1

M. Sikora-Gaca, Problematyka przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w latach 1989-2009, [w:] Przywództwo polityczne w Polsce i na świecie, pod red. M. Hartlińskiego, seria wydawnicza "Forum Politologiczne", tom 15, Olsztyn 2013, s. 323-348. ISBN: 978-83-89559-24-1

dr Małgorzata Sikora-Gaca Instytut Polityki Społecznej i Stosunków Międzynarodowych Politechniki Koszalińskiej

Problematyka przywództwa

politycznego w Republice Mołdawii w

latach 1989-2009

1. Uwagi wstępne

Przywództwo polityczne traktować należy jako zjawisko interdyscyplinarne,

najmniej zrozumiałe i najlepiej zaobserwowane1. Wynika to z faktu, iż badania nad

nim, osadzone są w wielu paradygmatach i prowadzone z różnych perspektyw

naukowych2. W przypadku państw Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej

mamy do czynienia z osobliwym rodzajem przywództwa, którego nieustanna analiza

jest niezwykle ważna z punktu widzenia nauk politycznych. Społeczeństwa tych

regionów z jednej strony „tęsknią” za całkowitą odmianą, z drugiej wykazują poziom

mentalności i kultury politycznej sugerujący przywiązanie do „starego” systemu.

Takie zachowanie determinuje zapotrzebowanie na specyficzny rodzaj przywódców

politycznych, którzy nie istnieją bez swoich zwolenników.

Problematyka przywództwa wskazuje na pojęcie natury władzy, która staje

się coraz trudniejsza do uchwycenia3. Tradycyjne definicje skupiają się przede

wszystkim na stopniu realizacji publicznych zadań społeczno-ekonomicznych i

politycznych. Wydają się być niewystarczające4, ponieważ nabierają określonego

znaczenia kulturowego5. Wyróżniamy zatem polityków z powołania i „tylko”

1 J.M. Burns, Leadership, New York 1978, s. 2, 5.

2 T. Bodio, Przywództwo polityczne: wyzwania i badania, w: Przywództwo polityczne, pod red. T. Bodio, seria

„Studia Politologiczne”, Warszawa 2001, s. 27. 3 M. Sikora-Gaca, Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii, w: Przywództwo polityczne a

przywództwo polonijne, pod. red. J. Knopka, Koszalin 2011, s. 59-68. 4 Zob. B. Szklarski, Symboliczne aspekty przywództwa prezydenckiego w demokracji amerykańskiej, Warszawa

2003. 5 P. Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, s. 211-212.

2

polityków6. Przywódców wyłaniają rywalizacje wyborcze7, kreując na ich użytek

przymioty moralne i kwalifikacje intelektualne8. Na tej podstawie, tworzy się

hierarchia wartości i podział ról, który w okresie późniejszym kształtuje stopień

poparcia społecznego9. Rozumienie kwestii przywództwa, jest uzależnione od

kontekstu rozważań10, jego natura bowiem pozostaje często nieuchwytna11.

Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie problematyki

przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w latach 1989-2009 szczególnie w

kontekście jego relacji z otoczeniem. Uwzględnione zostaną zagadnienia związane z

dochodzeniem do władzy poszczególnych przywódców12 czy też procedura ich

selekcji. Z formalnego punktu widzenia istotne wydają się trzy zagadnienia.

Pierwszy z nich dotyczy lat 1989-1998 i obejmuje przywództwo polityczne Frontu

Narodowego, odzyskanie niepodległości oraz pierwsze wolne wybory i zwycięstwo

Agrarno-Demokratycznej Partii Mołdawii. Drugi, to lata 1998-2009, a więc okres

przywództwa politycznego prezydencko-partyjnego i osobowo-instytucjonalnego

Vladimira Voronina i Partii Komunistów Republiki Mołdawii. Trzeci obejmuje

moment dojścia do władzy Vlada Filata, konsekwencje dalszej liberalizacji i

demokratyzacji mołdawskiego systemu politycznego.

2. Przywództwo polityczne ruchu niepodległościowego i Frontu

Narodowego

Fakt położenia Republiki Mołdawii na styku kilku sfer wpływów13 i

podporzadkowanie tego państwa Związkowi Radzieckiemu14 wykształtował

charakterystyczny dla regionu model przywództwa politycznego. Nie było bowiem w

tym kraju odśrodkowych i samoistnych przesłanek, które doprowadziły do upadku

realnego socjalizmu15, a wpływ procesów cywilizacyjnych wyraźnie skomplikował

ewolucję mołdawskiego modelu przywództwa. Transformacja systemowa

6 M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989, s. 43.

7 A. Chodubski, Wybory jako wartość polityczna, „Czas Morza” 2002, nr 1, s. 37-39.

8 G. Ulicka, Wpływ marketingu politycznego na zmiany w życiu publicznym państw demokratycznych, w: Trudna

szkoła polityki. Szanse, Ryzyko, Błąd, pod. red. T. Klementowicza, Warszawa 1996, s. 164. 9 M. Urban, Mechanizmy legitymizacji przywódców, w: Przywództwo polityczne…, s. 280.

10 M. Chmaj, M. Zmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995, s. 111.

11 J. Burns, Dwie cechy władzy, w: Władza i polityka – wybór tekstów ze współczesnej politologii zachodniej,

pod. red. M. Ankwicza, Warszawa 1988, s. 15. 12

Zob. J.J. Wiatr, Introduction: Political Leadership from a Comparative Perspective, „International Political

Science Review” 1998, nr 2, s. 91-94. 13

M. Kuczyński, Krwawiąca Europa-konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1999- 2000. Tło historyczne i

stan obecny, Warszawa 2001, s. 151-170. 14

K. Cawford, East Central European Politics Today, Manchester 1996, s. 3. 15

S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 112-113.

3

zainicjowała przejście od „dowodzenia i zniewolenia” ku „przewodzeniu”16. Zmiany, o

których mowa stały się konsekwencją dążeń niepodległościowych17, które w

Mołdawii przybrały dość pokojowy charakter. Ich zasadniczym celem było przede

wszystkim odrodzenie narodowe czy odzyskanie świadomości historycznej18, co

wynika przede wszystkim z nikłej tradycji państwowo-twórczej19. Liberalizacja

reżimu komunistycznego, rozpoczęta przez Michaiła Gorbaczowa, dała impuls do

powstawania w państwach byłego bloku radzieckiego różnych struktur

społecznych20, stopniowego formowania sił społeczeństwa obywatelskiego, a także

uregulowania kwestii języka narodowego. To również moment, w którym zaczęły

formować się pierwsze struktury partyjne21, pojawiają się pierwsi liderzy i

prowizoryczni22 przywódcy.

Historia ruchu niepodległościowego w Republice Mołdawii rozpoczyna się pod

koniec lat 80. XX wieku. Przywództwo polityczne tego okresu nacechowane było

przede wszystkim nacjonalizmem mołdawskim, w którym występowała tendencja do

wyodrębniania Mołdawian jako nacji politycznej z tak zwanego narodu radzieckiego.

Również w tym czasie pojawiają się pierwsi liderzy polityczni wyodrębnieni spośród

krajowych intelektualistów. Powstają organizacje, które miały stanąć na czele ruchu

niepodległościowego. 27 maja 1988 roku na zebraniu generalnym Związku Pisarzy

Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wystąpiono z inicjatywą

utworzenia Mołdawskiego Ruchu Demokratycznego w celu podtrzymania

restrukturyzacji, swobody wypowiedzi, stabilizacji i pluralizmu partyjnego,

wstąpienia na drogę przemian, wyjścia ze składu ZSRR, uzyskania całkowitej

suwerenności, przyjęcia ustawy dotyczącej funkcjonowania języków23.

Początek lat 90. XX wieku można uznać za drugi etap kształtowania ruchu

niepodległościowego. W tym czasie powstaje Front Polityczny Mołdawii, późniejszy

16

T. Bodio, Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań transformacyjnych, w: Przywództwo polityczne…, s.

200-225. 17

G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w Mołdawii (Mołdowie), „Zeszyty

Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2, s. 7. 18

Tamże. 19

W. Paruch, K. Trembicka, Wspólnota czy rozbieżność doświadczeń. O historycznych zewnętrznych

uwarunkowaniach przebudowy w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, w: Europa Środkowo-

Wschodnia. Region, państwa i społeczeństwa w czasie transformacji, pod. red. J. Rybczyńskiej, Lublin 2000, s.

17. W 1917 roku powołano Mołdawską Republikę Demokratyczną, którą w 1918 roku zjednoczono z Rumunią.

W 1940 roku ZSRR zaanektowało i przyłączyło Besarabię. Od tego momentu aż do początku ruchu

niepodległościowego (koniec lat 80. XX w.) kraj cechowały: brak własności prywatnej, rusyfikacja, deportacje,

komunizacja prowincji oraz nacjonalizacja. 20

V.V. Bakatin, Izbavlenie ot KGB, Moskwa 1992, s. 49. 21

W. Sokół, Kształtowanie się partii politycznych i systemów partyjnych w środkowoeuropejskich państwach

postkomunistycznych, „Atheneum” 1998, nr 2, s. 95-110. 22

E. Wnuk-Lipiński, Osobowość struktury monocentrycznego społeczeństwa masowego, w: Społeczeństwo

polskie u progu przemian, pod. red. J. Muchy i in., Wrocław 1991, s. 143-155. 23

G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w Mołdawi (Mołdowy)…, s. 6-9.

4

Front Narodowy24, który po delegalizacji partii komunistycznej w 1991 roku stał się

jedyną słuszną partią w kraju. Pojawia się tym samym idea reformatorskiego

przywództwa politycznego wyrażona koncepcją odzyskania wielu praw odebranych

w sposób przymuszony25, która przeważała nad ideami odrodzenia demokracji czy

budowy społeczeństwa obywatelskiego.

Republika Mołdawii ogłosiła suwerenność 27 sierpnia 1991 roku26. Przyjęto

ustawę o partiach i innych organizacjach społeczno-politycznych, a tym samym

pojawiły się podstawy instytucjonalne27 dla budowy demokratycznego stylu

przywództwa. Rok 1991 ujawnił słabość mołdawskiej elity, która nadal poszukiwała

własnej tożsamości. Destrukcyjny proces budowy przywództwa zainicjował

powołanie zupełnie nowych podmiotów, które uwzględniłyby zaszłości historyczne28

i mentalność mołdawskiego społeczeństwa. Istniała potrzeba powołania w kręgi

władzy przywódców demokratycznych, którzy głosiliby hasła reformatorskie.

Odejście od autorytarnego stylu przywództwa pchnęło elity władzy w stronę

prozachodniego kierunku polityki, co z kolei wywołało objęcie mołdawskiej

gospodarki29 rosyjską blokadą ekonomiczną. To zdarzenie stało się główną

przyczyną podziałów politycznych, które można było zaobserwować wśród polityków

Frontu Narodowego. Wyodrębniły się dwa style przywództwa: reformatorski i

konserwatywny. Reformiści dążyli do zjednoczenia z Rumunią30, konserwatyści

działali natomiast na korzyść interesów rosyjskich w regionie. Rosnący nacjonalizm

rumuński31 na początku lat 90. XX wieku stał się podstawową przyczyną wybuchu

konfliktów separatystycznych w Gagauzji i Naddniestrzu.

24

Front Narodowy działał w Republice Mołdowy w latach 1989-1992. Członkowie tego ugrupowania wraz z

Demokratycznym Ruchem Mołdowy z lat 1988-1989 i Chrześcijańsko-Narodowym Frontem Mołdowy (1992-

1999), utworzyli w latach późniejszych Chrześcijańsko-Ludowa Partię Demokratyczną, która w 1998 roku wraz

z Sojuszem dla Przekształceń i Reform i Demokratyczną Partią Mołdowy utworzyła Mołdawską Partię

Demokratyczną (2000). 25

G. Cojocaru, Ruch niepodległościowy i przemiany…, s. 7-9. 26

J. Wróbel, UE a Mołdowa, „Prace OSW” 2003, nr 13, s. 17. 27

M. Sikora-Gaca, Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii, Koszalin 2012, s. 1 i n. 28

D.R. Kelley, The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System Cope with Pluralism? „Midsouth

Political Science Journal” 1992, nr 13, s. 31. 29

Zob. J. Wróbel, UE a Mołdowa…, s. 1 i n. 30

Współcześnie uważa się, iż zbyt duże zaangażowanie państwa rumuńskiego w konflikt w Mołdowie oraz

wspieranie idei zjednoczenia, służy wyłącznie odwróceniu uwagi społeczeństwa od problemów wewnętrznych

kraju oraz stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa regionu; Por. B. Koszel, Mitelleuropa rediviva? Europa

Środkowo i Południowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999, s. 230. 31

S.J. Chinn, S. Ropers, Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism: The Case of Moldova, „Nationalities

Papers” 1995, nr 23, s. 291-325; W. Crowther, Ethnic Politics and the Post-Communist Transition in Moldova,

„Nationalities Papers” 1998, nr 26, s. 147-64.

5

3. Przywódcy polityczni

Pierwsi przywódcy polityczni mołdawskiej republiki wywodzili się z aparatu

komunistycznego, podobnie jak ich współpracownicy. Już w latach 80. XX wieku

nie brakowało idei reformatorskich, natomiast przegrupowaniu ulegały przede

wszystkim cele. Styl i metody działania często nawiązywały do czasów radzieckich,

co sukcesywnie odbierało poparcie społeczne dla planowanych inicjatyw. Wśród

przywódców politycznych, którzy odegrali największą (co nie znaczy pozytywną) rolę

w kształtowaniu mołdawskiej państwowości można wymienić takich polityków jak:

Mirce Druc, Valeriu Muravski, Andrei Moshanu, Valeriu Matei, Mirce Snegur,

Andrei Sangeli, Ion Ciubuk, Ion Sturz, Petru Luczinski, Vladymir Voronin, Dymitru

Braghis, Vasile Tarlev, Zinadi Greceani, Marian Lupu czy Vlad Filat.

Rząd M. Druca został powołany w maju 1990 roku32. Współtworzyli go przede

wszystkim przedstawiciele Frontu Narodowego. Były to pierwsze struktury

Republiki w zakresie władzy wykonawczej. Większość elit politycznych terenowych

w obawie przed utratą przywództwa odmówiło współpracy z nowym parlamentem.

Druc próbował wprowadzić w Mołdawii dość „radykalne” reformy, których celem

była przede wszystkim demokratyzacja struktur państwowych i poprawne relacje z

Rumunią. Rosja nie była przychylna działaniom premiera, którego dość szybko

zdymisjonowano. Planowanych zmian nie rozumiało również społeczeństwo.

Przez mołdawskich politologów rząd M. Druca nie jest traktowany jako

pierwsza władza wykonawcza kraju. Oficjalnie za pierwszego premiera uznaje się V.

Muravskiego. M. Druc sprawował swoje stanowisko nieoficjalnie, mając

przyzwolenie ówczesnych elit radzieckich. Osobami, które wspomagały go w

kształtowaniu systemu politycznego kraju, byli: A. Moshanu i V. Matei. W roku

1990 M. Druc wraz ze swoimi współpracownikami stanowił trzon elity politycznej

kraju.

A. Moshanu był pracownikiem naukowym, cenionym specjalistą w zakresie

systemu politycznego, ale również byłym agentem rumuńskim. Jako historyk miał

dostęp do archiwów państwowych i ważnych dokumentów, które w postaci

mikrofilmów przewoził na teren Rumunii. V. Matei uważany był natomiast za

„człowieka sojuzu”. W Rosji zdobył też wykształcenie w zakresie administracji, przez

co cieszył się ogromnym uznaniem współpracowników.

V. Murawski został premierem w 1991 roku. Prowadził politykę

umiarkowaną, której głównym celem było uzyskanie pełnej suwerenności

32

V. Rusnak, G. Rusnak, Partijnaâ sistema Moldovy: suŝĉnoct’ i osobiennosti, Kiŝiniev 1993, s. 14-19.

6

państwowej. Dążył do przywództwa nad swoim własnym narodem33. Ogłaszając

Deklarację Niepodległości doprowadził jednak do konfrontacji na linii Kiszyniów –

Moskwa i pogłębienia narastającego konfliktu interesów. Parcie kolejnego

przywódcy politycznego w stronę Rumunii potęgowało konflikt naddniestrzański. V.

Murawski nie zdołał opanować narastających tendencji separatystycznych, w

skutek czego podał się do dymisji34. W tym czasie prezydentem Republiki został M.

Snegur.

A. Sangeli zastąpił V. Murawskiego na stanowisku premiera w 1992 roku.

W 1994 roku w Republice odbyły się wybory parlamentarne, które zwyciężyła

Agrarno-Demokratyczna Partia Mołdawii. W tym samym roku wyłoniono nowy rząd

wspierany przez M. Snegura tzw. „Sangeli 2”, przed którym stanęło wyzwanie

przeprowadzenia reform i dalszej demokratyzacji kraju. Przyjęto konstytucję,

uregulowano kwestie Gagauzji35. W efekcie wdrażania reform polityczno-

gospodarczych wzrosło niezadowolenie społeczne, a poparcie dla rządu znacznie

spadło. W 1997 roku premierem został I. Ciubuk, a w 1999 I. Sturza. Ten ostatni

należał do mołdawskiej elity biznesu. Dzięki licznym udziałom w przemyśle

państwowym był jednym z najbogatszych ludzi w kraju. Rządy Sturza doprowadziły

Mołdawię na skraj zapaści ekonomiczno-gospodarczej. Liczne przedsiębiorstwa nie

wypłacały pracownikom wynagrodzenia, ceny paliw wzrosły kilkakrotnie,

komunikacja została całkowicie sparaliżowana, a infrastruktura pozbawiona dostaw

energii. Społeczeństwo „odwróciło” się od demokracji, którą obwiniono za zaistniałą

sytuację. Komuniści wspierani przez Rosję prowadzili „czarny PR”, który wzmagał

nastroje antydemokratyczne w społeczeństwie.

W tym czasie prezydentem Republiki Mołdawii był P. Luczinski, który

odwołał rząd I. Sturza i powołał „przejściowy” gabinet pod przewodnictwem D.

Braghisa. W 2001 roku został on zastąpiony przez V. Tarleva (2 kadencje), a w 2008

roku przez Z. Greceani. Do wyborów w 2009 roku pozycja komunistów w Mołdawii

była praktycznie niezagrożona. Republika była jedynym państwem w Europie, w

którym sprawowali oni władzę dzięki legitymizacji społeczeństwa.

33

V. Moŝnâga, Âzyk, etnonaĉionalnaâ identiĉnost’ i yproĉenie nezavisimoj moldavskoj gosudarst’viennosti,

Kiŝiniev 1995, s. 4-82.

34 Tamże.

35 V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie Mołdavi za dziesiat ljet niezavisimosti, politologiĉeskij analiz,

Kiŝiniev 2002, s. 23-83.

7

4. Przywództwo partii politycznych w latach 1991-2009

Od momentu odzyskania niepodległości Republika Mołdawii przechodziła

różnorodne procesy gier politycznych i partyjnych. Duże rozwarstwienie systemu

partyjnego przypada na lata 1992 i 1999. Od momentu odzyskania niepodległości,

aż do roku 1994 w Republice Mołdawii nie było żadnych przedsięwzięć

zmierzających do ostatecznego kształtowania państwowości. Konstytucję przyjęto

dopiero po dojściu do władzy Agrarnej Partii Demokratycznej. Polityka, prowadzona

przez Front Narodowy w pierwszych latach po ogłoszeniu niepodległości, odbiła się

na i tak napiętej sytuacji w państwie, powodując powstanie kontrelity, która doszła

do władzy na fali ruchu niepodległościowego. W 1992 roku wraz z eskalacją

konfliktu w Naddniestrzu nastąpił upadek Frontu Narodowego, który obarczono

winą za zaistniałą sytuację. W tym też roku Republika Mołdawii wstąpiła do ONZ, a

w 1993 roku kraj wprowadził własną walutę – leja mołdawskiego. W 1994 roku, gdy

w wyborach parlamentarnych zwyciężyła Agrarna Partia Demokratyczna, idee ruchu

niepodległościowego nie miały już takiego powodzenia, jak pod koniec lat 80. i na

początku lat 90. XX wieku36.

Przyjęcie stylu przywództwa demokratycznego stało się niejako w tym okresie

ideą i wzorem37, do którego kształtujące się państwo mołdawskie usilnie dążyło.

Stopniowo pod wpływem ewolucji wzorców rywalizacji wyborczych i ustaw

prawnych, partie polityczne, które zaczęły powstawać w Republice Mołdawii,

przybierały formę coraz to bardziej profesjonalnych ugrupowań, posiadających

swoje elity i wpływy w społeczeństwie38. Rozwijające się prawodawstwo zaowocowało

zmiany, optymalizując tym samym życie polityczne w kraju39, kształtując proces

instytucjonalizacji partii politycznych Mołdawii poprzez wybory40.

Od momentu odzyskania niepodległości podziały i fuzje partyjne kształtowały

się dość dynamicznie41. Do 1991 roku na mołdawskiej scenie politycznej

funkcjonowało 14 ważniejszych ugrupowań politycznych. Pod koniec lat 90. XX w

było ich już 55 . W latach 1991-1998 odnotowano 22 podziały w partiach i 16 fuzji.

Po 1998 roku pozostało ok. 30 ugrupowań politycznych, w których odnotowano 9

fuzji partyjnych. Tak liczne procesy wewnątrz ugrupowań politycznych doprowadziły

36

A.U. Gabanyi, Moldova im Spannungsfeld zwischen Rußland, Rumänien und der Ukraine, „Berichte des

BIOSt” 1996, nr 16, s. 28. 37

C. Znamierowski, Szkoła prawa-rozważania o państwie, Warszawa 1988, s. 470-472. 38

D. Plaŝĉyk, Partijnye politiĉeskie elity v Respublike Molova: problemy formirovaniâ, Kiŝiniev 1995, s. 27-44. 39

J.E. Lane, S.O. Ersson, Politics and Society in Western Europe, London 1991, s. 113. 40

R. Rose, T.M. Mackie, Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off Facing Organizations, w: When Parties

Fail: Emerging Alternative Organizations, pod. red. K. Lawson, P.H. Merkl, Princeton 1988, s. 536. 41

V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie Mołdavi za dziesiat ljet niezavisimosti, politologiĉeskij analiz,

Kiŝiniev 2002, s. 30.

8

do kolejnego kryzysu przywództwa. Osłabiły tym samym idee demokratyczne i

pomogły powrócić na scenę polityczną komunistom. W konsekwencji tych działań w

Republice Mołdawii w 2008 roku było zarejestrowanych i działało 15 partii

politycznych, wśród których tylko 8 przeszło proces instytucjonalizacji.

W okresie istnienia Socjalistycznej Republiki Mołdawskiej, praktyki

radzieckiego totalitaryzmu całkowicie zdominowały to państwo. Istniała tylko Partia

Komunistyczna42, pełniąca rolę kierowniczą politycznie i ideologiczne, co znalazło

swoje potwierdzenie w konstytucji43. Wraz z ogłoszeniem Deklaracji Niepodległość

komunistów zdelegalizowano, a władze w kraju przejęły ugrupowania, których

zasadniczym celem była demokratyzacja państwa. Wprowadzane reformy rynkowe

spowodowały narastanie niezadowolenia społecznego, co utorowało komunistom

drogę do powrotu na scenę polityczną.

Proces kształtowania przywództwa Partii Komunistów Republiki Mołdawii

(PKRM) przypada na lata 1994-2000. W tym czasie tworzą się również podstawowe

mechanizmy funkcjonowania systemu politycznego. To również moment, w którym

w państwie mołdawskim rodzą się liczne antagonizmy między poszczególnymi

aktorami sceny politycznej (próba scentralizowania władzy, wprowadzenia systemu

semiprezydenckiego). Zamiarem PKRM była kontynuacja socjalizmu pod

„płaszczem” reżimu demokratycznego. Po delegalizacji ugrupowania w 1991 roku

odrodziło się ono w „nowych” strukturach dwa lata później. W wyborach w 1998

roku zdobyło 40 ze 101 miejsc w parlamencie, w 2001 roku – 70, w 2005 roku – 56.

W 2007 roku PKRM zdobyła zaledwie 16 mandatów. To właśnie w tych wyborach

pojawiła się na scenie politycznej Partia Liberalna, która stopniowo odbierała

poparcie komunistom.

Systematyczne uczestnictwo PKRM w przetargach koalicyjnych, a także

istotny wpływ jaki wywarła na przebieg państwowego procesu decyzyjnego,

pozwalają podkreślić jej rolę w kształtowaniu przywództwa politycznego w

Republice. W rywalizacjach wyborczych w latach 1998-2001 ugrupowanie to było

właściwie bezkonkurencyjne44. Rządy komunistów opierały się na walce toczonej

wewnątrz społeczeństwa normatywnie politycznego45. Legitymizacja dla

42

Zob. M. Sikora-Gaca, Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii…, s. 59-68. 43

Zob. Konstituĉiâ (Ležâ Fundamentale) a Repybliĉij Sovetiĉe Soĉialiste Moldoveneŝt’, Adoptate pa sesiâ a opta

a Sovetuluj Suprem al R.C.C.M de ležiclatura a noya la 15.04.1978, „Kartâ Moldovenâske”, Kiŝiniev 1984, art.

6. 44

K. Sobolewska- Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004, s. 9. 45

A. BesanÇon, Przekleństwo wieku. O kominizmie, narodowym socjalizmie i jedyności zagłady, przeł.: J. Guze,

Warszawa 2000, s. 56.

9

ugrupowania wyrażona była zatem jako legalność i akceptacja władzy46. Główną siłą

przywództwa PKRM była pozycja prezydenta – V. Voronina, który jako polityk cieszył

się znaczącym zaufaniem społecznym47. Fakt ten, jako jedyny łączył ugrupowania

opozycyjne, które skłócone „na zewnątrz” miały nikłe poparcie ze strony

społeczeństwa.

Okres przywództwa politycznego PKRM charakteryzował się częstą zmianą

reguł gry wyborczej. Zmieniano ordynacje, zwiększano klauzulę zaporową. Centrum

sceny politycznej znajdowało się w fazie ciągłego rozpadu. Ograniczono rolę

mniejszych ugrupowań, które nie mogły przekroczyć zawyżonego progu wyborczego.

Obserwatorzy mołdawskiej sceny politycznej wskazywali na potrzebę powołania

silnej i zjednoczonej opozycji, która mogłaby odebrać poparcie komunistom.

Orędownikiem podobnego przedsięwzięcia stał się V. Filat, który skutecznie

doprowadził do detronizacji komunistycznego modelu przywództwa w Republice

Mołdawii.

5. Nomenklaturowa demokracja czy miękki autorytaryzm?

W Republice Mołdawii po pierwszych latach euforycznych prób

demokratyzacji życia społecznego ujawnił się destrukcyjny proces budowania

przywództwa politycznego. Sytuacja nasiliła się zwłaszcza po 1998 roku i do chwili

obecnej przebiega w ciągłych starciach istniejących struktur politycznych. Wyraźny

przełom nastąpił w 2009 roku, kiedy do władzy doszły ugrupowania liberalne. To

również moment, w którym ujawnił się „systemowy kryzys państwowości

mołdawskiej”48, a instytucje polityczne straciły zaufanie społeczne. Okazały się

„nieefektywne i niezdolne do działania w ramach prawa”49. Wykształtowały się dwa

modele przywództwa politycznego: liberalno-demokratyczny i paternalistyczno-

korporacyjny. Symbolem pierwszego był V. Filat, drugiego natomiast V. Voronin.

Ten ostatni „budował system władzy osobistej, sprowadzający mechanizmy i

instytucje demokratyczne do roli fasady, zaś w polityce zagranicznej lawirował

między Rosją a Zachodem”50. Komunistów popierała przede wszystkim starsza część

społeczeństwa. Młodzi natomiast zdecydowanie wspierali V. Filata i ideę

demokratyzacji. Tendencje te nasiliły się szczególnie w 2007 roku, kiedy do UE

wstąpiła Rumunia i Bułgaria.

46

T. Biernat, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000, s. 5. 47

M. Tobolewski, Czerwone gwiazdy Europy, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 10, s. 7. 48

W. Rodkiewicz, Od demokracji wirtualnej ku europejskiej: Geneza i konsekwencje przełomu politycznego w

Mołdawii, „Prace OSW” 2009, nr 32, s. 5. 49

Tamże. 50

Tamże.

10

Liczne protesty doprowadziły do powołania w 2009 proeuropejskiego rządu V.

Filata. Zatem datę 25 września tegoż roku można uznać za moment, w którym w

Mołdawii zatrzymano autorytaryzm i pojawiła się szansa modernizacji struktur

państwowych i zacieśnienia kontaktów z Unią Europejską51. Należy jednak

pamiętać, iż w tym temacie Rosja „nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa”.

6. Proces budowania przywództwa politycznego

Analizując problematykę przywództwa politycznego w Republice Mołdawii

należy zwrócić uwagę na kilka zasadniczych zmiennych, które je kształtują.

Podobną metodykę można przyjąć w stosunku do państw Kaukazu Południowego

czy Azji Centralnej, które posiadają charakterystyczną dla regionu specyfikę

tranzycji. Omawiając proces budowania przywództwa politycznego, należy

uwzględnić: kwestie związane z tożsamością narodową i państwową; poziom kultury

politycznej i mentalność danego społeczeństwa; pozycję „starej” nomenklatury i jej

rolę w zmieniającej się rzeczywistości politycznej; siłę i poziom dojrzałości opozycji

politycznej; uwarunkowania międzynarodowe; znaczenie elit politycznych i

biznesowych. Są to zasadnicze czynniki, które generują jakość przywództwa

politycznego każdego podmiotu państwowego.

6.1. Mołdawskie trudności z tożsamością narodową i państwową

Dzieje państwa mołdawskiego ściśle związane są z historią Imperiów, które w

przeszłości kontrolowały ten region. Tylko ten fakt sprawia, iż tożsamość

Mołdawian52 staje się niejednorodna. Istotna problematyka procesu

państwowotwórczego sprawia, że terytorium Republiki Mołdawii oprócz świadomości

obywateli, kształtuje również ich życie w kontekście zbiorowości53. Ewolucji

kulturowo-etnicznej poddane zostały wszystkie poziomy struktur społecznych.

Doświadczenie komunizmu spowodowało natomiast silne zakorzenienie tej ideologii

w strukturze myślowej narodu.

Mołdawianie mówią po rumuńsku i praktycznie są tożsami z Rumunami,

choć silne jest ich przywiązanie do własnej odrębności54. Tożsamość narodową

Mołdawian należy rozpatrywać w aspekcie wielowymiarowych sprzeczności, co jest

charakterystyczne dla wszystkich byłych republik radzieckich. W tym kontekście na

51

Tamże, s. 6. 52

Ch. King, The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture, Stanford 2000, s. 12. 53

S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984,

s. 16-46; S. Ossowski, Ziemia i naród, w: O ojczyźnie i narodzie… s. 48. 54

Zob. V. Moŝnâga, Partijno-politiĉeskoje razwitie ..., s. 31 i n.

11

scenie politycznej pojawiają się różne ideologie. Istnieją opcje polityczne wspierające

próby zjednoczenia z Rumunią, jak i te, które są temu stanowczo przeciwne.

6.2. Kultura i mentalność polityczna

W Mołdawii zauważalny jest wschodnioeuropejski typ kultury politycznej.

Posiada on specyficzne uwarunkowania korporacyjne, którym bliżej w kierunku

Kaukazu Południowego niż Europy Środkowo-Wschodniej. Społeczeństwo

mołdawskie posiada charakter przede wszystkim nomenklaturowy, jest niedojrzałe

do przyjęcia pełnego „zakresu” demokracji. Dużym poparciem społecznym cieszą się

prawa, jakie gwarantuje konstytucja, szczególnie wszelkiego rodzaju wolności.

Krytykowane są natomiast obowiązki obywatela względem struktur państwowych.

Jest to efekt niskiego poziomu kultury politycznej i świadomości narodu. Rozwój

obu zjawisk hamowany jest przez wzorce zachowań przeważające w sferze polityki

czy powszechne typy działań politycznych. Procesy te kształtują osobowość

polityczną obywateli kraju, tworząc jednocześnie katalog wartości, wzory

postępowania czy modele zachowań społecznych istotnie kształtujące proces

budowy przywództwa politycznego.

6.3. Pozycja nomenklatury a demokratyzacja

W roku 2009 w Republice Mołdawii nastąpił przełom, a mianowicie typ

przywództwa nomenklaturowego zastąpiono liberalnym. Nie znaczy to, że pozycja

nomenklatury osłabła. W państwie, którego „być albo nie być” zależy od innego

podmiotu międzynarodowego – Rosji – należy uwzględnić czynniki geopolityczne

jako te, które mogą zachwiać systemem politycznym odradzającego się państwa.

Wcześniejsze podziały polityczne i obserwowany w latach 1991-2009 poziom

afirmacji pokazują, że rola „starej” nomenklatury nadal jest silna. Pierwszy raz

natomiast w historii republiki można mówić o tendencjach odśrodkowych, które

przyczyniły się do upadku rządów. Społeczeństwo mołdawskie genetycznie

nauczone jest posłuszeństwa, dlatego też dopiero rewolucja pokoleniowa osłabi

wpływy ekipy V. Voronina. Wśród młodszej części społeczeństwa zauważalne są

poglądy zdecydowanie bardziej radyklane. To one dały „zielone światło” V. Filatowi

do kontynuowania rozpoczętej idei liberalizacji życia politycznego i budowania

nowego modelu przywództwa.

12

6.4. Siła i poziom dojrzałości opozycji politycznej

Mołdawska opozycja podobnie jak obywatele poszukuje swojej tożsamości. Do

2009 roku konflikty lokowały się zawsze na jednej osi „opozycja – partia

komunistyczna”. Animozje te wynikały z nieporozumień wokół polityki państwa.

Opozycja mołdawska przyjęła rolę lokalną w stosunku do władzy centralnej55.

Podstawowym celem działalności był sprzeciw wobec systemu politycznego i kultury

wykształtowanej przez PKRM. Większość przetargów politycznych w ugrupowaniach

opozycyjnych sprowadzało się do globalizacji interesów w skali całego kraju.

Opozycja mołdawska nie potrafiła skupić się na działaniu ani wzajemnej

współpracy, była słaba i politycznie niedojrzała. Bazowano na postulatach i ogólnym

sprzeciwie wobec rządu. Po 2009 roku oba podmioty zamieniły się rolami. Opozycja

„przeszła” do władzy, a władza do opozycji. Zauważalne są działania konstruktywne

choć czasami radyklane.

Układ mołdawskiej sceny politycznej na osi partia rządząca – opozycja

można określić słowami Ralpha Dahrendorfa: rywalizacja pomiędzy tymi, którym

powodzi się lepiej, z tymi, którym powodzi się lepiej56. Tłumaczy to powód, dla

którego opozycja stała się wyróżnikiem rozwijających się demokracji, przyjmując

formę kooperacji w rywalizacji57. Podkreśla konkurencyjność, warunkując istotę

działania systemu partyjnego58, w sferze stosunków sił rządzących i stylu wyrażania

interesów59.

Opozycja mołdawska do 2009 roku silnie akcentowała integralność z

przemianami demokratycznymi60, tworząc programową bliskość w stosunku do tych

idei, która warunkuje trwałe współdziałanie61. Również z tego powodu w państwach

takich jak Mołdawia, rządy określane są często mianem kombinacji, a nie koalicji62.

55

Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Warszawa

2001, s. 61; Zob.: J. Stefanowicz, Chrześcijańska demokracja, Warszawa 1991; A. Stępień, Współczesna Rosja,

Łódź 1999; J. Zakrzewska, Włochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974; E. Zieliński, Współczesna Rosja. Studium

polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995; A. Zięba, Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990. 56

R. Dahrendorf, Nowoczesny konflikt społeczny, tłum. B. Orłowski, Warszawa 1993, s. 174. 57

A. Dumała, Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin 1998, s. 23. 58

Z. Machelski, Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej…, s. 36; Zob.: S. Kaliciuk, Systemy partyjne

Europy Zachodniej, Warszawa 1991; Z. Kiełmiński, Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa

1986; K. Kik, Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa i polityka w latach 1939-1985, Warszawa

1986. 59

G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, tłum. L. Dorn, Warszawa 1992, s. 132. 60

G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 194. 61

A. Jamróz, System partyjny współczesnej Francji, Warszawa 1990, s. 351; Zob.: K. Kik, Międzynarodówka

Socjalistyczna 1951-1992. Zarys działalności, Warszawa 1994; S.G. Kozłowski, Współczesna Ameryka, Lublin

2001; K. Krzywicka, Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie, Warszawa 1999; I. Rusinowa, Z

dziejów amerykańskich partii politycznych, Warszawa 1994; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław

1985. 62

M. Grzybowska, A. Zięba, Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Kraków 1996, s.

85.

13

6.5. Uwarunkowania międzynarodowe

Konflikt w Naddniestrzu i zaangażowanie Rosji w regionie czyni Mołdawię

ważnym partnerem geopolitycznym. Po przystąpieniu Rumunii i Bułgarii do UE,

granica z Mołdawią stała się wschodnią granicą Wspólnoty. Ta sytuacja zwróciła

uwagę podmiotów międzynarodowych na stan systemu politycznego Republiki, a

przede wszystkim ujawniła destrukcyjny wpływ interesów rosyjskich na jakość

przywództwa w tym państwie.

Nie bez znaczenia pozostaje rola Unii Europejskiej i Wspólnotowej Polityki

Sąsiedztwa. Związana jest ona z trzecim etapem procesu transformacji, który

rozpoczął się wraz z wejściem w życie Umowy o Partnerstwie i Współpracy między

Unią Europejską i Mołdawią (1998), podpisaniem deklaracji w sprawie integracji

europejskiej przez większość sił politycznych w Mołdawii (1999), wspólną deklaracją

frakcji parlamentarnych w sprawie przystąpienia Mołdawii do Unii Europejskiej

(2003), koncepcją integracji Mołdawii z Unią Europejską (2003) oraz Indywidualnym

planem działania Unia Europejska – Mołdawia (2004).

To jednak Rosja pozostaje nadal głównym gwarantem przetrwania dla

Mołdawii, przede wszystkim w kwestiach ekonomicznych. Mołdawię i Rosję łączą

głęboko zakorzenione w systemach obu państw wartości, powodujące odwrót od

reform, które udało się przeprowadzić w latach 90. XX wieku. Współczesna Rosja

używa bowiem bardzo silnych argumentów w polityce zagranicznej, wykorzystując

do mediacji broń paliwową. Republika Mołdawii posiadając zadłużenie zagraniczne

przekraczające 82% PKB stała się bezsilnym partnerem w dialogu energetycznym.

Mołdawska gospodarka63 jest w ten sposób całkowicie uzależniona od Rosji, która

jest też największym rynkiem eksportowym dla Mołdawii. Ten fakt doceniał nawet

umiarkowanie prozachodni były prezydent Petru Luczinski. Spytany o przyszłość

stosunków z Rosją, odpowiedział: „Ponad 13% obywateli to Rosjanie, ponad półtora

miliona – spośród 4,5 mln obywateli – posługuje się rosyjskim. Rosja jest naszym

najważniejszym rynkiem eksportowym. Dobre z nią stosunki mogą rozwiązać nasze

problemy gospodarcze”64. Nie bez znaczenia jest też fakt, że ok. 300-600 tys.

Mołdawian pracuje nielegalnie w Rosji65.

63

Z. Cierpiński, Szanse na odbudowę i zachowanie terytorialnej integralności Mołdowy do 2006 r. (Prognoza),

„Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2, s. 58. 64

Cz. Mojsiewicz, Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Warszawa 1998, s. 137. 65

K. Strachota, Raport 2001 CZĘŚĆ IV – Mołdowa, www.osw.waw.pl, dostęp dnia: 13.04.2008. Zob. również:

M. Sikora-Gaca, Unia europejska – Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki, w: Unia Europejska jako współczesny

aktor stosunków międzynarodowych, pod. red. J. Knopek, Toruń 2009, s. 273-286.

14

6.6. Znaczenie elit politycznych i biznesowych

Niewątpliwie napór elit politycznych i gospodarczych na proces kształtowania

przywództwa politycznego jest znaczący. Do 2009 roku zauważalna była wyraźna

oligarchizacja systemu politycznego. Lobby biznesowe tworzyły partie polityczne

celem forsowania partykularnych interesów. Podmioty sceny politycznej były

skłócone i strukturalnie słabe, w niemałym stopniu skorumpowane i powiązane z

„szarą strefą”.

Transformacja gospodarcza postawiła przed Mołdawią wiele wyzwań

społecznych, ekonomicznych i politycznych. Przemiany ekonomiczne balansowały

między korporacjonizmem klanowym a solidarnością społeczną. Funkcjonowanie

quasi-demokracji utrudniało realizację wielu reform66. Wpływ elit biznesu na

społeczeństwo jest zauważalny praktycznie w każdym państwie. Dyskusyjny

pozostaje rodzaj tego odziaływania: pozytywny lub negatywny i jego wpływ na proces

kształtowania przywództwa.

7. Podsumowanie

Wśród zmian, jakie dokonały się w Republice Mołdawii od momentu

odzyskania niepodległości, fakt wprowadzenia demokratycznych zasad ustrojowych,

na których opiera ona swoją działalność jest niezaprzeczalny. Mówiąc o

problematyce przywództwa politycznego w latach 1991-2009, należy wskazać

celowość i etapy kolejnych zmian, wyrażone przede wszystkim poziomem rozwoju

elit politycznych i wyborami parlamentarnymi67. Po roku 1989, nastąpił całkowity

upadek światopoglądowego monopolu ZSRR, nie tylko w Mołdawii, ale i w

pozostałych krajach socjalistycznych68, kształtując tym samym nowe reguły dla

przywództwa politycznego. Zmiany systemowe, które nastąpiły w Republice

Mołdowy, powinny być traktowane, jako wynik działania następujących czynników:

kształtowania się ruchu niepodległościowego69 i Frontu Narodowego w latach 1988-

66

Zob. V. Papava, The Essence of Economic Reforms in Post-Revolutionary Georgia: What about the European

Choice?, „Georgian International Journal of Science and Technology” 2008, nr 1, s. 8-9. 67

M. Sikora-Gaca, Unia – Europejska – Rosja. Dylematy…, s. 280. 68

Ścieżki transformacji. Ujęcia teoretyczne i opisy empiryczne, pod red. K. Brzechczyna, Poznań 2003, s. 64. 69

03.06.1988 r., powstał Ruch na Rzecz Demokratyzacji Republiki Mołdowy, który był polem działalności

intelektualistów mołdawskich. Ruch został zainicjowany po reformach M. Gorbaczowa – otwartości i

restrukturyzacji, był odpowiedzią na XIX konferencję członków Rady Związku Radzieckiego i rezolucję „o

przejrzystości”. Ruch na Rzecz Demokracji, stanowi pierwsze wewnętrzne wsparcie dla restrukturyzacji i

demokratyzacji struktur państwowych Republiki Mołdowy. Jego działania ukierunkowane były na zniesienie

monopolu politycznego, gospodarczego i społeczno-kulturalnego nałożonego przez KC ZSRR. W rezultacie

działalności RRD – 23.11.1989 r., Najwyższa Rada MSRR, przyjęła nowa ustawę w sprawie wyboru na miejsce

bolszewików obywateli RM – wybory odbyły się 25.02.1990, a całkowita liczba zarejestrowanych kandydatów

wyniosła 39.636. W następstwie wyborów, 25.10.1990 Prezydium KC MSRR podjęło decyzję o prawie

15

1990, globalnego i logistycznego wsparcia instytucji międzynarodowych na rzecz

umacniania państwowości i społecznej afirmacji w kraju70.

Rozwój państwowości mołdawskiej i aktorów sceny politycznej wynika z

próby i koncepcji rozwiązania powstających problemów społeczno-gospodarczych.

System partyjny Republiki Mołdawii był w omawianym czasie źródłem

ekstremalnego pluralizmu politycznego, w którym partie polityczne z założenia

przyjmowały pozycję przeciwników, dążąc do zminimalizowania wpływu politycznego

centrum. Strategie koalicyjne partii w mniejszym stopniu uwzględniały styczność

ideologiczną koalicji gabinetowych71, w większym zaś kierowały się zasadą „podziału

łupów”72. Problematyka przywództwa podobnie jak transformacji w kontekście

Republiki Mołdawii przyjmuje wymiar terytorialny73.

W Republice Mołdawii od momentu odzyskania niepodległości toczy się

nieustanna walka o ustrój państwa i przyszły model przywództwa politycznego. W

latach 1991-2009 widoczne było przewodzenie o cechach autorytarnych i

autokratycznych. Elity polityczne cechowała „niemoc” w stosunku do roli Rosji w

regionie. Stan ten jest zauważalny po dzień dzisiejszy mimo licznych reform, które

zostały wprowadzone. Instytucja przywództwa politycznego w Republice Mołdawii w

latach 1989-2009 pozbawiona była autorytetu społecznego, co w konsekwencji

uczyniło system polityczny tego kraju nieskonsolidowanym.

Bibliografia

Bodio T., Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań transformacyjnych, w:

Przywództwo polityczne, pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa

2001

BesanÇon A., Przekleństwo wieku. O kominizmie, narodowym socjalizmie i

jedyności zagłady, przeł.: Guze J., Warszawa 2000

Biernat T., Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000

Bodio T., Przywództwo polityczne: wyzwania i badania, w: Przywództwo

polityczne, pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa 2001

obywateli do organizowania się w organizacje społeczno-polityczne. Za: V. Popa, I. Munteanu, V. Mocanu, De

la Centralism Spre Descentralizare , Chişinău 1998, s. 62. 70

M. Cernencu, Gh. Rusnac, A. Galben, C. Solomon, Republica Moldova: Istoria Politică (1989-2000),

Documente şi materiale, Volumul II, USM, Chişinău 2000, s.5-6. 71

A. Lijphart, Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Democracies, New

Haven 1999, s. 95. 72

W. Jednaka, Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław 2004, s. 37-38. 73

Rozróżnienie w zakresie terytorialnego i przedmiotowego zasięgu przywództwa prezentuje M. Hartliński.

Zob. M. Hartliński, Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011, s. 21.

16

Braud P., Rozkosze demokracji, Warszawa 1995

Burns J., Dwie cechy władzy, w: Władza i polityka – wybór tekstów ze

współczesnej politologii zachodniej, pod. red. Ankwicza M., Warszawa 1988

Burns J.M., Leadership, New York 1978

Cawford K., East Central European Politics Today, Manchester 1996

Cernencu M., Rusnac Gh., Galben A., Solomon C., Republica Moldova: Istoria

Politică (1989-2000), Documente şi materiale, Volumul II, USM, Chişinău 2000

Chinn S.J., Ropers S., Ethnic Mobilization and Reactive Nationalism: The Case

of Moldova, „Nationalities Papers” 1995, nr 23

Chmaj M., Żmigrodzki M., Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995

Chodubski A., Wybory jako wartość polityczna, „Czas Morza” 2002, nr 1

Cierpiński Z., Szanse na odbudowę i zachowanie terytorialnej integralności

Mołdowy do 2006 r. (Prognoza), „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego

Stosunków Międzynarodowych” 2003, nr 2

Cojocaru G., Ruch niepodległościowy i przemiany społeczno-polityczne w

Mołdawii (Mołdowie), „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków

Międzynarodowych” 2003, nr 2

Crowther W., Ethnic Politics and the Post-Communist Transition in Moldova,

„Nationalities Papers” 1998, nr 26

Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, tłum. Orłowski B., Warszawa

1993, s. 174.

Dumała A., Mechanizmy decyzyjne w demokracji konstytucyjnej, Lublin 1998

Gabanyi A.U., Moldova im Spannungsfeld zwischen Rußland, Rumänien und

der Ukraine, „Berichte des BIOSt” 1996, nr 16

Grzybowska M., Zięba A., Współczesne systemy partyjne wybranych państw

europejskich, Kraków 1996

Hartliński M., Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011

Huntington S.P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995

Jamróz A., System partyjny współczesnej Francji, Warszawa 1990

Jednaka W., Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław 2004

Kaliciuk S., Systemy partyjne Europy Zachodniej, Warszawa 1991

Kelley D.R., The Democratic Revolution in the U.S.S.R.: Can the System Cope

with Pluralism? „Midsouth Political Science Journal” 1992, nr 13

Kiełmiński Z., Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa 1986

Kik K., Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ewolucja programowa i polityka w

latach 1939-1985, Warszawa 1986

17

Kik K., Międzynarodówka Socjalistyczna 1951-1992. Zarys działalności,

Warszawa 1994

King Ch., The Moldovans: Romania, Russian, and the Politics of Culture,

Stanford 2000

Koszel B., Mitelleuropa rediviva? Europa Środkowo i Południowo-Wschodnia

w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999

Kozłowski S.G., Współczesna Ameryka, Lublin 2001

Krzywicka K., Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie,

Warszawa 1999

Kuczyński M., Krwawiąca Europa-konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach

1999- 2000. Tło historyczne i stan obecny, Warszawa 2001

Lane J.E., Ersson S.O., Politics and Society in Western Europe, London 1991

Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in

Thirty-Six Democracies, New Haven 1999

Machelski Z., Opozycja w systemie demokracji parlamentarnej Wielka

Brytania, Niemcy, Włochy, Warszawa 2001

Mojsiewicz Cz., Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów

zbrojnych, Warszawa 1998

Moszniaga W., Partijno-politiczeskoje razwitie Mołdawii za dziesiat ljet

niezawisimosti, politołogiczeskij analiz, Chisinau 2002

Ossowski S., Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: Ossowski S.,

O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984

Papava V., The Essence of Economic Reforms in Post-Revolutionary Georgia:

What about the European Choice?, „Georgian International Journal of Science and

Technology” 2008, nr 1

Paruch W., Trembicka K., Wspólnota czy rozbieżność doświadczeń. O

historycznych zewnętrznych uwarunkowaniach przebudowy w Europie Środkowo-

Wschodniej po 1989 roku, w: Europa Środkowo-Wschodnia. Region, państwa i

społeczeństwa w czasie transformacji, pod. red. Rybczyńskiej J., Lublin 2000

Popa V., Munteanu I., Mocanu V., De la Centralism Spre Descentralizare ,

Chişinău 1998

Rodkiewicz W., Od demokracji wirtualnej ku europejskiej: Geneza i

konsekwencje przełomu politycznego w Mołdawii, „Prace OSW” 2009, nr 32

Rose R., Mackie T.M., Do Parties Persist or Fail? The Big Trade-Off Facing Or-

ganizations, w: When Parties Fail: Emerging Alternative Organizations, pod. red. K.

Lawson, P.H. Merkl, Princeton 1988

18

Rusinowa I., Z dziejów amerykańskich partii politycznych, Warszawa 1994

Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1985

Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994

Ścieżki transformacji. Ujęcia teoretyczne i opisy empiryczne, pod red.

Brzechczyna K., Poznań 2003

Sikora-Gaca M., Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice

Mołdawii, Koszalin 2013, s. 1 i n.

Sikora-Gaca M., Przywództwo Partii Komunistów w Republice Mołdawii, w:

Przywództwo polityczne a przywództwo polonijne, pod. red. Knopka J., Koszalin

2011

Sikora-Gaca M., Unia europejska – Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki, w:

Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, pod. red.

Knopek J., Toruń 2009

Smith G., Życie polityczne w Europie Zachodniej, tłum. L. Dorn, Warszawa

1992

Sobolewska- Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Warszawa 2004

Sokół W., Kształtowanie się partii politycznych i systemów partyjnych w

środkowoeuropejskich państwach postkomunistycznych, „Atheneum” 1998, nr 2

Stefanowicz J., Chrześcijańska demokracja, Warszawa 1991

Stępień A., Współczesna Rosja, Łódź 1999

Strachota K., Raport 2001 CZĘŚĆ IV – Mołdowa, www.osw.waw.pl, dostęp

dnia: 13.04.2008.

Szklarski B., Symboliczne aspekty przywództwa prezydenckiego w demokracji

amerykańskiej, Warszawa 2003

Tobolewski M., Czerwone gwiazdy Europy, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr

10

Ulicka G., Wpływ marketingu politycznego na zmiany w życiu publicznym

państw demokratycznych, w: Trudna szkoła polityki. Szanse, Ryzyko, Błąd, pod.

red. Klementowicza T., Warszawa 1996

Urban M., Mechanizmy legitymizacji przywódców, w: Przywództwo polityczne,

pod red. Bodio T., seria „Studia Politologiczne”, Warszawa 2001

Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989

Wiatr J.J., Introduction: Political Leadership from a Comparative Perspective,

„International Political Science Review” 1998, nr 2

19

Wnuk-Lipiński E., Osobowość struktury monocentrycznego społeczeństwa

masowego, w: Społeczeństwo polskie u progu przemian, pod. red. Muchy J. i in.,

Wrocław 1991

Wróbel J., UE a Mołdowa, „Prace OSW” 2003, nr 13

Zakrzewska J., Włochy. Zarys ustroju, Warszawa 1974

Zięba A., Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990

Zieliński E., Współczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa

1995

Znamierowski C., Szkoła prawa-rozważania o państwie, Warszawa 1988

Бакатин В.В., Избавление от КГБ, Москва 1992

Илащук Д., Партийные политические элиты в Республике Молдова: проб-

лемы формирования, MOLDOSCOPIE (Проблемы политического анализа), Часть

V, Молд.ГУ, Кишинев, 1995

Конституция (Лежя Фундаменталэ) а Републичий Советиче Сочиалисте

Молдовенешть, Адоптатэ ла сесия а опта а Советулуй Супрем ал Р.С.С.М. де

лежислатура а ноуа ла 15 априлие 1978, “Картя Молдовеняскэ”, Кишинэу,

1984, арт. 6

Мошняга В., Партийно-политическое развитие Молдовы за десять лет

независимости: политологический анализ, Moldoskopie, partea XIX, Chisinau

2002

Мошняга В., Язык, этнонациональная идентичность и упрочение

независимой молдавской государственности, MOLDOSCOPIE (Проблемы

политического анализа), Часть VII, Молд.ГУ. Кишинев, 1995

Руснак В., Руснак Г., Партийная система Молдовы: сущность и

особенности, MOLDOSCOPIE (ПроблемIы политического анализа), Часть III,

Молд.ГУ, Кишинев, 1993