego

wesz"y nast�puj�ce instytucje:

• Pozna�ska Fundacja Bibliotek Naukowych,

• BG Akademia Górniczo-Hutnicza,

• BG i OINT Politechnika Wroc"awska,

• Biblioteka �l�ska,

• BG Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie,

• Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie,

• Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie,

24

• Biblioteka Politechniki Krakowskiej,

• Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego,

• BG Wysza Szko"a Biznesu w D�browie Górniczej,

• BG Politechnika Bia"ostocka,

• BG Uniwersytet Opolski,

• Wysza Szko"a Humanitas w Sosnowcu,

• Politechnika !ódzka,

• Podlaska Biblioteka Cyfrowa,

• Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa.

Zadaniem konsorcjum jest wspó"praca przy tworzeniu zasobów cyfrowych.

Serwis Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC) utrzymywany jest przez Pozna�skie

Centrum Superkomputerowo-Sieciowe afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej

PAN. Serwis ten daje moliwo�� wyszukiwania dokumentów cyfrowych opublikowanych

b�d przeznaczonych do publikacji w ponad 30 polskich bibliotekach cyfrowych. Zasoby

bibliotek wspó"tworz�cych FBC licz� ponad 198 000 pozycji (dane z lutego 2009 r.).

Pozna�skie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe jest od wrze�nia 2008 roku

partnerem projektu EuropeanaLocal, którego celem jest wprowadzenie do portalu Europeana

zasobów bibliotek regionalnych z terenu ca"ej Europy.

Projekty digitalizacyjne fundacji, stowarzysze� i organizacji oraz instytucji kultury

o zasi�gu lokalnym

Charakterystyczn� cech� dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce jest podejmowanie przez

fundacje, stowarzyszenia, organizacje oraz instytucje kultury o zasi�gu lokalnym licznych

projektów zwi�zanych z tworzeniem i prezentacj� w Internecie zasobów cyfrowych.

�wiadczy to o duej popularno�ci idei digitalizacji w spo"ecze�stwie oraz o oddolnej

potrzebie tworzenia zbiorów cyfrowych. Projekty te cz�sto s� inicjatyw� pojedynczych osób

lub niewielkich grup, a dzi�ki entuzjazmowi twórców pozyskuj� finansowanie ze �rodków

publicznych i ciesz� si� duym zainteresowaniem uytkowników.

Do interesuj�cych inicjatyw nale� m.in.:

• Archiwum Literackie J. Iwaszkiewicza (Muzeum im. Anny i Jaros"awa

Iwaszkiewiczów w Stawisku)

• Archiwum Fundacji �Pomara�czowa Alternatywa� (Fundacja �Pomara�czowa

Alternatywa�)

25

• Archiwum Romskiego Instytutu Historycznego (Stowarzyszenie Romów w Polsce)

• Biblioteka cyfrowa Ko�cio"a Pokoju w �widnicy (Parafia Ewangelicko-Augsburgska

w �widnicy)

• Cyfrowa Biblioteka Ormia�ska (Fundacja Ormia�ska KZKO)

• Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki (O�rodek Kultury Biblioteka Polskiej Piosenki)

• Cyfrowe Kaszuby (Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Wejherowie)

• Genealogiczna Biblioteka Cyfrowa (Polskie Towarzystwo Genealogiczne)

• Mediateka (Centrum My�li Jana Paw"a II)

• Otwórz ksi�k� (ICM UW, Creative Commons Polska)

• Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej (Fundacja Agnieszki Osieckiej

�Okularnicy�)

• Wirtualna Czytelnia Bibu"y (Stowarzyszenie Pokolenie)

• Wirtualne Muzeum Krzysztofa Komedy (Stowarzyszenie Mi"o�ników Twórczo�ci

Krzysztofa Komedy �Astigmatic�)

• Wirtualny Sztetl (Stowarzyszenie �ydowski Instytut Historyczny)

• Wolne Lektury (Fundacja Nowoczesna Polska)

III. Tendencje zmian w procesie digitalizacji i przechowywania

dokumentów cyfrowych

Celem nadrz�dnym digitalizacji materia"ów archiwalnych, bibliotecznych

i muzealnych oraz przechowywania naturalnych dokumentów cyfrowych jest zapewnienie

ca"emu spo"ecze�stwu, poprzez zbudowanie odpowiednich zasobów cyfrowych, jak

najszerszego dost�pu do obiektów dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego. Za"oenia

programowe powinny obejmowa� zatem nie tylko dzia"ania s"u�ce zabezpieczeniu,

digitalizacji i udost�pnianiu zasobów cyfrowych, ale take wskazania dotycz�ce prac

badawczo-rozwojowych s"u�cych ochronie dziedzictwa nauki i kultury oraz ich promocji,

a take potrzeby w zakresie modyfikacji prawa, które umoliwi� szerokie wykorzystanie

polskich zasobów cyfrowych. Digitalizacja jako nowy sposób przetwarzania tre�ci

kulturowych i naukowych b�dzie mia"a bowiem sens tylko wówczas, gdy jej efekty szybko

i w sposób otwarty b�d� dost�pne dla jak najwi�kszej liczby obywateli zainteresowanych

prezentowanymi tre�ciami. Jak dot�d digitalizacja wykonywana by"a w instytucjach kultury

26

w Polsce na zasadzie inicjatyw poszczególnych placówek lub konsorcjów, w rónych celach,

rónymi �rodkami, bez oparcia na programie koordynowanym centralnie i bez

jednoznacznych uwarunkowa� prawnych ustalaj�cych zasady udost�pniania zbiorów. Rodzi"o

to oczywiste niebezpiecze�stwo dublowania prac, nieracjonalno�ci wydatkowania �rodków

finansowych oraz nieprzestrzegania ujednoliconych standardów, a nawet niezgodnej

z prawem eksploatacji praw autorskich na nowych polach eksploatacji czy przetwarzania

danych osobowych.

Standardy i formaty

Stosowane w digitalizacji standardy by"y przedmiotem pracy Zespo"u ds. Digitalizacji,

dzia"aj�cego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zespó" przedstawi" ich

wyniki w dokumencie Opracowanie standardów technicznych dla obiektów cyfrowych

tworzonych przy digitalizacji dziedzictwa kulturowego przygotowanym przez Zespó" roboczy

ds. metadanych technicznych digitalizowanych obiektów 14. Zalecenia w zakresie digitalizacji

obiektów z archiwów, bibliotek i muzeów przeznaczone s� do stosowania w polskich

instytucjach kultury. Celem zalece�, w których mi�dzy innymi okre�lono parametry

metadanych opisowych, technicznych i strukturalnych, zasady przygotowania dokumentów

do skanowania i parametry skanów (rozdzielczo�� i format pliku) by"o ujednolicenie

standardów i procedur digitalizacji obowi�zuj�cych w Polsce. Uszczegó"owienia wymagaj�

w najbliszej przysz"o�ci standardy dotycz�ce obiektów muzealnych oraz dokumentów

audiowizualnych.

Archiwa

Archiwa pa�stwowe stosuj� standardy ICA (International Council on Archives),

tj. ISAD (G), ISAAR (i ich elektroniczne odpowiedniki EAD, EAC, EAG). Wzorcowe kopie

cyfrowe s� zachowane w wi�kszo�ci w liniowym formacie TIFF oraz skompresowanym JPG

(kopia uytkowa). Archiwa stosuj� na ogó" w"asne bazy danych (Elbl�g, Kraków, Wroc"aw,

Bia"ystok, Bydgoszcz, Gda�sk, Malbork, Katowice, Kielce, Lublin, P"ock, Pozna�, Toru�),

w których prowadz� ewidencj� wykonanych kopii. Zestandaryzowan� baz� SKAN stosuje

6 archiwów. Niektóre archiwa sporz�dzaj� tylko inwentarz skanów i nie uznaj� konieczno�ci

tworzenia bazy danych. Narodowe Archiwum Cyfrowe od kilku lat tworzy baz� danych

14 Dokument ten zosta" wydany drukiem: Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego.

Red. G. P"oszajski. Warszawa 2008.

27

materia"ów fotograficznych, obejmuj�c� obecnie ponad 105 tys. zeskanowanych obrazów

wraz ze szczegó"owymi opisami.

Biblioteki

Pozytywnym zjawiskiem jest powszechne stosowanie w bibliotekach cyfrowych

standardu Dublin Core do rejestracji metadanych opisowych. Jedynym projektem, który

posiada niekompletne i niejednolite metadane obiektów cyfrowych jest Polska Biblioteka

Internetowa.

W projektach digitalizacyjnych prowadzonych przez biblioteki stosowane

s� rónorodne formaty plików. Wi�kszo�� bibliotek stosuje format TIFF dla plików

macierzystych, natomiast najpopularniejszym w Polsce formatem udost�pniania dokumentów

cyfrowych jest DjVu, powszechnie stosowany w bibliotekach uywaj�cych oprogramowania

dLibra. W ostatnich latach mona zaobserwowa� rosn�c� tendencj� stosowania formatu PDF

dla plików tekstowych, szczególnie w przypadku dokumentów typu born-digital. Niektóre

biblioteki udost�pniaj� równie skompresowane pliki JPG oraz pliki txt.

Muzea

Wspomniany powyej raport Zespo"u ds. Digitalizacji we w"a�ciwy sposób ujmuje

trudno�ci muzeów na tle standardów digitalizacji stosowanych w bibliotekach i archiwach:

W �rodowisku muzeów sytuacja by!a i pozostaje trudniejsza. Jedn� z przyczyn jest to,

�e w muzeach wyst�puje wi�ksza rozmaito�� zbiorów ni� w typowych archiwach

i bibliotekach. Wystarczy nawet w znacznym uproszczeniu uwzgl�dni� specyfik� sztuk

pi�knych, rzemios!a artystycznego, biologii, archeologii, etnografii, nauki i techniki, historii,

by dostrzec skale trudno�ci. Zakres informacji maj�cy znaczenie dla muzeów jest szeroki,

obejmuje bowiem kwestie wytworzenia przedmiotu (materia! i technika), jego historii (nie

tylko powstania, lecz równie� u�ytkowania). Z jednej strony nabiera znaczenia wspó!praca

muzeów, z drugiej kwestia standardów informacji, warunkuj�ca w pewnej mierze wspó!prac�.

Podstawowego znaczenia nabieraj� s!owniki poj�� s!u��ce do klasyfikacji zbiorów. S!owniki

te z oczywistych wzgl�dów musz� by� zorientowane na dziedziny. Specyfika muzeów obejmuje

tak�e zagadnienie konserwacji zbiorów w wi�kszym, jak si� wydaje, stopniu ni� w przypadku

bibliotek i archiwów (...)15.

15

Ibidem, s. 29.

28

Wi�kszo�� muzeów stosuje format TIFF dla plików macierzystych. Natomiast

do zarz�dzania i udost�pniania wizualizacji muzealiów stosowany jest take format JPG.

Analiza mi�dzynarodowych standardów stosowanych w �wiatowym muzealnictwie,

przeprowadzona w raporcie da"a asumpt do stwierdzenia, e istnieje wiele standardów

dotycz�cych funkcjonowania muzeów, natomiast niewiele z nich dotyczy digitalizacji.

Zbiory audiowizualne

Materia!y audio

Ze wzgl�du na to, i wymagania og"oszone jako minimalne przez Europejsk� Uni�

Nadawców (EBU) i IASA oraz oparta na nich rekomendacja MINERVA s� ju nieco

przestarza"e, wydaje si�, e mona je wskaza� jedynie jako wymagania minimalne dla nagra�,

które nie s� wykonaniami artystycznymi. Dla artystycznych wykona� muzycznych,

dla których wierno�� odtworzenia dwi�ku ma istotne znaczenie, minimalne wymagania

powinny by� podwyszone16.

Zalecane formaty plików to: BWF, Microsoft WAV lub Apple AIFF. Dopuszcza si�

stosowanie kompresji bezstratnej Free Lossless Audio Compression (FLAC).

Materia!y wideo

Tak jak i w przypadku graficznych plików rastrowych oraz nagra� dwi�kowych

minimalne wymagania powinny by� zalene od celu digitalizacji oraz rodzaju

digitalizowanego materia"u.

Celem digitalizacji moe by�:

• archiwizacja lub zabezpieczenie do celów produkcyjnych (najwysza jako�� �

w praktyce minimalna wielko�� strumienia danych dla tego celu wynosi 25 Mbit/s,

i poprzez róne warto�ci po�rednie si�ga do 1,5 Gb/s dla filmu zapisywanego

w standardzie 2K),

• emisja (dla telewizji konwencjonalnej (SDTV) wielko�� strumienia danych wynosi

2 ÷ 4 Mbit/s, a dla telewizji duej rozdzielczo�ci (HDTV) co najmniej 8 Mbit/s,

zalenie od wariantu),

• udost�pnienie w Internecie (niska jako�� od 1 Mbit/s).

16 Dla plików �master� artystycznych wykona� muzycznych proponowane minimalne wymagania to 96 kHz/24

bit, dla pozosta"ych nagra� � 48 kHz/24bit.

29

Przez rodzaj materia"u naley rozumie� technologi� zastosowan� do wytworzenia

materia"u przeznaczonego do digitalizacji oraz jego zawarto�� merytoryczn�.

W podziale ze wzgl�du na technologi� mona wyodr�bni� nast�puj�ce grupy materia"ów:

• materia"y wykonane w technice filmowej, a w tym:

o profesjonalne: 16 mm, super16 mm, 35 mm, 70 mm (digitalizacja z najwysz�

jako�ci�),

o amatorskie: 8 mm (digitalizacja z nisz� jako�ci�);

• materia"y wykonane w technice elektronicznego zapisu analogowego, w tym:

o profesjonalne: np. 2 cale, 1 cal, Betacam (digitalizacja z wysz� jako�ci�),

o amatorskie i pó"profesjonalne: np. VHS, Hi8, SVHS (digitalizacja z nisz�

jako�ci�).

W podziale ze wzgl�du na zawarto�� merytoryczn� mona wyodr�bni� na przyk"ad:

• filmy kinowe i telewizyjne (najwysza jako��),

• profesjonalne rejestracje wykona� artystycznych (najwysza jako��),

• profesjonalne materia"y publicystyczne i informacyjne (w tym rejestracje wydarze�

spo"eczno politycznych - �rednia jako��),

• poradniki i teleturnieje (niska jako��),

• rejestracje do�wiadcze� naukowych (niska jako��),

• amatorskie i pó"profesjonalne rejestracje wydarze� (w tym materia"y policyjne,

s�dowe, sejmowe itd. - niska jako��).

Przy podejmowaniu dzia"a� digitalizacyjnych naley kierowa� si� wszystkimi

powyszymi przes"ankami jednocze�nie, indywidualnie decyduj�c o wymaganiach

technicznych dla kadego digitalizowanego materia"u. W kadym przypadku naley te bra�

pod uwag� jako�� kopii i istnienie jej ewentualnego pierwowzoru (lub rejestracji tego samego

materia"u wizyjnego wykonan� profesjonalnym sprz�tem), jak równie warunki

przechowywania materia"u archiwalnego. Strumie� 25 Mbit/s powoduje zapotrzebowanie na

pami�� wielko�ci ponad 11 GB na godzin� nagrania, 50 Mbit/s ponad 22 GB/h, za� 1,5 Gb/s

odpowiada 700 GB/h itd.17

Wzrost zasobów

Przytoczone w cz��ci I dane na temat wielko�ci zasobów cyfrowych w instytucjach

kultury wskazuj� na ich wyran� tendencj� wzrostow�. Oznacza to piln� potrzeb�

17

Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.

30

rozbudowywania systemów do przechowywania i zarz�dzania danymi cyfrowymi.

W zwi�zku z powyszym � o ile ostatnie lata (do po"owy 2009 r.) charakteryzowa"y si�

intensywnymi wydatkami inwestycyjnymi zwi�zanymi z tworzeniem infrastruktury

technicznej (zakup profesjonalnych urz�dze� przeznaczonych do digitalizacji), a take

wypracowaniem procedur i standardów skanowania � o tyle nast�pne lata powinny

koncentrowa� si� przede wszystkim na eksploatacji istniej�cych urz�dze� oraz tworzeniu

systemów do zarz�dzania i bezpiecznego przechowywania danych (magazyny danych),

szkoleniu kadr informatycznych i personelu zajmuj�cego si� bezpo�rednio digitalizacj�,

dostosowaniu przepisów prawa do nowych warunków oraz koordynacji prac, prowadzonych

przez archiwa, biblioteki, muzea oraz archiwa audiowizualne.

W planach na nadchodz�ce lata przewiduje si� take rozpocz�cie na szersz� skal�

digitalizacji materia"ów dwi�kowych i audiowizualnych, co moe spowodowa� skokowy

wzrost zapotrzebowania na rozbudow� magazynów danych.

Oprogramowanie

Wanym elementem tworz�cym obraz digitalizacji w Polsce jest oprogramowanie

s"u�ce do zarz�dzania obiektami cyfrowymi i budowy repozytoriów cyfrowych.

Archiwa

Zintegrowany System Informacji Archiwalnej (ZoSIA), tworzony przez Narodowe

Archiwum Cyfrowe, jest rozwi�zaniem dla wszystkich archiwów pa�stwowych, które

pozwala opracowywa� informacje o zbiorach znajduj�cych si� w archiwach na terenie ca"ego

kraju oraz udost�pnia� je w Internecie. Dzi�ki ZoSIA powstanie dost�pny on-line system

informacji o polskich zbiorach archiwalnych, a korzystanie z danych b�dzie niezalene

od posiadanej infrastruktury informatycznej. Korzystanie z systemu nie b�dzie wymaga"o

posiadania wiedzy informatycznej ani do�wiadczenia archiwalnego, a jedynie dost�pu

do komputera pod"�czonego do Internetu oraz przegl�darki internetowej. Praca w ZoSIA

i wyszukiwanie w nim jest moliwe dzi�ki intuicyjnemu interfejsowi uytkownika.

Wanym przedsi�wzi�ciem Narodowego Archiwum Cyfrowego w zakresie tworzenia

narz�dzi do zarz�dzania duymi ilo�ciami skanów, a take ujednolicania standardów jest

realizacja zaprojektowanego w NAC dla ca"ej sieci archiwów pa�stwowych Systemu

Digitalizacji Archiwalnej � SeDAn, który ma stanowi� zintegrowan� platform�

do zarz�dzania zdgitalizowanymi kolekcjami. SeDAn ma pomóc w zarz�dzaniu skanami

zarówno na etapie digitalizacji (konwersja plików do zadanego formatu, nadanie

31

odpowiedniej nazwy), jak równie na etapie zachowania i zabezpieczenia danych (zapis

na no�nikach archiwizacyjnych) a po etap udost�pnienia (przez po"�czenie danych

zdigitalizowanych z opisami istniej�cymi w Zintegrowanym Systemie Informacji Archiwalnej

ZoSIA). Budowa zarówno systemu ZoSIA, jak i SeDAn jest oparta na rozwi�zaniach Open

Source.

Biblioteki

Najwi�cej polskich bibliotek korzysta z oprogramowania dLibra, opracowanego

i rozwijanego przez Pozna�skie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. Niektóre biblioteki

jednake korzystaj� z w"asnego oprogramowania do zarz�dzania bibliotekami cyfrowymi.

Nale� do nich: Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Biblioteka

Politechniki Krakowskiej, Biblioteka Jagiello�ska oraz Pomorska Biblioteka Cyfrowa.

Biblioteka Narodowa wykorzystuje w"asne oprogramowanie System Zbiorów

Zdigitalizowanych do obs"ugi �cieki digitalizacyjnej oraz prezentacji obiektów cyfrowych.

Zjawiskiem pozytywnym jest powszechne wykorzystywanie protokó"u OAI-PMH, dzi�ki

któremu mona integrowa� polskie zasoby cyfrowe. Podkre�li� naley natomiast ma"�

popularno�� rozwi�za� typu Open Source w polskich bibliotekach cyfrowych.18

Tworzone w ramach programu Elektroniczne Archiwum Zabytków Pi�miennictwa

Polskiego oprogramowanie do zarz�dzania reprodukcjami cyfrowymi zabytków

pi�miennictwa polskiego b�dzie wspiera"o technicznie realizacj� zadania wyboru, digitalizacji

oraz bezpiecznego, d"ugotrwa"ego przechowywania cyfrowych kopii dokumentów

z uwzgl�dnieniem aspektów wydajno�ci przetwarzania duej ilo�ci danych oraz zachowania

ich integralno�ci. Oprogramowanie b�dzie dost�pne dla zainteresowanych instytucji w postaci

nieodp"atnych licencji w 2010 r.

Muzea

W wielu muzeach stosowane s� specjalistyczne programy do zarz�dzania obiektami

cyfrowymi, dostosowane nie tylko do celów udost�pniania i wizualizacji zbiorów, ale

do innych, istotnych, okre�lonych ustawowo, zakresów dzia"alno�ci kulturalnej.

Najwaniejsze zastosowania programów do zarz�dzania obiektami cyfrowymi

wykorzystywane s� w pracach konserwatorskich i badawczych oraz przy identyfikacji

muzealiów lub ich cz��ci, czyli do rekonstrukcji i modelowania konserwowanych lub

18 Wdroony w marcu 2009 r. program do obs"ugi Repozytorium Dokumentów Elektronicznych Biblioteki Narodowej jest oparty na wolnym oprogramowaniu dSpace.

32

odtwarzanych zabytków, a take do zwi�kszenia ich bezpiecze�stwa i ochrony. Tego rodzaju

dokumentacja jest równie wykorzystywana w celach wystawienniczych, edukacyjnych,

promocyjno-informacyjnych i edytorskich na rónych no�nikach. Nowo�ci� w ostatnich

latach jest wizualizacja 3D i makrodokumentacja.

Barier� mog�c� negatywnie wp"ywa� na tempo digitalizacji polskich zasobów kultury

� z punktu widzenia efektywnego zarz�dzania zasobami cyfrowymi � jest niew�tpliwie

niewystarczaj�cy stan opracowania zbiorów w systemach informatycznych. Efektywne

zarz�dzanie cyfrowymi kolekcjami moliwe b�dzie tylko w przypadku istnienia

elektronicznego opisu i ewidencji materia"ów w postaci cyfrowej (metadanych opisowych),

dlatego do digitalizacji powinny by� typowane wy"�cznie obiekty ju opracowane

w zintegrowanych systemach informatycznych.

Sprz�t do digitalizacji

Od roku 2007 roku zaobserwowa� mona istotn� zmian� w podej�ciu instytucji

kultury do problemów wyposaenia technicznego dla digitalizacji. Obecnie k"adzie si� nacisk

przede wszystkim na inwestowanie w sprz�t profesjonalny, wysokiej jako�ci sprz�t

do fotografii cyfrowej oraz skanowania umoliwiaj�cy bezdotykowe wykonywanie kopii

cyfrowych, wyposaony w specjalistyczne oprogramowanie daj�ce moliwo�� redukcji

b"�dów przy digitalizacji trudnych obiektów, jak równie w sprz�t do digitalizacji

3D obiektów zabytkowych.

W archiwach i bibliotekach szczególnie wane jest nienaraanie dokumentów

na dzia"anie promieniowania ultrafioletowego i podczerwonego, jak równie zastosowanie

wysokowydajnych skanerów do mikrofilmów pozwalaj�cych na uzyskanie do kilkuset

wysokiej rozdzielczo�ci skanów na minut� oraz konwerterów � urz�dze� s"u�cych

do mikrofilmowania plików cyfrowych. W kilkunastu archiwach, m.in. w Narodowym

Archiwum Cyfrowym, w AP Pozna� i AP Lublin oraz w kilkunastu bibliotekach, w tym

w Bibliotece Narodowej, utworzono w pe"ni profesjonalne pracownie digitalizacji,

wyposaone w sprz�t do skanowania obiektów archiwalnych i bibliotecznych.

Przedsi�wzi�cia zwi�zane z procesem digitalizacji materia"ów archiwalnych

i bibliotecznych uleg"y zdecydowanemu przy�pieszeniu w latach 2000-2008 równie dzi�ki

realizacji Wieloletniego Programu Rz�dowego �Kwa�ny Papier�, którego celem by"o

ratowanie w skali masowej zagroonych polskich zasobów archiwalnych i bibliotecznych.

Archiwa Pa�stwowe, Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Jagiello�ska uczestniczy"y

33

w opracowaniu i realizacji programu, obejmuj�cego � poza innymi dzia"aniami � digitalizacj�

zbiorów. Dzi�ki �rodkom finansowym uzyskanym z WPR �Kwa�ny Papier� zaistnia"a realna

moliwo�� zakupienia dla archiwów i bibliotek wysokowydajnych skanerów dzie"owych,

hybrydowych, skanerów do mikrofilmów oraz innego niezb�dnego sprz�tu. Program zosta"

zako�czony 31 grudnia 2008 roku.

Obserwowan� tendencj� jest wprowadzanie na rynek coraz nowocze�niejszych modeli

sprz�tu do digitalizacji, które b�d� zast�powa� zuywaj�ce si� sukcesywnie wyposaenie

pracowni digitalizacyjnych, zatem niezb�dne jest cykliczne przeznaczanie funduszy

na modernizacj� sprz�tu.

�adna polska instytucja kultury nie jest, jak dot�d, wyposaona w skanery

automatyczne, kilkunastokrotnie zwi�kszaj�ce tempo digitalizacji obiektów w postaci

kodeksowej.

Prawne aspekty udost�pniania obiektów cyfrowych

Barierami komplikuj�cymi proces udost�pniania dokumentów cyfrowych przez

archiwa i biblioteki na stronach internetowych s� ograniczenia wynikaj�ce z ustawy o prawie

autorskim i prawach pokrewnych, ochronie baz danych i innych. Dlatego istotn� kwesti�

wydaje si� jego modyfikacja lub tworzenie nowych zapisów.

Narodowe Archiwum Cyfrowe opublikowa"o w Internecie ponad 105 tys. fotografii

z w"asnego zasobu, do których prawa autorskie wygas"y, b�d takich, do których prawami

dysponuje.

Biblioteki cyfrowe opublikowa"y w Internecie w ponad 270 tys. dzie", do których

prawa autorskie wygas"y lub biblioteki uzyska"y zgod� na ich udost�pnienie. Warte

podkre�lenia jest d�enie do pozyskiwania przez biblioteki nieodp"atnych licencji

niewy"�cznych na publikacje cyfrowe oraz zamieszczanie dokumentów na licencjach typu

Creative Commons. Bez takich licencji moliwe jest tylko udost�pnianie dokumentów,

dla których ochrona prawno-autorska wygas"a. W praktyce oznacza to, e wielu materia"ów,

które archiwa i biblioteki udost�pniaj� w postaci tradycyjnej nie mona udost�pni�

w Internecie, a wi�c traci sens jeden z wanych powodów digitalizacji.

Niektóre biblioteki cyfrowe (m.in. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Cyfrowa

Biblioteka Narodowa Polona, projekt �Otwórz ksi�k��) rozpocz�"y w latach 2007-2008

udost�pnianie reprodukcji cyfrowych pozyskanych drog� wolnych lub niewy"�cznych

licencji.

34

Istotnym problemem w udost�pnianiu cyfrowych zbiorów muzealnych jest niejasno��

prawna w"asno�ci duej grupy muzealiów oraz niejednoznaczna wyk"adnia prawa autorskiego

w stosunku do tzw. �dzie" osieroconych�. Istnieje zatem wyrana potrzeba adaptacji prawa

do publikacji w Internecie zgodnie z potrzebami muzeów.

IV. Misja i cele digitalizacji dziedzictwa narodowego oraz zadania w sferze

gromadzenia, przechowywania i udost�pniania zasobów cyfrowych

w Polsce w latach 2009-2020

Instytucje odpowiedzialne za realizacj� programu

Instytucj� odpowiedzialn� za tworzenie polskich zasobów cyfrowych jest

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy wspó"pracy Ministerstwa Nauki

i Szkolnictwa Wyszego. Instytucjami wspó"pracuj�cymi s�: dla zbiorów bibliotecznych �

Biblioteka Narodowa, a dla zbiorów archiwalnych � Naczelna Dyrekcja Archiwów

Pa�stwowych. By skoordynowa� dzia"ania muzeów w dziedzinie digitalizacji zbiorów

muzealnych, niezb�dne jest podj�cie decyzji dotycz�cej instytucji koordynuj�cej (rozway�

naley propozycj� uczynienia instytucj� koordynuj�c� Krajowy O�rodek Bada�

i Dokumentacji Zabytków).

W celu planowania i koordynacji procesów digitalizacyjnych oraz udost�pnienia

zasobów dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego za po�rednictwem Internetu,

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego powo"a" w dniu 24 kwietnia 2006 r. Zespó"

ds. Digitalizacji, który jest jego organem pomocniczym. W sk"ad Zespo"u wchodz�

przedstawiciele archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów audiowizualnych oraz Ministerstwa

Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do zakresu dzia"ania Zespo"u naley: wypracowanie

jednolitego programu digitalizacji dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego w Polsce,

bez wzgl�du na status prawny b�d miejsce przechowywania obiektów, opracowanie

jednolitych dla archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów audiowizualnych wymaga�

dotycz�cych procesu digitalizacji, udost�pniania i przechowywania materia"ów cyfrowych

oraz integracja dzia"a�, podejmowanych przez instytucje kultury w zakresie digitalizacji

dziedzictwa kulturowego.

Aby sprawnie realizowa� postawione przed Zespo"em zadania, powo"ano pomocnicze

grupy robocze: Podzespó" ds. digitalizacji materia"ów audiowizualnych, Podzespó"

ds. edukacji i kompetencji uytkowników, Podzespó" ds. koordynacji dzia"alno�ci

35

digitalizacyjnej, Podzespó" ds. opracowania strategii i finansowania digitalizacji, Podzespó"

ds. rozwi�za� technologicznych i standardów, Podzespó" ds. projektów mi�dzynarodowych.

W ramach prac nad Programem digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,

przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009-2020 okre�lono now�

misj�, któr� w ramach przedstawionych za"oe� do Programu, wype"nia� powinny instytucje

zarz�dzaj�ce, po�rednicz�ce, finansuj�ce oraz wspó"pracuj�ce.

Misj� t� jest:

ZACHOWANIE DLA PRZYSZ!YCH POKOLE� POLSKIEGO DZIEDZICTWA

KULTUROWEGO, W TYM ARCHIWALIÓW, MUZEALIÓW, R�KOPISÓW,

KSI��EK, MUZYKI, FILMÓW I MATERIA!ÓW AUDIOWIZUALNYCH

POPRZEZ ICH DIGTALIZACJ� W CELU POWSZECHNEGO DOST�PU DO

DOROBKU HISTORYCZNEGO I CYWILIZACYJNEGO POLSKI,

ZAPOBIEGAJ�CEGO WYKLUCZENIU KULTUROWEMU SPO!ECZE�STWA,

ZAPEWNIAJ�CEGO W!A�CIWE MIEJSCE DOROBKU POLSKIEJ KULTURY

I SZTUKI W SYSTEMIE UPOWSZECHNIANIA KULTURY �WIATOWEJ.

Cele programowe digitalizacji oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania

obiektów cyfrowych w Polsce

Przy formu"owaniu celów i zada� w ramach programu digitalizacji i budowy zasobów

cyfrowych w Polsce sformu"owano kilka kluczowych przes"anek:

• Czynnikiem warunkuj�cym systematyczny rozwój polskich zasobów cyfrowych

powsta"ych w wyniku digitalizacji jest prowadzenie sta"ej i systematycznie

rozszerzanej dzia"alno�ci digitalizacyjnej w polskich instytucjach kultury (archiwa,

biblioteki, muzea, archiwa audiowizualne).

• Dzia"alno�� digitalizacyjna w zakresie archiwów, bibliotek, muzeów i zasobów

audiowizualnych powinna by� merytorycznie koordynowana przez wyznaczone

do tego celu Centra Kompetencji.

• Przy budowie polskich zasobów cyfrowych naley stosowa� mi�dzynarodowe

standardy oraz bra� pod uwag� wskazówki wypracowane i sprawdzone w innych

krajach.

36

• Przy wdraaniu programu naley wzi�� pod uwag� kluczowy dla zasobów cyfrowych

czynnik czasu. Zasoby polskiej kultury systematycznie niszczej� � jako czynniki

zagroenia mona wskaza� np. zanieczyszczenie �rodowiska, kwa�ny papier

lub starzenie si� no�ników z zapisem materia"ów audiowizualnych.

• Nie archiwizowane systematycznie i bezpiecznie obiekty cyfrowe, dokumenty

elektroniczne dost�pne on-line oraz strony internetowe s� bezpowrotnie stracone

dla obecnych i przysz"ych pokole�.

• W procesie budowy zasobów cyfrowych naley uwzgl�dnia� sta"y post�p

technologiczny.

• Tworzenie oraz udost�pnianie zasobów cyfrowych musi by� zgodne z krajowymi oraz

mi�dzynarodowymi regulacjami prawnymi, ze szczególnym uwzgl�dnieniem praw

w"asno�ci intelektualnej i zasad ochrony danych osobowych.

• Skoordynowana budowa i d"ugookresowa ochrona zasobów cyfrowych jest istotnym

czynnikiem warunkuj�cym rozwój ekonomiczny Polski oraz wanym elementem

tworzenia spo"ecze�stwa informacyjnego.

• Polskie projekty digitalizacyjne powinny aktywnie wspó"pracowa� z projektami Unii

Europejskiej, a zasoby cyfrowe z domeny publicznej powinny by� udost�pniane

w portalach umoliwiaj�cych zintegrowany dost�p do mi�dzynarodowego dziedzictwa

kulturowego, takich jak APENET czy Europeana.

Cele na lata 2009-2020:

1. Ochrona przed utrat� dla przysz"ych pokole� dorobku polskiej kultury poprzez

masow� digitalizacj� archiwaliów, muzealiów, dzie" sztuki, materia"ów

pi�mienniczych i audiowizualnych i bezpieczne przechowywanie zasobu cyfrowego.

2. Wypracowanie i stosowanie standardów technicznych i metadanych umoliwiaj�cych

funkcjonowanie zasobów cyfrowych w sieciach polskich i �wiatowych.

3. Zapobieganie wykluczeniu polskich obywateli z dost�pu do dóbr kultury poprzez

zapewnienie powszechnego dost�pu do polskich zasobów cyfrowych.

4. Zwi�kszenie efektywno�ci i konkurencyjno�ci polskich przedsi�biorstw i instytucji

dzia"aj�cych w sferze przemys"ów kultury.

Realizacja przyj�tych celów b�dzie si� odbywa� poprzez odpowiednio dobrane

instrumenty dzia"ania o charakterze prawnym, instytucjonalnym i finansowym. Wszystkie

37

te dzia"ania s� konieczne � zaniechanie którejkolwiek grupy dzia"a� zaway na wype"nieniu

okre�lonej w niniejszym dokumencie misji.

Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udost�pniania

obiektów cyfrowych w Polsce w latach 2009-2020 podzielono na trzy kluczowe zadania:

1. Rozbudowa polskich zasobów cyfrowych

2. Ochrona zasobu cyfrowego

3. Zapewnienie dost�pu do zasobu cyfrowego

Cele cz�stkowe wytyczone przez Program na najblisze cztery lata okre�lono jako:

• Utworzenie Centrów Kompetencji koordynuj�cych dzia"ania digitalizacyjne

archiwów, bibliotek, muzeów i zasobów audiowizualnych

• Stworzenie trwa"ych finansowych, prawnych i organizacyjnych podstaw budowy sieci

archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów cyfrowych

• Opracowanie wytycznych wskazuj�cych najlepsze praktyki i przygotowanie

standardów

• Rozpocz�cie procesu masowej digitalizacji polskich zasobów kultury i nauki

• Prowadzenie bada� i opracowywanie bie�cych analiz oraz raportów zwi�zanych

z cyfryzacj�

• Zbudowanie sieci bezpiecznych repozytoriów i magazynów danych dla zasobów

cyfrowych

• Wyszkolenie wysokiej klasy specjalistów w zakresie digitalizacji i ochrony zasobów

cyfrowych.

Zadanie 1. Rozbudowa polskich zasobów cyfrowych

Zadanie 1.1. Digitalizacja zasobów polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów

audiowizualnych

Liczba obiektów cyfrowych powsta"ych w Polsce stanowi zaledwie nik"� cz���

dziedzictwa narodowego przechowywanego w instytucjach kultury naszego kraju. Dlatego te

jednym z najwaniejszych zada� polskich archiwów, bibliotek, muzeów i archiwów

38

audiowizualnych w ci�gu najbliszych lat powinna sta� digitalizacja wszystkich posiadanych

przez nie kategorii zbiorów, m.in.: ksi�ek i czasopism, dokumentów ikonograficznych, map,

dokumentów pi�mienniczych (w tym r�kopisów i maszynopisów), starych druków,

wydawnictw nutowych, materia"ów audiowizualnych oraz obiektów muzealnych

i architektonicznych.

Instytucje koordynuj�ce dzia"alno�� digitalizacyjn� okre�li"y priorytety, jakimi

powinny si� kierowa� w pracach digitalizacyjnych, zachowuj�c przy ich upublicznianiu

nadrz�dne zasady poszanowania praw autorskich i pokrewnych oraz ochrony danych

osobowych:

• Uyteczno�� (cz�ste wykorzystanie obiektu)

• Z"y stan zachowania obiektu (zabezpieczenie przed utrat�)

• Warto�� i unikatowo�� obiektu

• Konieczno�� uzupe"nienia/scalenia cyfrowego kolekcji

• Ograniczona dost�pno�� obiektu

• Szczególne znaczenie zasobów dla kultury narodowej lub regionalnej

Przy doborze obiektów przeznaczonych do digitalizacji naley kierowa� si� równie

potrzebami uytkowników zasobów cyfrowych. Badanie ankietowe uytkowników, opisane

w Zadaniu 3.2, uwzgl�dni take potrzeby poszczególnych grup w zakresie doboru

digitalizowanych materia"ów. Pami�ta� przy tym trzeba, e przy planowaniu prac

digitalizacyjnych naley zachowa� odpowiednie proporcje mi�dzy poszczególnymi

kategoriami obiektów stanowi�cych polskie dziedzictwo narodowe.

Do ko�ca 2020 r. planuje si� zdigitalizowanie i umieszczenie w archiwach,

bibliotekach, wirtualnych muzeach, cyfrowych archiwach audiowizualnych i repozytoriach

cyfrowych co najmniej 15 milionów obiektów cyfrowych. Dokumenty wolne od zastrzee�

prawa autorskiego i prawnych ogranicze� b�d� udost�pnione w Internecie, pozosta"e powinny

by� dost�pne w sposób, jaki zostanie okre�lony przez nowe prawo, które powinno

by� ustanowione w tym zakresie.

Archiwa

Archiwa w nadchodz�cych latach przewiduj� kontynuacj� skanowania zespo"ów

i jednostek ju rozpocz�tych oraz kolejnych, których selekcji dokonuje si� na podstawie

priorytetów opisanych powyej. W archiwach pa�stwowych, w których zrealizowano

budowanie podstaw zaplecza technicznego, w latach 2009�2013 nast�pi znacz�ce

39

przy�pieszenie planowej digitalizacji materia"ów archiwalnych, które b�d� mog"y by� szybko

udost�pniane w ramach realizowanych przez Narodowe Archiwum Cyfrowe projektów

ZoSIA i SeDAn. Zako�czenie w archiwach budowy podstaw zaplecza technicznego

digitalizacji oraz zdobycie niezb�dnych do�wiadcze� pozwoli w latach 2009�2013 (przy

relatywnie niszych wydatkach na aparatur� techniczn�) kierowa� �rodki finansowe

na cyfrowe zabezpieczanie i udost�pnianie dokumentów online.

Biblioteki

W bibliotekach przewiduje si� zwi�kszenie tempa prowadzonych prac

digitalizacyjnych i rozpocz�cie, w miar� posiadanych �rodków finansowych, masowej

digitalizacji zbiorów. D�enie do masowej digitalizacji jest spowodowane wielko�ci�

zasobów bibliotecznych w Polsce. Na podstawie szacunkowych oblicze� przeprowadzonych

we wrze�niu 2008 r. w Bibliotece Narodowej w ramach projektu Komisji Europejskiej

�Economic and Social Impact of the Public Domain� ustalono, e liczba tytu"ów ksi�ek

z domeny publicznej, przechowywanych w polskich bibliotekach, które powinny zosta�

zdigitalizowane i udost�pnione przez Internet wynosi ok. 1,6 miliona pozycji. W 2013 r.

planowane jest posiadanie przez polskie biblioteki co najmniej 1 miliona reprodukcji

cyfrowych wszystkich typów dokumentów bibliotecznych.

Muzea

Zespó" ds. Digitalizacji przygotowa" cytowane ju w niniejszym opracowaniu19

zalecenia techniczne przy cyfryzacji zbiorów. Jest to dotychczas jedyne przedsi�wzi�cie

analityczne, w pewnym jednak tylko zakresie odnosz�ce si� do muzealnictwa. Potrzeb� chwili

jest wiele podstawowych opracowa� tego typu, jak np. opracowanie instrukcji dotycz�cej

standardu cyfryzacji zbiorów muzealnych w Polsce wraz ze s"ownikami terminologicznymi

dla okre�lonych dziedzin; opracowanie s"owników wieloj�zycznych dla terminologii

muzealnej niezb�dnych dla tworzenia baz danych i ich publikacji oraz opracowanie standardu

bezpiecze�stwa danych.

Cyfryzacja zbiorów muzealnych jest bardzo pomocna w prowadzeniu nadzoru nad

zbiorami, u"atwia poszukiwania i ustalanie proweniencji, jest elementem bezpiecze�stwa

zbiorów, s"uy edukacji, promocji, i szeroko poj�temu dost�powi do zbiorów. Pe"ni

19

Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.

40

wyj�tkowo wan� rol� w udost�pnianiu obiektów le zachowanych lub zniszczonych, których

nie mona prezentowa� w oryginale.

Jednym z priorytetowych zada� na najblisze lata jest stworzenie powszechnego

dost�pu do zasobów muzealnych w wersji cyfrowej poprzez budow� internetowej

ogólnopolskiej bazy danych o obiektach muzealnych i zabytkach. Planowana jest integracja

z systemem GIS, aby umoliwi� wyszukiwanie i prezentacj� wyników wyszukiwania

na mapie Polski. System b�dzie nie tylko cennym ród"em wiedzy dla wszystkich

zainteresowanych dziedzictwem kulturowym Polski, ale take instrumentem wspomagaj�cym

zarz�dzanie dziedzictwem kulturowym i podejmowanie decyzji konserwatorskich.

Plany digitalizacyjne na lata 2009-2020 obejmuj� take digitalizacj� dokumentacji

dotycz�cej rejestru i ewidencji zabytków, prowadzonej przez KOBiDZ oraz jego zasobów

archiwalnych. Niezwykle cennymi zasobami s� dokumentacje 3D obiektów

architektonicznych, których kontynuacja jest planowana w najbliszych latach.

Materia!y audiowizualne

Plany digitalizacyjne na lata 2009-2020 powinny obj�� przekszta"canie do postaci

cyfrowej materia"ów audiowizualnych, przechowywanych w archiwach, bibliotekach,

muzeach oraz w Filmotece Narodowej.

Ze wzgl�du na wyj�tkowo�� materia"ów audiowizualnych oraz konieczno��

wykorzystania do ich digitalizacji profesjonalnego sprz�tu i do�wiadczonej kadry

specjalistów, instytucj� planuj�c� i koordynuj�c� dzia"ania w tym zakresie b�dzie Narodowy

Instytut Audiowizualny.

Zadanie 1.2. Egzemplarz obowi�zkowy bibliotecznych dokumentów elektronicznych

Zgodnie z Ustaw� o obowi�zkowych egzemplarzach bibliotecznych z dnia 7 listopada

1996 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 152, poz. 722) wydawców obowi�zuje przekazywanie

do wskazanych w Rozporz�dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia

6 marca 1996 roku bibliotek dzie" zwielokrotnionych dowoln� technik� w celu

rozpowszechnienia, w tym dokumentów pi�mienniczych, graficznych i audiowizualnych.

Ustawa wskazuje nie tylko na róne formy publikacji, ale take na ich posta� � p"yty, ta�my,

kasety, przezrocza, mikroformy oraz publikacje zapisane na informatycznych no�nikach

danych. Takie sformu"owanie w"�cza do egzemplarza obowi�zkowego publikacje powsta"e

41

i rozpowszechniane wy"�cznie w postaci elektronicznej (por. art. 2, ust. 2, pkt 4 ustawy), o ile

posiadaj� one posta� dzie"a.

Prawo otrzymywania egzemplarza obowi�zkowego publikacji zapisanych

na informatycznych no�nikach danych, zgodnie z Rozporz�dzeniem Ministra Kultury

i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 marca 1996 r. w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych

do otrzymywania egzemplarzy obowi�zkowych, posiada Biblioteka Narodowa oraz

Biblioteka Jagiello�ska.

W �wietle powyszej ustawy problematyczne jest natomiast systematyczne

gromadzenie drog� egzemplarza obowi�zkowego publikacji elektronicznych, które nie

spe"niaj� wymaga� dla publikacji okre�lonych w art. 2 ustawy, m.in. stron internetowych.

Pozbawienie uytkowników wspó"czesnych oraz przysz"ych pokole� moliwo�ci

dost�pu do zasobów archiwalnych polskiego Internetu jest nieodwracaln� strat� dla polskiej

kultury. Dlatego te niezb�dna jest moliwie jak najszybsza nowelizacja ustawy

o obowi�zkowych egzemplarzach bibliotecznych, uwzgl�dniaj�ca ca"o�� polskiej przestrzeni

internetowej (z wy"�czeniem stron internetowych tworzonych przez instytucje obj�te

zakresem dzia"ania archiwów pa�stwowych).

Zadanie 1.3. Archiwizacja naturalnych dokumentów cyfrowych

W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost liczby dokumentów, nie

posiadaj�cych wersji analogowych, publikowanych pocz�tkowo na dyskietkach, a obecnie

g"ównie na p"ytach CD/DVD (dokumenty offline), jak równie dokumentów online,

rozpowszechnianych wy"�cznie za pomoc� sieci Internet. Dokumenty te okre�la si� wspólnym

mianem dokumentów naturalnych dokumentów cyfrowych lub born-digital.

Archiwa

Zgodnie z obowi�zuj�c� Ustaw� z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie

archiwalnym i archiwach oraz z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dzia"alno�ci

podmiotów realizuj�cych zadania publiczne archiwa pa�stwowe s� podmiotami w"a�ciwymi

do archiwizacji materia"ów archiwalnych zapisanych w postaci cyfrowej, w tym dokumentów

elektronicznych.

Od 2005 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych prowadzi prace nad

Archiwum Dokumentów Elektronicznych, które jest prototypem systemu informatycznego

s"u�cego do zarz�dzania archiwalnymi dokumentami elektronicznymi wytworzonymi przez

42

administracj� publiczn� zgodnie z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji

dzia"alno�ci podmiotów realizuj�cych zadania publiczne. Od 2008 r. prototyp ADE jest

obs"ugiwany przez Narodowe Archiwum Cyfrowe.

W 2008 r. uruchomiono Centralne Repozytorium Cyfrowe, w którym b�d�

gromadzone materia"y archiwalne zapisane w postaci cyfrowej oraz kopie digitalizowanych

materia"ów archiwalnych z archiwów pa�stwowych w celu udost�pniania i d"ugotrwa"ego

przechowywania.

Biblioteki

Chocia od 1996 r. prawo egzemplarza obowi�zkowego publikacji zapisanych

na informatycznych no�nikach danych posiada Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka

Jagiello�ska, to s� one jednak gromadzone równie przez wi�kszo�� polskich bibliotek. W

celu bezpiecznej archiwizacji na dyskach twardych bibliotecznych naturalnych dokumentów

cyfrowych powsta"o w marcu 2009 roku Repozytorium Dokumentów Elektronicznych

Biblioteki Narodowej, do którego s� przenoszone pliki opublikowane na dyskietkach i p"ytach

CD/DVD, jak równie gromadzone na bie�co dokumenty on-line.

Naturalne dokumenty elektroniczne stanowi� ogromne wyzwanie dla repozytoriów

cyfrowych. Mimo krótkiej historii ju obecnie cz��ci przechowywanych dokumentów

na no�nikach fizycznych nie mona odczyta�. Powodem jest nietrwa"o�� no�ników oraz

zmieniaj�ce si� technologie komputerowe, które uniemoliwiaj� odczyt plików

przygotowanych do odtwarzania w starszych wersjach systemów operacyjnych

lub programów. Naturalne dokumenty elektroniczne stanowi� wany sk"adnik polskiej

kultury wspó"czesnej i powinny by� zabezpieczane dla przysz"ych pokole� nawet z wi�ksz�

dba"o�ci� ni odwzorowania cyfrowe powstaj�cymi w wyniku skanowania, posiadaj�ce

pierwowzór analogowy, do którego w wi�kszo�ci przypadków b�dzie mona wróci�. Dlatego

te niezb�dne jest opracowanie szczegó"owych zasad dotycz�cych archiwizacji

i udost�pniania dokumentów elektronicznych oraz systematyczne ich przenoszenie

z zagroonych degradacj� no�ników fizycznych oraz z Internetu do bezpiecznych

repozytoriów cyfrowych.

43

Zadanie 1.4. Archiwizacja zasobów polskiego Internetu

Archiwa

Zgodnie z obowi�zuj�c� Ustaw� z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie

archiwalnym i archiwach oraz z Ustaw� z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dzia"alno�ci

podmiotów realizuj�cych zadania publiczne, archiwa pa�stwowe s� podmiotami w"a�ciwymi

do archiwizacji dokumentów elektronicznych w rozumieniu wyej wymienionych ustaw.

Zgodnie z rozporz�dzeniem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 lutego

2008 r. Narodowe Archiwum Cyfrowe archiwizuje m.in. dokumenty elektroniczne oraz

strony internetowe. W zwi�zku z tym Narodowe Archiwum Cyfrowe ma opracowan�

technologi� do archiwizacji stron internetowych wytworzonych przez podmioty obj�te

zakresem wyej wymienionych ustaw, m.in. administracji rz�dowej i samorz�dowej

(instytucje uprawnione do korzystania z domeny gov.pl).

Biblioteki

Od pocz�tku XXI wieku wiele krajów rozpocz�"o systematyczn� archiwizacj�

narodowych zasobów internetowych, stanowi�cych coraz bardziej istotny sk"adnik kultury

poszczególnych pa�stw. W 2003 r. biblioteki narodowe 12 krajów �wiata utworzy"y

International Internet Preservation Consortium (IIPC), którego celem jest wspieranie idei

archiwizacji zasobów internetowych oraz budowa narz�dzi i technologii archiwizacyjnych.

Biblioteka Narodowa zosta"a cz"onkiem konsorcjum w 2008 roku i w 2009 roku, dzi�ki

wdroeniu oprogramowania Heritirix, rozpocz�"a prace pilotaowe przy archiwizacji domen

internetowych.

Ulotno�� i zmienno�� zasobów internetowych powoduje konieczno�� systematycznej

archiwizacji, dzi�ki której b�dzie mona zachowa� dla wspó"czesnych i przysz"ych badaczy

bogactwo polskiego Internetu. Obowi�zuj�ce w Polsce prawo uniemoliwia jednak

gromadzenie i udost�pnianie archiwizowanych zasobów internetowych bez zgody ich

w"a�cicieli, co znacznie utrudnia i wyd"ua proces archiwizacji. Zmiana legislacji w tym

zakresie powinna by� z najwaniejszych celów strategicznych bibliotek.

Zadanie 2. Ochrona zasobu cyfrowego

Przechowywanie zasobu cyfrowego stanowi ogromne wyzwanie dla instytucji kultury.

Podstawowym wskazaniem jest nie tylko zapewnienie bezpiecze�stwa i nienaruszalno�ci

44

danych cyfrowych, lecz równie przechowywanie ich w formatach, które umoliwi�

korzystanie z dokumentów cyfrowych w d"ugiej perspektywie czasowej, co jest szczególnie

wane wobec szybko post�puj�cych zmian w zakresie technologii komputerowej.

Wytwarzane przez polskie instytucje obiekty cyfrowe, na których powstanie

przeznaczono znaczne fundusze, nie zawsze s� przechowywane w sposób zapewniaj�cy ich

bezpiecze�stwo oraz d"ugoterminow� ochron�. W wielu instytucjach posiadaj�cych obiekty

cyfrowe istnieje niski stopie� �wiadomo�ci odno�nie zasad przechowywania dokumentów

cyfrowych, co moe spowodowa� w perspektywie najbliszych kilku lat bezpowrotn� utrat�

wielu obiektów cyfrowych, przechowywanych na przyk"ad na maj�cych nisk� trwa"o��

p"ytach CD lub DVD.

Zadanie 2.1. Opracowanie jednolitych standardów

Zespó" ds. digitalizacji przygotowa" w 2008 r. wspomniany w Rozdziale III dokument

Opracowanie standardów technicznych dla obiektów cyfrowych tworzonych przy digitalizacji

dziedzictwa kulturowego20, który zawiera podstawowe wskazania dotycz�ce standardów

technicznych, jakie powinny spe"nia� zdigitalizowane dokumenty, powstaj�ce w polskich

instytucjach kultury. Stosowanie si� do tych zalece� sprzyja bezpiecze�stwu obiektów

cyfrowych i daje gwarancj� pe"nej konwersji danych do nowych formatów, które stan� si�

standardem w przysz"o�ci. Nie sposób przewidzie� dzisiaj kierunku i rodzaju zmian

technologicznych, jakie przynios� nast�pne lata, dlatego te o trwa"o�ci obecnie

wytwarzanych danych b�dzie decydowa� jednolito�� stosowanych formatów i ich zgodno��

ze standardami �wiatowymi.

Szczególne znaczenie w kontek�cie d"ugookresowego przechowywania danych

cyfrowych ma stosowanie jednolitego standardu metadanych dla wszystkich polskich

zasobów cyfrowych. Ten jednolity standard b�dzie u"atwia" wyszukiwanie obiektów

cyfrowych oraz udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych innym krajom. Zarazem do celów

naukowych powinny by� dodatkowo zapami�tywane szczegó"owe metadane opisowe, nawet

w standardach specyficznych dla poszczególnych dziedzin lub instytucji.

Zgodne z obowi�zuj�cymi standardami opracowanie metadanych u"atwi przenoszenie

zbiorów do kolejnych systemów archiwizacji powstaj�cych i rozwijaj�cych si� wraz

ze zmieniaj�c� si� technologi� i b�dzie zapewnia� sta"y dost�p do przechowywanych

20

Ibidem.

45

zasobów. Metadane powinny obejmowa� mi�dzy innymi dok"adne zdefiniowanie sposobu

dost�pu do dokumentów elektronicznych oraz okre�lenie praw w"asno�ci do nich. Wanym

elementem umoliwiaj�cym zarz�dzanie dost�pem do zbiorów jest stosowanie

jednoznacznych identyfikatorów zasobów sieciowych, u"atwiaj�cych komunikacj�

i zapewniaj�cych "atwy, ale w razie potrzeby i kontrolowany dost�p do wskazanych

materia"ów.

Rekomendowane standardy techniczne oraz standardy metadanych b�d� w ci�gu

najbliszych lat popularyzowane przez Centra Kompetencji w instytucjach zajmuj�cych si�

wytwarzaniem oraz przechowywaniem dokumentów cyfrowych.

Zadanie 2.2. Bezpieczne magazyny danych i repozytoria cyfrowe

Koszty wytworzenia obiektów cyfrowych s� bardzo wysokie, co podkre�laj�

wszystkie instytucje prowadz�ce digitalizacj� swoich zasobów na ca"ym �wiecie. W Polsce

rzadko jednak przy opracowywaniu kosztorysów projektów digitalizacyjnych uwzgl�dnia si�

koszty d"ugookresowego i bezpiecznego przechowywania danych cyfrowych w formatach

bezstratnych przy uwzgl�dnieniu starzenia si� sprz�tu i stosowanego oprogramowania. W tej

sytuacji konieczne wydaje si� utrzymywanie dost�pno�ci do zasobów starszych poprzez

wdraanie skutecznych strategii archiwizacji.

W celu zapewnienia polskim zasobom cyfrowym ochrony i bezpiecze�stwa jedn�

z najpilniejszych potrzeb jest zbudowanie sieci bezpiecznych magazynów danych oraz

repozytoriów cyfrowych, które przechowywa� b�d� dwie podstawowe kategorie obiektów:

• obiekty b�d�ce wynikiem digitalizacji

• naturalne dokumenty cyfrowe.

Archiwa

W Narodowym Archiwum Cyfrowym powsta"o Centralne Repozytorium Cyfrowe,

w którym maj� by� przechowywane kopie wszystkich zdigitalizowanych materia"ów

archiwalnych.

Narodowe Archiwum Cyfrowe planuje w latach 2009-2012 rozbudow� moliwo�ci

przechowywania i zabezpieczania danych. Uruchomiony w 2008 r. serwer umoliwia

przechowywanie 9,5 TB danych na twardych dyskach (z moliwo�ci� dalszej rozbudowy

do 268 TB). Dodatkowo biblioteki ta�mowe zapewniaj� moliwo�� archiwizacji 16 TB

danych (z moliwo�ci� dalszej rozbudowy do wielko�ci 1 PB). Zasoby w miar� potrzeb b�d�

46

sukcesywnie rozbudowywane do osi�gni�cia parametrów docelowych. Powstaj�cy system

magazynowania danych zapewni p"ynne odbieranie dostarczanych plików oraz organizacj�

ochrony (poprzez automatyczne tworzenie kopii bezpiecze�stwa) zasobów cyfrowych.

Biblioteki

Do�wiadczenia europejskiego projektu DRIVER21 wskazuj�, e najbardziej

ekonomicznym i szeroko stosowanym w krajach ca"ego �wiata rozwi�zaniem jest budowa

sieci wyspecjalizowanych repozytoriów, przechowuj�cych dane cyfrowe zgodnie

z mi�dzynarodowymi standardami. Jednym z elementów sieci archiwizacyjnej jest

np. Repozytorium Dokumentów Elektronicznych, tworzone przez Bibliotek� Narodow�.

Muzea

Plany muzeów polskich obejmuj� powo"anie centralnego o�rodka bezpiecznego

przechowywania kopii zdigitalizowanych zbiorów (Pa�stwowe Cyfrowe Repozytorium

Muzealne), i utworzenie funduszu repozytorium (fundusz powinien by� obs"ugiwany

centraln� dotacj� z budetu pa�stwa, poniewa dotyczy ochrony maj�tku narodowego);

�

Tworzone w Polsce magazyny danych cyfrowych musz� umoliwia� d"ugoterminowe

przechowywanie dokumentów elektronicznych i ich metadanych z gwarancj� ich trwa"o�ci,

integralno�ci oraz autentyczno�ci.

Trwa!o�� danych cyfrowych

D"ugoterminowe przechowywanie dokumentów elektronicznych oznacza w teorii czas

niesko�czony (podobnie jak ma to miejsce w przypadku tradycyjnych obiektów

archiwalnych, bibliotecznych czy muzealnych), natomiast � jak pokazuj� statystyki � ju po

15 latach dua cz��� cyfrowych danych nie nadaje si� do odczytu. Wydane przez

The National Archives wskazówki techniczne dotycz�ce przechowywania dokumentów

elektronicznych zwracaj� uwag�, e dla informatycznych no�ników danych �d"ugi termin�

przechowywania na przeno�nych informatycznych no�nikach danych moe oznacza� nawet

okres krótszy ni 5 lat22. W zwi�zku z tym, aby zapewni� trwa"o�� danych, naley rozwi�za�

dwa podstawowe problemy d"ugoterminowego przechowywania: zabezpieczy� dane przed

21 http://www.driver-repository.eu/22

Care, Handling and Storage of Removable Media, Digital Preservation Guidance Note, 3. (TNA 2003)

47

uszkodzeniem i zapewni� oprogramowanie do ich odczytania (albo przekonwertowa� na czas

do formy odczytywalnej).

Aby zrealizowa� postulat zabezpieczania danych naley rozway�:

• Zastosowanie no�ników danych z jak najd"usz� ywotno�ci�

• Dywersyfikacj� no�ników

• Okresowe weryfikacje no�ników w celu monitorowania ich jako�ci

• Systematyczne migracje na nowsze no�niki

• Przechowywanie danych w kilku kopiach w rónych miejscach fizycznych.

W celu zapewnienia, e odczytane dane b�dzie mona zinterpretowa� (po wielu latach mog�

ju nie istnie� programy, które b�d� w stanie je odczyta�) naley uwzgl�dni�:

• Format zapisu � format powinien by� otwarty i spe"nia� warunki zgodne i zaleceniami

Unii Europejskiej:

o jest przyj�ty i zarz�dzany przez niedochodow� organizacj�, a jego rozwój odbywa

si� w drodze otwartego procesu podejmowania decyzji (konsensusu, wi�kszo�ci

g"osów itp.), w którym mog� uczestniczy� wszyscy zainteresowani,

o jest opublikowany, a jego specyfikacja jest dost�pna dla wszystkich

zainteresowanych bezp"atnie lub po kosztach sporz�dzenia kopii oraz moliwa dla

wszystkich do kopiowania, dystrybuowania i uywania równie bezp"atnie lub

po kosztach operacyjnych,

o wszelkie zwi�zane z nim prawa autorskie, patenty i inna w"asno�� przemys"owa

s� nieodwo"alnie udost�pnione bez op"at;

o nie ma adnych ogranicze� w jego wykorzystaniu.

• Wybór strategii przechowania danych w danym formacie, jeeli nie ma ju technologii

do ich odczytywania:

o Emulacja � technika polegaj�ca na tworzeniu emulatorów �rodowiska, w którym

dany obiekt by" zarchiwizowany. Technika ta sprawdzi"a si� w kilku projektach,

ale wymaga dodatkowego nak"adu pracy na stworzenie i ci�g"e utrzymywanie

emulatorów �rodowiska. W kontek�cie ci�gle nap"ywaj�cych nowych zbiorów

(stworzonych w nowych technologiach) ta technika staje si� zbyt kosztowna.

o Migracja � technika polegaj�ca na przenoszeniu cyfrowych informacji z jednej

technologii do drugiej. Jest to obecnie najszerzej stosowana strategia.

48

Integralno�� danych cyfrowych

Integralno�� danych polega na uzyskaniu pewno�ci, e dokument cyfrowy nie zosta"

w aden sposób zmodyfikowany. Aby zapewni� integralno�� naley rozway� odpowiednie

techniki zapewnienia integralno�ci cyfrowej, takie jak sumy kontrolne czy podpisy

elektroniczne. Integralno�� naley rozwaa� zarówno na poziomie pojedynczej publikacji,

jak i ca"ego magazynu danych.

Autentyczno�� danych cyfrowych

Autentyczno�� danych jest bardzo wanym aspektem d"ugotrwa"ego przechowywania.

W przypadku migracji danych do nowych technologii moe zaistnie� potrzeba ich konwersji,

a co za tym idzie naruszenia ich integralno�ci. Powsta"o kilka wanych rekomendacji

zapewnienia autentyczno�ci danych z pomoc� uycia tzw. metadanych konserwatorskich

opisuj�cych w sposób standardowy kolejne migracje23. Niezalenie od tego wykorzystanie

technologii podpisu elektronicznego i znakowania czasem dla zmigrowanych zasobów

powinno take by� zalecane.

Bezpiecze�stwo repozytoriów cyfrowych

Krytycznym elementem budowania systemów jest w"a�ciwe sformu"owanie wymaga�

w zakresie bezpiecze�stwa. Jako filary bezpiecze�stwa w systemach teleinformatycznych

mona uzna� trzy podstawowe grupy aspektów bezpiecze�stwa:

• Bezpiecze�stwo administracyjno-proceduralne � wypracowanie i sta"y nadzór nad

przyj�t� polityk� bezpiecze�stwa, �cis"e zdefiniowanie zakresów odpowiedzialno�ci,

oraz wsparcie wszystkich stosowanych technologii i rozwi�za� odpowiednimi

procedurami opisuj�cymi zasady ich poprawnego i bezpiecznego funkcjonowania.

• Bezpieczne mechanizmy dost�pu do zasobów � mechanizmy kontroli dost�pu,

izolacji, segmentacji, ochrona styków mi�dzysieciowych, zapewnienie silnych

mechanizmów identyfikacji i uwierzytelniania uytkowników.

• Bezpiecze�stwo danych i transmisji � zapewnienie wiarygodnych mechanizmów

poufno�ci danych zarówno przechowywanych na no�nikach, jak i bezpiecze�stwo

transmisji np. poprzez stworzenie wydzielonej bezpiecznej infrastruktury

telekomunikacyjnej czy zapewnienie mechanizmów poufno�ci w warstwie aplikacji.

23 Zob. Standardy w procesie digitalizacji�, op.cit.

49

Zbudowanie sieci magazynów danych oraz repozytoriów cyfrowych nie tylko zapewni

bezpiecze�stwo i trwa"o�� przechowywania plików cyfrowych, powsta"ych w ramach wielu

projektów digitalizacyjnych na terenie ca"ego kraju oraz dokumentów pierwotnie

elektronicznych, lecz równie obniy znacznie koszty w"asne poszczególnych instytucji

kultury, które digitalizuj� i przechowuj� zasoby cyfrowe oraz wp"ynie dodatnio na moliwo��

koordynacji dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce.

Zadanie 2.3. Centra Kompetencji

W padzierniku 2007 roku Zespó" ds. digitalizacji rekomendowa" utworzenie w Polsce

Krajowego Centrum Kompetencji ds. Digitalizacji, co jest jednym z postulatów Rady Europy

z grudnia 2006 roku i przedmiotem prac Grupy Ekspertów ds. Digitalizacji przy Komisji

Europejskiej (Member States' Expert Group on Digitisation and Digital Preservation). Jednak

celowe wydaje si� powo"anie 4 merytorycznych centrów kompetencyjnych monitoruj�cych

digitalizacj� zasobów archiwów, bibliotek, muzeów oraz materia"ów audiowizualnych. Celem

Centrów Kompetencji b�dzie:

• wdraanie zmian technologicznych dotycz�cych digitalizacji i przechowywania

danych cyfrowych,

• koordynacja w zakresie gromadzenia i przechowywania zasobów cyfrowych,

• edukacja kadr instytucji kultury prowadz�cych digitalizacj�,

• udost�pnianie materia"ów zdigitalizowanych,

• promocja zasobów cyfrowych.

Centrami Kompetencji powinny zosta� instytucje wskazane przez ministra w"a�ciwego

ds. kultury i dziedzictwa narodowego. Wspó"praca mi�dzy nimi zapewni spójno��

i kompatybilno�� dzia"a� oraz pozwoli na jednolite wdraanie nowych technologii

i najlepszych praktyk.

Zadanie 2.4. Szkolenie kadry pracowników archiwów, bibliotek, muzeów i repozytoriów

cyfrowych

Rozwój technologii cyfrowych w Polsce jest niemoliwy do zrealizowania bez

przygotowania profesjonalnej kadry. Kwalifikacje personelu w gromadzeniu,

opracowywaniu, przechowywaniu i udost�pnianiu dóbr kultury w formie tradycyjnej nie s�

50

wystarczaj�ce dla budowy profesjonalnych archiwów, bibliotek, muzeów, archiwów

audiowizualnych i repozytoriów cyfrowych.

Jednym z zada� Centrów Kompetencji powinno by� opracowanie programu

kszta"cenia pracowników pracowni digitalizacyjnych oraz osób wyspecjalizowanych

w zarz�dzaniu, opracowaniu i udost�pnianiu zbiorów cyfrowych, jak równie przygotowanie

podr�cznika w wersji online, regularnie uzupe"nianego informacjami o zmianach

technologicznych.

Kszta"cenie kadry powinno przebiega� dwutorowo:

• Cykliczne i kilkustopniowe kursy dla pracowników archiwów, bibliotek i muzeów

oraz archiwów audiowizualnych

• Zaj�cia na uczelniach wyszych w formie kursów specjalizacyjnych b�d studiów

uzupe"niaj�cych dla studentów, którzy potencjalnie stanowi� b�d� kadr� instytucji

kultury.

Szczególny nacisk naley tu po"oy� na kszta"cenie pracowników kultury w zakresie nowych

technologii digitalizacji i przechowywania obiektów cyfrowych, przyblienia idei i celowo�ci

budowy i przechowywania dziedzictwa narodowego w postaci elektronicznej oraz

upowszechnienia poj�cia archiwum cyfrowego, biblioteki cyfrowej lub wirtualnego muzeum

jako integralnej cz��ci nowoczesnej instytucji kultury.

Szkolenia z zakresu digitalizacji oraz przechowywania zasobów cyfrowych

prowadzone by"y od 2003 r. przez Archiwa Pa�stwowe, a od 2008 r. s� prowadzone przez

Bibliotek� Narodow� (kursy z cyklu �Doskonalenie zawodowe bibliotekarzy w zakresie

technik cyfrowych�). W roku 2008 Zespó" Naukowy Informatyka i Archiwa, dzia"aj�cy przy

Naczelnym Dyrektorze Archiwów Pa�stwowych, zarekomendowa" otwarcie nowych studiów

z zakresu archiwistyki cyfrowej przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pa�stwowych.

Istnieje potrzeba rozbudowywania tego typu dzia"alno�ci edukacyjnej w polskich

instytucjach kultury.

Zadanie 3. Zapewnienie dost�pu do zasobu cyfrowego

Jak okre�lono na wst�pie, celem digitalizacji jest nie tylko zabezpieczenie zbiorów

przed zniszczeniem lub utrat�, lecz równie ich udost�pnianie. Dlatego zasoby cyfrowe,

budowane przez polskie archiwa, biblioteki, muzea oraz o�rodki audiowizualne musz� mie�

zapewnione nie tylko bezpieczne warunki przechowywania, lecz równie powinny by� jak

51

najszerzej dost�pne dla uytkowników z Polski i ca"ego �wiata, bezp"atnie i w formie

umoliwiaj�cej ich dalsze wykorzystanie w celach niekomercyjnych.

Zadanie 3.1. Opracowanie jednolitego sposobu prezentacji i udost�pniania zbiorów

cyfrowych

D�enie do wykorzystania nowych technologii w opracowaniu, zabezpieczaniu

i udost�pnianiu zbiorów jest naturalnym post�powaniem kadej instytucji kultury dbaj�cej

o swoje zbiory. Powoduje to rozproszenie inicjatyw digitalizacyjnych, które jest

charakterystyczne dla wszystkich krajów europejskich, a w efekcie powoduje równie

rozproszenie zasobów cyfrowych i utrudnia uytkownikom dotarcie do poszukiwanych

zasobów. Polska nie jest tu wyj�tkiem. Zbiory cyfrowe s� tworzone i przechowywane przez

wiele instytucji na terenie ca"ego kraju, cz�sto w postaci tematycznych wystaw wirtualnych,

okoliczno�ciowych wydawnictw lub zasobów dost�pnych jedynie lokalnie, na terminalach

komputerowych macierzystej instytucji. Przeszukiwanie tak rozproszonych zasobów,

prowadzone przez uytkowników przy pomocy popularnych wyszukiwarek internetowych nie

tylko nie daje uytkownikom pe"nego obrazu zdigitalizowanego polskiego dziedzictwa

kulturowego, lecz równie jest czasoch"onne i ma"o komfortowe. Prace Zespo"u

ds. digitalizacji zmierzaj� do opracowania jednolitego systemu tworzenia i udost�pniania

zasobów cyfrowych, co umoliwi w przysz"o�ci zbudowanie jednego punktu dost�pu �

uniwersalnej wyszukiwarki polskich zasobów cyfrowych.

Dobrym krokiem w tym kierunku s� dzia"ania Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC),

której strona internetowa umoliwia jednoczesne przeszukiwanie zasobów bibliotek

cyfrowych pracuj�cych w programie dLibra lub innych programach do obs"ugi bibliotek

cyfrowych, korzystaj�cych z protoko"u OAI-PMH. FBC umoliwia dost�p wy"�cznie

do zasobów bibliotecznych.

Tworzony przez Narodowe Archiwum Cyfrowe Zintegrowany System Informacji

Archiwalnej ZoSIA b�dzie spe"nia" rol� jednolitego punktu dost�powego umoliwiaj�cego

dost�p online do informacji o narodowym zasobie archiwalnym oraz dost�p do kopii

cyfrowych materia"ów archiwalnych przechowywanych w polskich archiwach.

Rozpocz�te w KOBiDZ prace nad ogólnopolsk� baz� danych maj� przynie��

wymierny efekt w postaci dost�pnego przez Internet zintegrowanego systemu informacji

o obiektach zabytkowych.

52

Zadanie 3.2. Udost�pnianie polskich zasobów cyfrowych w portalach APENET oraz

Europeana

APENET

Celem projektu APENET (Internet Gateway for Documents and Archives in Europe),

kierowanego przez Ministerstwo Kultury w Hiszpanii, jest stworzenie dost�pu do informacji

o archiwach Unii Europejskiej, ich zasobach archiwalnych i kolekcjach cyfrowych.

W projekcie uczestniczy 12 europejskich archiwów narodowych. APENET zak"ada skupienie

w jednym miejscu ponad 14 mln opisów archiwalnych oraz 25 mln obiektów cyfrowych.

Czas realizacji projektu jest przewidziany na 3 lata. W projekcie bierze udzia" Naczelna

Dyrekcja Archiwów Pa�stwowych, merytorycznie wspierana przez Narodowe Archiwum

Cyfrowe.

Europeana

Fundamentem Europeany, która umoliwia zintegrowany dost�p do cyfrowych

zbiorów nie tylko najbardziej zasobnych bibliotek Europy, lecz równie jej archiwów

i muzeów, sta"a si� Biblioteka Europejska (The European Library � TEL), powsta"a

z inicjatywy Konferencji Dyrektorów Europejskich Bibliotek Narodowych (CENL �

Conference of European National Librarians) w latach 2001-2004. Wspomniane w Rozdziale

II Konkluzje Rady tak okre�li"y wizj� projektu:

[Rada Europejska] [�] aprobuje [...] wizj� europejskiej biblioteki cyfrowej, która

b�dzie wieloj�zycznym, wspólnym punktem dost�pu do rozproszonego - zgromadzonego

w ró�nych miejscach i przez ró�ne organizacje � dziedzictwa kulturowego w formie cyfrowej

i w której zamieszczony zostanie dorobek kulturowy wszelkiego rodzaju (teksty, materia!y

audiowizualne, obiekty muzealne, zapisy archiwalne itp.).

We wrze�niu 2007 r. uruchomiony zosta" dwuletni projekt EDLnet, którego celem

by"o zbudowanie prototypu portalu Europeana i wype"nienie go zawarto�ci� cyfrow�,

pochodz�c� z europejskich archiwów, bibliotek i muzeów. Do udzia"u w projekcie

zaproszono niemal 100 instytucji z krajów europejskich: archiwa, archiwa audiowizualne,

biblioteki, muzea, organizacje zrzeszaj�ce instytucje kultury oraz o�rodki akademickie

i naukowe, w tym Bibliotek� Narodow�. Inauguracja portalu Europeana mia"a miejsce

20 listopada 2008 roku. Jedyn� polsk� instytucj� udost�pniaj�c� zasoby cyfrowe w portalu

Europeana jest Biblioteka Narodowa. W 2010 r. Europeana udost�pni zasoby polskich

bibliotek, dzia"aj�cych w ramach projektu EuropeanaLocal.

53

Plany na przysz"o�� obejmuj� nie tylko rozbudow� i doskonalenie funkcjonalno�ci

portalu, lecz równie rozbudow� jego zawarto�ci cyfrowej.

Europeana przynosi liczne korzy�ci, zarówno w dziedzinie kultury, jak i ekonomii:

• Dost�p do wieloj�zycznego i wielokulturowego dziedzictwa Europy

• Zintegrowane wyszukiwanie zasobów cyfrowych europejskich instytucji kultury

• Demonstracja rónorodno�ci i jedno�ci kultury europejskiej

• Zachowanie dóbr kultury w postaci cyfrowej dla przysz"ych pokole�

• Promocja dziedzictwa kulturowego poszczególnych pa�stw europejskich

• Tworzenie nowych moliwo�ci biznesowych

• Promocja turystyki kulturalnej

• Wsparcie ekonomii krajów Unii Europejskiej

• Inwestycje w przemys"y kreatywne

• Inwestycje w wiedz� i nauk�

• Wymiana do�wiadcze� i know-how mi�dzy instytucjami kultury

Kada instytucja z krajów Unii Europejskiej, która prowadzi digitalizacj� swoich zasobów

i udost�pnia je poprzez Internet powinna w perspektywie najbliszych lat rozway�

udost�pnienie swoich zbiorów cyfrowych w portalu Europeana, co da jej moliwo�� promocji

w"asnych zasobów, przyczyni si� do szerszego zaistnienia na wirtualnej mapie kultury

europejskiej oraz potencjalnie moe wygenerowa� dochody, np. ze sprzeday

wysokojako�ciowych kopii cyfrowych przechowywanych obiektów. W�ród instytucji, które

zdecyduj� si� na wspó"prac� z portalem Europeana nie powinno zabrakn�� polskich bibliotek

oraz muzeów. Wspó"praca mi�dzynarodowa jest szczególnie istotna dla polskich zasobów

kultury, które z powodów historycznych s� rozproszone w wielu krajach. Prezentacja

wielomilionowych zasobów europejskich w postaci cyfrowej da moliwo�� wirtualnego

scalenia rozproszonych polskich kolekcji.

Dlatego te jednym z celów digitalizacji w Polsce jest jak najszersze propagowanie

idei projektów APENET i Europeany oraz poytków p"yn�cych z prezentowania polskich

zasobów cyfrowych we wspólnym, ogólnoeuropejskim punkcie dost�pu do europejskich dóbr

kultury w postaci cyfrowej.

54

Zadanie 3.3. Badanie u�ytkowników polskich zasobów cyfrowych

Nie przeprowadzono dot�d w Polsce zakrojonego na szerok� skal� badania potrzeb

uytkowników zasobów cyfrowych. Natomiast monitoring odwiedzin bibliotek cyfrowych

sk"ania do konstatacji, e przeci�tna dzienna ilo�� wej�� na ich strony przekracza 50 000,

co jest liczb� znacz�c�. Polscy internauci równie bardzo aktywnie odwiedzaj� portal

Biblioteki Europejskiej oraz Europeany.

Dlatego te szczególnie istotne jest, by dostosowa� interfejsy portali udost�pniaj�cych

polskie zasoby cyfrowe oraz sposoby wyszukiwania i prezentacji obiektów cyfrowych

do oczekiwa� internautów, z uwzgl�dnieniem elementów Web 2.0, które pozwol�

uytkownikom nie tylko na znalezienie poszukiwanej informacji, lecz równie na "atwy

powrót do niej, interakcj� z wyszukanym obiektem oraz innymi uytkownikami, jak równie

na komentowanie i tym samym wspó"udzia" w tworzeniu informacji o polskim dziedzictwie

narodowym.

Z tego wzgl�du w najbliszym czasie wskazane jest przeprowadzenie bada�

uytkowników Internetu, które pozwol� zdefiniowa� oczekiwania internautów w stosunku

do zasobów cyfrowych i ich prezentacji przez polskie instytucje kultury.

Zadanie 3.4. Udost�pnianie w sieci Internet zasobów z domeny publicznej (wolnych od

zastrze�e� prawa autorskiego)

Udost�pnianie zbiorów cyfrowych w Internecie jest regulowane Ustaw� o prawie

autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. 2000 r. Nr 80 poz. 904),

która stanowi, e publicznie rozpowszechniane bez adnych ogranicze� mog� by� utwory,

do których wygas"y autorskie prawa maj�tkowe. Ustalenie, czy mamy do czynienia z takim

utworem jest jednak w wielu przypadkach utrudnione lub wr�cz niemoliwe. Zgodnie z art.

36 ust. 1 ustawy termin 70 lat, po których utwór przechodzi do domeny publicznej liczy si�

bowiem rónie dla rónych przypadków. Przyk"adowo, termin ten liczy si� w zasadzie

od �mierci twórcy, jednak w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa maj�tkowe

przys"uguj� z mocy ustawy innej osobie ni twórca, liczy si� on od daty rozpowszechnienia

utworu. Biblioteka cyfrowa musi zatem ustali�, czy zgodnie z przepisami prawa autorskimi

obowi�zuj�cymi w chwili powstania utworu prawa do niego przys"ugiwa"y twórcy,

czy przesz"y na inn� osob�. W tym drugim przypadku musi ona te ustali�, kiedy dosz"o

do rozpowszechnienia utworu, co nie zawsze pokrywa si� z dat� jego upublicznienia. S� to

55

zwykle okoliczno�ci niejasne, nieudokumentowane, a w najlepszym wypadku zalene

od interpretacji prawa. Sprawa komplikuje si� dodatkowo, gdy w jednym dziele "�cz� si�

prawa wielu osób, bowiem w przypadku utworów digitalizowanych ograniczenie to dotyczy

zarówno autorów, jak i t"umaczy oraz ilustratorów dzie"a.

Art. 28 Ustawy o prawie autorskim dopuszcza tzw. dozwolony uytek nieodp"atnego

udost�pniania przez biblioteki, archiwa i szko"y egzemplarzy utworów pozostaj�cych pod

ochron� prawa autorskiego, ale tylko na terenie tych jednostek. Rozpowszechnianie przez

bibliotek�, archiwum lub szko"� reprodukcji cyfrowej w Internecie nie jest ju uytkiem

dozwolonym w rozumieniu ustawy�� Ogranicza to w znacznym stopniu moliwo�ci

udost�pniania zbiorów cyfrowych w odniesieniu do prezentacji ksi�ek i innego typu

dokumentów bibliotecznych opublikowanych w XX i XXI wieku, które s� najbardziej

poszukiwane przez czytelników. Jest take wan� przyczyn� rozproszenia inicjatyw

digitalizacyjnych, o których mowa w opisie zadania 3.1.

Podkre�li� naley, e ochrona prawno-autorska nie ogranicza moliwo�ci instytucji

kultury w zakresie digitalizacji obiektu i przechowywania jego reprodukcji cyfrowej.

Reprodukcje cyfrowe dokumentów chronionych prawem autorskim s� zatem

udost�pniane wy"�cznie na stanowiskach komputerowych na terenie instytucji kultury,

co powoduje, e nie jest realizowana podstawowa idea digitalizacji, któr� jest nieograniczony

czasem i miejscem dost�p do zasobów elektronicznych za pomoc� sieci Internet. W celu

zapoznania si� z interesuj�c� pozycj� (lub sprawdzenia, czy jest ona interesuj�ca) uytkownik

zmuszony jest do wizyty w instytucji oddalonej cz�sto o kilkaset kilometrów, mimo e zdalne

udost�pnienie mu istniej�cego odwzorowania cyfrowego nie jest problemem technicznym.

Problemy z wykorzystaniem nowego pola eksploatacyjnego, jakim jest Internet

w nieco mniejszym stopniu dotycz� zbiorów archiwów24 i muzeów, ale take maj� znaczenie.

�wiadomo�� obowi�zywania prawa autorskiego w odniesieniu do zasobów cyfrowych

jest stosunkowo niska w polskim spo"ecze�stwie. Naley prowadzi� systematyczn� kampani�

informacyjn�, zarówno w�ród pracowników instytucji kultury, jak i ich uytkowników.

Z wyej wymienionych powodów masowa digitalizacja polskich zasobów

archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych i audiowizualnych powinna obejmowa�

w pierwszej kolejno�ci publikacje z domeny publicznej, tzn. nie chronione prawem

autorskim, które powinny by� udost�pniane w Internecie. Z uwagi na problemy z ustaleniem,

czy konkretne utwory istotnie znajduj� si� ju w domenie publicznej, naley wprowadzi�

24 Powodem w praktyce wykluczaj�cym moliwo�� udost�pniania XX-wiecznych zbiorów archiwów jest z kolei ochrona danych osobowych i dóbr osobistych wynikaj�cych z art. 23 Kodeksu Cywilnego.

56

wyrane regulacje prawne w tym zakresie. Warto rozway� ustawowe zobowi�zanie

wszystkich, którzy roszcz� sobie jakie� prawa do digitalizowanych utworów, aby zg"aszali

swoje roszczenia w okre�lonym terminie wraz ze stosownymi dowodami pod rygorem

przedawnienia tych roszcze�.

Publikacja cyfrowa w Internecie utworów, które nadal obj�te s� prawn� ochron�,

poniewa nie jest obj�ta wyj�tkiem opisanym w art. 28 prawa autorskiego, wymaga uzyskania

zgody podmiotu uprawnionego. Ustalenie tego podmiotu jest równie problematyczne

w wielu przypadkach. Zatem wanym elementem realizacji programu udost�pniania

reprodukcji cyfrowych powinna by� regulacja u"atwiaj�ca instytucjom kultury publikacj�

w Internecie obiektów o nieustalonym autorstwie (tzw. dzie" osieroconych) oraz publikacji

typu out-of-print (niedost�pnych w handlu ksi�garskim). Jest to zgodne z wytycznymi

opracowanymi przez High Level Expert Group on Digital Libraries25.

Zadanie 3.5. Promocja w spo!ecze�stwie idei wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych,

organizacja systemu pozyskiwania licencji na publikacj� cyfrow� dzie! obj�tych prawem

autorskim

Prawo autorskie, obowi�zuj�ce w odniesieniu do dokumentów cyfrowych

spowodowa"o powstanie na ca"ym �wiecie ruchów propaguj�cych wolny dost�p do zasobów

cyfrowych (np. ruchu Open Access, który walczy o wolny dost�p do publikacji naukowych).

Przedstawiciele organizacji dzia"aj�cych na rzecz wolnego dost�pu zalecaj� autorom

udost�pnianie swoich dzie" na zasadach licencyjnych za pomoc� specjalnie przygotowanych

wzorców licencji. W odniesieniu do dokumentów tekstowych najpopularniejsza jest licencja

Creative Commons, która pozwala twórcom utworów zachowa� w"asne prawa i jednocze�nie

dzieli� si� swoj� twórczo�ci� z innymi. Zasada �wszelkie prawa zastrzeone� zostaje

zast�piona zasad� �pewne prawa zastrzeone�. Cho� licencje Creative Commons zosta"y

dostosowane do polskiego systemu prawnego, nieliczni prawnicy wyraaj� w�tpliwo�ci co do

pe"nej zgodno�ci. Prawo nadal zawiera bezwzgl�dnie obowi�zuj�ce przepisy, które utrudniaj�

twórcy swobodne dysponowanie w"asn� twórczo�ci�. Przyk"ady wykorzystywania takich

25

Report on Digital Preservation, Orphan Works, and Out-of-Print Works. Selected Implementation Issues (adopted by the High Level Expert Group at its third meeting on 18.4.2007). [Dost�p 1 marca 2009]. Dost�pny w World Wide Web: http://www.cenl.org/docs/Report_Digital_Preservation_Orphan_Works_Out-of-Print_Works_Selected_Implementation_Issues_June07.pdf

57

licencji mona znale� w�ród instytucji akademickich, instytucji publicznych i administracji

rz�dowej. Licencje te zyska"y równie aprobat� bibliotek cyfrowych.

Dopóki sytuacja prawna wolnych licencji nie zostanie ostatecznie rozstrzygni�ta,

dogodnym wyj�ciem dla polskich bibliotek cyfrowych jest stosowanie nieodp"atnych licencji

niewy"�cznych na publikacj� wersji elektronicznej dzie"a we wskazanej bibliotece cyfrowej.

Pozyskiwanie takich licencji polega na podpisaniu z w"a�cicielem autorskich praw

maj�tkowych umowy dotycz�cej konkretnego tytu"u lub grupy publikacji, która pozwala

na opublikowanie reprodukcji cyfrowej. Jakkolwiek tre�� takiej licencji moe by� zgodna

z wzorcem licencji Creative Commons, biblioteki stosuj� rónorodne w"asne wzorce.

Uzyskiwane licencje maj� cz�sto w�szy zakres i w szczególno�ci nie gwarantuj� adnych

praw (poza prawami wynikaj�cymi z dozwolonego uytku) uytkownikom wykorzystuj�cym

utwór udost�pniony przez bibliotek�. Licencje róni� si� równie jako�ci� prawn�, a co za

tym idzie skuteczno�ci� i zakresem. Problemem wynikaj�cym ze stosowania w"asnych

wzorców jest take brak standaryzacji warunków, na jakich biblioteki cyfrowe mog�

udost�pnia� dzie"a. Utrudni to w przysz"o�ci wymian� zasobów i "�czenie bibliotek lub

wprowadzanie zmian wynikaj�cych z rozwoju technologii.

W celu zapewnienia wolnego dost�pu do zasobów cyfrowych naley promowa�

stosowanie dobrowolnych, niewy"�cznych licencji � w szczególno�ci tak zwanych wolnych

licencji, takich jak Creative Commons, gwarantuj�cych licencjobiorcom szeroki zakres praw.

Wobec wyraanych przez cz��� �rodowiska prawniczego w�tpliwo�ci co do skuteczno�ci

wolnych licencji lub ich zgodno�ci z polskim system prawnym, zaleca si� potwierdzenie

prawomocno�ci licencji poprzez niezalen� ekspertyz� celem ustalenia wszystkich barier

prawnych oraz zaproponowania sposobów ich usuni�cia.

Wanym celem jest równie kampania informacyjna, prowadzona w �rodowiskach

twórców i naukowców, której celem by"aby informacja o poytkach p"yn�cych

z podpisywania wolnych lub niewy"�cznych licencji na publikacje cyfrowe z polskimi

instytucjami kultury w zestandaryzowanej formie. Równie wanym celem powinna by�

zmiana regulacji prawnych tak, aby twórcy stosuj�cy te licencje mieli pe"n� swobod� w ich

wykorzystaniu.

58

V. Instrumenty wdra�ania programu

Do realizacji celów programu przyj�to nast�puj�ce rodzaje instrumentów:

• legislacyjne

• instytucjonalne

• finansowe

Instrumenty legislacyjne

Z uwagi na dobro publiczne prawo polskie powinno mocniej podkre�la� swobodne

udost�pnianie obiektów kultury. Dzi�ki modyfikacjom w obowi�zuj�cym obecnie

ustawodawstwie twórcy zasobów cyfrowych b�d� mogli pozby� si� niepewno�ci w zakresie

upubliczniania zarówno dokumentów wolnych od zastrzee� prawa autorskiego, jak

i obj�tych ochron� prawno-autorsk�. W przeciwnym razie grozi nam rozwój zjawiska

nazywanego �czarn� dziur� XX wieku�, polegaj�cego na udost�pnianiu przez Internet

wy"�cznie obiektów z domeny publicznej, co w znacznym stopniu ogranicza dost�p do dóbr

kultury i zmniejsza innowacyjno�� spo"eczn�.

Problemy prawne wyst�puj� na ca"ym �wiecie w rónym stopniu nat�enia, w zwi�zku

z tym ich rozwi�zanie powinno by� rezultatem wspó"pracy mi�dzynarodowej.

W najbliszych latach zmiany legislacyjne powinny dotyczy� w szczególno�ci:

• dostosowania do wspó"czesnych technologii cyfrowych ustawy o obowi�zkowych

egzemplarzach bibliotecznych,

• zwi�kszenia moliwo�ci publikacji cyfrowych dokumentów chronionych prawem

autorskim,

• regulacji w sferze tzw. dzie" osieroconych,

• stworzenia mechanizmów prawnych dotycz�cych udost�pniania cyfrowych zasobów,

do których prawa maj�tkowe nale� do podmiotów gospodarczych, z poszanowaniem

interesu gospodarczego tych podmiotów i interesu spo"ecznego dost�pu do tych

zbiorów.

Szerszy dost�p do dziedzictwa audiowizualnego wymaga take uregulowania statusu prawno-

w"a�cicielskiego programów i filmów sfinansowanych przez nieistniej�cy dzi� Radiokomitet.

Wydaje si� zasadne, aby dost�p do obrotu tymi programami, na przejrzystych zasadach

uzyskali wszyscy zainteresowani nadawcy telewizyjni oraz dystrybutorzy. Dlatego naley

powierzy� zarz�dzanie tym zasobem instytucji publicznej, nie zwi�zanej w aden sposób

59

z nadawcami i dystrybutorami. Z punktu widzenia realizacji celów niniejszego programu

najw"a�ciwsz� instytucj� wydaje si� by� NInA.

Instrumenty instytucjonalne

Do realizacji celów programowych niezb�dne jest ustanowienie Centrów Kompetencji

w celu monitorowania i koordynacji digitalizacji polskich zasobów kultury (Zadanie 2.3).

Centra Kompetencji powinny merytorycznie opiniowa� wnioski o dofinansowanie

sk"adane przez instytucje dotycz�ce projektów digitalizacyjnych do wszelkich instytucji

i organów publicznych i samorz�dowych, które dysponuj� �rodkami na wspieranie takich

dzia"a�, w tym i �rodków UE.

Instrumenty finansowe

Do�wiadczenia krajów prowadz�cych systematyczn� digitalizacj� swojego

dziedzictwa narodowego od lat 90. XX wieku wskazuj�, e digitalizacja jest

przedsi�wzi�ciem bardzo kosztownym i zazwyczaj przekraczaj�cym moliwo�ci finansowe

instytucji kultury. Dlatego te instytucje pragn�ce systematycznie przekszta"ca� swoje zbiory

do postaci cyfrowej powinny aktywnie poszukiwa� zewn�trznych róde" finansowania.

Mona wskaza� kilka podstawowych sposobów finansowania repozytoriów cyfrowych:

• budet w"asny instytucji

Tylko w nielicznych przypadkach budet instytucji kultury jest w stanie uwzgl�dni� znacz�c�

cz��� kosztów digitalizacji w"asnych zbiorów. Natomiast nawet niewielkie alokacje w obr�bie

budetu s� w stanie sfinansowa� fragment dzia"a� w tym zakresie: np. etat

bibliotekarza/archiwisty cyfrowego czy skanerzysty.

• program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

W ramach programu �Dziedzictwo kulturowe� prowadzonego przez Ministerstwo Kultury

i Dziedzictwa Narodowego funkcjonuje priorytet � Tworzenie zasobów cyfrowych

dziedzictwa kulturowego, obejmuj�cy m.in.: wyposaenie pracowni digitalizacyjnych,

realizacj� prac badawczych w zakresie tworzenia i udost�pniania zbiorów cyfrowych,

tworzenie kolekcji cyfrowych oraz wspó"finansowanie digitalizacji obiektów archiwalnych,

bibliotecznych i muzealnych. O �rodki w ramach tego programu aplikowa� mog� nie tylko

samorz�dowe instytucje kultury oraz uczelnie wysze, lecz równie ko�cio"y i zwi�zki

wyznaniowe, organizacje pozarz�dowe i podmioty gospodarcze niezaliczane do sektora

finansów publicznych. Nabór wniosków do programu odbywa si� dwa razy w roku. W roku

60

2010 planuje si� powo"anie oddzielnego programu MKiDN po�wi�conego digitalizacji pn.:

�Zasoby cyfrowe�.

• fundusze strukturalne i �rodki unijne

Wanym elementem finansowania dzia"a� digitalizacyjnych w Polsce s� �rodki pozyskiwane

z funduszy strukturalnych oraz programów Unii Europejskiej.

W ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i �rodowisko, Priorytet 11 � Kultura

i dziedzictwo narodowe funkcjonuje Dzia"anie 11.1 � Ochrona i zachowanie dziedzictwa

kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Jego celem jest ochrona i zachowanie

dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach dzia�ania wspierane

s� projekty z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego o znaczeniu

ponadregionalnym, a take projekty z zakresu rozwoju zasobów cyfrowych w obszarze

kultury w dziedzinie zabytkowych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i filmowych oraz

zabytkowych zasobów wirtualnych muzeów, galerii, fonotek, fototek, filmotek, cyfrowych

bibliotek, itp. Ponadto wsparcie przeznaczone b�dzie na przygotowanie dokumentacji

technicznej dotycz�cej inwestycji zgodnej z celami dzia�ania.

Regionalne Programy Operacyjne 2007�2013 dla wszystkich województw

uwzgl�dniaj� równie �rodki na projekty dotycz�ce budowy lub rozbudowy systemów

wspomagaj�cych lub s"u�cych digitalizacji zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym

zasobów archiwalnych, bibliotecznych oraz zasobów wirtualnych muzeów.

Domena dzia!ania

Domena dzia"ania okre�la docelowy rynek programu, czyli docelowe miejsce

dzia"ania oraz jego odbiorców w bardzo szerokim znaczeniu. Chodzi tu zarówno

o terytorialne okre�lenie miejsca wdroenia, ale równie o wskazanie ludzi, instytucji i innych

podmiotów, od których zaley powodzenie programu i do których jest on adresowany. Dzi�ki

okre�leniu domeny dzia"ania moliwe jest wskazanie w"a�ciwych �rodków realizacji

programu oraz najlepiej dostosowanych form jego przekazu.

W ramach prac nad Programem digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,

przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych okre�lono nast�puj�c� domen�

dzia"ania:

Program jest tworzony centralnie, dla obszaru ca"ej Polski. Okre�la spójne dzia"ania

horyzontalne.

61

Jako instytucje strategiczne z punktu widzenia programu uznaje si� przede wszystkim:

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Spraw Wewn�trznych

i Administracji, Bibliotek� Narodow�, Naczeln� Dyrekcj� Archiwów Pa�stwowych,

Narodowe Archiwum Cyfrowe, Narodowy Instytut Audiowizualny oraz Krajowy O�rodek

Bada� i Dokumentacji Zabytków.

Za instytucje wspomagaj�ce przyjmuje si�: media, sponsorów, instytucje biznesu

i partnerów spo"ecznych.

Do instytucji uczestnicz�cych (wnioskodawców) zaliczaj� si�: organizacje

pozarz�dowe, instytucje upowszechniania kultury, muzea, archiwa, biblioteki, szko"y wysze

publiczne i niepubliczne, media, instytucje i szko"y filmowe, przedsi�biorstwa dzia"aj�ce

w sferze przemys"ów kultury.

Beneficjentami programu b�d� wszyscy globalni odbiorcy korzystaj�cy z zasobów

udost�pnionych przez instytucje uczestnicz�ce.

Ustanowienie kryteriów przyznawania funduszy

W celu u"atwienia poszczególnym instytucjom kultury aplikacji o fundusze na

digitalizacj� oraz przechowywanie i udost�pnianie zasobów cyfrowych naley opracowa�

szczegó"owe warunki, jakie powinny spe"nia�:

• Projekty digitalizacyjne

• Projekty z zakresu bezpiecznej archiwizacji obiektów cyfrowych

• Projekty dotycz�ce tworzenia oprogramowania wspieraj�cego projekty digitalizacji,

przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych

Ustalenie jednoznacznych kryteriów dla wszystkich polskich instytucji kultury przyczyni si�

nie tylko do ujednolicenia stosowanych standardów, lecz równie pozwoli na kontrol�

inicjatyw poszczególnych instytucji i u"atwi koordynacj� dzia"a�.

W celu osi�gni�cia za!o�onych celów, niezb�dne jest ustanowienie Wieloletniego

Programu Rz�dowego, uwzgl�dniaj�cego wszystkie zadania okre�lone w Programie.

Efekty wdro�enia Programu digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia,

przechowywania i udost�pniania obiektów cyfrowych na lata 2009-2020

Celem realizacji Programu jest osi�gni�cie w 2020 roku:

62

• zwi�kszenia powszechnego dost�pu do dorobku historycznego i cywilizacyjnego

Polski zapobiegaj�cego wykluczeniu kulturowemu spo"ecze�stwa,

• zapewnienie w"a�ciwego miejsca dorobku polskiej nauki, kultury i sztuki w systemie

upowszechniania kultury �wiatowej,

• -zmniejszenie wykluczenia cyfrowego w dost�pie do zdigitalizowanych obiektów,

• zmniejszenie dysproporcji w dost�pie do kultury w regionach,

• zabezpieczenie zbiorów instytucji kultury w postaci wysokojako�ciowych kopii

cyfrowych,

• dostosowanie systemu prawa autorskiego do szerszego i pe"nego dost�pu do zbiorów

cyfrowych.

VI. Koszty wdra�ania Programu w latach 2009-2020

Koszty instytucjonalne oraz zadaniowe zosta"y oszacowane na podstawie diagnozy

procesów digitalizacyjnych w Polsce, zasobów przeznaczonych do digitalizacji przy

uwzgl�dnieniu przyj�tych kryteriów, kosztów sprz�tu informatycznego i rynkowych cen

digitalizacji przy uwzgl�dnieniu koniecznych standardów.

Ze wzgl�du na rónice kosztów standardów w przypadku digitalizacji zbiorów

audiowizualnych, przyj�to, i 50% zasobu zostanie zdigitalizowane do jako�ci DVD, 45%

zasobu do jako�ci emisji TV, w tym 15% HD, za� ok. 5% do jako�ci 2K (lub wyszej),

odpowiadaj�cej wymaganiom projekcji kinowych. Struktura ta b�dzie ulega� modyfikacji

po dok"adnej diagnozie zapotrzebowania ze strony uytkowników oraz stanu jako�ciowego

kopii wzorcowych lub oryginalnych no�ników.

Przyj�to za"oenie, e koszty digitalizacji muzealiów b�d� kszta"towa� si� na poziomie

podobnym do digitalizacji archiwaliów.

Na podstawie istniej�cych pracowni digitalizacyjnych dla potrzeb audiowizualnych

przyj�to, e przeci�tny koszt wyposaenia takiej pracowni wynosi 700 000 euro.

63

Tab

ela

1. K

oszt

y re

aliz

acji

pro

gram

u w

raz

z m

o�li

wym

i ró

d!am

i fin

anso

wan

ia

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

20

17

20

18

201

92

02

0

55

55

55

55

55

55

01

81

81

81

81

81

81

81

81

81

81

8

01

53

52

52

52

00

00

00

0

53

85

84

84

82

32

32

32

32

32

32

3

2883

2338

285

260

Inne

K

oszt

ca

"kow

ity

wla

tach

2009

-20

20w

mln

z".

Wty

m�r

odki

zbu

det

u P

a�st

wa

Wty

m�r

odki

UE

420

370

50

lp.

Naz

wa

zada

nia

0

2.68

052

060

100

Dig

ital

izac

ja z

asob

ów a

udia

lnyc

h i

audi

owiz

ualn

ych

1. 3.23

018

050

238

138

5050

150

5

0 0

6.39

835

820

20

5.15

5

8.27

221

240

20

7.30

025

0

9070

10

500

10

1010

090

010

Kos

zty

reje

stra

cji p

olsk

ich

zaso

bów

in

tern

etow

ych

9.

RA

ZE

M

Dig

ital

izac

ja z

asob

ów k

ultu

ry n

ie

b�d�

cych

mat

eria

"am

i adi

alny

mi i

au

diow

izua

lnym

i

Bud

owa

cyfr

owyc

h re

pozy

tori

ów i

bezp

iecz

nych

ban

ków

zas

obów

cy

frow

ych

Bud

owa

prac

owni

dig

ital

izac

yjny

ch

Kra

jow

e C

entr

a K

ompe

tenc

ji (

bada

nia,

sz

kole

nia,

edu

kacj

a, p

rom

ocja

)

Wyp

osa

enie

NIn

A, k

oszt

y dz

ia"a

nia

i pr

ogra

my

gran

tow

e

Kos

zty

prze

chow

ywan

ia p

olsk

ich

zaso

bów

cyf

row

ych

Kos

zty

udos

t�pn

iani

a po

lski

ch z

asob

ów,

w ty

m w

sie

ciac

h m

i�dz

ynar

odow

ych

(spr

z�t,

prog

ram

y, p

raca

, pro

moc

ja)

Kos

zty

pow

szec

hnyc

h pr

ogra

mów

ed

ukac

yjny

ch

4.

NIN

A b

ud�e

t

64

Tab

ela

2. K

oszt

y z

bu

d�e

tu p

a�st

wa

w la

tach

200

9-20

20

LP

Na

zw

a z

ad

an

ia

�ro

dki z b

ud�etu

Pa�

stw

a r

azem

20

09

20

10

201

120

12

201

3201

420

15

201

620

17

20

18

201

920

20

23

38

16

210

25

12

60

26

72

13

193

18

51

85

190

18

41

84

1

23

23

18

20

22

25

30

39

48

23

23

23

23

55

51

0

88

855

5

10

88

8

10

5

47

47

47

50

50

50

47

25

25

25

40

25

25

25

20

30

50

40

15

48

20

10

10

10

20

20

23

25

25

10

62

52

525

25

77

77

10

107

7

10

10

10

10

4 59

107

10

4 4

45

50

30

20

20

48

13

25

3 2

45

40

40

20

15

58

10

15

0 0

45

40

40

20

10

38 7 5

0 5 3 15 2 0 0

9. 10

RA

ZE

M

370

Kos

zty

reje

stra

cji p

olsk

ich

zaso

bów

in

tern

etow

ych

90

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.K

oszt

y ud

ost�

pnia

nia

pols

kich

zas

obów

, w

tym

w s

ieci

ach

mi�

dzyn

arod

owyc

h (s

prz�

t, pr

ogra

my,

pra

ca, p

rom

ocja

)2

12

Kos

zty

pow

szec

hnyc

h pr

ogra

mów

ed

ukac

yjny

ch70

Wyp

osa

enie

NIn

A, k

oszt

y dz

ia"a

nia

i pr

ogra

my

gran

tow

e3

58

Kos

zty

prze

chow

ywan

ia p

olsk

ich

zaso

bów

cy

frow

ych

250

Bud

owa

prac

owni

dig

ital

izac

yjny

ch1

38

Kra

jow

e C

entr

a K

ompe

tenc

ji (

bada

nia,

sz

kole

nia,

edu

kacj

a, p

rom

ocja

)1

50

Dig

ital

izac

ja z

asob

ów k

ultu

ry n

ie b�d�c

ych

mat

eria

"am

i adi

alny

mi i

aud

iow

izua

lnym

i

Dig

ital

izac

ja z

asob

ów a

udia

lnyc

h i

audi

owiz

ualn

ych

520

Bud

owa

cyfr

owyc

h re

pozy

tori

ów i

bezp

iecz

nych

ban

ków

zas

obów

cyf

row

ych

180

VII. Podsumowanie

Digitalizacja i d"ugookresowe przechowywanie zasobów cyfrowych jest jednym

z czynników rozwoju wspó"czesnego spo"ecze�stwa informacyjnego.

Tworzenie kopii cyfrowych polskiego dziedzictwa narodowego jest jednym

z najwaniejszych warunków zachowania go dla przysz"ych pokole�. Jednocze�nie umoliwi

zaprezentowanie kultury polskiej w �wiatowych zasobach internetowych. Ju dzi� m"ode

pokolenie uznaje teksty, zjawiska, obiekty i poj�cia nieosi�galne przy pomocy Internetu

za nieistniej�ce, a tendencja ta wobec rozwoju technologii komunikacyjnych z ca"� pewno�ci�

b�dzie si� pog"�bia�.

Dlatego te jednym z najwaniejszych powodów digitalizacji analogowych zasobów

archiwów, bibliotek i muzeów jest u"atwienie dost�pu do nich uytkownikom z kraju oraz zza

granicy przy uyciu nowoczesnych technologii, co stanowi istotny czynnik demokratyzacji

spo"ecze�stwa. Dzi�ki technologiom cyfrowym moliwa jest na niespotykan� dot�d skal�

realizacja idei powszechnego dost�pu do dóbr kultury.

Uytkownikami polskich zasobów cyfrowych, zarówno powsta"ych w wyniku

digitalizacji, jak i udost�pnionych publicznie dokumentów elektronicznych s� przedstawiciele

wszystkich grup spo"ecznych: naukowcy, uczniowie i studenci wszystkich typów szkó",

wydawcy i przedstawiciele mediów, pracownicy administracji publicznej oraz wszyscy

obywatele, którzy korzystaj� z zasobów cyfrowych w celach informacyjnych,

samokszta"ceniowych oraz rozrywkowych. Tworzenie i udost�pnianie zasobów cyfrowych

umoliwia równie rozpowszechnianie dóbr kultury w�ród grup spo"ecznych, które maj�

utrudniony dost�p do zbiorów w postaci tradycyjnej: mieszka�com wsi i ma"ych miast,

osobom niepe"nosprawnym oraz osobom w podesz"ym wieku.

W przypadku rozproszonych z powodów historycznych polskich zasobów kultury

szczególnie istotna jest moliwo�� wirtualnego scalania kolekcji bibliotecznych, zespo"ów

archiwalnych oraz obiektów muzealnych.

Nie bez znaczenia jest te wielokrotnie podkre�lany w dokumentach Unii Europejskiej

wp"yw powstawania zasobów cyfrowych dziedzictwa narodowego na gospodark� pa�stw

cz"onkowskich UE. Digitalizacja oraz budowa archiwów, bibliotek, muzeów oraz

repozytoriów cyfrowych stanowi si"� nap�dow� europejskiej sieci wymiany kulturalnej,

powinna sprzyja� powstawaniu nowych miejsc pracy, a dokumenty cyfrowe s� materia"em

wyj�ciowym do wykorzystania w produktach i us"ugach o warto�ci dodanej w sektorach

takich jak turystyka, edukacja i rynek mediów. Ponadto wysi"ki w zakresie digitalizacji

s� impulsem dla rozwoju rynku nowatorskich technologii.