Bogusław Dunaj

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowiee-mail: bogdun@gmail.com

Problemy opisu składniowego: części zdaniaProblems of syntax description: parts of the sentence

1. Wprowadzenie

Jak wiadomo, składnia jest działem gramatyki, który zajmuje się sposobem tworze-nia wyrażeń złożonych z wyrażeń prostych. Jedną z podstawowych złożonych jed-nostek składniowych jest zdanie. Struktura ta jest zbudowana z różnych składników (najprostsza składa się z jednego składnika). W składni tradycyjnej poszczególne składniki struktury zdaniowej są przyporządkowane do klas określanych mianem części zdania. Nowsze opisy składniowe, w których nadrzędne stają się kryteria formalne, rezygnują z wyróżniania części zdania, co zresztą pozwala uniknąć roz-maitych kłopotów klasyfikacyjnych. Jeśli jednak w opisie uwzględni się nie tylko czynniki formalne, ale również funkcjonalne, to części zdania można i należy wy-odrębnić.

2. Założenia opisu

Wyodrębnienie i zakres poszczególnych części zdania związane są ściśle z założe-niami wstępnymi. Do najważniejszych należą:

1. Centralnym ośrodkiem zdania, decydującym o jego strukturze, jest czasow-nik.

Bogusław Dunaj66

2. Człony przyczasownikowe można podzielić na konotowane i niekonotowa-ne.

3. W definiowaniu zależnych od czasownika członów wykorzystuje się przede wszystkim kryteria formalne, dodatkowo zaś – semantyczne.

4. Sformalizowanie opisu umożliwiają dwa mechanizmy składniowe: konota-cja1 i akomodacja syntaktyczna2.

Konsekwencją takich założeń są następujące stwierdzenia. Ze względu na pew-ne właściwości formalne (w mniejszym stopniu również semantyczne) człony przy-czasownikowe można podzielić na następujące klasy: podmiot (S), dopełnienie (O), orzecznik (C), okolicznik (A)3. Dodatkowo można wyróżnić, wprowadzane w nie-których opisach, określenie predykatywne (OP). W tradycyjnych ujęciach składni wyróżnia się również jako części zdania orzeczenie i przydawkę. W niniejszym opi-sie kategoria orzeczenia jest zbędna. Wynika to z faktu, że części zdania są to czło-ny zależne od czasownika, będącego członem konstytutywnym zdania. W składni tradycyjnej wyróżnia się też orzeczenie imienne – strukturę składającą się z czasow-nika łącznikowego oraz orzecznika. W zastosowanym w niniejszym tekście opisie rozbija się tę złożoną strukturę na czasownik i orzecznik. Za część zdania nie uznaje się też przydawki. Określana tym mianem kategoria jest bowiem częścią grup (no-minalnej i przyimkowej), a nie częścią zdania.

Do zdefiniowania poszczególnych części zdania wykorzystano dwa wspomnia-ne wyżej mechanizmy składniowe, mianowicie konotację oraz akomodację syntak-tyczną. W ten sposób można określić przede wszystkim struktury typowe. Na obrze-żach zbioru sytuują się formy nieprototypowe.

1 Por. np. Z. Saloni, M. Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. 4, Warszawa 1998, s. 232-266. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993, s. 282-283. R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996, s. 51-55.

2 Zob. np. S. Karolak, Zagadnienia składni ogólnej, Warszawa 1972. s. 67-74. Z. Saloni, M. Świ-dziński, Składnia współczesnego języka polskiego, op. cit., s. 108-123. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, op. cit., s. 23-25. R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, op. cit., s. 64-77.

3 Stosowane w niniejszym opracowaniu oznaczenie części zdania występuje w anglojęzycznych opisach składni.

Problemy opisu składniowego: części zdania 67

3. Części zdania

3.1. PodmiotUwzględniając wskazane wyżej mechanizmy składniowe, możemy zdefiniować podmiot następująco: Jest to człon zdaniowy konotowany przez czasownik i po-zostający z nim w relacji akomodacji dwustronnej4.

W zdaniu pojedynczym podmiot jest realizowany w postaci grupy nominalnej. Grupa taka może być zredukowana do samego członu konstytutywnego, może też być rozbudowana. Gdy członem konstytutywnym jest zaimek (a także nazwa wła-sna) nie mogą wystąpić modyfikatory, por. przykłady:

Ja nie twierdzę, że zawsze mam rację.

Tyś chyba oszalał!

Myśmy już zakończyli przygotowania do sezonu.

Czy wy zapomnieliście o obietnicy?

On zawsze zachowuje się nieodpowiedzialnie.

Ona bardzo lubi plotkować.

Kto doprowadził media publiczne do ich pełnego upartyjnienia?

Co spowodowało pożar?

Coś mi wpadło do oka.

Od pewnego czasu ktoś nas obserwuje.

W wolnej Polsce nikt za nic nie odpowiedział.

W języku polskim zaimki wskazujące na pierwszą i drugą osobę (po części i trzecią) są w zdaniach najczęściej opuszczane, np.:

4 Taka sformalizowana definicja pozwala uniknąć trudności związanych z definicją semantyczną, np. „Podmiot … nazywa tego „kogoś” lub to „coś”, czyli przedmiot, który wykonuje jakąś czynność lub znajduje się w jakimś stanie w teraźniejszości, przeszłości lub przyszłości.” Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, wyd. 2, Warszawa 1957, s. 30. Zamiana strony czynnej na bierną powoduje, że człon definiowany jako podmiot staje się dopełnieniem, mimo że nadal w sensie semantycznym jest wykonawcą czynności. por. Piotr zbudował dom. Dom został zbudowany przez Piotra. Formalna defi-nicja umożliwia uniknięcie takiej pułapki interpretacyjnej.

Bogusław Dunaj68

Wieczorem napisałem list do przyjaciela.

Zupełnie zapomnieliśmy o tym spotkaniu.

Przygotowała mężowi drugie śniadanie.

W takich zdaniach na podmiot wskazuje końcówka osobowa czasownika. Grupy nominalne, w których członem konstytutywnym jest rzeczownik, mogą

być realizowane bez dodatkowych określeń, np.:

Autor przewertował tysiące stron akt, notatek i pamiętników.

Od pewnego czasu dawała mu się we znaki przepuklina.

Prezydent wyjechał na plenarną sesję ONZ.

Wolontariusze znów zbierają datki na hospicjum.

Żandarmi długo sprawdzali każdy przedmiot.

W funkcji podmiotu występują często grupy rozbudowane, w których obok członu konstytutywnego występują pre- i postmodyfikatory, np.:

Nadgorliwy wachmistrz żandarmerii kazał mu iść za sobą.

Jej najlepsza przyjaciółka wyjechała na stałe za granicę.

Okrojone terytorialnie biskupstwo poznańskie nie zostało podporządkowane utworzo-

nej metropolii gnieźnieńskiej.

Przyjazd gości na wesele opóźniał się.

Sejmowe wystąpienie ministra spraw zagranicznych zostało zaatakowane przez opozy-

cję. Wśród zabezpieczonych przedmiotów znalazły się także przepustki do kancelarii pre-

miera, Sejmu i Biura Bezpieczeństwa Narodowego.

Obawa przed wzmocnieniem reżimu ajatollahów łączy państwa tak diametralnie różne

jak Turcja, Izrael czy Arabia Saudyjska.

W styczniu nowa minister edukacji narodowej zapowiedziała dokonanie analizy pod-

stawy programowej.

Wysoki mur z czerwonej cegły otaczał luksusową rezydencję.

Pośrodku rozległej leśnej polany otoczonej wiekowymi dębami stał niewielki domek

o pobielanych wapnem ścianach, ze szprosowymi okienkami na parterze i balkonem na pię-

trze, kryty ładną, choć wiekową, czerwoną dachówką, miejscami porośniętą mchem.

Problemy opisu składniowego: części zdania 69

Osobnego komentarza wymaga podmiot wyrażony za pomocą grupy nominal-nej, składającej się z liczebników głównych od 5 do 101 (a także innych kończących się liczbami 1 i 5-10) i nieokreślonych takich jak kilka, kilkaset, niewiele, wiele oraz rzeczownika. Liczebniki i rzeczowniki oddziałują nawzajem na siebie pod wzglę-dem fleksyjnym, mianowicie rzeczownik narzuca liczebnikowi rodzaj, zaś liczebnik przystosowuje rzeczownik pod względem przypadka. Mamy tu do czynienia z ako-modacją dwustronną, por.:

Siedmiu studentów grało w piłkę na boisku.

Siedem studentek szykowało się na dyskotekę.

W jednej sali spało kilkaset osób.

Kilkuset żołnierzy wyruszyło o świcie na poligon.

Niewielu lekarzy pracuje tylko na jednym etacie.

Niewiele ekspedientek jest dziś nieuprzejmych.

Wielu świetnych lekkoatletów nie startuje w tym sezonie w hali.

Wiele miast zorganizowało obchody rocznicowe.

W odróżnieniu od innych grup nominalnych, w których w relację z czasow-nikiem wchodzi rzeczownik, w przytoczonych przykładach nie występuje zgod-ność fleksyjna rzeczownika i czasownika. Połączenia *studentów grało, *studentek szykowało się są jawnie nieakceptowalne. W bezpośrednią relację z czasownikiem wchodzi liczebnik. Osobliwość tej struktury polega na tym, że czasownik przybiera formę liczby pojedynczej (w czasie przeszłym występuje w rodzaju nijakim).

Z podobną sytuacją mamy do czynienia w połączeniach liczebników zbioro-wych dwoje, czworo, kilkoro, a także leksemów takich jak dużo, mało, trochę z rze-czownikami. Od poprzednich przykładów różnią się one tym, że w takich połącze-niach nie występuje akomodacja dwustronna. Określenia ilościowe narzucają formę przypadkową rzeczownikowi, por.:

Pięcioro nauczycieli rozmawia w pokoju nauczycielskim.

Kilkoro dzieci wybiegło na podwórze.

Po świętach na zajęcia przyszło mało studentów.

Po zwolnieniach grupowych w zakładzie zostało jeszcze trochę doświadczonych ro-

botników.

Bogusław Dunaj70

Podobnie jak w przykładach poprzednio zanalizowanych w przytoczonych zda-niach czasownik przybiera formę liczby pojedynczej (i ewentualnie rodzaju nijakie-go).

Niekiedy podmiot może być wyrażony szeregiem grup nominalnych (dwu lub więcej), por.:

Zawodnicy i trenerzy spotkali się na przedmeczowej odprawie.

Posłowie i senatorowie odbywają dziś wspólne posiedzenie.

Odbiorcy, telewidzowie, radiosłuchacze, czytelnicy gazet zrobili już bardzo ważną

rzecz.

Politykę zagraniczną prowadzą albo nieudolni dyletanci, albo ludzie złej woli.

Podczas wystąpienia ministra W. nie spali ani prezydent, ani ministrowie, ani posłowie.

Cechy charakteru i umiejętności przyszłej marszałkowej szybko zrekompensowały ro-

dzinie Zaleskich i ich najbliższym sąsiadom dyskusyjne pochodzenie nowej kobiety w ro-

dzinie.

TVP wyprodukowała i wyemitowała wiele programów i filmów, w których złe

i niebezpieczne są polskość, patriotyzm, przywiązanie do tradycji, katolicyzm, tradycyjne

wychowanie.

Cała tradycja Izraela, odciśnięte w niej ludzkie wspomnienia, pragnienia i aspiracje

tworzą jedną wielką syntezę.

Najgłośniejszy romans i małżeństwo polskiej polityki dobiegły końca.

W kilku samochodach jechali Marta, jej rodzice, siostra, dwie pokojówki, dwie kuchar-

ki, lokaj oraz żandarm z ochrony marszałka.

Każdy konfident, kapuś czy donosiciel popełnia przestępstwo.

Wystąpienie w strukturze zdaniowej podmiotu szeregowego pociąga za sobą konieczność uzgodnienia formy osobowej czasownika pod względem liczby i ewen-tualnie rodzaju (jeśli dana forma osobowa wyraża też tę kategorię, np. w czasie prze-szłym).

Jeśli chodzi o liczbę, to żadnych problemów nie ma wtedy, gdy człony konsty-tutywne podmiotu szeregowego występują w liczbie mnogiej (por. pierwsze cztery zdania). Natomiast gdy człony konstytutywne podmiotu szeregowego występują w liczbie pojedynczej (albo niektóre w liczbie pojedynczej, inne zaś – w mnogiej), wtedy czasownik przybiera formę liczby pojedynczej lub mnogiej. Zależy to od roz-

Problemy opisu składniowego: części zdania 71

maitych czynników, m. in. od tego, czy rzeczowniki są osobowe, nieżywotne, abs-trakcyjne, nadto od tego, jakimi spójnikami są powiązane składniki (i, oraz, albo, lub, bądź, ani – ani, zarówno … jak i in.), wreszcie od usytuowania podmiotu względem czasownika (przed lub po czasowniku).

Gdy czasownik wyraża kategorię rodzaju, to jeśli ma on formę liczby mnogiej, może wystąpić rodzaj męskoosobowy lub niemęskoosobowy, np.:

Piloci i pasażerowie przygotowywali się do lądowania.

Ojciec i matka wrócili z pracy.

Anna i Renata poszły na zakupy.

Dziewczynka i kot bawili się na dywanie.

Owca i koza skubały trawę na łące.

Ja i cała nasza grupa wybraliśmy się na wycieczkę.

Dostosowanie formy czasownika do podmiotu szeregowego w języku polskim budzi sporo wątpliwości szczególnie wtedy, gdy składniki podmiotu szeregowe-go występują w liczbie pojedynczej. Zagadnieniu temu poświęca się dużo uwagi w opracowaniach poprawnościowych5. Najnowsza, gruntowna analiza tego zagad-nienia P. Zbróga zawiera m. in. reguły dostosowywania form osobowych do podmio-tu szeregowego, a także wskazówki dotyczące wyboru liczby i ewentualnie formy rodzajowej czasownika w liczbie mnogiej6.

Wariantem podmiotu szeregowego jest tzw. podmiot towarzyszący. W takiej strukturze drugi komponent podmiotu przybiera formę grupy przyimkowej, skła-dającej się z przyimka oraz grupy nominalnej. Jest ona włączona w strukturę grupy nominalnej, por:

Koleżanka z kolegą przygotowują się do egzaminu.

Matka z dzieckiem wsiadła do tramwaju.

Od rana padał deszcz ze śniegiem.

Ojciec z synem sprzątają / sprząta garaż.

5 Por. H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2006, s. 139-143.

6 P. Zbróg, Składnia podmiotu szeregowego we współczesnym języku polskim, Kraków 2012, s. 149-161, 190-191.

Bogusław Dunaj72

Połączenia takie można traktować jako ekwiwalenty szeregu grup nominalnych połączonych spójnikiem (koleżanka i kolega itd.). Pozostający w związku z podmio-tem towarzyszącym czasownik przybiera formę liczby mnogiej (częściej) lub poje-dynczej.

W przedstawionym wyżej ujęciu nie wyróżniono podmiotu dopełniaczowego, wprowadzanego w tradycyjnych opisach np. w takich przykładach jak:

Wskutek suszy ubywa wody w studniach.

Brakuje ludzi do pracy.

Przybywa dnia.

Pod koniec miesiąca zabrakło im pieniędzy.

Występujące w powyższych przykładach formy wody, ludzi, dnia, pieniędzy, traktowane w tradycyjnych opisach jako podmioty, są akomodowane jednostronnie przez czasownik, więc zgodnie z przyjętym założeniem włącza się je do dopełnień (zob. niżej).

3.2. Dopełnienie Dopełnienie jest to człon konotowany przez czasownik, pozostający z nim w re-lacji akomodacji jednostronnej.

Dopełnienie może być wyrażone grupą nominalną lub grupą przyimkową. Dopełnienie dzieli się na dwa typy: a) dopełnienie bliższe, b) dopełnienie dalsze. Dopełnienie bliższe występuje przy czasownikach przechodnich, tj. takich, któ-

re dopuszczają przekształcenie zdań w stronie czynnej na zdania w stronie biernej. Po transformacji zdania w stronie czynnej na stronę bierną dopełnienie bliższe staje się podmiotem. Pełniąca funkcję dopełnienia bliższego grupa nominalna występuje przy czasownikach wymagających biernika (nie wszystkich), niekiedy też – dopeł-niacza i narzędnika, por.:

Tajna policja aresztowała konspiratora.

Konspirator został aresztowany przez tajną policję.

Oddział ukraińskich nacjonalistów mordował bestialsko mieszkańców polskiej wsi.

Mieszkańcy polskiej wsi byli mordowani bestialsko przez oddział ukraińskich

nacjonalistów.

Problemy opisu składniowego: części zdania 73

Ojciec napisał własnoręcznie testament.

Testament został napisany własnoręcznie przez ojca.

Chuligan uderzył starszego pana kijem bejsbolowym.

Starszy pan został uderzony przez chuligana kijem bejsbolowym.

Rodzice wychowali syna na porządnego człowieka.

Syn został wychowany przez rodziców na porządnego człowieka.

Po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy zburzyli stolicę Polski.

Po upadku Powstania Warszawskiego stolica Polski została zburzona przez Niemców.

Polskie oddziały broniły placówki na Westerplatte siedem dni.

Placówka na Westerplatte była broniona przez polskie oddziały siedem dni.

Były oficer wojska polskiego dowodził oddziałem AK.

Oddział AK był dowodzony przez byłego oficera wojska polskiego.

Doświadczony pilot kieruje balonem.

Balon jest kierowany przez doświadczonego pilota.

Dopełnienie bliższe wyrażone w zdaniach twierdzących biernikiem w zdaniach przeczących przybiera formę dopełniacza, np.:

Policja odkryła kryjówkę terrorystów.

Policja nie odkryła kryjówki terrorystów.

Kryjówka terrorystów nie została odkryta przez policję.

Dopełnienie dalsze obejmuje pozostałe pozycje przy czasowniku, może więc być wyrażone grupą nominalną w dopełniaczu, celowniku, bierniku i narzędniku oraz grupą przyimkową. A oto przykłady dopełnień wyrażonych grupą nominalną:

Zwierzęta boją się piorunów.

Prokurator zażądał kary śmierci.

Wszystkie te skandale szkodzą wizerunkowi naszej partii.

Poznany na dyskotece chłopak spodobał jej się od razu.

Po intensywnym treningu bolały go mięśnie.

Uczelnia straciła wybitnego profesora.

Nowy rząd zainteresował się problemem pożyczek frankowych.

Po przewiezieniu do szpitala ofiarami wypadku zajęli się natychmiast lekarze.

Bogusław Dunaj74

Dość często dopełnienie dalsze jest wyrażane za pomocą grupy przyimkowej, np.:

Żona cierpi od lat na bezsenność.

Studenci często narzekają na brak gotówki.

Tęsknił za spokojnym, domowym życiem.

Nieraz zastanawiała się nad sensem życia.

Po pierwszym semestrze zrezygnował ze studiów.

Niektóre czasowniki mogą konotować dwa dopełnienia, np.:

Lekarz przepisał pacjentowi silny środek nasenny.

Zawdzięczał wszystko swoim rodzicom.

Stale obwiniał rodzinę o swoje niepowodzenia.

Dyrektor poinformował pracowników o zwolnieniach grupowych.

3.3. OrzecznikW tradycyjnych opisach składniowych nie wyróżniano orzecznika jako osobnej czę-ści zdania. W ujęciach tych orzecznik wprawdzie występuje, ale nie jest on samo-dzielną jednostką, tylko częścią tzw. orzeczenia imiennego. W niniejszym opisie traktuje się orzecznik jako odrębny człon, występujący przy niektórych czasowni-kach. Biorąc pod uwagę względy formalne, możemy orzecznik zdefiniować nastę-pująco: jest to człon konotowany przez czasownik oraz akomodowany zarówno przez czasownik, jak też przez określany podmiot lub dopełnienie. Wyrażany jest on za pomocą grupy nominalnej lub przymiotnikowej (wyjątkowo również – przyimkowej). Pełniąca funkcję orzecznika grupa przymiotnikowa jest konsekwent-nie akomodowana pod względem liczby i rodzaju7. Ukazują to wyraziście następu-jące przykłady:

Ten student jest bardzo pracowity.

Ta studentka jest bardzo pracowita.

7 Zob. B. Dunaj, Konstrukcje z czasownikami konotującymi orzecznik w polszczyźnie, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Językoznawcze VIII” 1994, nr 168, s. 41.

Problemy opisu składniowego: części zdania 75

Ci studenci są bardzo pracowici.

Te studentki są bardzo pracowite.

Uważam Andrzeja za zdolnego.

Uważam Annę za zdolną.

Uważam tych uczniów za zdolnych.

Uważam te dzieci za zdolne.

Akomodacja grupy nominalnej pod względem liczby (po części i rodzaju) jest fakultatywna, obwarowana rozmaitymi ograniczeniami natury semantycznej. Za-chodzi ona przede wszystkim, gdy podmiot i określający go orzecznik są wyrażone rzeczownikami żywotnymi, por.:

Mój kolega jest nauczycielem. Moja koleżanka jest nauczycielką.

Moi koledzy są nauczycielami. Moje koleżanki są nauczycielkami.

Jego marzenie jest iluzją.

Jego marzenia są iluzją, a także: Jego marzenia są iluzjami.

Zależności akomodacyjne bywają niekiedy blokowane w połączeniach określa-jących rzeczowniki żywotne, szczególnie wtedy, gdy orzecznikiem jest rzeczownik określający zbiór, np.:

Polacy są narodem bardzo przedsiębiorczym.

Polacy uważają siebie za naród bardzo przedsiębiorczy.

Akomodacja może nie wystąpić również wtedy, gdy o żywotnym podmiocie orzeka się za pomocą rzeczownika nieżywotnego, por.:

Dzieci były zawsze jej największą nadzieją.

Przez kilka wieków Celtowie stanowili stałe zagrożenie dla ówczesnych cywilizacji

południowoeuropejskich.

Najbardziej typowym i najczęściej występującym w tekstach czasownikiem konotującym orzecznik jest być. Podobne właściwości mają też czasowniki stać się, stawać się, zostać, zostawać, bywać oraz czasownik niefleksyjny to. Inne czasowniki

Bogusław Dunaj76

konotujące człon orzekający o osobie lub rzeczy w zdaniu są semantycznie złożone, gdyż oprócz znaczenia ‘być’, ‘stać się’ lub ‘zostać’ zawierają w swojej strukturze se-mantycznej dodatkowe sensy, np. ‘uchodzić za kogoś’ oznacza ‘być + w mniemaniu innych’, ‘wyrastać/wyróść na kogoś’ = ‘dorastając, stać się kimś’, por.:

Uchodzi pani za elegancką kobietę.

Paweł wyrósł na przystojnego mężczyznę.

Orzecznik występuje w języku polskim w dwu podstawowych modelach zda-niowych, mianowicie w strukturach typu SVC i SVOC8. W zdaniach o podstawowej strukturze SVC orzecznik odnosi się zawsze do podmiotu, np.:

Jej młodszy brat został studentem medycyny.

On jest bardzo cierpliwy.

Geometria to część matematyki.

W zdaniach o strukturze SVOC orzecznik może odnosić się do podmiotu, np.:

Pasażerka w przedziale wydała mu się nienormalna.

lub do dopełnienia, por.:

Wiersz o takiej budowie nazywamy sonetem.

Większość kobiet uważa posiadanie dziecka za konieczny warunek szczęścia.

Wyjątkowo orzecznik jest wyrażony grupą przyimkową, por.:

Ten budynek jest z czerwonej cegły.

Wiatr jest z południa.

8 Zob. B. Dunaj, Schematy zdaniowe w języku polskim, [w:] Mundus verbi in honorem Sophiae Cygal-Krupa, red. M. Pachowicz, K. Choińska, Tarnów 2012, s. 93-104.

Problemy opisu składniowego: części zdania 77

3.4. OkolicznikOkolicznik jest to człon zdaniowy zazwyczaj niekonotowany przez czasownik. Pomiędzy czasownikiem i okolicznikiem nie występuje akomodacja. Tylko nie-które okoliczniki (miejsca i sposobu) mogą być konotowane przez niektóre czasowni-ki. Zalicza się je do kategorii okoliczników, biorąc pod uwagę czynniki semantyczne.

Okoliczniki mogą być wyrażone grupą przysłówkową, grupą przyimkową i (rzadziej) grupą nominalną. Okoliczniki stanowią zbiór zróżnicowany ze względu na pełnione role semantyczne. Do najważniejszych ról semantycznych należą: miej-sce (przestrzeń), czas, uwarunkowania (przyczyna, cel, skutek, przyzwolenie, wa-runek), sposób, wzgląd, stopień, wreszcie modalność. Niekiedy wyróżnia się kilka dodatkowych okoliczników.

3.4.1. Okolicznik miejsca

Wyrażenia dotyczące przestrzeni fizycznej mogą wskazywać na usytuowanie obiek-tu (pozycję w przestrzeni), kierunek, cel kierunku, źródło kierunku, wreszcie odle-głość. Odpowiadają one na pytania: Gdzie?, W jakim kierunku?, Którędy?, Dokąd?, Skąd?, Jak daleko?, por.:

Na ławce siedziała para zakochanych.

Nad mokradłem unosiła się gęsta mgła.

Przez ogród i park przepływa szeroka na kilka metrów rzeczka Młynówka.

Do dworu z portykiem wspartym na czterech ogromnych kolumnach dziadkowie

Zbyszka wprowadzają się rok przed wybuchem pierwszej wojny światowej.

Na oblodzony peron wysiada grupa młodych inżynierów, architektów, lekarzy.

Armie bolszewickie posuwały się na zachód.

Podróżny szedł na dworzec.

Do sali audiencyjnej wbiegł posłaniec.

Z każdym krokiem byliśmy coraz dalej od obozu.

3.4.2. Okolicznik czasu

Struktury dotyczące czasu mogą wskazywać na pozycję obiektu na skali czasowej, rozpiętość czasu, licząc do pewnego punktu albo od pewnego punktu (lub bez od-niesienia do określonego punktu na skali czasowej), wreszcie na częstotliwość jakiejś czynności. Odpowiadają one na pytania: Kiedy?, Do kiedy?, Od kiedy?, Jak długo?,

Bogusław Dunaj78

Jak często?, por.:

Stacje benzynowe są otwarte w niedzielę i święta.

Pierwszego maja organizowano dawniej pochody.

Wieczorem wyprowadzała psa na spacer.

Sprawozdanie trzeba opracować do końca miesiąca.

Prawie pół wieku później staję w chmurze pyłu przed katowicką katedrą.

Od tygodnia w górach padają ulewne deszcze.

Nie zmrużyła oka przez całą noc.

Pojechał na tydzień do Stanów Zjednoczonych, wróci w poniedziałek.

W tym miesiącu byłem dwa razy w kinie.

Aktor za życia pojawiał się w kościele rzadko.

3.4.3. Okolicznik przyczyny

Wskazuje na czynnik powodujący jakieś zjawisko, zdarzenie jako swój skutek.Odpowiada na pytania: Dlaczego?, Z jakiej przyczyny?, por.:

Po kilku miesiącach umarł na raka trzustki.

Z wrażenia zapomniał przywitać się z gośćmi.

7 stycznia 1951 roku Adam Suwart został aresztowany pod zarzutem współpracy z gra-

natową policją.

Z powodu gwałtownej zamieci ratownicy przerwali poszukiwania zaginionego turysty

w rejonie Czerwonych Wierchów.

3.4.4. Okolicznik celu

Wyraża przyszły stan, który zostanie osiągnięty dzięki danej czynności. Odpowiada na pytania: Po co?, W jakim celu?, por.:

Niektórzy mężczyźni chętnie chodzą na zakupy.

Studenci trzeciego roku Politechniki przyjechali do Tarnowa na praktykę.

Oficerowie wypalili na wiwat z pistoletów.

Dzieci przyjeżdżają do Kniaża na wakacje do dziadków.

Poszedł do kuchni w poszukiwaniu czegoś do zjedzenia.

Zrobiła to przyjęcie wyłącznie na pokaz.

Problemy opisu składniowego: części zdania 79

Pojechali do Warszawy na zawody.

3.4.5. Okolicznik skutku

Przedstawia stan lub zjawisko, które pojawiają się pod wpływem jakiegoś innego zjawiska, działania lub stanu, por.:

Sąsiad z naprzeciwka zapił się na śmierć.

Po zwolnieniu z pracy bezskutecznie poszukiwał nowego zatrudnienia.

Nadaremnie czekali na rozkaz ewakuacji.

3.4.6. Okolicznik warunku

Wskazuje na czynnik konieczny do zrealizowania danej czynności lub stanu, por.:

W razie odmowy złożę odwołanie.

Nie możemy niczego sprzedać bez wiedzy dyrektora.

Do egzaminu można przystąpić pod warunkiem uzyskania zaliczenia z ćwiczeń.

3.4.7. Okolicznik przyzwolenia

Wyraża okoliczności, wbrew którym pewna czynność zostanie wykonana, por.:

Mimo uzależnienia od cesarza Henryka III Kazimierz nie porzucił prób odzyskania

ziem także na zachodzie.

Mimo kolejnego sygnału o inwigilacji SB ten ostatni wcale nie był ostrożniejszy.

Pomimo kryzysu wszędzie hucznie balowano.

Wbrew woli ojca poszła do klasztoru.

Przy silnej woli sukces można osiągnąć na przekór wszystkim trudnościom.

3.4.8. Okolicznik sposobu

Określa sposób, w jaki dana czynność była, jest lub będzie wykonywana (wykonana). Do tej grupy można też zaliczyć wyrażenia pełniące nieco inne role semantyczne, mianowicie środek lub narzędzie, za pomocą których dana czynność jest realizowa-na, por.:

Razem osiągnęliśmy historyczny sukces.

Bogusław Dunaj80

Nowy prezydent będzie traktował priorytetowo sprawy gospodarcze.

Godnie i z rozmachem uczcijmy 1050. rocznicę chrztu Polski.

W owych czasach na ziemiach polskich rozwijało się żywiołowo i bujnie osadnictwo

niemieckie.

Zawsze trudno jest grać z rywalem, który gra bardzo ambitnie i walecznie.

Młodzi ludzie z ciekawością przyglądali się zawodowym żołnierzom prezentującym

broń i sprzęt.

Wczoraj na kopcu Wandy firma kosiła trawę spalinową kosiarką, dostosowaną do prac

na stokach.

Ukroił grubą kromkę chleba ostrym nożem.

Pływa kajakiem po Czeremoszu.

Przeprawił się łódką na drugi brzeg jeziora.

Próbował wbić gwóźdź za pomocą małego młotka.

3.4.9. Okolicznik względu

Określa i uściśla granice, w których obrębie czynność lub stan są ważne, istotne, właściwe, por.:

Ze względu na zły stan zdrowia zrezygnował z urzędu.

Umówili się co do sposobu zapłaty za wykonaną pracę.

Na nowym stanowisku sprawdził się organizacyjnie.

Pod względem liczby mieszkańców miasto zajmuje drugie miejsce w kraju.

Z uwagi na złe warunki pogodowe przerwano poszukiwania zaginionych turystów.

Jednak aktorsko Maklakiewicz jest postacią zupełnie odrębną.

3.4.10. Okolicznik modalności

Zawarta w zdaniu wartość sądu może być przez mówiącego oceniana. Ten subiek-tywny stosunek autora wypowiedzi (powątpiewanie, przypuszczenie, niepewność, możliwość) zwie się modalnością. Wyrażana ona bywa m. in. za pomocą okoliczni-ków modalnych. Okoliczniki te mogą podkreślać lub szeregować prawdziwość sądu zawartego w zdaniu, niekiedy też dają przybliżoną ocenę wartości sądu, por.:

Na pewno zdążysz na pociąg.

On w ogóle się nie uczy.

Problemy opisu składniowego: części zdania 81

Czy rzeczywiście doszło do takiej rozmowy?

Od jutra prawdopodobnie zdrożeje benzyna.

Naprawdę nie chciałem cię urazić.

Zapewne spodziewałeś się takiej odpowiedzi.

3.4.11. Okolicznik stopnia (miary)

Określa stan natężenia jakiejś czynności lub stanu, por.:

Bardzo lubił grać na pianinie.

Ogromnie się cieszę z naszego spotkania.

Po wczorajszych imieninach bolała go trochę głowa.

Ludzie całowali się bez pamięci.

W jego wieku kochałem się na zabój w pewnej pannie.

3.4.12. Okolicznik akcesoryjny (okoliczności towarzyszących)

Wyraża pewne dodatkowe, drugorzędne okoliczności, które towarzyszą danej czyn-ności lub stanowi, por.:

Himalaiści wspinali się na K2 w strugach ulewnego deszczu.

Już po ciemku szukaliśmy zejścia do pieczary.

Poeta umarł w zapomnieniu i nędzy.

W rozmowie wspomniała mimochodem o przyjeździe brata.

Przedzieraliśmy się wśród gwaru i harmideru do wyjścia.

Demonstranci z jawną nienawiścią podchodzili do funkcjonariuszy UB.

Oprócz przedstawionych wyżej okoliczników można wyróżnić jeszcze kilka

dodatkowych. O włączeniu poniższych form do okoliczników decyduje fakt, że nie są one konotowane i akomodowane przez czasownik.

3.4.13. Okolicznik towarzyszenia

Odpowiada na pytania: Z kim?, Z czym?, por.:

Ojciec zjadł obiad z całą rodziną.

Adam wybrał się na wycieczkę w góry z kilkoma kolegami.

Bogusław Dunaj82

Warto zauważyć, że zmiana pozycji grup: z całą rodziną i z kilkoma kolegami może powodować zmianę funkcji. Połączenia: ojciec z całą rodziną i Adam z kilko-ma kolegami tworzą podmiot.

3.4.14. Okolicznik zastępstwa

Odpowiada na pytania: Zamiast czego, kogo?, W zamian za co?, por.:

Zamiast ośmiu dotychczasowych dzielnic ma powstać jedna centralna.

Miał na sobie aksamitną kokardkę zamiast krawata.

Na nocną schadzkę, zamiast matki zmorzonej nasennym wywarem przychodzi córka.

W zamian za ich uwolnienie żądają wypuszczenia z więzienia trzydziestu terrorystów.

Staruszka wynajęła studentce pokój w zamian za sprzątanie mieszkania.

3.4.15. Okolicznik odpowiedniości

Odpowiada na pytanie: Zgodnie z czym?, por.:

Podwładny wykonał zadanie zgodnie z poleceniem swojego szefa.

Zgodnie z tradycją na wigilijnym stole winno stanąć dwanaście potraw.

3.4.16. Okolicznik włączenia i wyłączenia

Odpowiada na pytania: Oprócz czego?, Obok czego, kogo?, por.:

Wycieczka z Japonii zwiedziła cały pałac oprócz sali balowej.

Oprócz przedpokoju mieszkanie było umeblowane.

Oprócz plecaka turysta zabrał jeszcze torbę podróżną.

Obok niemałej inteligencji cechowała ją ogromna pracowitość.

W tym dzielnym hufcu obok brytyjskich towarzyszy walczyli także polscy myśliwcy.

3.5. Określenie predykatywneOmówione wyżej części zdania stanowią cztery podstawowe kategorie, na które należy podzielić człony przyczasownikowe. Oprócz nich można wyróżnić jeszcze jedną, nieco marginalną, którą za S. Jodłowskim9 nazwiemy określeniem predyka-

9 S. Jodłowski, Podstawy polskiej składni, Warszawa 1976, s. 107-108.

Problemy opisu składniowego: części zdania 83

tywnym (OP). Można je zdefiniować następująco: jest to człon niekonotowany przez czasownik, natomiast akomodowany zarówno przez czasownik, jak też przez okre-ślany podmiot lub dopełnienie. Wyrażany on jest za pomocą grupy przymiotnikowej, rzadziej – grupy przyimkowej. Występująca w funkcji określenia predykatywnego grupa przymiotnikowa jest akomodowana przez rzeczownik pod względem liczby i rodzaju, por. następujące przykłady:

Anna siedziała na wykładzie roztargniona.

Paweł siedział na wykładzie roztargniony.

Studenci siedzieli na wykładzie roztargnieni.

Studentki siedziały na wykładzie roztargnione.

Od strony formalnej przypomina to właściwości orzecznika z jedną, wszakże bardzo istotną różnicą. Otóż orzecznik jest uzupełnieniem obligatoryjnym czasow-nika, natomiast określenie predykatywne jest członem dodatkowym, fakultatyw-nym. Pod względem semantycznym „określa ono podmiot w odniesieniu do czasu objętego czynnością oznaczoną orzeczeniem”10. Innymi słowy określenie predyka-tywne informuje, że subiekt lub obiekt był taki lub był tym w czasie wykonywania określonej czynności. A oto przykłady ilustrujące OP wyrażone za pomocą grupy przymiotnikowej:

Po chwili odwrócił się zaskoczony.

Jesień nadeszła wyjątkowo słotna.

Na spotkania przychodzi uśmiechnięta, radosna, dowcipkująca.

Stanisław wracał do domu jeszcze smutniejszy, jeszcze bardziej zniechęcony.

Wyjeżdżam z Arłamowa rozżalony, zawiedziony i rozczarowany.

Pił tego dnia (…) i leżał nieprzytomny u siebie.

Podbiegał, zaglądał mi w twarz, dumny ze swego pomysłu.

Czy widziałeś mnie kiedy pijanym?

Niekiedy określenie predykatywne bywa wyrażane grupą przyimkową (z przy-imkiem jako), por.:

10 Ibidem, s. 107.

Bogusław Dunaj84

Jako gospodarz spotkania starał się być dla wszystkich życzliwy i miły.

Jako polityk staram się wyciągać wnioski z faktów i z własnych pomyłek.

Jako namiestnik okazał się zwolennikiem dość łagodnego kursu wobec socjalistów i lu-

dowców, uznawanych wówczas za wywrotowców.

Miał jako inwalida wojenny uprawnienia szczególne.

Listy twoje z wielu względów dla mnie pożądane, bo ciebie wysoko cenię jako artystę

i poważam jako człowieka.

4. Zakończenie

Celem artykułu było zdefiniowanie części zdania. Wykorzystano do tego kryteria formalne, mianowicie zjawiska konotacji i akomodacji syntaktycznej. Kryteria se-mantyczne, będące podstawą klasyfikacji w tradycyjnych ujęciach, zastosowano dodatkowo, przede wszystkim do opisu klas okoliczników, których wyodrębnienie opiera się na rolach semantycznych pełnionych w zdaniu. Analiza poszczególnych części zdania – podmiotu, dopełnienia, orzecznika, okolicznika oraz określenia pre-dykatywnego zawiera bogatą dokumentację przykładową. Wynika to z faktu, że ni-niejsze opracowanie ma służyć również dydaktyce uniwersyteckiej.

Problemy opisu składniowego: części zdania 85

Bibliografia

B. Dunaj, Konstrukcje z czasownikami konotującymi orzecznik w polszczyźnie, [w:] „Rocz-

nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Językoznawcze VIII” 1994, nr

168, s. 23-32.

B. Dunaj, Schematy zdaniowe w języku polskim, [w:] Mundus verbi in honorem Sophiae

Cygal-Krupa, red. M. Pachowicz, K. Choińska, Tarnów 2012, s. 93-104.

R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993.

H. Jadacka, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2006.

S. Jodłowski, Podstawy polskiej składni, Warszawa 1976.

S. Karolak S, Zagadnienia składni ogólnej, Warszawa 1972.

Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, wyd. 2, Warszawa 1957.

Z. Saloni, M. Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. 4, Warszawa 1998.

P. Zbróg, Składnia podmiotu szeregowego we współczesnym języku polskim, Kraków 2012.

Streszczenie

Tematem artykułu jest kwestia definiowania części zdania. W problematycznym zagadnieniu

wykorzystane zostały kryteria formalne, tj. zjawiska konotacji i akomodacji syntaktycznej.

Kryteria semantyczne, będące podstawą klasyfikacji w tradycyjnych ujęciach, traktowane

jako dodatkowe, posłużyły głównie do opisu klas okoliczników. Analiza poszczególnych

części zdania (podmiotu, dopełnienia, orzecznika, okolicznika i określenia predykatywne-

go) została opatrzona obszernym materiałem egzemplifikacyjnym.

Słowa kluczowe: część zdania, podmiot, dopełnienie, orzecznik, okolicznik, określenie pre-

dykatywne

Summary

The main theme of the article is the issue of defining parts of the sentence. The formal crite-

ria, ie. the phenomena of connotation and syntactic accommodation were used. The semantic

criteria which underlie traditional classification are treated as supplementary, serving mainly

Bogusław Dunaj86

to describe the classes of adverbials. Analysis of parts of the sentence (subject, complement,

predicate, adverbial and the predicate determiner) was provided with extensive examples.

Keywords: part of the sentence, subject, complement (grammatical object), predicate, adver-

bial, the predicative term