PREFERENCJE POLITYCZNE 2009 - badania-elektoratu.us.edu.pl · 4 scyplinarności badań nad nimi i...

PREFERENCJE POLITYCZNE 2009POSTAWY - IDENTYFIKACJE - ZACHOWANIA

Redakcja naukowaAgnieszka Turska-Kawa

Waldemar Wojtasik

Katowice 2010

Recenzent:Dr hab. Mariusz Kolczyński

Projekt okładki:Jarosław Wichura

Skład komputerowy:Przemysław Grzonka

© Agnieszka Turska-Kawa i Waldemar WojtasikKatowice 2010

Patronat nad projektem sprawuje Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych.

Opiekę wydawniczą nad projektem sprawuje Centrum Innowacji, Transferu Technologii i Rozwoju Fundacja Uniwersytetu Śląskiego.

ISBN: 978‑83‑62314‑04‑1

Wydawca: UNIKAT 2Ul. Dzięciołów 940-532 Katowice

3

Przedstawiana publikacja, którą oddajemy do rąk Czytelnika, jest efektem ogólnopolskiego projektu badawczego, który został zrealizowany w 2009 roku na re-prezentatywnej próbie dorosłych obywateli Polski. Badania są wynikiem współpra-cy naukowców z ośrodków akademickich w Bielsku-Białej, Bydgoszczy, Katowi-cach, Szczecinie, Toruniu i Wrocławiu. Założenia, jakie nakreśliliśmy na początku naszych poszukiwań empirycznych ukierunkowaliśmy na eksplorację problematyki postaw politycznych i zachowań wyborczych, szczególnie czynników determinują-cych identyfikacje polityczne. Stopień zaangażowania obywateli i ostatecznie po-dejmowane decyzje w procesie wyborczym warunkowane są wieloma czynnikami. Spojrzenie interdyscyplinarne, prezentowane w niniejszej książce, daje możliwość ich zestawienia i analizy związków między nimi występujących. Połączenie płasz-czyzn socjologicznej, psychologicznej i politologicznej pozwoliło na stworzenie nie tylko opisu i diagnozy zachowań politycznych polskiego społeczeństwa, ale umoż-liwiło także, z jednej strony, rozpoznanie osobowościowych i społecznych uwa-runkowań aktywności wyborczej, z drugiej, nakreślenie kierunku dalszych badań i poszukiwań.

Przedstawiane w niniejszym tomie publikacje zostały przygotowane przez badaczy z różnych specjalności naukowych. Częścią wspólną każdego wywodu jest odwołanie do preferencji politycznych, które zostały ujęte w różnych kontekstach: ideologicznym, ekonomicznym, psychologicznym, społecznym. Wszystkie teksty, na ile to było możliwe, tworzą koherentną całość i interdyscyplinarną analizę zacho-wań wyborczych 2009 roku.

Agnieszka Turska-Kawa oraz Waldemar Wojtasik w przedstawionym tek-ście podjęli analizę istotności podejmowania w badaniach naukowych problematyki preferencji politycznych. Refleksja porusza kwestię stabilności preferencji, interdy-

WSTĘP

4scyplinarności badań nad nimi i wielości kontekstów możliwych rozważań. Artykuł ten referuje również metodologię badań niniejszego raportu – prezentuje sposób do-boru oraz rozkład próby, opisuje narzędzie badawcze.

Robert Alberski poruszył kwestie przepływu elektoratów pomiędzy po-szczególnymi wyborami. Problem zdaje się tym donioślejszy, że badania zostały przeprowadzone na początku dwuletniego okresu, w którym występuje koncentracja różnego typu elekcji. W artykule zawarta została analiza ruchów elektoratów partii politycznych i kandydatów w wyborach prezydenckich z 2005 roku.

Rok 2010 jest również czasem wyborów prezydenckich. Dało to asumpt do próby zbadania nie tylko preferencji wyborczych w stosunku do potencjalnych kandydatów, ale również m.in. relacji z poparciem dla partii politycznych. Tekst Bartosza Szwejkowskiego traktuje o potencjale wyborczym polityków, którzy z perspektywy końca 2009 roku wydawali się realnymi pretendentami do startu w wyborach prezydenckich.

Kwestie mechanizmów wyborczych stały się przedmiotem zainteresowania Wojciecha Peszyńskiego, który w swoim tekście podejmuje próbę weryfikacji de-klaracji respondentów co do głosowania na kandydatów z pierwszych miejsc list wy-borczych, w perspektywie danych z Państwowej Komisji Wyborczej. Źródła decyzji wyborczych głosowania na „jedynki” są jednym podstawowych mechanizmów bę-dących czynnikiem warunkującym strategie tworzenia list przez partie polityczne.

Jarosław Wichura rozważa w swoim tekście wpływ preferencji ustrojo-wych na deklarowane postawy. Jako przedmiot rozważań bierze pod uwagę kwestie systemu rządów i modelu systemu partyjnego. Pierwsza z nich była i jest nadal przy-czynkiem do dyskusji o oczekiwanym modelu relacji wewnątrz egzekutywy w sys-temie politycznym, stając się czasami elementem bieżącej gry politycznej. Preferen-cje co do charakteru systemu partyjnego obrazują oczekiwany społecznie wymiar rywalizacji gabinetowej i relacji pomiędzy partiami politycznymi.

Artykuł autorstwa Agnieszki Turskiej-Kawy podejmuje problematykę istot-ności trwałych predyspozycji psychicznych w kreowaniu zachowań wyborczych. Przedmiotem analizy autorka uczyniła następujące zmienne: samoocena, dyspozy-cyjny optymizm, poczucie samoskuteczności oraz dyspozycyjny lęk, stawiając tezę, że mogą one różnicować elektorat w kontekście aktywności (deklarowanej i rzeczy-wistej) oraz preferencji wyborczych.

5Wstęp

Problematykę autoidentyfikacji ideologicznej respondentów w ramach skali lewica-prawica odnaleźć można w tekście Agnieszki Turskiej-Kawy i Waldemara Wojtasika. Korzystając z 11-punktowej skali lewica-prawica jako narzędzia badaw-czego Autorzy dokonali ekstrapolacji różnych wymiarów przejawiania się deklaracji lewicowych, prawicowych i centrowych.

Kwestie ideologizacji postaw politycznych na gruncie kulturowym stały się obszarem zainteresowania i rozważań Danuty Karnowskiej. Podjęła ona próbę sys-tematyzacji wiedzy na płaszczyźnie występujących różnic w identyfikacjach ideolo-gicznych, skupiając się na ich aksjologicznym wymiarze. Na potrzeby badań, czyn-nikami różnicującymi w tym obszarze Autorka uczyniła aborcję, eutanazję, związki partnerskie i naukę religii w szkołach.

Problem istotności ekonomicznych aspektów w deklaracjach ideowych stał się przyczynkiem do powstania artykułu Waldemara Wojtasika. Czynniki ekono-miczne jako element różnicujący postawy polityczne były przedmiotem wielu badań, które nie tylko opisywały ich rolę, ale również traktowały o zależnościach pomiędzy nimi a innymi determinantami postaw i zachowań politycznych. Autor skupił się na diagnozie stosunku do rynku i cech go kategoryzujących.

Rozróżnienie społeczne w deklarowanych postawach i zachowaniach po-litycznych stało się przedmiotem dociekań Janusza Okrzesika i Krzysztofa Ste‑cyka. Kwestie roli związków zawodowych w życiu społecznym, ochrony grup najsłabszych i najbiedniejszych, rozwarstwienia dochodowego czy roli państwa w zaspokajaniu podstawowych potrzeb obywateli zostały poddane przez Autorów nie tylko krytycznemu oglądowi, ale również zostały skonfrontowane z ujawniony-mi w badaniach preferencjami społecznymi.

Tomasz Okraska poddał analizie deklaracje respondentów dotyczące inte-gracji europejskiej oraz stosunku do demokracji. Integracja europejska jako wytwór procesów globalizacji i demokratyzacji powinna, jak może się wydawać, znajdować swoich zwolenników wśród admiratorów demokracji. Istnienie grup respondentów, którzy prezentują postawy sceptyczne co do procesów integracji europejskiej i de-mokracji może stać się przyczynkiem do postawienia ciekawych hipotez.

Artykuł Jana Wolnickiego podejmuje problematykę alternatywy dla wybo-rów rozstrzyganych w myśl zasady proporcji – wyborów większościowych, reali-zowanych w jednomandatowych okręgach wyborczych, a dokładniej – prezentuje

6poziom poparcia mieszkańców naszego kraju dla wyborów w myśl takiego rozwią-zania, jako generalnej zasady dobierania składu reprezentujących ich politycznych ciał kolegialnych.

Kwestie postaw religijnych respondentów były istotne dla tekstu Magda‑leny Marzec, w którym dokonała ona analizy stosunku do roli Kościoła w życiu społecznym w perspektywie deklarowanego uczestnictwa w praktykach religijnych. Specyfika wynikająca z wysokiego stopnia homogeniczności religijnej polskiego społeczeństwa sprawia, że deklaracje na gruncie aksjologicznym stają się ważnymi determinantami postaw politycznych.

Zainicjowane badania będą miały charakter długofalowy. Kolejne planujemy prowadzić w 2010 roku i później corocznie. Celem jest zebranie materiału umożli-wiającego uchwycenie zmian w postawach i aktywności politycznej Polaków oraz ich poparcia dla określonych kwestii społeczno-politycznych w odniesieniu do uwa-runkowań socjodemograficznych i psychologicznych.

7

Istotność podjęcia problematyki badań preferencji politycznych wynika ze związku, który występuje pomiędzy reprezentowanymi przez jednostkę postawa-mi politycznymi a kreowanymi przez nią zachowaniami. Zdaniem Leszka Sobkowia-ka, mianem postawy politycznej można określić względnie trwały i spójny stosunek jednostki do systemu politycznego i jego poszczególnych składowych, który prze-jawia się w zachowaniach politycznych [Sobkowiak 1999: 233-234]. Zastosowanie modelowego ujęcia pozwala na wyodrębnienie w ramach postawy politycznej trzech jej komponentów: intelektualnego (poznawczego), afektywnego i behawioralnego. Na intelektualny składają się wiedza i wyobrażenia jednostki na temat polityki, pro-cesów politycznych oraz ich oczekiwanych rezultatów. Wymiar afektywny odnosi się do warstwy emocjonalnej i wartościującej, łączącej jednostkę ze sferą polityki i eksponującej jej aspekt subiektywizujący, szczególnie na płaszczyźnie ekspresyw-nej. Czynnik behawioralny jest natomiast rozumiany jako stan gotowości do pod-jęcia celowego działania, ukierunkowanego na świadome uczestnictwo w procesie politycznym [Tamże].

Zachowania polityczne są obiektywnie obserwowalnymi działaniami o cha-rakterze politycznym, wynikającymi z reprezentowanych przez jednostki postaw po-litycznych i będące reaktywnym odniesieniem do bodźców płynących z otoczenia. Determinantami zachowań wyborczych są m.in.: świadomość polityczna, uwarunko-wania środowiskowe i kulturowe wzorce zachowań [Sokół 1999: 312]. Świadomość polityczna jest funkcją wymiaru poznawczego postawy politycznej i warunkowana może być poprzez proces zrozumienia (rzeczywistego lub wyimaginowanego) za-sadności aktywnego uczestnictwa w działaniach politycznych, szczególnie w ramach oceny możliwości realizacji zakładanych celów. Uwarunkowania środowiskowe są pochodną posiadanych przez jednostkę zasobów oraz subiektywnej możliwości ich

Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar Wojtasik

POSTAWY, ZACHOWANIA I DECYZJE WYBORCZE JAKO PRZEDMIOT BADAŃ EMPIRYCZNYCH

8 Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar Wojtasik

efektywnego wykorzystania, wynikającej choćby z bieżącej oceny sytuacji. Wzorce zachowań znajdują swoje źródło w akceptowalnych wartościach, obowiązujących regułach postępowania, systemie normatywnym i tradycyjnych zwyczajach, będą-cych efektem oddziaływania środowiskowego oraz interakcji pomiędzy jednostką a innymi podmiotami procesów politycznych.

Specyficzną kategorią zachowań politycznych są zachowania wyborcze, które to zachodzą na płaszczyźnie pomiędzy elektoratem a partiami politycznymi czy poszczególnymi kandydatami, a wyrażane są podczas głosowania. Zachowania wyborcze można badać na poziomie indywidualnym i zagregowanym. W pierwszym przypadku chodzi o uwarunkowania i motywacje jednostek, które wpływają na de-cyzje podczas głosowania. Na płaszczyźnie zagregowanej analizie zostają poddane więzi na poziomie społecznym [Jednaka 1997: 249-253; 1999: 328]. Samo zjawisko zachowań wyborczych można próbować przedstawić w trzech ujęciach modelowych [Wróbel 2000: 123-127; 2003: 278]. W najwęższym, jest ono utożsamiane z samym uczestnictwem lub absencją w głosowaniu, które jest traktowane jako najpowszech-niejsza czynność wyborcza. Ujęcie decyzjonistyczne odwołuje się do źródeł decyzji, podejmowanych przez wyborcę tak co do samego udziału w wyborach, jak i alokacji indywidualnego poparcia. W najszerszej koncepcji zachowania wyborcze są trakto-wane jako indywidualne lub zbiorowe formy uczestnictwa w wyborze osób lub partii politycznych do organów władzy [Tamże]. Przytoczone pozycjonowanie zachowań wyborczych pozwala na takie prowadzenie procesu badawczego, które ukierunko-wuje go na różne płaszczyzny m.in.: społeczno-strukturalną, identyfikacyjną, party-cypacyjna czy ideologiczną.

Preferencje polityczne są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, co skutkuje stosowaniem różnych ujęć i procedur badawczych. In-terdyscypliarność tych badań pozwala na zdecydowanie szerszy kontekst analizy i opisu identyfikowanych zachowań politycznych, umożliwiając w wielu przy-padkach bardziej zasadne, koherentne i komplementarne wnioski. Przedmiotowy wymiar analizy może odwoływać się m.in. do dynamiki ich zmiany, rozumianej jako występowanie stabilności preferencji lub jej braku, perspektywy czasowej, traktowanej krótko lub długoterminowo, roli czynnika strukturalnego w kreowa-niu zachowań jednostkowych, znaczenia wymiaru geograficznego w różnicowaniu występujących postaw.

9Postawy, zachowania i decyzje wyborcze jako przedmiot badań empirycznych

Stabilność preferencji politycznych jest kwestią szeroko podejmowaną w li-teraturze, co wynika ze stosunkowo rozległych możliwości pozycjonowania i ba-dania tej problematyki. W niektórych z nich na plan pierwszy wysuwa się kwestia pokoleniowej trwałości postaw, a inne swoim zainteresowaniem obdarzają zmiany zachodzące w krótszym okresie, nie tylko między kolejnymi elekcjami, ale również odbywające się w okresie międzykadencyjnym. Czy to w wymiarze zindywiduali-zowanym, czy też zagregowanym historia demokracji dostarcza wielu przykładów zmian, które zachodziły w stosunkowo krótkim czasie, a ich skutki mogą charakte-ryzować się niejednorodnością. Wysoki poziom labilności na poziomie jednostko-wym może nie znajdować swojego odzwierciedlenia w obszarze zmiany poparcia między partiami czy blokami politycznymi, gdyż ich suma jest wzajemnie znoszona. Wreszcie, potencjalna chwiejność może być wynikiem wymuszonym przez czynnik niezależny, w sytuacji gdy oferta polityczna ulega gwałtownym i nieodwracalnym zmianom, a wyborcy pozbawieni są możliwości oddania głosu na dotychczasowych swoich faworytów [Markowski 1999: 12].

W temporalnym aspekcie badania preferencji politycznych i ich dynamiki, podnoszone są takie kwestie, jak m.in. możliwa ich trwałość lub efemeryczność, wpływ zmian zewnętrznych na dynamikę jednostkowej percepcji rzeczywistości i w konsekwencji utratę starych i wytworzenie nowych wzorców zachowań oraz me-chanizmy utrwalające zmiany zachodzące w jednostkach i całych społeczeństwach. Perspektywa czasowa przy badaniu preferencji politycznych ma fundamentalne znaczenie, szczególnie jeżeli weźmie się pod uwagę oddziaływanie długotrwałych procesów społecznych, jak choćby konstytuowanie i zanikanie podziałów socjopo-litycznych (cleavages) i ich wpływ na przemiany struktury społecznej. Długotrwałe ich oddziaływanie wytwarza wśród wyborców mechanizmy adaptacyjne, które naj-częściej przestają być adekwatne w okresach głębokich zmian społecznych, dynami-zując procesy zmiany i tworząc nowe wzorce zachowań.

Najpowszechniejszym sposobem wyjaśniania istotności aspektu struktural-nego w badaniu preferencji politycznych jest odwołanie się do paradygmatu spo-łeczno-strukturalnego, w ramach którego głównym odniesieniem świadomościo-wym jednostki jest jej przynależność grupowa, determinującą reprezentowane przez nią postawy i zachowania [Lipset, Rokkan 1993: 97-99]. Kolejne „zamrożenia” i „odmrożenia” systemów partyjnych są w znaczniej mierze efektem zmian zacho-


dzących w charakterze struktury społecznej, te zaś mają związek z dynamiką po-działów socjopolitycznych. Częściowo przynajmniej konkurencyjny względem spo-łeczno-strukturalnego jest paradygmat identyfikacji partyjnej. W jego założeniach wyborcy kierują się lojalnością do konkretnych partii politycznych (lub w skrajnych przypadkach przywódców politycznych), a nie przynależnością do konkretnej grupy społecznej. Model ten bardzo często jest określany mianem identyfikacji psycholo-gicznej [Antoszewski 2004: 19; Jednaka 1999: 328].

Przestrzenne zróżnicowanie postaw politycznych było już wielokrotnie przed-miotem zainteresowania badaczy, którzy podnosili istotność tego czynnika [Rokkan 1967: 372-379]. Zmiany administracyjne, powstawanie i zanikanie ośrodków władzy czy zróżnicowanie etniczne stanowi o możliwej dywersyfikacji postaw politycznych w układzie regionalnym czy lokalnym. Stanowiły one, nie tylko w Polsce, ważną de-terminantę postaw politycznych [Raciborski 2003: 229-230]. Istnieje przynajmniej kilka prób wyjaśniania tego zjawiska, z których najpopularniejszą jest tzw. hipoteza zaborowa [Raciborski 1997: 158; Zarycki 2002; Szawiel: 2001 229-231].

Zachowania wyborcze, jako rodzaj zachowań politycznych, można przed-stawiać w różnych ujęciach modelowych. Sylwester Wróbel zwraca uwagę na 4 ich rodzaje [Wróbel 2003: 279]:

(1). Interakcyjny – w których zachowania wyborcze są wzajemnym oddzia-ływaniem wybierających i wybieranych. (2). Decyzyjny – traktujący zachowania wyborcze jako rezultat kalkulacji oczekiwanych zysków z ich podjęcia w perspektywie ponoszonych kosz-tów. (3). Wymiany – traktujący zachowania wyborcze w formie alokacji zasobów wyborcy i partii. (4). Identyfikacji klasowej – zakładającego trwałą lojalność pomiędzy wy-borcą a partią.

Kwestia identyfikacji politycznej znajduje w politologii 3 komplementarne podejścia. Po pierwsze może być traktowana jako zgodność pozycji wyborcy i partii politycznej na skali lewica-prawica. Drugie ujęcie zakłada istotność przynależności grupowej (paradygmat społeczno-strukturalny) i traktowanie decyzji wyborcy jako funkcji poczucia więzi klasowej, etnicznej czy religijnej. Trzeci model bazuje na wspo-minanym już paradygmacie identyfikacji partyjnej i zakłada istnienie szczególnego


typu więzi pomiędzy wyborcą a partią polityczną [Antoszewski 2004: 18-19]. Tade-usz Szawiel operuje pojęciami autoidentyfikacji i samookreślenia dla strukturyzacji własnych poglądów w przestrzeni ideologicznej oraz jako określenia własnej tożsa-mości ideologicznej jednostki [2001: 220-221]. Bardziej szczegółową kategorią jest pojęcie identyfikacji partyjnej [Bartolini, Mair 1990: 34-36]. Ryszard Herbut traktuje ją dwupłaszczyznowo, zarówno jako związek łączący wyborcę z partią polityczną oraz jej charakter i źródła w kontekście ukształtowania się stabilnych form lojalności partyjnej w obrębie elektoratu lub ich zaniku czy erozji. Jest to więc stosunek wy-borcy do partii, postrzegany jako spójny układ postaw, opinii, ocen, przekonań i ste-reotypów, które znajdują uzewnętrznienie w sposobie jego decydowania o wyborze określonej partii politycznej i w samym akcie głosowania [Herbut 1999: 69].

Wśród wielu podejść wyjaśniania zachowań wyborczych coraz więcej uwagi poświęca się psychicznym determinantom decyzji wyborczych. Nadaje się im sta-tus zmiennych pośredniczących w moderowaniu zachowań politycznych, ponadto przyjmuje się, że są one względnie trwałe i odporne na zmiany. Nurt psychologicz-ny w analizie zachowań wyborczych został zapoczątkowany w połowie ubiegłego stulecia i od jego początków badacze podkreślali rolę trwałych form identyfikacji partyjnej w kreowaniu zachowań wyborczych. W badaniach panelowych Natio-nal Elections Studies przeprowadzonych w latach 50 i 70. XX wieku okazało się, że identyfikacja partyjna była najbardziej stabilną postawą [Sears, Levy 2008: 74]

Angus Campbell, Philil Converse i współpracownicy traktują identyfikację jako coś trwałego i niepoddającego się korekcie w procesie kampanii wyborczej [1960]. Według autorów jest to zmienna pośrednicząca w odbiorze zewnętrznych bodźców, płynących ze sceny politycznej, dostarczająca wskazówek dotyczących procesu podejmowanych decyzji wyborczych oraz interpretacji wydarzeń społecz-no-politycznych. Wiele badań nad debatami prezydenckimi dowiodło się, że oceny wyborców, dotyczące przebiegu dyskusji, były wyraźnie spolaryzowane według ich identyfikacji partyjnych. Komunikaty, które podważają postawy i identyfikacje jed-nostek, uznają one za słabo uzasadnione, nieprzekonujące, niemerytoryczne, jedno-cześnie poddają je większej krytyce niż te przekazy, które potwierdzają ich postawy [m.in. Katz, Feldman 1962; Feather 1963; Pomerantz, Chaiken, Tordesillas 1995; Edwards, Smith 1996]. Zwolennicy modeli, których fundamentem jest identyfikacja partyjna, podkreślają szczególną rolę socjalizacji politycznej, która wiąże się ze swe-


go rodzaju „dziedziczeniem” orientacji rodzicielskich [Biernat 2000; Zarzycki 2003; Pye 1972]. W kontekście dalszych badań w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia założenie o stabilnej identyfikacji partyjnej nieco straciło swą bezsporność. Osłabie-nie więzi pomiędzy wyborcą a podmiotami politycznymi doprowadziło do nowych poszukiwań determinant, mających udział w podejmowaniu decyzji wyborczych. Richard G. Niemi oraz Herbert F. Weisberg [1993] zwracają uwagę na liczne kom-ponenty identyfikacji partyjnej, m.in. polityczne zaangażowanie obywateli w kam-panię wyborczą czy postawę akceptacji lub dezaprobaty względem systemu partyj-nego jako całości. Jak pisze Robert Wiszniowski: „Zawodność koncepcji stabilnych zachowań wyborczych, będących wynikiem zjawiska identyfikacji wyborczej, wy-nika ze złożoności i dynamiki przestrzeni politycznej (wyborczej, parlamentarnej i rządowej) oraz zmian, zachodzących w ramach struktur społecznych państw de-mokratycznych. (…) Okazuje się, że w złożonych społeczno-politycznych uwarun-kowaniach automatycznie dochodzi do jej przeobrażeń, a ona sama przybiera różne postaci czy też formy” [2008: 177].

Badania preferencji politycznych 2009

Niniejsza publikacja jest wynikiem projektu badawczego przeprowadzone-go w 2009 roku na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie dorosłych obywateli (N=1086).1 Założenia przedsięwzięcia ukierunkowaliśmy na eksplorację problema-tyki zachowań wyborczych, szczególnie czynników determinujących identyfikacje polityczne. Podjęcie tak sformułowanego problemu motywowane było istotnością płaszczyzny zachowań wyborczych oraz potrzebą zdiagnozowania czynników de-terminujących identyfikacje polityczne. Badanie uwarunkowań oraz motywacji jed-nostek do aktywnego udziału w życiu politycznym jest istotne z punktu widzenia bu-dowania społeczeństwa obywatelskiego, którego jednym z ważnych wymiarów jest partycypacja wyborcza. Stopień zaangażowania obywateli i ostatecznie podejmowa-ne decyzje w procesie wyborczym warunkowane są wieloma czynnikami, spojrzenie interdyscyplinarne daje możliwość ich zestawienia i analizy związków między nimi

1 Badania poprzedzone były pilotażem (N=400), przeprowadzonym we wrześniu i paździer-niku 2009 roku. Celem pilotażu było zweryfikowanie narzędzia badawczego, przydatności poszcze-gólnych pytań pod względem ich zrozumiałości, optymalnej ilości do wypełnienia, kolejności, jak również określenie kwestii organizacyjnych dla procesu badawczego.


występujących. Połączenie płaszczyzn społecznej, psychologicznej i politologicznej pozwoliło na stworzenie nie tylko opisu i diagnozy zachowań politycznych polskie-go społeczeństwa, ale umożliwiło także, z jednej strony, rozpoznanie osobowościo-wych i społecznych uwarunkowań aktywności wyborczej, z drugiej, nakreślenie kie-runku dalszych badań i poszukiwań.

Jednym z celów metodologicznych badań było wykrystalizowanie społeczno-psychologicznych profili w zakresie odmiennych zachowań wyborczych oraz iden-tyfikacji politycznych. Profile te objęły zmienne socjodemograficzne (płeć, stan cy-wilny, wiek, status zawodowy, województwo, miejsce zamieszkania: miasto-wieś), społeczno-ekonomiczny status badanych (status materialny, dochody w gospodar-stwie domowym), identyfikacje polityczne oraz zmienne psychologiczne (poziom samooceny, dyspozycyjnego optymizmu, uogólnionej własnej skuteczności i dyspo-zycyjnego lęku).

Zmienne społeczne są jednymi z podstawowych czynników pozwalających indywidualizować identyfikacje polityczne wyborców. Wiedza o związkach po-między czynnikami społecznymi a postawami i zachowaniami politycznymi jest istotna zarówno w wymiarze eksplanacyjnym, jak również deskryptywnym i pro-gnostycznym.

Różnice psychologiczne między grupami osób partycypujących w wyborach oraz niepartycypujących wydają się interesujące nie tylko z poznawczego punktu widze-nia. Analiza związków pomiędzy określonymi cechami społeczno-psychologicznymi obywateli a ich zachowaniami politycznymi daje możliwość z jednej strony przewidy-wania oraz wyjaśniania stopnia zaangażowania wyborczego, z drugiej, daje podstawy do modyfikacji postaw i zachowań politycznych. Zmienne psychologiczne są swego rodzaju sitem dla bodźców zewnętrznych. Można przypuszczać, że znajomość różnic psychologicznych między osobami aktywnymi oraz biernymi politycznie pozwoli nie tylko na mobilizację niepartycypujących, ale przede wszystkim na zainteresowanie informacją polityczną, której formuła będzie odpowiadała ich określonym potrzebom. Jednocześnie analiza społeczno-psychologicznych profili osób o odmiennych prefe-rencjach politycznych pozwoli nie tylko na diagnozę i opis, ale jednocześnie przynaj-mniej cząstkową odpowiedź na pytanie, co skłania jednostki do określonych identyfi-kacji, jakie potrzeby w nich zaspokajają.


Narzędzie badawcze

Dla celów badawczych został skonstruowany kwestionariusz. Narzędzie obej-mowało cztery części, w sumie 100 itemów. Część pierwsza ukierunkowana została na rozpoznanie socjoekonomicznych i demograficznych charakterystyk wyborców. Diagnozą objęliśmy następujące zmienne: płeć, stan cywilny, wiek, status zawodo-wy, województwo, miejsce zamieszkania: miasto-wieś, status materialny, dochody w gospodarstwie domowym. Rozkład ilościowy i procentowy poszczególnych kate-gorii zawarto w Tabeli 1 (Aneks). W kolejnych artykułach niniejszej książki znajdują się odniesienia i analizy w kontekście poszczególnych problemów badawczych.

Część druga miała na celu określenie preferencji wyborczych badanych oraz ich postaw politycznych. Zwróciliśmy w niej szczególną uwagę na decyzje wybor-cze obywateli podjęte w ostatnich wyborach prezydenckich (2005), parlamentarnych (2007) oraz do Parlamentu Europejskiego (2009), identyfikacje polityczne w zakre-sie ideologii, stosunek do demokracji i Unii Europejskiej. Pytaliśmy o zachowania wyborcze w poprzednich wyborach, deklaracje wyborcze, istotność poszczególnych wyborów dla jednostki.

Część trzecia narzędzia badawczego ukierunkowana została na zebranie in-formacji o społeczno-ekonomicznych preferencjach badanych, identyfikacjach po-litycznych w ramach przestrzennej teorii głosowania i miejsca zajmowanego przez wyborcę w ramach jednowymiarowej przestrzeni politycznej lewica-prawica. Pod-stawowe narzędzie badawcze w tym obszarze stanowi zmodyfikowana skala lewica-prawica. Badani pytani byli m.in. o stosunek do aborcji, eutanazji, wprowadzenie re-ligii w szkołach, jak również zdanie w sprawie podatku liniowego, czy roli państwa w sferze gospodarki.

Część czwarta miała na celu diagnozę psychologicznych uwarunkowań za-chowań wyborczych. Weryfikacji poddano następujące zmienne: samoocenę, dys-pozycyjny optymizm, poczucie samoskuteczności oraz lęk jako cechę. W badaniu wykorzystano narzędzia badawcze: Skalę Samooceny Rosenberga, test LOT-R, Ska-lę Uogólnionej Własnej Skuteczności – GSES oraz Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (arkusz X-2).


Sposób doboru i charakterystyka badanej próby

Badania zostały przeprowadzone w okresie listopad-grudzień 2009 roku na ogólnokrajowej reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków, dobranej w sposób kwotowo-warstwowy (N=1086). Populacja została podzielona w sposób kompletny i rozłączny na warstwy, które stanowią województwa. Procedurą doboru kwotowego objęto następujące zmienne: miejsce zamieszkania (miasto-wieś), płeć i wiek.

Badania w poszczególnych regionach kraju koordynowane były przez osoby, biorące udział w projekcie. Zostały one poinformowane o procedurze przeprowadza-nia badań oraz znały istotę pomiaru narzędziem badawczym. Osoby badane infor-mowane były, że badania przeprowadzane są przez zespół pracowników wyższych uczelni w Polsce, a ich wyniki posłużą wyłącznie celom naukowym. Dodatkowo podkreślana była informacja o anonimowości wypełnianego kwestionariusza.

Jak wskazano wyżej, w pomiarze kontroli poddano zmienne związane z miej-scem zamieszkania, płcią i wiekiem. Zwracano również uwagę, by rozkłady pozo-stałych zmiennych były możliwie zróżnicowane. Informacje o socjoekonomicznych i demograficznych charakterystykach badanych uzyskano za pomocą kolejnych py-tań metryczki. Wykresy 1-10 stanowią zestawienie procentowe poszczególnych ka-tegorii. Ilościowe uzupełnienie prezentuje Tabela 1 w Aneksie.

Najliczniej reprezentowane województwa, proporcjonalnie do ilości miesz-kańców, to mazowieckie i śląskie, najmniej licznie – lubuskie i opolskie (Wykres 1).

Wykres 1. Procentowa struktura próby wedle zamieszkiwanego województwa.

7,75,3 5,6

2,7

6,78,5

13,6

2,75,4

3,15,8

12,4

3,4 3,9

8,8

4,4

02468

10121416

dolnośląskie

kujawsko-pom

orskie

lubelskie

lubuskie

łódzkie

małopolskie

mazow

ieckie

opolskie

podkarpackie

podlaskie

pomorskie

śląskie

świętokrzyskie

warm

ińsko-mazurskie

wielkopolskie

zachodniopomorskie


Wykres 2. Procentowa struktura próby wedle miejsca zamieszkania: miasto-wieś.

Jedna trzecia badanych to mieszkańcy wsi. Co trzecia osoba to mieszkańcy dużych lub największych miast (Wykres 2).

Wykres 3. Procentowa struktura próby według płci.

51,3

48,7

474849505152

kobiety mężczyźni

Wśród respondentów jest nieco więcej kobiet niż mężczyzn (Wykres 3).

Wykres 4. Procentowa struktura próby według przedziału wieku.

13,7

20,2

15,719,4

15,3 15,7

0

5

10

15

20

25

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 >65

Najwięcej osób mieści się w przedziale wiekowym 25-34, nieco mniej jest osób między 45 a 54 rokiem życia. Najmniej liczną reprezentację stanowią najmłod-si pełnoletni obywatele poniżej 25 lat (Wykres 4).


Wykres 5. Procentowa struktura próby według posiadanego wykształcenia.

0,46,2

17,2

39,936,3

0

10

20

30

40

50

bez wy kształcenia podstawowe/gimnazjalne zawodowe średnie/policealne wy ższe

Badani najczęściej posiadają wykształcenie średnie/policealne, nieco mniej osób ma wyższe (licencjackie lub magisterskie). Najmniej licznie reprezentowane są grupy bez wykształcenia oraz z podstawowym/gimnazjalnym (Wykres 5).

Wykres 6. Procentowa struktura próby według stanu cywilnego.

29,6

55,6

5,6 9,2

0

10

20

30

40

50

60

panna/kaw aler mężatka/żonaty rozw ódka/rozw odnik w dow a/w dow iec

Ponad połowa próby to osoby zamężne. Niespełna jedną trzecią stanowiły panny i kawalerowie. Najmniej było rozwiedzionych i owdowiałych (Wykres 6).

Wykres 7. Procentowa struktura próby według statusu zawodowego.

52,4

7,2 2,612,7

22,6

2,50

102030405060

pracuje zawodow

ona pełnym

etacie

pracuje dorywczo

jestbezrobotny/bezrob

otna

uczy się/studiuje

jest narencie/em

eryturze

zajmuje

siędomem

/wycho

waniem

dzieci


Pracujący na pełnym etacie stanowią ponad połowę osób badanych. Dość duży odsetek to jednostki na rencie lub emeryturze. Najmniej reprezentowani są bezrobotni i zajmujący się domem czy wychowaniem dzieci (Wykres 7).

Wykres 8. Procentowa struktura próby według odczuwanej sytuacji materialnej.

1,4

15,8

55,6

22,3

4,9

0

10

20

30

40

50

60

żyję bardzo biednie żyję skromnie żyję średnio żyję dobrze żyję bardzo dobrze

Wykres 9. Procentowa struktura próby według średnich dochodów na członka rodziny w gospodarstwie domowym.

8,1

32,338,9

17,7

3

0

10

20

30

40

50

do 500 zł. 501-1000 zł. 1001-2000 zł. 2001-5000 zł. pow . 5000 zł.

Znaczna część badanych ma poczucie życia na średnim poziomie – uważają, że starcza im na codzienne potrzeby, jednak większe zakupy wymagają oszczędności. Jednocześnie największa część próby (choć mniejszy odsetek) deklaruje średnie do-chody na członka rodziny w gospodarstwie domowym w granicach 1001-2000 zł. Naj-mniej osób twierdzi, że żyje bardzo biednie lub bardzo dobrze, równocześnie najmniej liczne są grupy skrajne dochodowo: do 500 zł oraz powyżej 5000 zł. Warto zwrócić uwagę na nieco odmienne rozłożenie procentowe średnich dochodów oraz indywidu-alnego poczucia jakości sytuacji materialnej, co ukazuje różnice w potrzebach eko-nomicznych badanych. Przykładowo, znacznie mniej osób deklaruje, że żyje bardzo skromnie lub bardzo biednie niż osób zarabiających poniżej 1000 zł (Wykresy 8, 9).


Wykres 10. Procentowa struktura próby według dostępu do Internetu.

5,7

38,6 38

17,7

0

10

20

30

40

50

mam w pracy/w szkole mam w domu mam zarów no wpracy/szkole jak i w domu

nie mam

Ponad trzy czwarte badanych posiada dostęp do Internetu – najczęściej w domu, zazwyczaj jednak również w pracy/szkole. Niespełna jedna piąta próby nie ma łączności z siecią (Wykres 10).

Ciekawą obserwacją w perspektywie opisu badanej próby są preferencje partyjne respondentów. Chodzi tutaj zarówno o poparcie dla poszczególnych par-tii politycznych, jak i próbę skonfrontowania uzyskanych wyników z podobnymi badaniami. W tym celu porównano uzyskane rezultaty z wynikami badań preferen-cji partyjnych renomowanych ośrodków badania opinii. Z danych przedstawionych w Tabeli 1 widać, że uzyskane wyniki tak w kolejności wskazań poszczególnych ugrupowań, jak i proporcji poparcia dla nich są porównywalne.

Tabela 1. Poparcie dla partii politycznych (w procentach) w badaniach własnych i ośrodków badania opinii (2008).

Badania własne CBOS TNS-OBOP SMG/KRC

Partia/Miesiąc XI/XII XI XII XI XII XI XII

PO 47,2 38 36 49 50 46 37

PiS 21,2 18 24 31 30 24 28

SLD (SLD-UP) 11,4 9 7 14 12 7 11

PSL 7,7 5 4 4 4 4 5

Źródło: cbos.pl, tns-global.pl, millwardbrown.com/sites/poland/, badania własne


Bibliografia

Antoszewski A. (2004), • Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych de-mokracjach europejskich, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Bartolini S., Mair P. (1990), • Identity, Competition, and Electoral Availabi-lity: The stability of European electorates 1885-1985, Cambridge: Cambridge Uni-Cambridge: Cambridge Uni-versity Press.

Biernat T., (2000), • Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycz-nego przywództwa, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Campbell, A., Converse, P.E., Miller, W.E., Stokes, D.E. (1960), • The Ameri-can voter, Nowy Jork: John Wiley & Sons.

Edwards K., Smith E. E., (1996), • A disconfirmation bias in the evaluation of arguments, “Journal of Personality and Social Psychology”, 71, ss. 5-24.

Feather N. T. (1963), • Cognitive dissonance, sensitivity and evaluation, “Journal of Abnormal and Social Psychology”, 66, ss. 157-163.

Herbut R. (1999), • Zachowania wyborcze, [w:], A. Antoszewski W. Herbut (red.), Encyklopedia politologii t.3, Kraków: Wydawnictwo Zakamycze

Jednaka W. (1997), • Zachowania wyborcze, [w:], A. Antoszewski W. Her-but (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Jednaka W. (1999), • Zachowania wyborcze, [w:], A. Antoszewski W. Her-but, (red.) Encyklopedia politologii t.3, Kraków: Wydawnictwo Zakamycze

Katz E., Feldman J. J. (1962), • The debates in the light of research: A survey of surveys, [w:] S. Kraus (red.), The great debates, Bloomington: Indiana University Press, ss. 173-223.

Lipset S.M, Rokkan S. (1993), Osie podziałów, systemy partyjne oraz afi-• liacje wyborców, [w:] J. Szczupaczyński (red.), Elity, demokracja, wybory, Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Markowski R. (1999), Polski system partyjny po wyborach z 1997 roku • –instytucjonalizacja czy wichrowatość, „Studia Polityczne”, nr 9.

Niemi R. G., Weisberg H. F. (1993), Classics in voting behavior, Washing-• ton D.C.: Congressional Quarterly Press.

Pomerantz E. M., Chaiken S., Tordesillas R. S. (1995), • Attitude strength


and resistance processes, “Journal of Personality and Social Psychology”, 69, ss. 408-419.

Pye L. W., (1972), • The stages of socialization, [w:] D. R. Reich, P. A. Daw-son (red.), Political images and realities: Essays and readings on the concepts and substance of American politics, Belmont, CA: Duxbury Press, ss. 103-106.

Raciborski J. (1997), • Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Raciborski J. (2003), • Wybory i wyborcy, [w:] Demokracja polska 1989-2003, J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak-Rudnicka, J. Kilias, War-szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Rokkan S. (1967), • Geography, Religion, and Social Class: Crosscutting Cleavages in Norwegian Politics, [w:] Party Systems and Voter Alignments: Cross-National Perspectives. (red.) Lipset S.M. Rokkan S. New York: Free Press,.

Sears D. O., Levy S. (2008), • Rozwój polityczny w okresie dzieciństwa i w wieku dorosłym, [w:] D. O. Sears, L. Huddy, R. Jervis (red.), Psychologia poli-tyczna, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Sobkowiak L. (1999), • Postawa polityczna, [w:], W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Encyklopedia politologii t.1, Kraków: Wydawnictwo Zakamycze.

Sokół W. (1999), • Zachowania polityczne, [w:], W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Encyklopedia politologii t.1, Kraków: Wydawnictwo Zakamycze.

Szawiel T. (2001), • Podział lewica-prawica w polityce oraz w szerszym kon-tekście kulturowym, [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Po-działy społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycz-nej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wiszniowski R. (2008), • Europejska przestrzeń polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, Wrocław: Wydawnictwo Uni-wersytetu Wrocławskiego.

Wróbel S. (2000), • O pojęciach i modelu zachowań wyborczych, [w:] P. Do-browolski, M. Stolarczyk (red.), Polityka: przedmiot badań i formy jej przejawiania się, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Wróbel S. (2003), • Zachowanie i działanie polityczne, [w:] B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.


Zarycki T. (2002), • Region jako kontekst zachowań politycznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Zarzycki M. (2003), • To nie wiatr to szloch, „Karta”, nr 37, ss. 54-87.

23

Wprowadzenie

Wybory do Parlamentu Europejskiego, przeprowadzone w czerwcu 2009 r., były dla polskich partii politycznych pierwszym od niemal dwóch lat „niesondażo-wym” sprawdzianem poparcia. Kończyły one 4-letni cykl wyborczy, obejmujący także dwie elekcje parlamentarne, wybory prezydenckie oraz samorządowe. Wy-bory europejskie mają co prawda swoją specyfikę, polegającą na tym, że „zarówno dla wyborców, jak i dla partii politycznych są wydarzeniem o mniejszym znaczeniu politycznym” [Antoszewski 2006: 34]. Świadczy o tym nie tylko niższa – w po-równaniu do innych elekcji – frekwencja, ale także mniejsze zaangażowanie par-tii politycznych w proces wyborczy. Z drugiej jednak strony, dają one „dodatkową możliwość oceny dokonań rządzących”, dla opozycji natomiast „stwarzają szansę ukazania swej potencjalnej siły politycznej i uzyskania dodatkowej informacji o na-strojach elektoratu” [Tamże: 19]. Dodatkowo, wybory europejskie z czerwca 2009 r., które przypadły w połowie kadencji parlamentu wybranego w 2007 r., mogły wyka-zać, czy kontynuowana jest – zapoczątkowana w 2005 r. – tendencja, zmierzająca do utrwalenia przewagi dwóch partii politycznych, PO i PiS, kosztem marginalizacji pozostałych ugrupowań politycznych.

Celem tego artykułu jest przedstawienie procesu zmian preferencji wybor-czych polskiego elektoratu w latach 2005-2009. W analizie uwzględnię elekcję pre-zydencką oraz wybory do Sejmu w latach 2005 i 2007, a także wybory do Parlamentu Europejskiego z 2009 r. Pominę natomiast – ze względu na odmienną strukturę ry-walizacji politycznej, w której znaczącą rolę odgrywają podmioty lokalne – elekcję samorządową z listopada 2006 r. Odwołam się zarówno do statystyk wyborczych, jak i do danych uzyskanych w ramach prezentowanego projektu badawczego, zreali-

Robert Alberski

PROCES ZMIANY LOJALNOŚCI WYBORCZEJ W POLSCE W LATACH 2005-2009

24 Robert Alberski

Tabela 1. Przesunięcie poparcia wyborczego w wyborach do Sejmu w latach 2001-2005.

Partie i koalicje wyborcze

2001 2005 Różnica 2005-2001

% głosów mandaty % głosów mandaty % głosy mandaty

SLD-UP / SLD*) 41,04 216 11,31 55 - 29,73 -161

PO 12,68 65 24,14 133 + 11,46 +68

Samoobrona 10,20 53 11,41 56 + 1,21 +3

PiS 9,50 44 26,99 155 + 17,49 +111

PSL 8,98 42 6,96 25 - 2,02 -17

LPR 7,87 38 7,97 34 + 0,10 -4

Inne 9,73 2 11,22 2 + 1,49 0

*) W 2001 r. startowała koalicja SLD-UP, w 2005 SLD startował samodzielnie.

Źródło: Dane PKW (http://www.wybory2005.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/M/index.htm) oraz obliczenia własne.

zowanego w 2009 r. Skoncentruję się zwłaszcza na jednym z aspektów analizy dyna-miki zachowań wyborczych, jakim jest zmiana w dystrybucji głosów wyborczych.

Zmiana preferencji wyborczych polskiego elektoratu w latach 2005-2007

Nawiązując do ustaleń zawartych w literaturze, dotyczących zachowań wy-borczych, można przyjąć, że „rezultat wyborczy nie jest wyłącznie produktem działa-nia partii, ani nie jest wyłącznie produktem decyzji indywidualnych wyborców (…), jest on produktem oddziaływań pomiędzy partiami a wyborcami” [Rose, Mc Allister 1986: 7]. Na poziomie zagregowanym w zachowaniach wyborczych obserwujemy przenikanie się elementów ciągłości i zmiany [Jednaka 2008: 295-298]. W trakcie pierwszej dekady XXI wieku mieliśmy w Polsce do czynienia zarówno z krytyczny-mi, jak i stopniowymi zmianami lojalności wyborczej.

Zmiana krytyczna wystąpiła w wyborach parlamentarnych w 2001 r. W jej wyniku w parlamencie znalazły się cztery podmioty polityczne utworzone kilka miesięcy przed wyborami1 oraz jeden (Samoobrona), który uzyskał reprezentację

1 Zupełnie nowymi aktorami na polskiej scenie politycznej były Platforma Obywatelska, Prawo i Sprawiedliwość oraz Liga Polskich Rodzin. Jeśli natomiast chodzi o koalicję SLD-UP, to jej silniejszym elementem była partia polityczna założona w 1999 r., która przyjęła nazwę lewicowego bloku wyborczego odnoszącego sukcesy w latach dziewięćdziesiątych, natomiast Unia Pracy była reprezentowana w Sejmie II kadencji, jednak w 1997 r. nie przekroczyła progu wyborczego. Można więc uznać koalicję w tym kształcie za nowy podmiot polityczny.

25Proces zmiany lojalności wyborczej w Polsce w latach 2005-2009

Tabela 2. Przesunięcie poparcia wyborczego w wyborach do Sejmu w latach 2005-2007.


2005 2007 Różnica 2007-2005

% głosów mandaty % głosów mandaty % głosy mandaty

PiS 26,99 155 32,11 166 + 5,12 +11

PO 24,14 133 41,51 209 + 17,37 +76

Samoobrona 11,41 56 1,53 0 - 9,88 -56

SLD / LiD 11,31 55 13,15 53 + 1,84 -2

LPR 7,97 34 1,30 0 - 6,67 -34

PSL 6,96 25 8,91 31 + 1,95 +6

Inne 11,22 2 1,49 1 - 9,73 -1

W 2005 r. SLD startowała samodzielnie, w 2007 r. partia ta wchodziła w skład koalicji „Lewica i Demokraci”. Oprócz SLD należały do niej UP, SdPL oraz Partia Demokratyczna.

Źródło: Dane PKW (http://www.wybory2007.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/index.htm) oraz obliczenia własne.

parlamentarną w swoim trzecim starcie w tego typu elekcji. Jedyną partią, która za-chowała swoją pozycję na scenie politycznej, było PSL.

W 2005 r. obserwowaliśmy stopniowe zmiany lojalności wyborczej o charak-terze sektoralnym. W Sejmie znalazły się te same podmioty, jednak rozkład poparcia był zupełnie inny (Tabela 1). Swoją dotychczasową pozycję utraciła lewica, niewiel-kie straty poniosło natomiast PSL. Beneficjentami tych zmian były przede wszystkim PiS i PO, które łącznie zwiększyły swój stan posiadania ze 109 do 288 mandatów sejmowych. Zwycięskie partie uzyskały w 2005 r. 51,13% głosów, co oznaczało nie-wielki spadek indeksu dwupartyjności (w 2001 r. wyniósł on 53,72%). W porówna-niu z poprzednią elekcją wzrósł nieznacznie indeks efektywnej liczby partii – z 4,50 do 5,86 na poziomie wyborczym oraz z 3,60 do 4,63 na poziomie parlamentarnym [Markowski 2006: 815]. Wartość indeksu przesunięcia poparcia wyborczego2 osią-gnęła wyjątkowo wysoki poziom 31,75 pkt.

Wybory parlamentarne w 2005 r. zmieniły zasadniczo kształt polskiej sceny po-litycznej. Większość głosów uzyskały partie o rodowodzie solidarnościowym, na osi lewica-prawica lokujące się na prawo od centrum. Zmiana ta została potwierdzona

2 Jest tzw. indeks volatility, obliczany według wzoru ∑=

+−=

n

i

tPitPiV1 2

)1()(, gdzie n oznacza

liczbę partii, Pi – poparcie (w %) udzielone partii i w okresie t (pierwsze badane wybory) oraz t+1 (drugie badane wybory). Zdaniem M. Pedersena, indeks ten opisuje „zmianę netto w ramach wybor-czego systemu partyjnego, będącą efektem indywidualnego transferu głosów” [Pedersen 1979: 3-4].

26 Robert Alberski

Wykres 1. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Sejmu w 2007 r., a preferencje par‑tyjne w wyborach parlamentarnych w 2005 r.

37,5

37,5

12

7,3

2,8

1,4

1,2

45,2

35,9

0,4

2,3

7

1,3

8

0 10 20 30 40 50

Stabi lni wyborcy

Nowo zmobi l i zowani wyborcy

Wyborcy SLD, SDPL, PD z 2005 r.

Wyborcy PiS/PO z 2005 r.

Wyborcy Samoobrony z 2005 r.

Wyborcy PSL z 2005 r.

Wyborcy LPR z 2005 r.

PiS

PO

Źródło: R. Markowski R. (2008), The 2007 Polish Parliamentary Election: Some Structur-ing, Still a Lot of Chaos, “West European Politics” vol. 31, no 5, p. 1060.

również w I turze wyborów prezydenckich. Kandydaci obu najsilniejszych partii uzyskali ponad 69% głosów (D. Tusk – 36,33%; L. Kaczyński – 33,10%). Wyniki lepsze niż partie, którymi kierowali, uzyskali A. Lepper (15,11%) i M. Borowski (10,33%), choć w przypadku tego ostatniego na wynik wpłynęło wycofanie się kan-dydata SLD W. Cimoszewicza. W tej sytuacji część jego potencjalnych zwolenni-ków przeniosła swoje poparcie na innego polityka lewicy. Pozostałych jedenastu pretendentów uzyskało łącznie zaledwie 5,13% głosów.

Przedterminowe wybory parlamentarne w 2007 r. potwierdziły niektóre tendencje, które zaznaczyły się dwa lata wcześniej. Jak wynika z danych zawar-tych w Tabeli 2, PO i PiS powiększyły swoją przewagę nad pozostałymi konku-rentami politycznymi (choć w rywalizacji głównych rywali przewagę zyskała PO). W tej elekcji zaznaczył się wyraźny odwrót wyborców od ugrupowań populistycz-nych, które utraciły miejsca w parlamencie. Stąd indeks przesunięcia poparcia wy-borczego pozostał na bardzo wysokim poziomie 26,28 pkt., choć w porównaniu z poprzednią elekcją obniżył się o blisko 5 pkt. Indeks dwupartyjności osiągnął najwyższy, jak dotychczas, poziom – 73,62%. Indeks efektywnej liczby partii spadł do poziomu 3,32 na szczeblu wyborczym i 2,82 na szczeblu parlamentarnym [Markowski 2008: 1059].


Tabela 3. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach prezydenckich w 2005 r. a decyzjami w wyborach parlamentarnych w 2007 r. (w procentach).

LPR PO PSL PiS Samo- obr. LiD Inne

Nie głos.

H. Bochniarz 5,6 33,3 16,7 11,1 0,0 11,1 0,0 22,2

M. Borowski 0,0 23,7 5,1 5,1 0,0 54,2 1,7 10,2

L. Kaczyński 2,3 12,8 3,5 60,1 0,8 0,8 0,4 19,3

J. Kalinowski 0,0 0,0 86,4 0,0 0,0 4,5 0,0 9,1

J. Korwin-Mikke 0,0 33,3 0,0 0,0 0,0 0,0 33,3 33,3

A. Lepper 6,3 9,4 15,6 12,5 34,4 3,1 6,3 12,4

D. Tusk 0,0 76,1 3,1 1,3 0,0 7,0 0,8 11,7

Inny 0,0 25,9 7,4 14,8 3,7 14,8 7,4 26,0

Nie głos. 1,1 26,2 4,7 4,3 1,8 2,9 1,1 57,9

Dane zawarte w Tabeli 2 nie dają jednak precyzyjnej odpowiedzi na pyta-nia dotyczące przepływu elektoratu między partiami. Nie wyjaśniają zwłaszcza, skąd wziął się znaczny wzrost poparcia zarówno dla PO, jak i dla PiS, a także tego, co stało się z wyborcami LPR i Samoobrony z 2005 r. oraz dlaczego zawiązanie centrolewicowej koalicji LiD nie spowodowało wzrostu wpływów lewicy. Prosta analiza ilościowa mogłaby wręcz sugerować, że większość zwolenników obu popu-listycznych ugrupowań przeniosła swoje poparcie na PO, co byłoby hipotezą mocno ryzykowną. Odpowiedzi na wspomniane pytania dostarczają zarówno dane zawarte podczas badań exit pool z 2007 r., jak i te zebrane podczas niniejszego projektu ba-dawczego. Pierwsze z nich, przedstawione przez Radosława Markowskiego [2008: 1060] wskazują, że przewaga PO wynikała ze zmobilizowania nowych wyborców, przyciągnięcia części wyborców lewicy oraz pewnej liczby zwolenników PiS. Mniej więcej co szósty wyborca partii J. Kaczyńskiego z 2007 r. dwa lata wcześniej głoso-wał na LPR lub Samoobronę.

W badaniu z 2009 r. pytaliśmy respondentów zarówno o ich decyzje wybor-cze podjęte podczas elekcji prezydenckiej w 2005 r., jak i parlamentarnej w 2007 r. Rozkład odpowiedzi potwierdza większość tendencji obserwowanych w cytowa-nych wcześniej badaniach (Tabela 3).

Analizując dane zawarte w Tabeli 3, należy przede wszystkim podkreślić, że niewielki udział w badanej próbie zwolenników H. Bochniarz, J. Kalinowskiego,

28 Robert Alberski

Wykres 2. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Sejmu w 2007 r., a preferencje w wyborach prezydenckich w 2005 r.

68

16,9

7,7

3,2

0,7

1,4

0,5

1,6

2,7

6,5

83,8

1,7

2,1

1,1

0

2,1

0 20 40 60 80 100

Wyborcy D. Tuska

Niegłosujący w 2005 r.

Wyborcy L. Kaczyńskiego

Wyborcy M. Borowskiego

Wyborcy A. Leppera

Wyborcy H. Bochniarz

Wyborcy J. Korwina-Mikke

Wyborcy innych kandydatów

PiS

PO

J. Korwina-Mikke, a także innych, jeszcze słabszych kandydatów, sprawia, że w ich przypadku przytoczone dane mogą być obarczone dużym błędem. Jeśli chodzi o za-chowania wyborcze zwolenników prezydentury D. Tuska z 2005 r. można zauważyć, że ponad 76% z nich poparło dwa lata później PO, 7% przeniosło swoje poparcie na LiD, 11,7% nie głosowało. Mniej „zdyscyplinowani” okazali się wyborcy L. Ka-czyńskiego. Co prawda 60% z nich oddało w 2007 r. swoje głosy na PiS, to jednak blisko 20% nie wzięło udziału w głosowaniu, a 12,8% poparło w wyborach par-lamentarnych Platformę Obywatelską (na poparcie PiS zdecydowało się zaledwie 1,3% zwolenników D. Tuska). Z kolei ponad połowa wyborców M. Borowskiego poparła w 2007 r. LiD, ale blisko co czwarty z tej grupy wskazał w wyborach parla-mentarnych na PO, a zaledwie co dwudziesty na PiS. Najbardziej „niestabilni” oka-zali się zwolennicy A. Leppera. Zaledwie co trzeci poparł w 2007 r. jego macierzystą partię, 15,6% wybrało PSL, 12,5% PiS, a 9,4% - PO. Nasze badania potwierdzają, że duży wpływ na wynik wyborów parlamentarnych w 2007 r. miała zdolność głów-nych antagonistów do mobilizowania nowych wyborców. Jeśli chodzi o tych, któ-rzy deklarowali absencję w wyborach prezydenckich w 2005 r., to większość z nich (57,9%) nie wzięła udziału także wyborach parlamentarnych. Jednak aż 26,2% nie-głosujących w 2005 r. zdecydowało się poprzeć dwa lata później partię D. Tuska, podczas gdy ugrupowanie J. Kaczyńskiego poparło zaledwie 4,3% niegłosujących w 2005 r.


Dane zebrane podczas badań pozwalają na określenie, jaką część elektoratu dwóch największych partii politycznych w wyborach parlamentarnych w 2007 r. stanowili zwolennicy poszczególnych kandydatów na prezydenta w 2005 r. Dane zamieszczone na Wykresie 2 potwierdzają tendencje, występujące w przytoczonych badaniach exit poll z 2007 r.

Podsumowując tę część rozważań należy przede wszystkim zwrócić uwagę na to, że zarówno PO, jak i PiS dysponowały w latach 2005-2007 liczną grupą lojal-nych wyborców. Jednak przepływ elektoratu między tymi segmentami był możliwy. W 2007 r. kształtował się on na korzyść partii D. Tuska. Swoje zwycięstwo w wy-borach parlamentarnych PO zawdzięcza przede wszystkim zmobilizowaniu nowych wyborców oraz pozyskaniu części zwolenników lewicy. Wzrost poparcia dla PiS nastąpił częściowo dzięki elektoratowi koalicjantów, partia ta zachowała też możli-wość (choć w mniejszym stopniu niż PO) mobilizowania głosujących sporadycznie. Z drugiej jednak strony PiS utraciło część zwolenników na rzecz PO3, co mocno ograniczyło zyski wyborcze partii J. Kaczyńskiego. Przytoczone dane nie potwier-dzają natomiast tezy, często prezentowanej przez obserwatorów polskiej sceny po-litycznej, że „socjalny” wizerunek PiS przyciąga do tej partii zwolenników lewicy. Nawet jeśli uznamy, że tak stało się w 2005 r., to dwa lata później przepływ elektoratu na linii lewica-PiS praktycznie ustał – i to w obu kierunkach. Dane zebrane podczas badań wskazują, że nowa inicjatywa polityczna na lewicy, polegająca na stworzeniu koalicji Lewica i Demokraci, ani nie spowodowała pozyskania nowych zwolenni-ków, ani nie zapobiegła odpływowi części elektoratu do Platformy Obywatelskiej.

Przesunięcie poparcia wyborczego w latach 2007-2009

Wybory do Parlamentu Europejskiego w czerwcu 2009 r. nie przyniosły zasadniczych zmian w rozkładzie preferencji wyborczych. Partie reprezentowane w Sejmie wybranym w 2007 r. potwierdziły w tej elekcji swoją dominację, uzysku-jąc ponad 90% głosów (w tym dwie największe 71,83%). Nie powiodły się także próby powrotu na scenę polityczną (Samoobrona), jak również działania zmierza -

3 Zdaniem Radosława Markowskiego [2008: 1060], w latach 2005-2007 PO pozyskała ok. 488 000 wyborców PiS, podczas gdy w kierunku odwrotnym „ewoluowało” ok. 117 000 wybor-ców. Porównując wielkość obu elektoratów, można uznać, że PO uzyskało dzięki temu ok. 5 punktów procentowych przewagi nad PiS.

30 Robert Alberski

Tabela 4. Przesunięcie poparcia wyborczego między wyborami do Sejmu w 2007 r. a wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.


Sejm 2007(% głosów)

PE 2009 (% głosów) Różnica 2009-2007

PO 41,51 44,43 +2,92

PiS 32,11 27,40 -4,71

LiD / SLD-UP + Centrolewica 13,15 14,78

(12,34+2,44) +1,63

PSL 8,91 7,01 -1,90

Samoobrona 1,53 1,46 -0,07

Inne 2,79 4,92 +2,13

Źródło: Dane PKW (http://pe2009.pkw.gov.pl/PUE/PL/WYN/M/index.htm) oraz obliczenia własne.

jące do wprowadzenia na nią nowych aktorów. Klęską zakończył się start komi-tetu wyborczego Libertas (1,14% głosów) oraz Prawicy Rzeczpospolitej (1,95%), w których skupili się eurosceptyczni politycy prawicy. Niewiele lepiej powiodło się centrolewicowemu komitetowi Porozumienie dla Przyszłości (koalicja SDPL, PD i Zielonych), który uzyskał 2,44%. Dane zawarte w Tabeli 4 wskazują, że w prze-ciwieństwie do wcześniejszych elekcji z lat 2005 i 2007, wybory z czerwca 2009 r. wykazały, że tempo zmian lojalności wyborczej w polskim elektoracie znacznie osłabło. Wartość indeksu volatility obniżyła się niemal czterokrotnie, do poziomu 6,68 pkt. Indeks efektywnej liczby partii, mierzony na poziomie wyborczym osią-gnął 3,40; a więc bardzo zbliżony do tego, który odnotowano w 2007 r.

Trzeba jednak pamiętać, że w wyborach do Parlamentu Europejskiego wzięli udział najbardziej aktywni obywatele, którzy – jak się wydaje – mają jasno określo-ne i relatywnie stabilne preferencje polityczne.

Dane zebrane podczas omawianych w tym raporcie badań pozwalają na okre-ślenie zarówno poziomu „demobilizacji” elektoratu poszczególnych partii z wybo-rów parlamentarnych z 2007 r. oraz kandydatów z elekcji prezydenckiej z 2005 r., jak i procesu przepływu elektoratu, który dokonał się przy okazji głosowania na listy kandydatów do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.

Jeśli chodzi o pierwszą z wymienionych kwestii, to dane przedstawione w Ta-beli 5 i 6 sugerują, że w 2009 r. zabrakło przy urnach przede wszystkim euroscepty-


Tabela 5. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach parlamentarnych w 2007 r. a decyzjami w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. (w procentach).

Libe

rtas

PO PSL

PdP

Praw

ica

RP

PiS

Sam

oobr

ona

SLD

-UP

Inne

Nie

gło

s.

LPR 33,3 0,0 0,0 0,0 8,3 0,0 0,0 8,3 0,0 50,1

PO 1,2 54,8 0,5 0,0 0,2 0,2 0,7 2,3 0,5 39,6

PSL 1,5 10,6 39,4 1,5 0,0 4,5 0,0 0,0 0,0 42,5

PiS 1,1 4,3 2,7 0,0 2,7 48,6 0,5 2,2 0,0 37,9

Samoobrona 0,0 10,5 5,3 0,0 0,0 0,0 21,1 0,0 5,3 57,8

LiD 0,0 13,0 1,3 5,2 0,0 1,3 5,2 39,0 0,0 35,0

Inny 7,1 21,4 0,0 0,0 0,0 7,1 0,0 7,1 14,3 42,9

Nie głos. 0,4 11,3 1,1 0,4 0,7 9,6 0,7 0,7 0,4 74,8

ków. Blisko 58% wyborców Samoobrony i 50% wyborców LPR z 2007 r. oraz 53% zwolenników A. Leppera z 2005 r. nie wzięło udziału w wyborach do Parlamentu Eu-ropejskiego. Jeśli chodzi o elektorat czterech największych ugrupowań politycznych, to najwyższy poziom absencji charakteryzował wyborców PSL (w 2009 r. nie głoso-wało ponad 42% zwolenników tej partii z 2007 r.). Demobilizacja elektoratu PO i PiS była zbliżona (wyniosła odpowiednio 39,6% i 37,9%). Relatywnie częściej głosował elektorat lewicy, ale i w tym przypadku 35% zwolenników Lewicy i Demokratów z 2007 r. pozostało w domach podczas wyborów europejskich. Jeszcze większa ab-sencja charakteryzowała w 2009 r. uczestników wyborów prezydenckich. Nie głoso-wało między innymi 42,2% zwolenników D. Tuska, 41% elektoratu L. Kaczyńskie-go, prawie 34% wyborców M. Borowskiego i ponad 53% stronników A. Leppera.

W tej sytuacji nie dziwią deklaracje respondentów, którzy nie brali udziału w wyborach prezydenckich w 2005 r. i parlamentarnych w 2007 r. Ponad 70% nie-obecnych przy urnach podczas pierwszej z wymienionych elekcji oraz blisko 75% niegłosujących w 2007 r. nie brało udziału także w wyborach europejskich. Deklara-cje te po raz kolejny potwierdzają, że elekcja ta nie jest traktowana przez wyborców jako istotna.

Analizując decyzje wyborcze podjęte w latach 2007-2009, należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że dwie największe polskie partie ustabilizowały swój

32 Robert Alberski

Tabela 6. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach prezydenckich w 2005 r. a decyzjami w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. (w procentach).

Libe

rtas

PO PSL

PdP

Praw

ica

RP

PiS

Sam

oobr

ona

SLD

-UP

Inne

Nie

gło

s.

H. Bochniarz 5,6 44,4 5,6 11,1 0,0 0,0 5,6 5,6 0,0 22,1

M. Borowski 3,4 22,0 3,4 1,7 0,0 0,0 5,1 30,5 0,0 33,9

L. Kaczyński 0,8 7,4 3,5 0,0 2,7 41,1 0,8 2,3 0,4 41,0

J. Kalinowski 0,0 0,0 59,1 4,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 36,4

J. Korwin-Mikke 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 16,7 83,3

A. Lepper 6,3 9,4 12,5 0,0 0,0 3,1 12,5 3,1 0,0 53,1

D. Tusk 0,8 52,5 0,8 0,5 0,0 0,0 0,3 2,9 0,0 42,2

Inny 0,0 29,6 3,7 0,0 3,7 11,1 0,0 11,1 3,7 37,1

Nie głos. 1,4 16,1 1,8 0,0 0,4 4,7 1,1 2,9 1,1 70,5

elektorat. Z danych zawartych w Tabeli 5 wynika, że zaledwie co dwudziesty wy-borca PO z 2007 r. oddał dwa lata później głos na inną listę partyjną (z czego prawie połowa tej grupy, stanowiąca jednak zaledwie 2,3% wyborców Platformy wybrała koalicję SLD-UP). W przypadku PiS, zmianę preferencji partyjnych w eurowybo-rach zadeklarowało 13,5% zwolenników tej partii z wyborów parlamentarnych. Za-silili oni elektoraty PO, Prawicy Rzeczypospolitej, PSL a nawet SLD. Podobnych spostrzeżeń dostarcza analiza elektoratów „prezydenckich”. Zaledwie 5,2% zwo-lenników D. Tuska z wyborów 2005 r. głosowało cztery lata później na partie inne niż PO (najczęściej na SLD-UP, ale było to zaledwie 2,9% zwolenników tego kan-dydata). Jeśli chodzi o stronników L. Kaczyńskiego, to w wyborach europejskich 41,1% tej grupy poparło PiS; 7,4% - PO; 3,5% - PSL; 2,7% - Prawicę RP; a 2,3% SLD-UP. Przytoczone dane wskazują, że ogromna większość zwolenników PO i PiS albo konsekwentnie popiera wybrane partie (a więc charakteryzuje się stabilną lojal-nością wyborczą), albo rezygnuje z udziału w konkretnym głosowaniu (mamy więc do czynienia z zanikiem – zapewne czasowym – lojalności wyborczej).

Dane zebrane w 2009 r. wskazują, że zarówno PO, jak i PiS zachowały zdol-ność mobilizowania nowych wyborców. Nawet w sytuacji, gdy większość niegłosu-

jących traktuje wybory do Parlamentu Europejskiego jako mało znaczące, 11,3%


Wykres 3. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. a preferencje w wyborach prezydenckich w 2005 r.

67,8

15,1

6,3

4,4

1

2,7

2,7

0

10,6

86,2

0

0,8

0

2,4

0 20 40 60 80 100

Wyborcy D. Tuska


Wyborcy L. Kaczyńskiego

Wyborcy M. Borowskiego

Wyborcy A. Leppera

Wyborcy H. Bochniarz

Wyborcy innych kandydatów

PiS

PO

niegłosujących w 2007 r. dwa lata później wsparło PO, a 9,6% tej grupy – PiS. Również wśród niegłosujących w 2005 r. PO pozyskała najwięcej zwolenników. W 2009 r. głosowało na tę partię 16,1% tej grupy, na PiS – 4,7%; natomiast na ko-alicję – 2,9%.

Wykresy 3 i 4 ilustrują wcześniejsze zachowania wyborcze tych responden-tów, którzy w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. deklarowali po-parcie dla jednej z dwóch wielkich partii. Z danych tych jednoznacznie wynika, że zarówno PO, jak i PiS łatwiej przekonują do siebie sporadycznych wyborców, niż zwolenników innych partii. Potrafiły także ustabilizować swój elektorat. Prawie 80% tych, którzy w czerwcu 2009 r. głosowali na listy PO, popierało tę partię także przed dwoma laty, a dwie trzecie z nich opowiedziało się za kandydaturą D. Tuska. W przypadku PiS sytuacja jest podobna – 73% zwolenników tej partii z 2009 r. głosował na nią w wyborach parlamentarnych, a ponad 86% tej grupy popierało L. Kaczyńskiego.

W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. w szczególnej sytuacji znaleźli się zwolennicy lewicy. Cztery partie tworzące w 2007 r. koalicję Lewica i Demokraci znalazły się dwa lata później w dwóch konkurujących ze sobą komi-tetach wyborczych. Pierwszy z nich tworzyły SLD i UP, odtwarzając w ten sposób sojusz polityczny z lat 2001-2004, w skład drugiego (Porozumienie dla Przyszło-

34 Robert Alberski

Wykres 4. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r., a preferencje w wyborach parlamentarnych w 2007 r.

79,2

10,7

3,4

2,7

0,7

2,3

1

73

21,9

0,9

0,9

0

2,4

0,9

0 20 40 60 80 100

Stabi lni wyborcy


Wyborcy LiD z 2007 r.

Wyborcy PiS/PO z 2007 r.

Wyborcy Samoobrony z 2007 r.

Wyborcy PSL z 2007 r.

Wyborcy innych parti i 2007 r.

PiS

PO

ści – Centrolewica) weszły natomiast SDPL, Partia Demokratyczna oraz Zieloni 2004. Jednak zwolennicy LiD z 2007 r. opowiedzieli się w większości za pierwszą z wymienionych koalicji. Z naszych badań wynika, że 39% z nich przeniosło swoje poparcie na SLD-UP, 13% - na Platformę Obywatelską, po 5,2% na Centrolewicę i Samoobronę.

Ze względu na niewielki udział w badanej próbie zwolenników pozostałych partii, w tym także nowych inicjatyw politycznych, takich jak Libertas, czy Pra-wica Rzeczypospolitej, trudno jest wskazać te ugrupowania, którym odebrały one wyborców.

Na podstawie uzyskanych danych, zwłaszcza dotyczących decyzji wybor-czych w wyborach parlamentarnych i europejskich, można dokonać charaktery-styki zachowań wyborczych polskiego elektoratu w 2009 r. Podobnie jak w każ-dej innej elekcji, możemy wziąć pod uwagę cztery sytuacje. Po pierwsze, mamy do czynienia ze stabilnymi zachowaniami wyborczymi, które charakteryzują tych, którzy albo wzięli udział w obu badanych elekcjach i oddali głos na te same partie lub koalicje, albo konsekwentnie nie uczestniczyli w obu głosowaniach. Po drugie, możemy wyodrębnić tych respondentów, którzy co prawda głosowali dwukrot-nie, ale za każdym razem na inny komitet wyborczy (tutaj mamy więc do czy-nienia ze zmianą lojalności wyborczych). Trzecia kategoria zachowań odnosi się do tych, którzy co prawda nie głosowali w 2007 r., ale wzięli udział w wybo-


Wykres 5. Struktura zachowań wyborczych polskiego elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

"Nowi" wyborcy 4,3 3,8 12,7 6,9 6,5

Zanik lojalności wyborczej 40,6 33,7 33 36,9 29,4

Zmiana lojalności wyborczej 17,4 20 11,8 5,2 8,6

Stabilna lojalność wyborcza 37,7 42,5 42,5 51 55,5

Wyborcy PSL z 2009

Wyborcy SLD-UP i PdP

Wyborcy PiS 2009

Wyborcy PO 2009

Cała próba

rach do Parlamentu Europejskiego („nowi” wyborcy), natomiast kategoria ostat-nia jest odwrotnością opisanej sytuacji – wyborca głosował w 2007 r., ale nie brał udziału w wyborach dwa lata później (mamy więc do czynienia z zanikiem lojal-ności wyborczej). Wykres 5 przedstawia zarówno charakterystykę zachowań całej badanej próby, jak również dane dotyczące zachowań tych respondentów, którzy oddali głosy na komitety wyborcze największych partii politycznych.

Z danych przedstawionych na Wykresie 5 wynika, że w całej badanej pró-bie przeważa model zachowań, który można określić stabilną lojalnością wyborczą. Na wskazanie innego komitetu wyborczego zdecydował się mniej więcej co dwuna-sty respondent. Jeśli chodzi o grupy zwolenników poszczególnych partii, to najbar-dziej „stabilny” okazuje się elektorat PO, najbardziej skłonni do zmian są natomiast zwolennicy lewicy i PSL. Niepokojące dla tych partii może być to, że w niewiel-kim stopniu potrafią one pozyskiwać wyborców, którzy sporadycznie biorą udział w głosowaniach. Elektorat PiS wydaje się być nieco bardziej „płynny” (zwłaszcza w porównaniu do PO), jednak odpływ zwolenników partia ta rekompensuje pozyski-waniem „nowych” wyborców.

36 Robert Alberski

Podsumowanie

Dane przedstawione w tej części raportu jednoznacznie wskazują, że w pierw-szej części badanego okresu, w latach 2005-2007, obserwowaliśmy proces zasad-niczych zmian lojalności wyborczej. Duże grupy wyborców zrezygnowały z do-tychczasowej identyfikacji partyjnej. O ile jednak w 2005 r. mieliśmy do czynienia ze zmianą krytyczną, wywołaną przede wszystkim utratą zaufania do lewicy spra-wującej władzę w latach 2001-2005, rozłamem w SLD oraz brakiem kandydata tej formacji (po wycofaniu się W. Cimoszewicza) w wyborach prezydenckich, o tyle już w 2007 r. dynamika tego procesu zmniejszyła się. Tendencja ta uległa wzmoc-nieniu w latach 2007-2009. W wyborach do Parlamentu Europejskiego obserwuje-my stabilizację zachowań wyborczych. Jej przejawami są polityczna demobilizacja elektoratów właściwie wszystkich partii (co znalazło swój wyraz w spadku frekwen-cji wyborczej z 53,9% w 2007 r. do 24,5% w 2009 r.), umocnienie swojej pozycji przez ugrupowania reprezentowane w Sejmie, odrzucenie przez wyborców nowych inicjatyw politycznych. Jednocześnie jednak zaznaczyła się tendencja wskazująca na możliwość trwałego podziału sceny politycznej między dwa wielkie ugrupowa-nia. Dane zebrane podczas badań wyraźnie wskazują na większą płynność elekto-ratów małych partii i – co za tym idzie – ich powolną erozję oraz niewielką zdol-ność do pozyskiwania nowych wyborców. Czy zarysowane tendencje potwierdzą się w kolejnych trzech kampaniach wyborczych, które odbędą się w latach 2010-2011, pozostaje kwestią otwartą, tym bardziej, że przynajmniej pierwsza z nich rozgrywać się będzie w wyjątkowych okolicznościach.

Bibliografia

Antoszewski A. (2006), • Funkcje eurowyborów, [w:] A. Antoszewski (red.), Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2004 r. na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie, Wrocław: Wydawnictwo Profil.

Jednaka W. (2008), • Zachowania wyborcze, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Markowski R. (2006), • The Polish Election of 2005: Pure Chaos or a Re-


structuring of the Party System?, „West European Politics” vol. 29, no 4.Markowski R. (2008), • The 2007 Polish Parliamentary Election: Some

Structuring, Still a Lot of Chaos, „West European Politics” vol. 31, no 5.Pedersen M. N. (1979), • The Dynamics of European Party Systems: Changing

Patterns of Electoral Volatility, „European Journal of Political Research” vol. 7, no 1.Rose R., Mc Allister I. (1986), • Voters Begin to Choose. From Closed-Class

to Open Election in Britain, London: Sage.

Źródła internetowe

http://www.wybory2005.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/M/index.htm • (3.05.2010).

http://www.wybory2007.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/index.htm • (3.05.2010).

http://pe2009.pkw.gov.pl/PUE/PL/WYN/M/index.htm (10.05.2010).•

39

Wybory prezydenckie cieszą się największym zainteresowaniem Polaków spośród wszystkich wyborów powszechnych. Wskazuje na to frekwencja wybor-cza osiągana w poszczególnych wyborach: 1990 r. (I tura- 60,6%, II tura- 53,4%); 1995 r. (I tura- 64,7%, II tura- 68,2%); 2000 r. (61,1%); 2005 r. (I tura- 49,74%, II tura- 50,99%).1 Frekwencja jest zdecydowanie wyższa od tej osiąganej w wybo-rach parlamentarnych, samorządowych czy do Parlamentu Europejskiego. Jak za-uważa Krystyna Skarżyńska: „Obywatele przywiązują większe znaczenie do funk-cji szefa państwa niż do funkcji posła; wybory prezydenta są najczęściej także łatwiejsze psychologicznie, wybiera się bowiem jednego spośród kilku (czy kilku-nastu) wyrazistych, na ogół dobrze znanych postaci” [2005: 211]. Mimo że konsty-tucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku większe uprawnienia w zakresie egze-kutywy przyznaje rządowi niż prezydentowi, to w odbiorze społecznym w urzędzie Prezydenta RP personifikuje się władza. Polacy zdecydowanie odrzucają inne spo-soby wyboru prezydenta, niż w drodze wyborów powszechnych.2 Zdaniem Piotra Załęskiego, Aleksandra Szałańskiego i Łukasza Żołądka: „Wybory parlamentarne sprawiają mniej zorientowanym wyborcom znacznie więcej kłopotów niż głoso-wanie, w którym naprzeciw siebie stają konkretne osoby” [2007: 216]. Wybory prezydenckie koncentrują również uwagę mediów, dla których rywalizacja wy-borcza stanowi okazję do wzrostu zainteresowania odbiorców. We współczesnej polityce można zaobserwować zjawisko amerykanizacji kampanii wyborczych, która oznacza między innymi: personalizację polityki, rywalizację kandydatów, kampanię negatywną, profesjonalizację, podejście marketingowe, zarządzanie wy-

1 Dane z Państwowej Komisji Wyborczej www.pkw.gov.pl 2 W 2009 roku premier Donald Tusk zgłosił propozycję wyboru prezydenta przez Zgroma-

dzenie Narodowe. Spotkała się ona z krytyką społeczną, wyrażoną między innymi w sondażu GfK Polonia dla „Rzeczpospolitej”, w którym 13% ankietowanych popiera propozycję premiera, a 82% uważa, że prezydent powinien być wybierany w wyborach powszechnych.

Bartosz Szwejkowski

PREFERENCJE PREZYDENCKIE W uJĘCIu PROFILOWYM

40 Bartosz Szwejkowski

darzeniami i tematami [Jeziński 2004; Schulz 2006]. Jak podaje Winfried Schulz: „W centrum kampanii znajduje się czołowy kandydat. Uosabia on główne przesła-nie partii, a jego wizerunek decyduje o wyniku wyborów” [Schulz 2006: 141]. Wo-kół liderów politycznych koncentrują się wydarzenia polityczne, bieżąca polityka, jak i przekazy medialne. Dotyczy to zarówno systemów politycznych, w których prezydent zajmuje silną pozycję w strukturze władzy, jak i tych, w których pre-zydent nie odgrywa tak ważnej roli. Zdaniem Jacka Raciborskiego: „Polacy naj-chętniej biorą udział w wyborach prezydenckich i te możemy uznać za najbardziej stymulujące” [2002: 238].

Elektoraty partyjne

Badanej grupie ankietowanych przedstawiono do wyboru sześcioro kandy-datów: Włodzimierza Cimoszewicza, Lecha Kaczyńskiego, Bronisława Komorow-skiego, Jolantę Kwaśniewską, Donalda Tuska i Zbigniewa Ziobro. Wszyscy z pro-ponowanych kandydatów są dobrze znani opinii publicznej, od wielu lat są obecni w polityce, sprawowali także różne funkcje publiczne. Ankietowani mogli doko-nać także wyboru innego kandydata lub zadeklarować absencję w dniu głosowania. W niniejszym opracowaniu przedstawiony zostanie rozkład ilościowy i procentowy preferencji prezydenckich w poszczególnych segmentach elektoratu, a także wśród osób deklarujących absencję wyborczą. Następnie analizie poddane zostaną profile socjodemograficzne w różnych układach preferencji prezydenckich. Badaniu pod-dane zostały elektoraty partii politycznych: Platformy Obywatelskiej, Prawa i Spra-wiedliwości, Polskiego Stronnictwa Ludowego, Sojuszu Lewicy Demokratycznej- Unii Pracy, a także innych ugrupowań.

Wszyscy proponowani kandydaci są osobami o określonej proweniencji po-litycznej. Bronisław Komorowski i Donald Tusk są członkami Platformy Obywatel-skiej, Lech Kaczyński i Zbigniew Ziobro to politycy Prawa i Sprawiedliwości, Wło-dzimierz Cimoszewicz i Jolanta Kwaśniewska nie są, co prawda, członkami żadnej partii politycznej, identyfikowani są jednak z ugrupowaniami lewicowymi. Logiczne wydaje się zatem założenie, że elektoraty poszczególnych partii politycznych dekla-rować będą poparcie dla kandydatów z nich pochodzących czy przez nie popieranych. Jak podaje bowiem Krystyna Skarżyńska: „Osoby identyfikujące się z określoną par-

41Preferencje prezydenckie w ujęciu profilowym

tią nie muszą systematycznie rozważać różnych argumentów, na kogo mają głosować w kolejnych wyborach, popierają bowiem kandydatów swojej partii” [2005: 233]. Tym samym można przyjąć, że elektorat PO będzie popierać D. Tuska lub B. Ko-morowskiego, wyborcy PiS zadeklarują poparcie dla L. Kaczyńskiego lub Z. Ziobry, a sympatycy SLD-UP zagłosują na W. Cimoszewicza lub J. Kwaśniewską.

Zdecydowanym faworytem elektoratu Platformy Obywatelskiej jest Do-nald Tusk, którego popiera 64,9% ankietowanych, na drugim miejscu uplasował się Włodzimierz Cimoszewicz (11,7%), na trzecim Jolanta Kwaśniewska (10,1%). Na Bronisława Komorowskiego zagłosowałby blisko co piętnasty (6,8%) zwolennik PO, Lech Kaczyński i Zbigniew Ziobro uzyskali nie więcej niż procent wskazań. Na innego kandydata zagłosowałoby 2,9% sympatyków PO, 2,1% nie poszłoby gło-sować. Donald Tusk jest niekwestionowanym liderem PO, zatem naturalne jest trak-towanie go jako potencjalnego kandydata swojej partii w wyborach prezydenckich. Biorąc jednak pod uwagę dominującą pozycję Tuska w Platformie, uzyskany wynik nie może być dla tego polityka satysfakcjonujący, ponieważ co 3 wyborca PO do-puszcza innego, niż Tusk, kandydata w wyborach. Blisko 22% ankietowanych wska-zuje na kandydatów lewicowych, a 1,5% na polityków Prawa i Sprawiedliwości. Poparcie dla Cimoszewicza może być rezultatem otwarcia się Platformy na środowi-ska lewicowe, które miało miejsce w 2009 roku: kojarzona z lewicą Danuta Hübner kandydowała w wyborach do Parlamentu Europejskiego z list PO, głoszono dekla-racje znalezienia dla Cimoszewicza stanowiska w instytucjach międzynarodowych. Ponadto, Cimoszewicz jest politykiem, z jednej strony, zdecydowanie krytykującym prezydenturę Lecha Kaczyńskiego oraz rządy Prawa i Sprawiedliwości, a z drugiej, nie akceptuje polityki kierownictwa SLD. Od wielu lat apeluje o zjednoczenie lewi-cy, co może skłaniać ku niemu wyborców umiarkowanych, ceniących koncyliacyjne metody uprawiania polityki.

Wśród elektoratu Prawa i Sprawiedliwości największe poparcie uzyskał Lech Kaczyński, którego wskazała ponad połowa ankietowanych (53,8%), drugie miejsce zajął Zbigniew Ziobro (25,4%). Dalej znaleźli się Włodzimierz Cimosze-wicz (5,2%), Donald Tusk (3,5%), Bronisław Komorowski (2,9%) i Jolanta Kwa-śniewska (1,2%). Innego kandydata wskazało 5,2% sympatyków PiS, 2,9% deklaru-je absencję w dniu wyborów. Wyniki te oznaczają, że blisko połowa elektoratu PiS (46,2%) nie zamierza głosować na Lecha Kaczyńskiego. Powodem takich deklaracji

42 Bartosz SzwejkowskiTabela 1. R

ozkład ilościowy i procentow

y preferencji prezydenckich w

poszczególnych segmentach elektoratu i w

śród deklarujących absencję wyborczą.

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny

Nie poszedłbym/poszłabym glosować

Razem

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

Elektorat PO45

11,74

1,026

6,839

10,1250

64,92

0,511

2,98

2,1385

100,0

Elektorat PiS9

5,293

53,85

2,92

1,26

3,544

25,49

5,25

2,9173

100,0

Elektorat PSL12

19,06

9,57

11,115

23,87

11,14

6,35

7,97

11,163

100,0

Elektorat SLD-

UP

4447,3

33,2

44,3

1920,4

1010,8

22,2

55,4

66,5

93100,0

Elektorat innych ugrupow

ań15

14,715

14,74

3,913

12,710

9,810

9,825

24,510

9,8102

100,0

Deklarujący absencję

w w

yborach parlam

entarnych

3011,1

83,0

41,5

4014,8

176,3

103,7

197,0

14252,6

270100,0


może być rozczarowanie prezydenturą Kaczyńskiego czy obawa przegranej w wy-borach prezydenckich i parlamentarnych. Prawo i Sprawiedliwość jest partią, która w swojej historii wygrała wybory tylko w 2005 roku, zatem groźba kolejnej poraż-ki wyborczej może skłaniać część elektoratu do poszukiwania innego kandydata. Od początku swojej prezydentury Kaczyński nie był popierany przez środowisko Radia Maryja i jego dyrektora, ojca Tadeusza Rydzyka, co może mieć wpływ na roz-kład głosów wśród elektoratu Prawa i Sprawiedliwości. Co czwarty wyborca tej partii deklaruje chęć głosowania na Ziobrę, który uważany jest za poważnego konkurenta dla Jarosława i Lecha Kaczyńskich. Ziobro jest popularnym politykiem, był mini-strem sprawiedliwości w rządach Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego, głosi poglądy popularne wśród Polaków (dotyczące między innymi zaostrzenia kodeksu karnego czy dopuszczalności kary śmierci), jest popierany przez środowisko Radia Maryja, uważa się go za polityka, który mógłby swoją kandydaturą zmobilizować wyborców prawicowych. Elektorat Prawa i Sprawiedliwości jest bardzo zdyscypli-nowany, gdyż 79,2% ankietowanych deklaruje głosowanie na kandydata tej partii. Na uwagę zasługuje wynik Cimoszewicza (5,2%), który jest politykiem krytycznym wobec polityki braci Kaczyńskich, a uplasował się na trzecim miejscu. Szans wśród elektoratu PiS nie mają kandydaci Platformy Obywatelskiej, na których wskaza-ło 6,4% wyborców. Jest to niewątpliwie konsekwencja ostrej polaryzacji sceny po-litycznej na dwa zwalczające się obozy polityczne – PiS i PO. Sympatycy Prawa i Sprawiedliwości wskazują Lecha Kaczyńskiego jako kandydata w wyborach pre-zydenckich, ale nie jest to wskazanie jednoznaczne, kwestionujące w jakiejś mierze jego prezydenturę, jako niezasługującą na kontynuację.

Blisko połowa (47,3%) elektoratu Sojuszu Lewicy Demokratycznej – Unii Pracy zagłosowałaby na Włodzimierza Cimoszewicza, co piąty (20,4%) poparłby Jolantę Kwaśniewską, 10,8% ankietowanych deklaruje głosowanie na Donalda Tu-ska. Na dalszych pozycjach znaleźli się Bronisław Komorowski (4,3%), Lech Ka-czyński (3,2%) oraz Zbigniew Ziobro (2,2%). Na innego kandydata zagłosowałoby 5,4% wyborców, a 6,5% zrezygnowałoby z udziału w wyborach. Wyniki te ozna-czają, że dwóch na trzech wyborców SLD-UP deklaruje chęć głosowania na kandy-datów lewicowych. Jest to niższy niż w przypadku zwolenników PO i PiS poziom deklaratywności w głosowaniu na kandydata swojej partii. Powodem takiej postawy elektoratu SLD-UP może być bardzo niskie prawdopodobieństwo wystartowania


Kwaśniewskiej i Cimoszewicza w wyborach. Oboje dość jednoznacznie wykluczyli możliwość wzięcia w nich udziału, czego nie uczynili pozostali, wskazani w ankie-cie kandydaci. Cimoszewicz jest aktywnym uczestnikiem życia politycznego od po-czątku transformacji ustrojowej po 1989 roku, był premierem i ministrem w lewi-cowych rządach, uznawany jest za polityka, który mógłby zjednoczyć podzieloną lewicę. Silna pozycja Kwaśniewskiej może być interpretowana jako wyraz poparcia dla kandydata niepolitycznego, spoza bieżącej polityki, ale także jako uznanie dla prezydentury jej męża, Aleksandra Kwaśniewskiego. Wynik Cimoszewicza w seg-mencie elektoratu SLD-UP jest niższy niż poparcie dla Lecha Kaczyńskiego i Do-nalda Tuska deklarowane przez wyborców ich partii. Należy jednak pamiętać, że za-równo Tusk, jak i Kaczyński są liderami swoich ugrupowań, natomiast Cimoszewicz nie pełni w SLD żadnych funkcji partyjnych.

Wśród elektoratu Polskiego Stronnictwa Ludowego najwięcej wskazań otrzymała Jolanta Kwaśniewska (23,8%), tuż za nią uplasował się Włodzimierz Cimoszewicz (19%). Na Bronisława Komorowskiego i Donalda Tuska wskazało po 11,1% ankietowanych, Lech Kaczyński osiągnął 9,5% głosów, a Zbigniew Zio-bro - 6,3%. Na innego kandydata zagłosowałoby 7,9% sympatyków PSL, natomiast 11,1% nie wzięłoby udziału w głosowaniu. Nie ma wśród wyborców PSL wyraź-nego faworyta. Jest to najpewniej spowodowane brakiem polityka tej partii na li-ście potencjalnych kandydatów w wyborach prezydenckich. Mimo braku wśród proponowanych osób polityka PSL, 81% wyborców tej partii wskazało innego kandydata. Na kandydatów lewicowych wskazała blisko połowa (43,8%) ankieto-wanych, na kandydatów PO – nieco więcej niż co piąty (22,2%), a na polityków PiS – co szósty (15,8%). Polskie Stronnictwo Ludowe dwukrotnie uczestniczyło w koalicjach rządowych z SLD (raz, gdy premierem był Cimoszewicz), którym sprzyjał ówczesny prezydent Aleksander Kwaśniewski. Na uwagę zasługuje wy-nik osiągnięty przez Donalda Tuska, którego w fotelu prezydenta widziałby zaled-wie co dziesiąty wyborca PSL. Partia ta razem z Platformą Obywatelską znajduje się w koalicji rządowej od 2007 roku i jest obecnie jej najbliższym sojusznikiem politycznym. Uzyskane wyniki w segmencie elektoratu PSL należy analizować z uwzględnieniem braku przedstawiciela tej partii na liście potencjalnych kandy-datów na prezydenta, co mogło istotnie wpłynąć na odpowiedzi udzielane przez ankietowanych.


Elektorat innych ugrupowań nie ma wyraźnego faworyta wśród zapropono-wanych kandydatów. Po 14,7% wskazań uzyskali Włodzimierz Cimoszewicz i Lech Kaczyński, Jolanta Kwaśniewska – 12,7%, Donald Tusk i Zbigniew Ziobro po 9,8%, Bronisław Komorowski – 3,9%. Innego kandydata wybrałby co czwarty ankieto-wany (24,5%), natomiast co dziesiąty (9,8%) nie poszedłby głosować. Wśród osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych ponad połowa (52,6%) nie uczestniczyłaby również w wyborach prezydenckich. Pozostali głosy rozłożyliby na-stępująco pomiędzy: Kwaśniewską (14,8%), Cimoszewicza (11,1%), Tuska (6,3%), Ziobrę (3,7%), Kaczyńskiego (3%), Komorowskiego (1,5%) oraz innego kandydata (7%). Kandydaci, którzy uzyskali najwięcej wskazań ankietowanych (Cimoszewicz i Kwaśniewska) są osobami publicznymi nie uczestniczącymi w codziennym życiu politycznym. Stanowić to może istotny czynnik dla osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych, w których następuje rywalizacja partii politycznych, o poparciu kandydatów niepolitycznych.

Socjodemograficzne ujęcie elektoratów kandydatów3

Zdaniem Jacka Raciborskiego: „Najtrudniejszym i zarazem najbardziej fra-pującym zagadnieniem jest pytanie o powody, dla których wyborcy optują za daną partią bądź kandydatem” [2002: 240]. Istnieją różne paradygmaty wyjaśniania zacho-wań wyborczych, z których szczególnie interesujące wydaje się określenie struktury społecznej zwolenników danej partii i kandydatów. Uwzględnia się przy tym między innymi wiek, wykształcenie, płeć, status społeczny, miejsce zamieszkania ankieto-wanych. Jak dodaje Raciborski: „Niezależnie od ich ograniczonej roli w wyjaśnianiu preferencji wyborczych, znajomość zróżnicowań poparcia dla poszczególnych partii według cech społeczno-demograficznych ma jednak duże praktyczne znaczenie – jest jedną z podstaw marketingu wyborczego” [Tamże: 243]. W określeniu profili socjodemograficznych elektoratów zaprezentowanych ankietowanym kandydatów uwzględniono następujące predykaty: województwo, płeć, wykształcenie, stan cy-wilny, wiek, aktywność zawodowa, stałe miejsce zamieszkania, sytuacja materialna, dochody w rodzinie oraz dostęp do Internetu.

3 Wszystkie analizy zmiennych socjodemograficznych w odniesieniu do elektoratów po-szczególnych kandydatów na prezydenta przeprowadzone zostały na podstawie danych, które zebra-ne są w Aneksie (Tabela 7).


Kandydaturę Włodzimierza Cimoszewicza na urząd prezydenta prawie tak samo często popierają kobiety (48,4%) jak mężczyźni (51,6%). Największa część jego elektoratu mieszka w województwach: kujawsko-pomorskim (11,6%), śląskim (11,6%), wielkopolskim (9,7%) oraz małopolskim (9%). Poparcie dla Cimoszewicza bardzo wyraźnie zależy od wykształcenia – 41,3% jego wyborców ma wykształcenie średnie/policealne a 40% wyższe. Co siódmy wyborca (14,2%) posiada wykształ-cenie zawodowe. 64,5% elektoratu Cimoszewicza stanowią osoby żyjące w za-legalizowanym związku, co piąty (21,3%) jest panną lub kawalerem. Relatywnie najczęściej deklarację głosowania na kandydata zgłaszają osoby od 35 do 54 roku życia (w sumie blisko połowa zwolenników). Najmniej sympatyków Cimoszewicz uzyskuje wśród ludzi młodych – 11% (18 – 24 lata) oraz 13,5% (25 – 34 lata). Ponad połowa wyborców (53,5%) kandydata pracuje zawodowo na pełnym etacie, a co czwarty (24,5%) jest na rencie lub emeryturze. Najwięcej zwolenników Cimo-szewicza mieszka na wsi (38,1%), co piąty (21,3%) w mieście od 20-100 tysięcy mieszkańców. Istotnym czynnikiem wpływającym na poparcie dla tego polityka jest subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej. Dwóch na trzech (64,5%) wybor-ców deklaruje, że żyje średnio i musi oszczędzać na większe zakupy, 20% ocenia swoją sytuację materialną jako dobrą. Dochody 40% badanych kształtują się na po-ziomie od 1001 do 2000 zł a 27,7% od 501 do 1000 zł miesięcznie. Ponad 82% osób posiada dostęp do Internetu, najwięcej w domu – 43,2%.

Lecha Kaczyńskiego, jako kandydata na prezydenta, częściej popierają męż-czyźni (57,4%) niż kobiety (42,6%). Najwięcej jego zwolenników mieszka w woje-wództwach: wielkopolskim (14%), śląskim, łódzkim i mazowieckim (po 10,9%). Preferencje ankietowanych są słabo zróżnicowane ze względu na poziom ich wy-kształcenia, równie często kandydaturę Kaczyńskiego wspierają osoby z wykształ-ceniem średnim/policealnym (31,8%), wyższym (27,9%) oraz zawodowym (26,4%). Relatywnie dużo w porównaniu z innymi kandydatami jego elektorat skupia jed-nostek z podstawowym/gimnazjalnym wykształceniem (13,2%), co wynika zapew-ne z wieku ankietowanych. Wyraźnie częściej za Kaczyńskim optują osoby żyjące w związku małżeńskim (62%) oraz ludzie najstarsi (27,9%). Stosunkowo niskie po-parcie kandydatura prezydenta uzyskuje wśród osób deklarujących się jako panna lub kawaler (17,8%) oraz wśród ludzi młodych (10,1%). Zwolennikami reelekcji prezydenta Kaczyńskiego są częściej zarówno osoby pracujące na pełnym etacie


(42,6%), jak i emeryci oraz renciści (37,2%). Różnica procentowa między tymi dwiema zmiennymi jest najniższa spośród elektoratów wszystkich kandydatów. Wskazuje to wyraźnie, że znaczna część elektoratu Kaczyńskiego to ludzie starsi, znajdujący się już na rencie lub emeryturze. Akceptacji tej kandydatury wyraźnie sprzyja miejsce zamieszkania – 43,4% elektoratu Kaczyńskiego mieszka na wsi, 22,5% w mieście powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Ponad połowa (56,6%) sym-patyków prezydenta jako średnią ocenia swoją sytuację materialną, co piąty (20,9%) żyje skromnie. Znajduje to odzwierciedlenie w dochodach ankietowanych, z których 42,6% osiąga od 1001 do 2000 zł, natomiast 38% od 501 do 1000 zł. Niecały procent (0,8%) sympatyków Kaczyńskiego zarabia powyżej 5000 zł. Dostęp do Internetu posiada 69,8% elektoratu, z którego najwięcej ma go w domu (42,6%) a co pią-ty (20,9%) zarówno w domu, jak i w pracy. Jednak relatywnie dużo zwolenników, w porównaniu z elektoratami innych kandydatów, nie posiada dostępu do Internetu (30,2%). Należy pamiętać, że znaczna część elektoratu Lecha Kaczyńskiego to lu-dzie starsi, którzy nie posiadają komputerów. Czynnikiem wpływającym na niską dostępność Internetu może być także sytuacja materialna zwolenników tej kandyda-tury, często określana jako skromna.

Najwięcej zwolenników kandydatury Bronisława Komorowskiego miesz-ka w województwach: mazowieckim (24%), śląskim (14%) a także dolnośląskim i łódzkim (po 10% wskazań). Częściej są to mężczyźni (54%) niż kobiety (46%). Kandydaturę Komorowskiego wspierają głównie osoby z wykształceniem średnim/policealnym (44%) oraz wyższym (36%). Akceptacja tej kandydatury jest wyraź-nie większa wśród osób żyjących w zalegalizowanych związkach. 60% elektoratu Komorowskiego ma żonę lub męża, 18% jest panną lub kawalerem, a 16 % - wdo-wą lub wdowcem. Relatywnie najczęściej kandydaturę tę wspierają osoby od 45 do 54 roku życia (30%), najrzadziej najmłodsi ankietowani oraz najstarsi. Trzech na pięciu wyborców Komorowskiego (58%) pracuje na pełnym etacie a co czwar-ty (24%) jest na rencie lub emeryturze. Preferencje ankietowanych nie są silnie zróżnicowane ze względu na stałe miejsce zamieszkania. Częściej mieszkają oni w miastach od 20 – 100 tysięcy mieszkańców (30%) oraz na wsi (28%). Najwięcej zwolenników tego polityka swoją sytuację materialną ocenia jako średnią (42%), co piąty (22%) jako dobrą, natomiast co czwarty (24%) przyznaje, że żyje skromnie. Kandydatura Komorowskiego cieszy się porównywalną popularnością wśród osób


zarabiających w przedziale dochodów 1001 – 2000 zł (36%), 501 – 1000 zł (32%) oraz 2001 – 5000 zł (30%). Co czwarty (24%) optujący za tą kandydaturą nie ma dostępu do Internetu, niemal co drugi (44,5%) korzysta z niego w domu i w pracy.

Kandydaturę Jolanty Kwaśniewskiej na urząd prezydencki wspiera zdecy-dowanie więcej kobiet (73,4%) niż mężczyzn (26,6%). Największa część elektoratu Kwaśniewskiej mieszka w województwie mazowieckim (17,2%) i śląskim (11,7%). Akceptacja tej kandydatury wyraźnie zależy od poziomu wykształcenia – im lepiej wykształceni są badani, tym częściej deklarują głosowanie na nią. Wśród osób po-siadających wykształcenie wyższe oraz średnie/policealne Kwaśniewska uzyskuje po 40,6% wskazań. Ponad połowa (52,3%) zwolenników tej kandydatury żyje w za-legalizowanych związkach, natomiast co trzeci (32,8%) jest panną lub kawalerem. Poparcie dla Kwaśniewskiej jest także silnie uwarunkowane wiekiem, blisko połowa jej wyborców to ludzie młodzi (17,2% w przedziale 18 – 24 lata oraz 27,3% w wie-ku od 25 do 34 roku życia). Co drugi zwolennik tej kandydatury pracuje zawodowo na pełnym etacie, co ósmy (12,5%) uczy się w szkole lub studiuje w wyższej uczel-ni, natomiast po 14,5% elektoratu pracuje dorywczo i jest na rencie lub emerytu-rze. W osobie Jolanty Kwaśniewskiej kandydatkę w wyborach prezydenckich upa-trują podobnie często mieszkańcy dużych i małych miast, nieznacznie częściej wsi (36,7%). Trzech na pięciu zwolenników tej kandydatury (60,2%) przyznaje, że żyje średnio i musi oszczędzać na większe zakupy, natomiast 18,8% subiektywnie oce-nia swoją sytuację materialną jako dobrą. Średni dochód na członka rodziny w go-spodarstwie domowym zwolenników kandydatury Kwaśniewskiej wynosi od 501 do 1000 zł i od 1001 do 2000 zł (w każdej grupie po 35,9% wskazań). 86,7% tego elektoratu ma dostęp do Internetu, z czego blisko połowa (44,5%) posiada go zarów-no w pracy, szkole jak, i w domu.

Kandydaturę Donalda Tuska na urząd prezydenta podobnie często popierają kobiety (49%), jak mężczyźni (51%). Większość jego elektoratu mieszka w woje-wództwie mazowieckim (16,3%), śląskim (13,7%) oraz pomorskim (9,3%). Wy-raźnie częściej zwolennikami tej kandydatury są osoby z wykształceniem wyższym (44%) i średnim/policealnym (37%). Ponad połowa badanych (54%) ma żonę lub męża, natomiast 35% nigdy nie zawarło związku małżeńskiego. Preferencje bada-nych nie są silnie zróżnicowane ze względu na wiek, relatywnie najwięcej wyborców Tuska (23,3%) ma od 25 do 34 roku życia. Niemal trzech na pięciu ankietowanych


(58,7%) pracuje na pełnym etacie, blisko co piąty (18,3%) jest już na rencie lub eme-ryturze. Co trzeci zwolennik (32%) tej kandydatury mieszka na wsi a co czwarty (25%) w mieście powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Popularność Donalda Tuska jako kandydata w wyborach prezydenckich bardzo wyraźnie zależy od subiektywnej i obiektywnej oceny sytuacji materialnej badanych. Prawie co drugi (48,7%) żyje średnio, ale niemal co trzeci (32,7%) deklaruje, że starcza mu na wiele bez spe-cjalnego oszczędzania. 6,7% ankietowanych ocenia swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą. Dwóch na pięciu zwolenników kandydatury Tuska osiąga dochody od 1001 do 2000 zł, co czwarty (24%) od 2001 do 5000 zł, a dochody 5% są wyższe niż 5000 zł. Dostępu do Internetu nie ma zaledwie 8,3% badanych, niemal połowa (47,3%) posiada go w domu i w pracy.

Zbigniewa Ziobro w roli kandydata na fotel prezydenta popiera więcej mężczyzn (58,3%) niż kobiet (41,7%). Co piąty zwolennik tej kandydatury (20,8%) mieszka w województwie małopolskim, 9,7% w lubelskim a 9,3% w pomorskim. Poparcie dla Ziobro uwarunkowane jest wykształceniem, relatywnie częściej wspierają go osoby z wykształceniem średnim/policealnym (43,1%) i zawodowym (29,2%) niż wyższym (18,1%). Ponad połowa badanych żyje w zalegalizowanym związku (54,2%), natomiast trzech na dziesięciu jest panną lub kawalerem. Atrak-cyjność tej kandydatury jest słabo zróżnicowana ze względu na wiek, ponadstan-dardowe poparcie wykazują jedynie osoby od 45 do 54 roku życia (23,5%). Duża grupa zwolenników (45,8%) Ziobro pracuje zawodowo na pełnym etacie, 30,6% to renciści i emeryci. Akceptacji tej kandydatury wyraźnie sprzyja stałe miejsce zamieszkania. Ponad połowa jego zwolenników (52,8%) mieszka na wsi, 22,2% w mieście od 20 do 100 tysięcy mieszkańców, a tylko co szósty (16,7%) w mieście powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Ponad połowa ankietowanych (55,6%) oce-nia swoją sytuację materialną jako średnią, co czwarty (26,4%) deklaruje, że żyje skromnie, natomiast tylko co ósmy (12,5%) uważa, że może żyć bez specjalnego oszczędzania. Ta subiektywna ocena znajduje odzwierciedlenie w średnich docho-dach zwolenników kandydatury Ziobry, które najczęściej znajdują się w przedzia-le od 1001 do 2000 zł (44,4% wskazań). Dla blisko połowy (45,8%) osiągany dochód na członka rodziny wynosi poniżej 1000 zł. Dostęp do Internetu posia-da 70,8% ankietowanych, z których zaledwie co piąty (19,4%) ma go zarówno w domu, jak i w pracy.


Profil socjodemograficzny zwolenników innego, niż wymienieni, kandyda-ta jest silnie zróżnicowany ze względu na niektóre zmienne. Większość badanych mieszka w województwie śląskim (16,2%), dolnośląskim i podkarpackim (po 10,8% wskazań). Chęć głosowania na innego kandydata relatywnie częściej deklarują męż-czyźni (55,4%) niż kobiety (44,6%) oraz osoby z wykształceniem policealnym/śred-nim (44,6%) i wyższym (41,9%). Ponad połowa ankietowanych (52,7%) to osoby żyjące w związku małżeńskim, natomiast 36,5% jest panną lub kawalerem. Ponad połowa zwolenników (54,1%) kandydatury innej osoby pracuje zawodowo, nato-miast prawie co piąty (18,9%) jest uczniem lub studentem. Dwóch na trzech (64,9%) ankietowanych określa swoją sytuację materialną jako średnią, dla niemal połowy (47,3%) średni dochód miesięczny wynosi od 1001 do 2000 zł. Preferencje prezy-denckie są słabo zróżnicowane ze względu na wiek i miejsce zamieszkania badanych. Na uwagę zasługuje fakt, że co trzeci z nich (33,8%) mieszka na wsi, a co czwarty (24,3%) ma od 25 do 34 roku życia. Pozostałe dane wskazują na uniwersalność struktury zwolenników innego kandydata.

Grupy społeczne a preferencje prezydenckie

Kandydatury przedstawionych polityków uzyskują różne poparcie w zależ-ności od poszczególnych grup społecznych. Niektórzy z nich otrzymują ponadstan-dardowe poparcie w określonych segmentach wyborców, inni kandydaci są przez tych wyborców odrzucani. Jak zauważa Seymour Martin Lipset: „Dla istnienia stabilnej demokracji konieczne jest, aby wszystkie główne partie polityczne mia-ły zwolenników wśród wielu różnych grup społecznych” [1998: 34]. Cimoszewicz, Kaczyński, Komorowski, Kwaśniewska, Tusk i Ziobro są w głównej mierze repre-zentantami swoich środowisk politycznych lub są też z nimi utożsamiani. Zdaniem Lipseta: „Istotne jest również, że przywódcy partyjni pochodzą z różnych środowisk i symbolicznie reprezentują w ten sposób zainteresowanie wieloma grupami, nawet, jeśli mają tylko niewielkie poparcie niektórych z nich” [Tamże: 34].

Większość kandydatów uzyskuje ponadstandardowe poparcie (6,25% jako średnia dla województwa) w siedmiu województwach. Są to Włodzimierz Cimo-szewicz, Jolanta Kwaśniewska, Donald Tusk i Zbigniew Ziobro. Lech Kaczyński osiąga poparcie powyżej średniej w sześciu, a Bronisław Komorowski w pięciu wo-


jewództwach. Poparcie dla Ziobry i Komorowskiego w pięciu województwach jest niższe niż 3%, Cimoszewicz taki wynik osiąga jedynie w dwóch województwach. Istotną zmienną w preferencjach prezydenckich badanych jest ich płeć. Najwięcej kobiet znajduje się w elektoracie Jolanty Kwaśniewskiej, najmniej w elektoratach Lecha Kaczyńskiego i Zbigniewa Ziobry. Kwaśniewska jest jedyną kobietą wśród kandydatów, zatem może mieć to znaczący wpływ na odpowiedzi ankietowanych. Z kolei najwięcej mężczyzn znajduje się w elektoratach polityków Prawa i Sprawie-dliwości: Lecha Kaczyńskiego i Zbigniewa Ziobry. Pozostałe kandydatury równie często popierają kobiety i mężczyźni.

Istotnym predykatem w preferencjach prezydenckich ankietowanych jest ich wykształcenie. Najwięcej osób z wykształceniem wyższym znajduje się w elekto-ratach Tuska, Kwaśniewskiej i Cimoszewicza. Ponad 80% wyborców Cimoszewi-cza, Komorowskiego, Kwaśniewskiej i Tuska ma wykształcenie co najmniej śred-nie. Najwięcej osób z wykształceniem zawodowym i podstawowym znajduje się w elektoracie Kaczyńskiego i Ziobry, najmniej – w elektoracie Cimoszewicza, Kwa-śniewskiej i Tuska. Jak zauważa Joanna Mandrosz: „Większość badań potwierdza, że obszerniejszą wiedzę na temat zjawisk politycznych, związaną z bardziej prawi-dłowym rozumieniem abstrakcyjnych pojęć politycznych, mają osoby o wyższym poziomie wykształcenia, w porównaniu z niewykształconymi [2002: 169]. Zdaniem Samuela L. Popkina: „Wykształcenie nie zmienia tego jak myślimy. Wykształcenie poszerza horyzonty myślowe wyborcy, gdyż zwraca jego uwagę na wiele nowych zagadnień i pozwala dostrzec bliskie związki między życiem jednostki a sprawami państwa i wydarzeniami międzynarodowymi” [1998: 237].

Ponad połowa zwolenników każdego kandydata jest w związku małżeńskim, najwięcej w elektoracie Cimoszewicza, najmniej – Kwaśniewskiej. Najwięcej pa-nien i kawalerów znajduje się wśród wyborców Tuska i Kwaśniewskiej, a także Zio-bry, który jest jedynym kawalerem wśród kandydatów. Relatywnie częściej wdowcy głosują na Komorowskiego i Kaczyńskiego, natomiast rozwodnicy na Ziobro i Ci-moszewicza. Bardzo ważną zmienną decydującą o rozkładzie głosów w elektoratach kandydatów jest wiek badanych. Najwięcej młodych ludzi (do 34 roku życia) jest wśród wyborców Kwaśniewskiej i Tuska, najmniej – Komorowskiego. Najstarszy elektorat posiada Lech Kaczyński, natomiast Bronisław Komorowski jest popiera-ny przez ludzi w średnim wieku (od 45 do 64 roku życia). Istotnym predykatem


głosowania jest miejsce zamieszkania ankietowanych. Miasta powyżej 200 tysięcy mieszkańców to bastiony Donalda Tuska i Lecha Kaczyńskiego, najmniejsze popar-cie uzyskują w nich Zbigniew Ziobro i Włodzimierz Cimoszewicz. Z kolei ponad połowa wyborców Ziobry mieszka na wsi. Jak zauważa Tomasz Zarycki: „Polskie miasta, co jest niejako regułą, pomimo częstej przewagi poszczególnych orientacji politycznych, są relatywnie pluralistyczne” [2002: 55]. Znajduje to odzwierciedle-nie w odpowiedziach badanych, którzy nie wykazują ponadstandardowego poparcia dla kandydatów ze względu na wielkość miast do 200 tysięcy mieszkańców. Jedynie w przypadku Kaczyńskiego i Ziobry można zauważyć niższe, niż u innych kandyda-tów, poparcie w miastach od 100 do 200 tysięcy mieszkańców.

W elektoratach wszystkich kandydatów największą grupę stanowią osoby pracujące zawodowo na pełnym etacie, najwięcej u Tuska i Komorowskiego, naj-mniej – u Kaczyńskiego i Ziobry, których popiera najwięcej emerytów i rencistów. Najwięcej uczniów i studentów mają wśród swoich zwolenników Cimoszewicz, Kwaśniewska i Tusk, najmniej Komorowski. Najlepiej swoją sytuację material-ną oceniają wyborcy Tuska, najgorzej Ziobry. Zdecydowana większość zwolenni-ków każdego kandydata to osoby, które określają swoją sytuację materialną jako średnią. Subiektywne oceny badanych znajdują potwierdzenie w osiąganych przez nich średnich dochodach na członka rodziny. Największą część każdego elekto-ratu stanowią osoby, których dochody znajdują się w przedziale 1001 – 2000 zł. Najlepiej zarabiający popierają Tuska i Komorowskiego, najgorzej zarabiający Ziobrę, ale także Kwaśniewską, Cimoszewicza i Kaczyńskiego. Kandydatami, których najwięcej zwolenników posiada dostęp do Internetu, są Donald Tusk i Jo-lanta Kwaśniewska, natomiast elektoraty Lecha Kaczyńskiego i Zbigniewa Ziobry wykazują najmniejszy dostęp do sieci.

Absencja wyborcza – kto nie głosuje?

Interesującym, z punktu widzenia analizy zachowań wyborczych, jest zagad-nienie absencji wyborczej. Jak podaje Krystyna Skarżyńska: „Prawdopodobieństwo udziału w wyborach zależy od miejsca jednostki w strukturze społecznej, określa-nego przez wykształcenie (...), status zawodowy, wiek, płeć, miejsce zamieszkania oraz przez zakres uczestnictwa jednostki w świecie instytucji i grup nieformalnych”


[2002: 47]. Badacze zachowań wyborczych są dosyć zgodni co do wskazań grup spo-łecznych, które częściej, niż inne, wykazują się absencją wyborczą. Zdaniem Krzysz-tofa Korzeniowskiego: „udziału w wyborach częściej odmawiają osoby zajmujące niższe czy mniej korzystne pozycje społeczne, a więc uboższe, gorzej wykształcone, wywodzące się z mniej zamożnych i wykształconych rodzin, mieszkające w gor-szych warunkach, niepracujące, niepełniące funkcji kierowniczych [2002: 212]. Podobną tezę stawia Robert Dahl: „Poziom aktywności politycznej ma tendencję do wzrostu wśród: osób bardziej wykształconych, mężczyzn, osób o wyższym statu-sie socjoekonomicznym, osób starszych, kadry zarządzającej, specjalistów i innych pracowników umysłowych [Dahl, Stinebrickner 2007: 175].

W badanej grupie najwięcej osób deklarujących absencję wyborczą mieszka w województwach: mazowieckim (14,6%), śląskim (11,8%) i małopolskim (10,7%). Decyzja o uczestnictwie w wyborach prezydenckich wyraźnie zależy od płci, częściej absencję deklarują kobiety (56,2%) niż mężczyźni (43,8%). Istotnym predykatem w tej grupie ankietowanych jest wykształcenie, największą grupą wśród badanych są osoby z wykształceniem średnim/policealnym (44,4%). Relatywnie dużo respon-dentów posiada wykształcenie podstawowe/gimnazjalne (8,4%). Niemal połowa niezamierzających głosować znajduje się w związku małżeńskim, ale już co trzeci (34,3%) jest panną lub kawalerem. Wśród osób deklarujących absencję stosunko-wo dużo jest owdowiałych (11,8%). Grupa ta jest słabo zróżnicowana ze względu na wiek, wyniki osiągane w poszczególnych przedziałach wiekowych są porówny-walne. Blisko połowa (47,8%) zapowiadających nieuczestniczenie w wyborach pra-cuje zawodowo na pełnym etacie, niemal co czwarty (23,6%) jest emerytem lub ren-cistą, natomiast co szósty (17,4%) uczy się w szkole lub studiuje na wyższej uczelni. Co trzeci ankietowany (35,4%) mieszka na wsi, co piąty (21,9%) w mieście od 20 do 100 tysięcy mieszkańców, ale aż 27 % w mieście powyżej 200 tysięcy mieszkań-ców. Ponad połowa badanych (55,6%) uważa swoją sytuację materialną za średnią, natomiast co piąty (21,9%) za dobrą. Grupa jest silnie zróżnicowana ze względu na średnie dochody na członka rodziny w gospodarstwie domowym, 43,3% z nich osiąga dochody od 501 do 1000 zł, niemal co trzeci (30,9%) od 1001 do 2000 zł. Im wyższe dochody osiągają ankietowani, tym częściej deklarują udział w wyborach. Niemal co czwarty badany (23%) nie posiada dostępu do Internetu, 38,2% ma go w domu, co trzeci (34,3%) zarówno w domu, jak i w pracy.


Podsumowanie

Przedstawione wyniki badań wyraźnie wskazują na różnice między elektora-tami niektórych kandydatów. Wśród zwolenników każdego z nich istnieją grupy spo-łeczne, których poparcie jest ponadstandardowe wobec innych zmiennych. Zdaniem Samuela Popkina: „Im bardziej podzielony jest elektorat, tym więcej czasu i słów potrzeba na zorganizowanie go wokół jednej linii podziału” [1998: 238]. W bada-nej grupie elektoraty wszystkich kandydatów wykazują dosyć silne zróżnicowanie w przypadku niektórych zmiennych. Natomiast kandydatura żadnego z polityków nie jest na tyle uniwersalna, aby uzyskiwała wysokie poparcie w każdej grupie spo-łecznej. Okres rywalizacji wyborczej jest doskonałą sposobnością do poszerzania własnego elektoratu, bowiem jak zauważa Popkin: „Kampania polityczna to próba znalezienia wspólnego mianownika dla wielu wyborców” [Tamże: 236].

Bibliografia

Dahl A. R., Stinebrickner B. (2007), • Współczesna analiza polityczna, War-szawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Jeziński M. (2004), • Marketing polityczny, a procesy akulturacyjne, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Korzeniowski K. (2002), • Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wy-borczych, [w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań: Wy-dawnictwo Zysk i S-ka.

Lipset M. S. (1998), • Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Mandrosz J. (2002), • Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i za-chowań politycznych, [w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Popkin L. S. (1998), • Spekulujący wyborca: komunikacja i perswazja w kam-paniach prezydenckich, [w:] J. Szczupaczyński (red.), Władza i społeczeństwo, War-szawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Raciborski J. (2002), • Zachowania wyborcze Polaków, [w:] M. Marody (red.), Polska na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.


Schulz W. (2006), • Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badań empirycznych na temat mediów masowych w polityce, Kraków: Wydawnic-two Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Skarżyńska K. (2002), • Aktywność i bierność polityczna, [w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Skarżyńska K. (2005), • Człowiek a polityka – zarys psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Załęski P., Szałański A., Żołądek Ł. (2007), • Przegrani i wygrani transfor-macji wobec rzeczywistości społeczno – politycznej, Warszawa: Oficyna Wydawni-cza ASPRA-JR.

Zarycki T. (2002), • Region jako kontekst zachowań politycznych, Warszawa.

57

Wojciech Peszyński

SPOłECZNE ODDZIAłYWANIE STRATEgII TWORZENIA LIST WYBORCZYCH

Wprowadzenie

Przedmiot analizy stanowi personalizacja decyzji wyborczych elektoratu w wyborach do gremiów wielomandatowych, na przykładzie wyborów do Sejmu 2007 roku i do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku. Jako wskaźnik personali-zacji decyzji wyborczych potraktowano głosy na kandydatów rozstawionych z nu-merem pierwszym na listach wyborczych. Albowiem przeprowadzone badania dają sposobność do podjęcia naukowych rozważań w aspekcie znalezienia odpowiedzi na pytanie, czy przynależność wyborców do danego segmentu elektoratu predestynuje do głosowania na liderów list wyborczych?

Wprawdzie omawiane procesy wyborcze dotyczą kreacji składu zupełnie in-nych organów, jednakże występuje kilka przesłanek upoważniających do dokonywa-nia badań porównawczych. Po pierwsze, w debacie poprzedzającej wybory do PE – pomimo ulokowania tego organu w strukturze ponadnarodowej – dominuje kra-jowa problematyka, co udowodniły badania Karlheinza Reifa i Hermanna Schmitta [1980], a potwierdzały dociekania kolejnych badaczy.1 Po drugie, rezultaty polskich wyborów z 2007 i 2009 roku dowodzą o znacznym wzroście poziomu instytucjo-nalizacji polskiego systemu partyjnego. Wartość wskaźnika chwiejności wyborczej netto – pomiędzy tymi obiema elekcjami – wyniosła 7,13%2, co według propozycji

1 W tym aspekcie warto odwołać się do rezultatów badań Elżbiety Dydak [2003] oraz Rober-ta Wiszniowskiego [2008]. Spośród opracowań dotyczących wyłącznie polskiego rynku wyborczego, to kampanię w 2004 roku przeanalizował Wojciech Peszyński [2007], zaś badania Waldemara Wojta-sika [2009] – oparte o hipotezy na temat „drugorzędnego charakteru” polskich wyborów w 2009 roku zyskały potwierdzone w [2010].

2 Zestawienie poparcia uzyskiwanego przez poszczególne komitety (zysk/strata) w wyborach do PE w 2007 roku w stosunku do wyborów do Sejmu w 2007 roku: PO (+2,92%), PiS (-4,71%), LiD/SLD-UP, PdP Centrolewica (+1,63%), PSL (-1,9%), Samoobrona (-0,07%), LPR/Liberas (-1,6%), PPP (-0,29%), pozostałe (+2,59%). (obliczenie własne na podstawie danych PKW [2007; 2009]).

58 Wojciech Peszyński

Richarda Rose’a i Ian McAlistera [Antoszewski 2004: 29] uprawnia do określenia rodzimego rynku wyborczego jako umiarkowanie stabilnego. Po trzecie, – co naj-ważniejsze – w obu elekcjach występują otwarte listy kandydatów. Według takiej formuły gremia partyjne nadają wstępną strukturę list (poprzez uszeregowanie jej kandydatów), zaś głosujący wybiera nie tylko komitet, lecz także personalnie wska-zuje umieszczonego na liście kandydata [Nohlen 2004: 91-97].3

Nim jednak zaprezentowane zostaną wyniki badań, dotyczących głosowania na „jedynki” w poszczególnych segmentach wyborców, warto poprzedzić zasadni-cze rozważania teoretycznymi i praktycznymi aspektami, związanymi z personali-zacją zachowań wyborczych elektoratu. W treści artykułu – poza prezentowanymi badaniami ilościowymi, w celu ich jak najbardziej rzetelnej interpretacji – wykorzy-stano również własne wyliczenia, dokonane na podstawie szczegółowych wyników przedmiotowych wyborów.

Determinanty personalizacji zachowań wyborczych elektoratu

Przyjęte w obydwu ustawach wyborczych rozwiązania nie czynią wprost uprzywilejowanymi kandydatów rozstawionych z numerem pierwszym na listach wyborczych. Pomimo tego, rezultaty kolejnych wyborów do Sejmu i do Parlamentu Europejskiego dowodzą o wzrastającym poziomie poparcia dla partyjnych „jedy-nek”. Za główną determinantę takiego stanu należy uznać amerykanizację dyskursu wyborczego, co staje się widoczne poprzez podejście środków masowego przekazu do relacjonowania kampanijnych wydarzeń, jak również strategie personalne uczest-ników politycznych rywalizacji. W tym aspekcie nie można pomijać także przeja-wów niskiego poziomu zainteresowania polityczną rywalizacją znacznej części elektoratu, co objawia się brakiem podstawowych informacji na temat kandydatów i programu komitetów wyborczych.

Elekcje do gremiów wielomandatowych – różniące się pod wieloma wzglę-dami od amerykańskich wyborów prezydenckich – coraz częściej przypominają

3 Jedyna różnica w tym aspekcie wynika z przepisów polskiego prawa wyborczego, gdyż w wyborach do Sejmu liczba kandydatów umieszczonych na liście wyborczej jednego komitetu nie może przekraczać dwukrotności liczby posłów wybieranych w danym okręgu (art. 143 ust. 2) [Or-dynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP 2001]. W elekcji do PE komitet może na jednej liście zarejestrować nie mniej niż pięciu, ale nie więcej niż dziesięciu kandydatów (art. 59 ust 2) [Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego 2004].

59Społeczne oddziaływanie strategii tworzenia list wyborczych

rywalizację o najwyższy urząd w Stanach Zjednoczonych. W Wielkiej Brytanii, Niemczech czy we Włoszech debata wyborcza koncentruje się w zdecydowanie większym stopniu na liderach głównych sił politycznych niż partiach. Ważniejsza – od poziomu poparcia uzyskanego przez poszczególne partie polityczne – staje się odpowiedź na pytanie, kto zostanie szefem rządu. Zarówno Ziemowit Jacek Pie-traś [2000: 444], jak i Winfried Schulz [2006: 141-142] wymienili „personalizację kampanii wyborczych” jako jeden z najważniejszych wymiarów amerykanizacji kampanii wyborczych w państwach Europy. Bogusława Dobek-Ostrowska [2006: 261-263] wyróżnia personalizację instytucjonalną, medialną oraz zachowań wybor-czych. Spośród zaprezentowanych ujęć teoretycznych warto zwrócić uwagę na dwa ostatnie z wymienionych.

Polskie środki masowego przekazu, relacjonując wyborczą rywalizację, kła-dą szczególny nacisk na jej wymiar personalny. Dowodzi tego zainteresowanie or-ganizowaniem debat pomiędzy przywódcami najważniejszych partii politycznych. Wyraźną egzemplifikację stanowią wydarzenia z 2007 roku, gdzie „pojedynki na ar-gumenty” pomiędzy liderami najważniejszych komitetów, nie tylko legitymowa-ły się wysokim poziomem zainteresowania opinii publicznej.4 W obu przedmioto-wych kampaniach charakterystycznym elementem stało się zlecanie i publikowanie przez prasę i telewizję regionalnych sondaży poparcia dla liderów list okręgowych, co zwykło określać się jako „pojedynki gigantów”.5 Media, w celu zainteresowania

4 W kampanii z 2007 roku liderzy trzech głównych podmiotów (PO, PiS, LiD) mieli okazję zmierzyć się w medialnych pojedynkach na argumenty. Te swoiste spektakle były współorganizo-wane przez największe polskie koncerny telewizyjne – TVP, TVN i Polsat. Legitymowały się one bardzo wysokim wskaźnikiem oglądalności, który ulegał systematycznemu zwiększaniu. Pierwszą z debat – pomiędzy Kwaśniewskim i Kaczyńskim – według badań AGB Nielsen Media, obejrzało łącznie 8,3 miliona widzów. Jeszcze większą oglądalnością legitymowała się przełomowa debata Tusk-Kaczyński, bowiem skupiła przed telewizorami 9,12 miliona widzów. Największą publiczność przed telewizorem – bo ponad 10 milionową – zgromadził ostatni z medialnych pojedynków na ar-gumenty pomiędzy Kwaśniewskim a Tuskiem. Zwycięstwo w głównej z tych debat Donalda Tuska nad Jarosławem Kaczyńskim zainicjowało początek marszu PO w kierunku końcowego sukcesu [Pe-szyński 2009: 160-163]. W 2009 roku nie planowano zorganizowania debaty pomiędzy liderami naj-większych partii. Zamierzano natomiast przeprowadzić debaty pomiędzy liderami list okręgowych PO i PiS. Jednakże w większości regionów czołowi kandydaci partii Jarosława Kaczyńskiego zboj-kotowali umówione wcześniej spotkania, a pojedynki na argumenty odbyły się wyłącznie w dwóch okręgach.

5 W kampanii w 2007 roku dwa największe polskie dzienniki opinii – „Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita” - przeprowadzały sondaże na poziomie regionalnym. W tym aspekcie „Gaze-ta Wyborcza” wykazała się większym zaangażowaniem. Dotyczyło ono faktu realizowania badań poparcia dla partii politycznych na poziomie okręgów – dotyczących rozkładu preferencji, co prze-


opinii publicznej swoim produktem – począwszy od elekcji z 2007 roku – świa-domie upodabniały przekazy z wyborczej rywalizacji do relacji, przypominających kampanię prezydencką. Takie podejście środków masowego przekazu zbiegło się ze znaczącym wzrostem liczby kandydatów, uzyskujących w skali swoich okręgów wyborczych poparcie większe niż 10% ważnie oddanych głosów.6

Istotny w rozważaniach na temat personalizacji zachowań wyborczych elek-toratu pozostaje również wgląd na zabiegi, jakie w tym aspekcie czynią uczest-nicy wyborczej konkurencji. Partie szczególny nacisk kładą na starania związane z umieszczaniem na wyborczych listach społecznie popularnych osób, których profil nie musi być koniecznie zbieżny z platformą programową danej oferty politycznej. Przykładów w tym aspekcie dostarczyły obydwie kampanie. W 2007 roku zasadni-czą rywalizację poprzedziła „wojna na transfery”. Zaostrzający się przed wyborami konflikt PiS i PO wymagał szukania wszelkich metod wzmocnienia własnych szans

liczano na podział mandatów. Zajmowano się także rywalizacją kandydatów do Senatu, co było przedsięwzięciem dotąd rzadko spotykanym. „Rzeczpospolita” relacjonowała w każdy poniedziałek przebieg „wyścigu partyjnych jedynek” w największych miastach. Tego typu personalizacja na po-ziomie okręgowym była nieznanym dotąd zabiegiem [Peszyński 2009: 165]. Jednak analiza dyskursu medialnego z okresu poprzedzającego wybory do PE w 2009 roku pozwala stwierdzić, iż takie prze-jawy personalizacji medialnej na trwałe wpisały się w kanon cech polskich kampanii. Dowodziła tego przede wszystkim zawartość „Gazety Wyborczej”, gdzie zbadano poziom poparcia dla kandydatów we wszystkich okręgach – ze szczególnym uwzględnieniem najbardziej interesujących opinię pu-bliczną rywalizacji.

6 O wyższym stopniu personalizacji zachowań wyborczych elektoratu w 2007 roku – zarówno w skali ogólnopolskiej, jak i na szczeblu regionalnym – pozwala stwierdzić znaczny wzrost liczby osób, które w swoim okręgu wyborczym otrzymały więcej niż 10% wszystkich oddanych głosów. W roku 2001 takim osiągnięciem legitymowało się 32, w 2005 roku 20 kandydatów, a w ostatniej elekcji aż 52 osoby. Wybory parlamentarne z 2007 roku – na tle poprzednich – odznaczały się również rekordo-wymi wynikami poparcia dla najbardziej znanych polityków. Wynik Tuska (ponad 534 tysiące głosów) był ponad trzykrotnie wyższy od dotychczasowego rekordu z wyborów parlamentarnych – prezesa Kaczyńskiego z 2005 roku. W ostatniej elekcji dziesięciu polityków otrzymało poparcie wyższe niż sto tysięcy głosów. Ogromny wzrost personalizacji w tym wymiarze podkreśla fakt, iż we wszystkich poprzednich pięciu elekcjach parlamentarnych, takim wynikiem mogło legitymować jedenaście osób [Peszyński 2010: 400-402]. Do analogicznych wniosków prowadzi także analiza porównawcza do-tychczasowych polskich wyborów do Parlamentu Europejskiego. W 2004 roku poparciem powyżej 10% w skali okręgu legitymowało się 15 kandydatów, zaś pięć lat później liczba ta wzrosła do 31. Trzeba nadmienić, iż w 2009 roku nie było okręgu bez obecności kandydata, odznaczającego się popar-ciem wyższym niż 10% wszystkich oddanych głosów. Kolejnym aspektem, na który wypada zwrócić uwagę, jest czterokrotny wzrost liczby osób, które legitymowały się poparciem wyższym niż 20% wszystkich głosów. O wzroście poziomu personalizacji świadczy także ponad trzykrotny wzrost liczby osób, którzy legitymować się mogą sześciocyfrowym wynikiem. W 2004 roku taki pułap przekroczyła trójka kandydatów, zaś w następnej elekcji identyczna liczba osób (Jerzy Buzek, Zbigniew Ziobro i Danuta Hübner) osiągnęła wynik powyżej trzystu tysięcy głosów [Peszyński 2010A: 203-210].


wyborczych przy równoległym osłabieniu pozycji oponenta. Dlatego obie partie chętnie angażowały na własne listy wyborcze znanych w skali kraju polityków, ko-jarzonych dotąd jednoznacznie z ich przeciwnikiem.7

Z kolei, w 2009 roku warto przyjrzeć się strategii kadrowej PO. Opierała się ona o pozyskiwanie na listy wyborcze osób z różnych politycznych i niepolitycz-nych organizacji8, co dawało możliwość „penetracji różnych segmentów elektoratu” [Wojtasik 2009]. Początkowo wśród kandydatów PiS – oprócz ówczesnych posłów do PE – jedyną społecznie popularną osobą był Zbigniew Ziobro, jednak na posu-nięcia największego konkurenta, dokonano przeobrażeń we własnej strategii kadro-wej, czego dowodziło zaangażowanie na listy kandydatów większej ilości posłów na Sejm [Peszyński 2010A: 200-201].

Jak wskazuje Waldemar Wojtasik [2009] istotnym aspektem w strategiach kadrowych partii politycznych jest możliwość wykorzystywania pierwszych pozycji na listach wyborczych. Na takie miejsca partie polityczne wystawiają najczęściej kandydatów, na których obecność w Sejmie czy Parlamencie Europejskim żywią największe nadzieje. W sytuacji, kiedy podmiot ma możliwość wywalczenia w okrę-gu więcej niż jednego mandatu, osoba pełniąca rolę „wyborczej lokomotywy” ma za zadanie nie tylko uzyskanie poparcia dla własnej kandydatury. Z uwagi na obo-wiązującą w Polsce formułę wyborczą partie stawiają przed nią zadanie osiągnięcia na tyle wysokiego wyniku, aby pomóc uzyskać parlamentarny status osobom rozsta-wionym na listach na niższych pozycjach.

Jak zauważa Marek Jeziński [2004: 279], wyborcy, nie znając ani platfor-my personalnej, ani programowej produktu politycznego, decydują się poprzeć daną partię, głosują na „jedynkę”. Wszystkie wymienione czynniki w tej części rozwa-żań składają się na widoczny wzrost poparcia udzielanego liderom list. W wybo-rach do Sejmu w 2001 roku kandydatów z numerem pierwszym poparło 33,4%,

7 Charakterystycznym elementem strategii personalnych podmiotów uczestniczących w wy-borach w 2007 roku stało się pozyskiwanie na wyborcze listy osób, kojarzonych dotąd z największym politycznym konkurentem. Platforma pozyskała byłych parlamentarzystów PiS: Radosława Sikor-skiego, Antoniego Mężydłę i Bogdana Borusewicza. Z kolei na listach wyborczych PiS znaleźli się dawni liderzy tej partii Maciej Płażyński i Zyta Gilowska.

8 Wśród kandydatów PO znaleźli się między innymi unijna komisarz Danuta Hübner (mini-ster w lewicowym rządzie), Marian Krzaklewski (były przewodniczących NSZZ Solidarność – orga-nizacji kojarzonej z PiS), Lena Kolarska-Bobińska (prezes Instytutu Spraw Publicznych Lenę Kolar-ską-Bobińską) czy Róża Thun (dyrektorka Przedstawicielstwa KE – kojarzoną dotąd z lewicą).


w 2005 roku 33,9%, a w 2007 roku 38,2% głosujących [Peszyński 2010: 399]. Ten-dencja ta została również potwierdzona w przypadku wyborów do Parlamentu Eu-ropejskiego. W 2004 roku na „jedynki” oddano 53,54%, zaś pięć lat później 54,63% wszystkich ważnych głosów [Peszyński 2010A: 205]. Zestawienie zaprezentowanych proporcji prowadzi do jednoznacznego wniosku na temat znacznie wyższego procen-towego poparcia dla kandydatów z numerem jeden w kampanii do PE. Należy jednak pamiętać, iż w wyborach europejskich na jednej liście można zarejestrować co najwy-żej dziesięciu kandydatów, co automatycznie stawia liderów w bardziej uprzywilejo-wanej sytuacji. Niemniej fakt, iż ponad połowę wszystkich oddanych głosów w do-tychczasowych elekcjach otrzymali kandydaci z numerem pierwszym, bezsprzecznie potwierdza wysoki poziom personalizacji zachowań wyborczych elektoratu.

Głosowanie na liderów list wyborczych w wybranych segmentach elektoratu (omówienie wyników badań)

Przedmiot tego artykułu – w aspekcie prezentowanych badań postaw elek-toratu – stanowią odpowiedzi ankietowanych na dwa pytania, skierowane do osób, które wcześniej potwierdziły partycypację wyborczą w odpowiednich elekcjach:

Czy w wyborach do Sejmu w 2007 roku oddał(a) Pan(i) swój głos na kandy-data z pierwszego miejsca listy wyborczej partii na którą Pan(i) głosowała?

Czy w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku oddał(a) Pan(i) swój głos na kandydata z pierwszego miejsca listy wyborczej partii na którą Pan(i) głosowała?

Wieloaspektowe badanie przeprowadzone na reprezentatywnej próbie we wszystkich województwach daje autorowi możliwość wglądu na poziom po-parcia dla „jedynek” w poszczególnych grupach elektoratu. Na podstawie pytań zawartych w kwestionariuszu dokonano podziału badanych według następują-cych kryteriów segmentacji: behawioralne (zachowania wyborcze), geograficzne (miejsce zamieszkania), demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie) oraz socjo-logiczne (zatrudnienie, dochód na członka rodziny, sytuacja materialna).9 Szcze-gólna uwaga zostanie skierowana na te segmenty, w których ponad 50% osób, w obu wyborach, zagłosowało na kandydata z numerem pierwszym na listach.

9 Kryteria segmentacji rynku wyborczego [Cichosz 2002: 105].


Tabela 1. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych w podziale na elektoraty czterech największych partii.

Czy w wyborach do Sejmu w 2007 roku oddał(a) Pan(i) swój głos na kandydata z pierwszego miejsca listy wyborczej partii na którą Pan(i) głosowała?


Tak Nie Tak Nie

ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent

Elektorat PO 161 50,0 161 50,0 140 58,6 97 41,4

Elektorat PiS 76 54,2 64 45,8 65 59,1 45 40,9

Elektorat SLD-UP 35 40,2 41 59,8 23 42,6 31 57,3

Elektorat PSL 32 58,1 23 41,9 22 64,7 12 35,3

O istotnej skłonności danej grupy badanych do głosowania na liderów list będzie świadczyć sytuacja, w której wartość danego wskaźnika w każdej z obu elekcji wy-niesie minimum 60%. W interpretacji wyników badań, dotyczących segmentów behawioralnych oraz demograficznych, wzięte pod uwagę zostaną również wyniki własnych obliczeń, dokonanych na podstawie danych PKW, dotyczących zachowań wyborczych elektoratu w dwóch przedmiotowych elekcjach.

Zachowania wyborcze elektoratów wybranych partii

W analizie uwzględnione zostały wyłącznie elektoraty partii, które w każ-dych z przedmiotowych elekcji osiągały próg reprezentacji.10 Nie brano pod uwagę badanych, którzy deklarowali w obu wyborach absencję. Przedstawio-ne rezultaty potwierdziły zaznaczoną tendencje o bardziej spersonalizowanym charakterze wyborów do Parlamentu Europejskiego (Tabela 1). Największym poziomem wskazań na „tak” w obydwu elekcjach legitymował się elektorat PSL. Również na podstawie deklaracji PiS widać, iż większość z badanych – deklaru-jących przynależność do elektoratu tej partii – głosowało na kandydatów z nu-merem pierwszym na listach wyborczych. Z kolei wyborcy lewicowej koalicji

10 W obydwu wyborach próg reprezentacji przekraczały PO, PiS i PSL. W 2007 roku kandy-daci SLD, SdPl, PD i UP kandydowali z list koalicyjnego komitetu Lewica i Demokraci, który wpro-wadził swoich przedstawicieli do Sejmu. Dwa lata później próg reprezentacji przekroczył komitet SLD-UP [PKW 2007 i 2009].


częściej głosowali na kandydatów rozstawionych na listach wyborczych na niż-szych pozycjach.

Możliwość uzyskania – na podstawie szczegółowych wyników wyborów – rzeczywistej wartości wskaźnika personalizacji partyjnej (WPP)11, nakazuje podejść do rezultatów badań z odpowiednim dystansem. Konieczność zachowa-nia powściągliwości wymaga przede wszystkim skonfrontowanie wyników ba-dań z wartością wymienionego wskaźnika dla wyborców poszczególnych partii. W wyborach parlamentarnych najwyższy poziom WPP osiągały kolejno następu-jące partie: PO 40,8; LiD 37,9; PiS 37,8 i PSL 26,9.12 Z kolei, w wyborach do PE sytuacja przedstawiała się następująco: SLD-UP 66,8; PiS 48,7; PO 48,2 i PSL 39,9 [Wojtasik 2009]. Zestawienie ze sobą zawartości tabeli z wartością WPP pro-wadzi do wniosku o zupełnie innych relacjach, zachodzących pomiędzy kolejno-ścią poszczególnych podmiotów, czego wyraźnie dowodzą przypadki PSL i komi-tetów lewicy. Ludowcy – według wskazań badanych – legitymują się największą proporcją odpowiedzi na „tak” w obu wyborach, zaś WPP wykazywał dwukrotnie najniższe wartości. Z drugiej strony, wartość wskaźnika WPP dla LiD i SLD-UP była – kolejno – druga i najwyższa, a w badaniu elektorat lewicy wykazał najniż-szy odsetek wskazań na liderów list.

Segmenty geograficzne

Podobnie jak w przypadku badania zachowań wyborczych wewnątrz elektoratów poszczególnych partii, również w aspekcie głosowania na kandy-datów z pierwszych miejsc w województwach, istnieje możliwość skonfron-towania rezultatów badań z – dającymi możliwość komparatystyki – warto-ściami wskaźników dla obu elekcji. W celu dokonania wielopłaszczyznowego

11 „Wskaźnik personalizacji partyjnej (WPP) – wskazuje na koncentrację poparcia dla kandy-data w skali własnej listy wyborczej z której kandyduje. Dzięki niemu można również porównywać, w syntetyczny sposób, koncentrację poparcia dla liderów różnych list. Omawiana zmienna ma rów-nież znaczenie w ramach budowania pozycji w partii politycznej, gdyż kandydaci charakteryzujący się wysokim poziomem personalizacji partyjnej, dzięki ujawnionemu poparciu wewnętrznemu, będą posiadali dodatkowy atut w prowadzonych negocjacjach wewnątrzpartyjnych. Zaletą omawianego wskaźnika może być jego kontekstowy charakter, dzięki czemu następuje eliminacja wpływu popar-cia innych ugrupowań na jego wielkość, a interpretacja zasadza się tylko na odniesieniu do wyniku partii. Umożliwia to porównanie poparcia pomiędzy osobami z różnych list, redukując znaczenie kontekstu poparcia całej listy” [Wojtasik 2009].

12 Obliczenie własne na podstawie danych PKW [2007].


Tabela 2. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych w poszczególnych województwach.

Województwo



Tak Nie Tak Nie


Dolnośląskie 39 54,9 32 45,1 33 58,9 23 41,1

Kujawsko-pomorskie 19 48,7 20 51,3 17 44,7 21 55,3

Lubelskie 9 19,1 38 81,9 8 32,0 17 68,0

Lubuskie 12 60,0 8 40,0 4 44,4 5 55,6

Łódzkie 23 37,7 38 62,3 30 62,5 18 37,5

Małopolskie 47 70,1 20 29,9 37 72,5 14 27,5

Mazowieckie 43 39,4 66 60,4 37 54,4 31 44,6

Opolskie 11 55,0 9 45,0 11 68,7 5 32,3

Podkarpackie 25 60,9 16 39,1 18 62,0 11 38,0

Podlaskie 14 56,0 11 44,0 10 58,8 7 41,2

Pomorskie 29 64,4 16 35,6 21 65,6 11 34,4

Śląskie 43 39,4 66 60,6 47 54,6 39 45,4

Świętokrzyskie 20 66,6 10 33,4 11 57,8 8 42,2

Warmińsko-mazurskie 18 58,1 13 41,9 5 27,7 13 72,3

Wielkopolskie 32 54,2 27 45,8 15 51,7 14 48,3

Zachodniopomorskie 13 59,1 22 40,9 12 66,6 6 33,4

oglądu sytuacji obliczono wartości wskaźnika personalizacji wyborczej WPW13 dla czterech największych komitetów w każdym województwie.14

13 „Wskaźnik personalizacji wyborczej (WPW) – ma bardziej ogólny charakter od WPP, gdyż bierze pod uwagę poziom poparcia dla kandydata w skali całego okręgu wyborczego, opisu-jąc je w perspektywie wszystkich oddanych głosów. Wskaźnik personalizacji wyborczej informuje o poparciu kandydata w skali okręgu i umożliwia m.in. przeprowadzenie uśrednionego porówny-wania z wynikami uzyskanymi w innych okręgach, co może być szczególnie pomocne w sytuacji występujących dużych różnic w ich wielkości. Dlatego, wielkość tego wskaźnika (w przeciwieństwie do personalizacji partyjnej) może być (przede wszystkim w przypadku liderów list) determinowana poparciem całej partii w okręgu i jako wielkość zależna wykazywać z nią dodatnią korelację – im większe poparcie dla listy tym lepszy wynik lidera” [Wojtasik 2009].

14 Wartość WPW, obliczona jedynie dla czterech największych komitetów, daje możliwość spo-rządzania wniosków ogólnych na temat całości zachowań wyborczych polskiego elektoratu, ponieważ


Tabela 3. Wartości wskaźnika WPW dla czterech największych komitetów, we wszystkich województwach w wyborach do Sejmu w 2007 roku

i Parlamentu Europejskiego 2009 roku.15

WojewództwoWybory do Sejmu RP w 2007

rokuWybory do Parlamentu

Europejskiego w 2009 roku

PO PiS LiD PSL WPW PO PiS SLD PSL WPW

Dolnośląskie 26,32 10,27 6,01 1,45 44,05 26,08 10.02 11,02 0,71 47,83

Kujawsko-Pomorskie 19,63 8,12 7,91 2,53 38,19 21,94 7,18 18,49 6,47 54,08

Lubelskie 7,24 8,80 2,41 2,53 20,98 12,49 22,40 2,92 3,05 40,86

Lubuskie 17,60 5,37 4,52 4,73 32,22 23,39 6,90 15,36 5,38 51,03

Łódzkie 10,40 10,64 7,97 1,85 30,86 26,11 11,31 11,14 1,10 49,66

Małopolskie 17,09 18,49 3,59 2,59 41,76 18,52 36,86 1,80 4,65 61,83

Mazowieckie 30,72 17,30 5,43 3,03 56,48 28,61 12,55 7,42 5,22 53,80

Opolskie 9,74 4,99 3,70 1,94 20,37 13,53 6,07 3,23 5,27 28,01

Podkarpackie 6,53 7,79 3,19 3,86 21,37 6,92 23,30 4,82 5,00 40,04

Podlaskie 6,72 11,63 4,50 2,56 25,41 7,03 15,78 6,76 1,54 31,11

Pomorskie 15,38 10,89 3,85 1,16 31,28 22,29 4,99 8,90 0,88 37,06

Śląskie 14,07 12,27 5,07 1,21 32,06 42,17 12,11 3,77 0,33 58,38

Świętokrzyskie 6,89 26,68 2,90 1,82 38,29 9,15 33,07 10,02 13,47 65,71

Warmińsko-Mazurskie 10,52 8,82 5,17 2,39 26,90 24,57 14,39 14,48 5,41 58,75

Wielkopolskie 15,59 7,62 4,60 3,93 31,74 20,24 8,44 10,28 4,52 43,48

Zachodniopomorskie 13,18 10,43 6,15 1,91 31,67 24,72 10,61 16,01 4,85 56,19

POLSKA 16,94 12,16 4,98 2,34 36,42 21,48 14,28 8,68 3,56 48,00

Z danych zamieszczonych w Tabeli 2 wynika, iż występuje osiem województw, w których ponad 50% mieszkańców deklarowało głosowanie na kandydatów z nume-rem pierwszym w obu elekcjach. Do nich zaliczają się: dolnośląskie, małopolskie, opol-skie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, świętokrzyskie oraz wielkopolskie. Spośród wymienionych wartość wskaźnika WPW powyżej 40,0 w każdej z elekcji legitymują się jedynie dwa pierwsze z wymienionych województw, a ponadto tylko w wyborach do PE taki próg osiągnęły świętokrzyskie, podkarpackie i wielkopolskie (Tabela 3).

w 2007 roku PO, PiS, LiD i PSL zdobyły łącznie 95,68% wszystkich oddanych głosów [PKW 2007], zaś w 2009 roku PO, PiS, SLD-UP oraz PSL zdobyły łącznie 91,18% wszystkich głosów [PKW 2009].

15 Większość danych stanowi efekt własnego obliczenia na podstawie danych PKW [2007 i 2009]. W przypadku okręgów (stanowiących teren województwa) w wyborach do PE wykorzystano dane stanowiące efekt wyliczeń Waldemara Wojtasika [2009].


Prowadzi to do wniosku, iż pomiędzy zamieszkiwaniem w dolnośląskim i małopolskim, a wysokim poparciem dla kandydatów z numerem pierwszym, wy-stępuje współzależność. W tym momencie warto rozstrzygnąć dylemat w przed-miocie przyczyn takich zachowania wyborczych. Należy zauważyć, że zarówno w wyborach parlamentarnych, jak i eurowyborach, w okręgach pokrywających się z tymi jednostkami podziału terytorialnego, największe podmioty rywalizacji rozstawiały na pierwszych pozycjach list wyborczych osoby popularne nie tylko w tych regionach, ale również w skali kraju. W wyborach do Sejmu w 2007 roku w okręgu nr 3 (Wrocław) lider listy PO, Bogdan Zdrojewski, otrzymał 38,46% wszystkich oddanych głosów16, zaś Michał Ujazdowski (PiS) 13,2%. W okrę-gu nr 1 (Legnica) na Grzegorza Schetynę (PO) głosowało 13,43%, a na Jerzego Szmajdzińskiego (LiD) 10,56% wyborów. W okręgu nr 2 (Wałbrzych) Zbigniew Chlebowski (PO) uzyskał 20,84%, a Adam Lipński (PiS) otrzymał 7,71% gło-sów [PKW 2007]. Podobna sytuacja w dolnośląskim zaistniała przy okazji elekcji do PE, gdzie trzy największe komitety desygnowały – w okręgu nr 12 (dolnoślą-skie i opolskie) – takie osoby jak: Jacek Protasiewicz (PO) – 23,26%, Ryszard Legutko (PiS) – 9,13% i Lidia Geringer de Oedenberg (SLD-UP) – 9,27% głosów w skali okręgu (Tabela 3).

Omówione w przypadku województwa dolnośląskiego przejawy zacho-wań wyborczych podmiotów rywalizacji i elektoratu z jeszcze wyższym na-tężeniem wystąpiły w przypadku województwa małopolskiego. Tutaj należy zwrócić uwagę, że środki masowego przekazu były w obu wyborach wyraźnie skoncentrowane na pojedynkach z udziałem Zbigniewa Ziobry. W konsekwencji dochodziło do sytuacji, w której liderzy dwóch największych partii otrzymywali w krakowskich okręgach ponad połowę wszystkich oddanych głosów. W 2007 roku lider listy PiS i Jarosław Gowin otrzymali w okręgu nr 13 łącznie 57,91%17, zaś w wyborach do PE w 2009 roku w okręgu nr 10 (małopolskie i świętokrzy-skie) Ziobro i Róża Thun (PO) uzyskali razem 52,59% wszystkich głosów.18

16 W wyborach do Sejmu w 2007 roku Bogdan Zdrojewski otrzymał ponad 213 tysięcy gło-sów, co było trzecim z najwyższych rezultatów w skali kraju [Peszyński 2009: 159].

17 W wyborach do Sejmu w 2007 roku w okręgu nr 13 (Kraków) Zbigniew Ziobro otrzymał po-nad 164 tysiące głosów (29,33%), zaś Jarosław Gowin ponad 161 (28,58%) [Peszyński 2010: 402].

18 W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku w okręgu nr 12 Zbigniew Ziobro otrzymał prawie 336 tysiące głosów (36,06%), zaś Róża Thun prawie 154 tysiące głosów (16,53%).


W kontekście wyborów parlamentarnych w 2007 roku w województwie mało-polskim, warto również zwrócić uwagę na wysokie wyniki poparcia dla liderów innych list okręgowych. Arkadiusz Mularczyk (PiS) otrzymał w okręgu nr 14 (Nowy Sącz) 16,86%, Paweł Graś (PO) w okręgu nr 12 (Chrzanów) 13,37%, zaś Aleksander Grad (PO) w okręgu nr 15 (Tarnów) 10,61% głosów [PKW 2007]. Bardzo wysoki poziom poparcia dla liderów list w obu elekcjach w małopol-skim potwierdziły również wyniki badań. Według deklaracji mieszkańców tego województwa kandydaci z numerem pierwszym na listach legitymowali się po-parciem – odpowiednio – 70,1% i 72,0% ankietowanych. Potwierdza to fakt, że zamieszkanie w tym regionie predysponuje do głosowania na „jedynki”, jed-nak główną determinantą takiego stanu są oferty personalne uczestników oma-wianych rywalizacji politycznych.

Na tle zaprezentowanych rzeczywistych wyników wysoce zaskakują-ce są deklaracje badanych z województwa mazowieckiego (w 2007 roku 39,4%, a w 2009 roku 54,4% odpowiedzi na „tak”). Albowiem w przypadku każdych z oma-wianych wyborów wartość wskaźnika WPW dla czterech największych partii pozo-staje wyższa lub porównywalna w proporcją deklarowanych odpowiedzi na „tak” (Tabele 2 i 3). Należy zauważyć, iż w wyborach do Sejmu z 2007 roku w okrę-gu nr 19 (Warszawa I) liderzy dwóch największych partii otrzymali łącznie 70,2% wszystkich oddanych głosów.19 W innych okręgach tego województwa również od-notowano kilka wysokich indywidualnych wyników. W okręgu nr 20 (Warszawa II) Bonisław Komorowski (PO) otrzymał 30,35%, a Ludwik Dorn (PiS) 17,7% głosów. W okręgu nr 16 (Płock) Julia Pitera (PO) uzyskała 13,9%, a Wojciech Jasiński (PiS) 10,0% głosów. Z kolei w okręgu nr 17 (Radom) Ewę Kopacz (PO) poparło 13,75%, zaś Marka Suskiego (PiS) 10,36% głosujących [PKW 2007]. Podobne wnioski na-suwają się z analizy rezultatów elekcji z 2009 roku w tym województwie. W okręgu nr 4 (Warszawa I) Danuta Hübner (PO) otrzymała 37,61% głosów, a Mariusz Ka-miński (PiS) 10,47%. W okręgu nr 5 (Warszawa II) na Adama Bielana (PiS) oddało swój głos 15,79% uczestników tej elekcji, zaś na Jarosława Kalinowskiego (PSL) 13,14% [PKW 2009].

19 W wyborach do Sejmu w 2007 roku, w okręgu nr 19 (Warszawa I) odnotowano dwa zdecydowanie najwyższe wyniki w skali kraju. Donald Tusk otrzymał ponad 534 tysiące głosów (46,32%), zaś Jarosław Kaczyński ponad 273 (23,88%) [Peszyński 2009: 159].


Tabela 4. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym w podziale na stałe miejsce zamieszkania.

Miejsce zamieszkania



Tak Nie Tak Nie


Wieś 138 48,4 147 51,2 92 52,7 83 47,3

Miasto do 20 tysięcy 34 54,8 28 41,2 35 66,0 18 34,0

Miasto 20-100 tysięcy 93 53,7 80 36,3 78 64,4 43 35,6

Miasto 100-200 tysięcy 45 40,9 55 50,1 43 55,8 34 44,2

Miasto powyżej 200 tysięcy 87 46,0 102 54,0 68 51,1 65 49,9

Do równie interesujących konkluzji doprowadziła także komparatystyka od-powiedzi badanych (pogrupowanych ze względu na stałe miejsce zamieszkania). Albowiem w wynikach badań uwidocznione zostały inne tendencje od tych widocz-nych w rezultatach wyborczego współzawodnictwa.

Z zawartości przedstawionego ujęcia tabelarycznego wynika, iż w obu elek-cjach najwyższy poziom głosowania na kandydatów z numerem pierwszym na wy-borczych listach osiągnięto w miastach do 20 tysięcy mieszkańców, zaś najniższy w miastach powyżej 200 tysięcy mieszkańców (Tabela 4). Z zaprezentowanych we wcześniejszych akapitach dociekaniach jednoznacznie wynikało, iż WPW osią-gał najwyższe wartości właśnie w okręgach, w obrębie których znajdują się naj-większe skupiska miejskie, czego dowodziły zaprezentowane kazusy zachowań wy-borczych mieszkańców Warszawy, Krakowa i Wrocławia. W tym miejscu należy nadmienić również o innych okręgach, w których strukturze elektoratu dominują wyborcy z najbardziej zaludnionych miast. W 2007 roku w okręgu nr 4 (Bydgoszcz) oddano na „jedynki” łącznie 51,25%, w okręgu nr 31 (Katowice) 42,81%, a w okrę-gu nr 39 (Poznań) 43,5% głosów [Peszyński 2010: 399]. W 2009 roku trzecim re-gionem w przedmiotowej klasyfikacji – po okręgach Warszawa I (66.96%) i Kra-ków (63,53%) – był okręg Katowice (61,59%) [Peszyński 2010A: 204], obejmujący swoim zasięgiem całą aglomerację śląską, na terenie której znajduje się kilka miast legitymujących się taką liczbą mieszkańców.


Tabela 5. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym w podziale na płeć.

Płeć



Tak Nie Tak Nie


Kobieta 215 51,9 204 48,1 156 59,7 105 40,3

Mężczyzna 182 46,6 208 53,4 160 53,6 138 46,4

Segmenty demograficzne

Inaczej niż w przypadku analizy rezultatów rozkładu preferencji badanych w aspekcie „głosowania na jedynki” wśród wyborców poszczególnych partii i seg-mentów demograficznych, nie jest możliwe odniesienie rezultatów badań z rze-czywistymi wynikami wyborów. Niemniej jednak można zauważyć istotne pra-widłowości w aspekcie personalizacji zachowań wyborczych tych grup elektoratu (Tabele 5, 6, 7).

Po pierwsze, na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych głosuje proporcjonalnie więcej kobiet niż mężczyzn, co potwierdziły wyniki z obu elekcji (Tabela 5). Jak zaznaczono w dociekaniach poprzedzających zasadniczą część artykułu, jedną z determinant „głosowania na jedynki” jest chęć wyrażania poparcia dla konkretnej partii, przy braku znajomości jej platformy personalnej. Uprawniona jest zatem konstatacja, iż wpływ na takie rezultaty badań ma mniejsze zainteresowa-nie kobiet sferą polityki niż mężczyzn.20

Po drugie, pod względem wykształcenia największy odsetek odpowiedzi na „tak” zanotowano w przypadkach obu elekcji wśród osób z wykształceniem za-wodowym (Tabela 6). Zgodnie z przyjętymi kryteriami, uprawnione jest stwierdze-nie o istotnym poziomie współzależności pomiędzy przynależnością do takiego seg-mentu, a głosowaniem na kandydatów z numerem pierwszym.

20 Bogusława Budrowska, Danuta Duch-Krzystoszek i Anna Titkow [2003: 135] stwierdziły, iż wśród wielu kobiet pokutuje przekonanie, że polityka jest sferą typowo męską, co przekłada się nie tylko na poziom proporcji kobiet w gremiach wybieralnych, ale również ich mniejsze zainteresowa-nie tą dziedziną międzyludzkiej działalności.


Tabela 6. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na poziom wykształcenia.

Wykształcenie



Tak Nie Tak Nie


Podstawowe/gimnazjalne 25 58,1 18 41,9 13 44,8 16 55,2

Zawodowe 94 64,8 51 35,2 58 69,0 26 31,0

Średnie/policealne 135 43,5 175 54,5 120 56,1 94 43,9

Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie)

143 45,9 168 54,1 125 53,8 107 46,2

Tabela 7. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na wiek.

Wiek



Tak Nie Tak Nie

Ilość procent ilość procent Ilość procent ilość procent

18-24 37 40,2 55 59,8 29 47,5 38 52,5

25-34 79 52,3 72 47,7 59 56,7 45 43,3

35-44 57 43,8 73 56,2 51 54,2 43 45,8

45-54 79 46,1 92 53,9 57 51,8 53 48,2

55-64 66 49,2 68 50,8 55 55,5 44 44,5

>65 79 60,3 52 39,7 65 76,4 20 23,6

Po trzecie, najmniej chętnie na liderów list głos swój oddają najmłodsi wy-borcy, zaś najchętniej najstarsi wiekiem (Tabela 7). Wyniki badań w tej kategorii elektoratu – tak jak pod względem wykształcenia – prowadzą do wniosku o zależ-nościach pomiędzy przynależnością do konkretnej grupy wyborców, a głosowaniem na liderów partyjnych list. Z reguły osoby powyżej 65 roku życia wyrażają zainte-resowanie sprawami politycznymi, co przejawia się ich wysokim poziomem uczest-


Tabela 8. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na miejsce zatrudnienia.

Miejsce zatrudnienia



Tak Nie Tak Nie

ilość procent ilość procent ilość procent ilość procentPracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym

206 47,1 232 52,9 172 54,4 148 45,6

Pracuje dorywczo 31 58,0 22 42,0 24 63,1 14 36,9

Jest bezrobotna/bezrobotny 9 56,2 7 43,8 4 57,1 3 42,9

Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni 29 32,6 59 67,2 27 42,8 36 57,2

Jest na rencie/emeryturze 111 56,3 86 43,7 83 66,9 41 33,1

Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci 11 64,7 6 35,3 6 85,7 1 14,3

nictwa w procesach demokratycznych. Można zatem domniemywać, że bardziej niż z danymi politykami swoje sympatie lokują w konkretnych ofertach politycznych.

Segmenty socjologiczne

Z uwagi na stwierdzenie istotnego związku pomiędzy głosowaniem na liderów list a zachowaniem wyborczym najstarszych grup elektoratu, warto skonfrontować za-wartości Tabel 7 i 8. Człowiek po 65 roku to w zdecydowanej większości przypadków emeryt. Dlatego wartości uzyskiwane dla tych grup wyborców powinny być porówny-walne. Za takie należy uznać zaprezentowane w powyższych ujęciach tabelarycznych – odpowiednio 60,3% i 56,3% oraz 76,4% i 66,9%. Różnice mogą być powodowane fak-tem, iż pod kategorię „rencista” mogą być przypisani mający mniej niż 65 lat, o czym świadczy większa reprezentatywność grupy osób będących na „rencie/emeryturze”.

Najniższy odsetek wskazań na „tak” wśród najmłodszych wyborców również został potwierdzony. Albowiem z zawartości Tabeli 8 jasno wynika, iż najniższym.


Tabela 9. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na dochód na członka rodziny.

Dochód na członka rodziny



Tak Nie Tak Nie


Do 500 zł. 26 43,3 34 56,7 25 78,1 7 31,9

501-1000 zł. 111 46,6 127 53,4 87 56,8 66 43,2

1001-2000 zł. 174 51,7 162 48,3 136 54,6 113 45,4

2001-5000 zł. 78 52,0 72 48,0 63 59,4 43 40,6

Powyżej 5000 zł. 8 32,0 17 68,0 5 26,3 14 73,7

poziomem personalizacji w obu elekcjach, legitymują się uczniowie i studenci, czy-li w zdecydowanej większości przypadków osoby w wieku 18-24 lata. Ze względu na zatrudnienie największy poziom wskazań na kandydatów z numerem pierwszym wystąpił w przypadku badanych „zajmujących się domem/wychowaniem dzieci”. Jednakże z uwagi na relatywnie bardzo skromną liczebność tej kategorii (odpowied-nio 17 i 7 osób), grupa ta nie może być uznana za reprezentatywną.

Zestawienie zawartości Tabel 9 i 10 może świadczyć o występowaniu współ-zależności pomiędzy wysokim poziomem zamożności badanych a niskim pozio-mem personalizacji ich wyborczych zachowań. Niemniej w tym przypadku należy zachować należytą powściągliwość, ponieważ reprezentatywność osób deklarują-cych dochody na członka rodziny powyżej 5000 tysięcy złotych budzi uzasadnione wątpliwości. Z danych zaprezentowanych w Tabeli 10 wynika, iż w obu elekcjach głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym deklarowały osoby żyjące naj-skromniej. Jednakże taka sytuacja znajduje tylko częściowe potwierdzenie w Tabe-li 9, ponieważ osoby najmniej zarabiające legitymowały się najwyższym poziomem wskazań na „tak” jedynie w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego. W tym miejscu na uwagę zasługuje również niski poziom reprezentatywności tego segmentu. Konkludując, należy stwierdzić iż ani dochód, ani sytuacja materialna wyborców nie predysponują ich do głosowania na „jedynki”.


Tabela 10. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na postrzeganą sytuację materialną.

Sytuacja materialna



Tak Nie Tak Nie


Żyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby

8 80,0 2 20,0 5 71,4 2 28,6

Żyję skromnie – muszę na co dzień bardzo gospodarować

69 58,4 49 41,6 44 63,8 25 36,2

Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale musze oszczędzać na większe zakupy

212 53,4 238 46,6 173 54,1 147 45,9

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania

90 47,8 100 52,2 79 61,2 50 38,8

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie

18 43,9 23 55,1 15 44,1 19 55,9

Podsumowanie Charakter odpowiedzi ankietowanych na pytania, odnośnie głosowania

na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych w elekcjach do Sejmu w 2007 roku i Parlamentu Europejskiego w 2009 roku, daje możliwość do stwier-dzenia, iż w przypadkach dwóch segmentów elektoratu osoby do nich przynależące wykazywały istotną skłonność do takich właśnie wyborczych decyzji.

Po pierwsze, były to jednostki z zawodowym wykształceniem. Po wtóre, ta-kie zachowania wyborcze stały się charakterystyczne dla osób z najstarszego wieko-wo segmentu badanych. Widoczne było to nie tylko za sprawą rozkładu preferencji poszczególnych grup wiekowych. Rezultaty te zostały potwierdzone także poprzez odpowiedzi badanych pod względem statusu zawodowego respondentów, ponieważ


porównywalnym poziomem wskazań na „tak” charakteryzował odpowiedzi emery-tów i rencistów. Z drugiej strony, warto zauważyć, iż w obu elekcjach najniższy po-ziom głosowania na kandydatów z numerem pierwszym odnotowano w przypadku najmłodszych grup wyborców.

Rozkład deklaracji respondentów pod względem zachowań wyborczych elek-toratów poszczególnych partii oraz w segmentach geograficznych skonfrontowano z – bardziej wiarygodnymi – w tym aspekcie szczegółowymi wynikami wyborów. Kom-paratystyka tych źródeł doprowadziła do wielu zaskakujących wniosków. Najwyższy poziom głosowania na „jedynki” w obu elekcjach wykazywał elektorat PSL, kiedy w rzeczywistości komitet ten cechował najniższy wskaźnik personalizacji partyjnej. Wprost odwrotny wniosek można sformułować w przypadku podmiotów lewicy, gdyż LiD i SLD-UP legitymowały się odpowiednio drugim i pierwszym WPP.

Z głosowania do Sejmu w 2007 roku i Parlamentu Europejskiego w 2009 roku na poziomie regionalnym było widoczne, iż największy poziom personalizacji był obecny w największych miastach Polski. Tymczasem z deklaracji ankietowanych wynikało, iż mieszkańcy ponad 200 tysięcznych ośrodków legitymują się najniższym – spośród wszystkich grup demograficznych – poziomem głosowania na „jedynki”. Taka różnorodność powoduje, że do wyników tego sondażu należy podchodzić z od-powiednim dystansem i czekać na potwierdzenie bądź jego brak w kolejnych bada-niach ilościowych postaw elektoratu.

Bibliografia

Antoszewski A. (2004), • Wzorce rywalizacji politycznych we współczesnych demokracjach europejskich, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Budrowska B., Duch – Krzystoszek D., Titkow A. (2003), • Między pracą zawodową i domem, [w:] A. Titkow (red.), Szklany sufit. Bariery ograniczenia karier kobiet, Warszawa: ISP.

Cichosz M. (2002), • Metody analizy i diagnostyki rynku politycznego, [w:] A. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wro-cław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Dobek-Ostrowska B. (2006), • Komunikowanie polityczne i publiczne, Warszawa: PWN.


Dydak E. (2003), • Wybory do Parlamentu Europejskiego, Warszawa: Scholar.

Jeziński M. (2004), • Marketing polityczny, a procesy akulturacyjne, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Nohlen D. (2004), • Prawo wyborcze i system partyjny, Warszawa: Wydaw-nictwo Scholar.

Peszyński W. (2007), • Pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Peszyński W. (2009), • Amerykanizacja polskich kampanii parlamentarnych 2001-2007, „Dialogi Polityczne” nr 11.

Peszyński W. (2010), • Amerykanizacja polskiego dyskursu wyborczego na przykładzie polskich kampanii parlamentarnych 2001-2007, [w:] P. Dudek (red.), Prawne, ekonomiczne i polityczne aspekty funkcjonowania mediów i kreowania ich zawartości, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, (w druku).

Peszyński W. (2010A), • Personalizacja zachowań wyborców i wybie-ranych. Analiza porównawcza polskich elekcji do Parlamentu Europejskiego w 2004 i w 2009 roku, [w:] M. Jeziński, W. Peszyński, A. Seklecka (red.), Wybo-ry do Parlamentu Europejskiego. Media i marketing polityczny, Toruń: Wydaw-nictwo TNOiK.

Pietraś Z. J. (2000), • Decydowanie polityczne, Warszawa – Kraków: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

Reif K., Schmitt H. (1980), • Nine second-order national elections -A con-ceptual framework for the analysis of European election results. „European Journal of Political Research”, nr 8.

Schulz W. (2006), • Komunikacja polityczna, Kraków: Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagiellońskiego.

Wiszniowski R. (2008), • Europejska przestrzeń polityczna, Wrocław: Wy-dawnictwo UWr.

Wojtasik W. (2009), • Efektywność strategii selekcji kandydatów na listy wy-borcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego 2009 roku (maszynopis), referat wygłoszony na Konferencji „Polska scena polityczna. Środowiska - komunikacja polityczna - strategie”, Krynica 21-22 października 2009.

Wojtasik W. (2010), • Polskie wybory do Parlamentu Europejskiego w świe-


tle koncepcji ich peryferyczności, [w:] A. Sokala, B. Michalak, A. Frydrych, R. Zych (red.), Wybory do Parlamentu Europejskiego. Kampanie w Polsce i Europie. Toruń: Wydawnictwo TNOiK.

Akty prawne

Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP. 2001. • Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 roku „Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP” (Dz.U. z 2001 r., nr 46, poz. 499 z póź. zm.).

Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego. 2001. • Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 roku „Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego” (Dz.U. z 2004 r., nr 25 poz. 219 z póź. zm.).


PKW 2007. • http://wybory2007.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/index.htm (12.04.2010).

PKW 2009. • http://pe2009.pkw.gov.pl/PUE/PL/WYN/W/index.htm#OKR (12.04.2010).

79

Przedmiot niniejszego artykułu ogniskuje wokół zagadnień preferencji, związanych z kształtem systemu politycznego w zakresie systemu rządów i systemu partyjnego. Problematyka ta wydaje się być niezwykle istotna z dwóch powodów. Po pierwsze, jak zauważa Radosław Markowski, „ systemy polityczne funkcjonują sprawnie o tyle, o ile obywatele i wybrane przez nich elity są w stanie skutecznie się komunikować w sprawach dotyczących preferencji tych pierwszych i sposobu ich implementacji (…)” [2004: 11]. Po drugie zaś, przeprowadzane badania w swoim obszarze odwołują się do najistotniejszych z perspektywy funkcjonowania państwa kwestii: sposobu sprawowania władzy państwowej, problematyki stosunków zacho-dzących pomiędzy legislatywą a egzekutywą oraz modelu systemu partyjnego.

Termin system polityczny1 – jako odpowiedź na rozwój nowoczesnych spo-łeczeństw przemysłowych – upowszechniony został dopiero w ostatnich dziesięcio-leciach i po raz pierwszy pojawia się w roku 1953 w pracy Davida Eastona [1953]. Zastępując używany wcześniej termin system rządów (governmental system), termin system polityczny dokonuje szerszego niż dawniej pojmowania słowa polityka. Mó-wiąc o systemie politycznym mamy na myśli „polityczną infrastrukturę” państwa,

1 Poruszając problematykę systemu politycznego we wstępnym wywodzie, nie sposób po-minąć jednego z zasadniczych kierunków badań nad wskazanym zagadnieniem (rozwijanego przede wszystkim w literaturze amerykańskiej w związku z problematyką globalnego kryzysu gospodar-czego). Na uwagę zasługuje mianowicie developmentalism, analizujący funkcjonowanie systemu politycznego w relacjach z systemem ekonomicznym (gospodarczym). To szersze (ogólniejsze) spoj-rzenie, umożliwia dokonanie dychotomicznego podziału na system polityczny i system gospodar-czy, przy jednoczesnym uwzględnieniu złożoności i wielości powiązań pomiędzy wyodrębnionymi płaszczyznami. W tym rozumieniu, system polityczny to z jednej strony konstrukcja, w ramach której jego wewnętrzne elementy są od siebie współzależne (interdependent components), zmiany jednego komponentu wywołują zatem zmiany w kolejnym (innym) komponencie. Z drugiej zaś strony, system polityczny jako całość oddziałuje na system gospodarczy, przy czym relacja ta ma charakter sprzężo-ny i równorzędny. „Nowa” polityka, uwzględniająca zarówno aspekt polityczny, jak i ekonomiczny, winna kłaść więcej nacisku na zmiany w odniesieniu do społeczeństwa, aniżeli technik rządów [Apter 1998: 372-374].

Jarosław Wichura

IDENTYFIKACJE PARTYJNE A PREFERENCJE W ZAKRESIE KSZTAłTu

SYSTEMu POLITYCZNEgO W POLSCE

80 Jarosław Wichura

a więc przede wszystkim partie polityczne, grupy interesu, a także (polityczną) opi-nię publiczną [Almond 1970: 14]. Współcześni polscy badacze rozszerzają to spek-trum, skupiając uwagę nie tylko na organach państwowych i partiach politycznych, ale także odnosząc się w ramach systemu politycznego do organizacji i grup spo-łecznych (zarówno formalnych, jak i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych oraz ogółu generalnych zasad i norm, regulujących występujące po-między nimi stosunki [Gulczyński 2007; Zieliński 2001].

W ramach systemu politycznego wyróżnić możemy cztery jego podsystemy: instytucjonalny (obejmuje różnorodne struktury organizacyjne), funkcjonalny (czyli ogół ról i funkcji, wypełnianych przez elementy podsystemu instytucjonalnego i przez system polityczny jako całość), regulacyjny (stanowi ogół norm regulujących stosun-ki społeczno-polityczne) oraz komunikacyjny (to całość związków i stosunków ist-niejących między różnymi strukturalnymi elementami podsystemu instytucjonalne-go) [Wojtaszczyk 2007: 359-362]. W przeprowadzonych badaniach odwoływaliśmy się do preferencji ankietowanych w zakresie systemu rządów i systemu partyjnego. Na potrzeby niniejszego artykułu skupię się więc przede wszystkim na podsystemie instytucjonalnym i jego dwóch najważniejszych elementach, tj. aparacie państwowym (systemie rządów) oraz partiach politycznych (systemie partyjnym).

Termin system rządów wiąże się z budową naczelnych organów państwa. Jak podkreśla Adam Łopatka system rządów to „ogół organów naczelnych państwa i stosunki zachodzące pomiędzy nimi” [Za: Zieliński 2001: 122]. Kwestią zasadni-czą staje się zatem zagadnienie, który z tych organów ma znaczenie wiodące w całej organizacji państwowej. Mając na uwadze fundamentalną już zasadę podziału władz oraz uwzględniając prawne i faktyczne relacje między władzą ustawodawczą (legi-slatywą) a wykonawczą (egzekutywą), wyróżniamy dwa najczęściej identyfikowane warianty w/w zasady: parlamentaryzmu (wariant uosabiany przez model brytyjski) i prezydencjalizmu (wariant zastosowany w USA).2

Jak podkreślają Andrzej Antoszewski i Ryszard Herbut, należy pamiętać o węższym rozumieniu systemu rządów, którym jest pojęcie reżimu politycznego. Przez termin reżim polityczny autorzy rozumieją „wartości ustrojowe, wzorce struk-tury instytucji władzy oraz formalne i nieformalne reguły gry politycznej, określające

2 Pomiędzy parlamentaryzmem a prezydencjalizmem mieści się model francuski, określany w literaturze mianem semiprezydencjalizmu.

81Identyfikacje partyjne a preferencje w zakresie kształtu systemu politycznego…

relacje między podmiotami polityki” [Antoszewski, Herbut 2001: 307]. W tym sze-rokim rozumieniu, reżim polityczny obejmuje wszelkie relacje polityczne, w które wchodzą instytucje państwowe, partie, grupy interesu czy też sami obywatele (wy-stępujący w różnorodnych rolach politycznych, jako np. wyborca, czy też uczestnik referendum). Należy przy tym mieć na uwadze, iż jedynie normatywne ujęcie reżimu politycznego (rozumianego jako normy i wartości odnoszące się do struktur władz państwowych i podziału władzy) pozwala uniknąć zatracenia granicy pomiędzy tym terminem, a szerszym pojęciem, jakim jest system polityczny (obejmujący także fak-ty polityczne) [Tamże: 308].

Drugim, interesującym nas zagadnieniem, będzie problematyka odwołująca się do systemu partyjnego. Jak zauważa Dieter Nohlem, „definicja lub elementy defi-nicji systemu partyjnego nie są statyczne, tak, że uzasadnione jest pytanie, które ele-menty tego zjawiska są konstytutywne dziś – ze względu na rosnące politologicz-ne zainteresowanie systemami partyjnymi” [2004: 63]. Badacze różnie podchodzą do problematyki. Najczęściej do elementów konstytutywnych systemu partyjnego zaliczają liczbę partii oraz ich rozmiary, ale i częstokroć ich wzajemne stosunki (interakcje) na płaszczyźnie ideologicznej, związki partii ze społeczeństwem i gru-pami społecznymi czy stopień ustrukturyzowania systemu partyjnego [Mair 2005; Antoszewski, Herbut, Jednaka 1993]. Niektórzy z autorów posuwają się w swoich koncepcjach tak daleko, iż odrzucają zaliczanie partii politycznych do elementów systemu partyjnego, twierdząc, że to ich wzajemne stosunki przyczyniają się dopiero do narodzin systemu [Pennings 1999: 28].

Pierwotne typologie systemów partyjnych za punkt wyjścia ich klasyfikacji obierały liczbę partii politycznych występujących w danym systemie. Na bazie takie-go kryterium wyróżniamy kolejno systemy jedno-, dwu- i wielopartyjne, przy czym interesuje nas tutaj nie liczba ugrupowań funkcjonujących w systemie politycznym, ale liczba partii czynnie partycypujących w życiu politycznym państwa. Owy podział wydaje się być najbardziej przejrzystym i zrozumiałym, jednakże jego użyteczność jest mocno ograniczona, ze względu na nieodzwierciedlanie w pełni charakterysty-ki poszczególnych systemów partyjnych [Sokół, Żmigrodzki 2005: 113]. Zrodziło to zatem konieczność wypracowania chronologicznie dalszych typologii systemów partyjnych, opartych już nie na kryteriach ilościowych, ale jakościowych i miesza-nych (ilościowo-jakościowych).


Dyskusja na temat ostatecznego kształtu systemu rządów i systemu politycz-nego, może w warunkach polskich wydawać się przedwczesna. Dynamika trans-formacji ustrojowej oraz niedługie doświadczenia demokracji pokazują, iż zarówno polska scena partyjna, jak i praktyka sprawowania rządów (także jej przełożenie na rozwiązania konstytucyjno-prawne) stanowią proces ewolucyjny, który na pewno się nie zakończył, a w którym doszukiwać się jedynie możemy pewnych przejawów jego stabilizacji.

Mimo zasadności wspomnianych obaw, spróbuję, na interesującej nas płasz-czyźnie, przeanalizować materiał empiryczny, stanowiący efekt badań, jednocześnie podkreślając najważniejsze fakty i tendencje. Diagnoza preferencji systemu rządów i systemu partyjnego dokonywana będzie przez pryzmat preferencji ankietowanych, co wydaje się być istotne z punktu widzenia pożądanego przez społeczeństwo kształ-tu systemu politycznego w państwie.

Preferencje partyjne a system rządów

Badane osoby zostały poproszone o określenie swoich preferencji w odnie-sieniu do systemu rządów (systemu prezydenckiego lub parlamentarno-gabineto-wego). Na potrzeby ankiety, systemy te zostały dodefiniowane: system prezydencki został uszczegółowiony jako „jednoosobowa władza, wybierana przez obywateli w powszechnych wyborach”, z kolei parlamentarno-gabinetowy jako „władza w rę-kach premiera, wybieranego przez Parlament”. Kafeteria uwzględniała możliwość odpowiedzi „nie mam zdania”.

W przeprowadzonych badaniach okazało się, że największą ilość zwolenni-ków wśród respondentów ma system parlamentarno-gabinetowy (43,8%) (Tabela 1)

Tabela 1. Poparcie respondentów dla poszczególnych systemów rządów.

Prezydencki: jednoosobowa

władza wybierana przez obywateli

w powszechnych wyborach

Parlamentarno-gabinetowy: władza w rękach premiera wybieranego przez

Parlament

Nie mam zdania Razem


281 25,9 476 43,8 329 30,3 1086 100,0


Tabela 2. Rozkład ilościowy i procentowy poparcia poszczególnych elektoratów dla systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego.


władza wybierana

przez obywateli w powszechnych

wyborach

Parlamentarno-gabinetowy:

władza w rękach premiera

wybieranego przez Parlament

Nie mam zdania Razem


Elektorat PO 81 21,0 219 56,9 85 22,1 385 100,0

Elektorat PiS 75 43,4 50 28,9 48 27,7 173 100,0

Elektorat PSL 21 33,3 24 38,1 18 28,6 63 100,0

Elektorat SLD-UP 26 28,0 50 53,8 17 18,3 93 100,0

Elektorat innych ugrupowań 22 21,6 49 48,0 31 30,4 102 100,0

Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych

56 20,7 84 31,1 127 47,0 270 100,0

System ten charakteryzuje się dualizmem egzekutywy (istnieniem dwóch funkcjo-nalnych członów). Głowa państwa (prezydent lub monarcha) jest jedynie pasywnym, odtwórczym członem władzy wykonawczej, którego istota sprowadza się do funkcji reprezentacyjnych i ceremonialnych [Antoszewski, Herbut 2001: 314]. Człon kre-atywny stanowi natomiast gabinet z premierem na czele (Konstanty A. Wojtaszczyk mówi wręcz o „dominacji lub hegemonii premiera” [2007: 372]), który to człon uzy-skuje legitymację do kierowania wewnętrzną i zewnętrzną polityką państwa z rąk większości parlamentarnej (należy przy tym pamiętać, iż udzielone gabinetowi peł-nomocnictwa mogą być jednak w każdej chwili cofnięte).

Co czwarty badany opowiedział się za systemem prezydenckim (25,9%). Sys-tem ten charakteryzują trzy fundamentalne cechy: wybór głowy państwa w drodze wyborów powszechnych, konstytucyjne umocowanie jej władzy na określony czas oraz jednoosobowość egzekutywy [Lijphart 1992; Sartori 1998]. Niezależnie od roz-bieżności definicyjnych wśród badaczy, większość z nich uznaje, iż od parlamentary-zmu prezydencjalizm różni się jednoczłonowością władzy wykonawczej (prezydent pełni jednocześnie funkcję głowy państwa i szefa rządu) oraz brakiem politycznej odpowiedzialności egzekutywy przed legislatywą [Antoszewski, Herbut 2001: 320].


Jednocześnie warto podkreślić, iż co trzeci respondent nie miał zdania w od-niesieniu do preferowanego systemu rządów (30,3%).

System parlamentarno-gabinetowy System parlamentarno-gabinetowy cieszy się największym uznaniem wśród

elektoratu Platformy Obywatelskiej, wskazała go ponad połowa ankietowanych spo-śród ogółu wyborców tejże partii (Tabela 2). Niewiele niższym wynikiem charaktery-zuje się elektorat Sojuszu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy, w przypadku którego za wspomnianym systemem opowiedział się co drugi wyborca. W przypadku Polskie-go Stronnictwa Ludowego, co prawda największa ilość ludowców poparła system par-lamentarno-gabinetowy, jednakże, w porównaniu z systemem prezydenckim i ilością osób, które nie wyraziły zdania w tej kwestii, preferencje rozłożone są tutaj najbardziej równomiernie (można zaryzykować zatem stwierdzenie, że w preferencjach tych nie dominuje żaden system rządów). Najniższy wynik poparcia dla systemu parlamentar-no-gabinetowego wykazuje elektorat Prawa i Sprawiedliwości, którego zaledwie jed-na trzecia opowiedziała się za wspomnianym systemem. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na stosunkowo wysoki odsetek poparcia dla parlamentarno-gabinetowego sys-temu rządów pośród wyborców innych ugrupowań (blisko połowa ogółu elektoratu).

Wyborcy Prawa i Sprawiedliwości jako jedyni w swoich preferencjach opo-wiadają się w sposób wyraźny za systemem prezydenckim. Zwolennicy pozostałych partii, a także osoby deklarujące absencję w elekcjach parlamentarnych, opowiadają się (choć z różną siłą) za systemem parlamentarno-gabinetowym. Mariusz Gulczyński [2002: 70] wymienia najistotniejsze cechy, które jego zdaniem przyczyniają się do do-minacji parlamentarno-gabinetowego systemu rządów w państwach europejskich:

parlament (a przynajmniej jego izba niższa) pochodzi z powszechnych 1) wyborów rywalizacyjnych,układ sił politycznych w parlamencie przesądza o powołaniu premiera 2) i uformowaniu gabinetu,rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (instytucja 3) votum nieufności),między parlamentem a rządem istnieje szereg powiązań organizacyjnych i per-4) sonalnych, co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej,


głowa państwa nie kreuje polityki ani wewnętrznej, ani zagranicznej. 5) Spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i wykonawcze wobec woli więk-szości parlamentarnej (np. powołanie premiera).

Na bazie przedstawionych wyników badań, można wysunąć ogólną tezę, iż partie lewicowe i centrum (SLD-UP, PSL, PO3) będą posiadały elektorat najbardziej skłonny preferować system parlamentarno-gabinetowy. Przyglądając się poparciu dla systemu parlamentarno-gabinetowego przez pryzmat geografii Polski, należy stwierdzić, iż naj-więcej jego zwolenników znajdziemy w zachodniej i centralnej części kraju (wymienić należy tutaj przede wszystkim województwo dolnośląskie, mazowieckie, śląskie oraz wielkopolskie) (Tabela 3). Jednocześnie zauważmy, że elementem dysocjującym bę-dzie także kwestia wykształcenia. Jednostki opowiadające się za w/w systemem rządów to częściej osoby z wykształceniem średnim (policealnym) lub wyższym (licencjackim lub magisterskim), młodsze i w średnim wieku (w grupie wiekowej powyżej 55 lat wi-dać wyraźny spadek poparcia dla systemu parlamentarno-gabinetowego).

W odniesieniu do sytuacji ekonomicznej (kondycji finansowej) ankietowanych zauważamy, iż system parlamentarno-gabinetowy znalazł największe poparcie wśród osób żyjących na średnim poziomie materialnym („starcza im na codzienne życie, ale mu-szą oszczędzać na większe zakupy”). Osoby te stanowią ponad połowę deklarujących poparcie dla tego systemu rządów. Uwagę tę należy jednak traktować z należną ostroż-nością, gdyż grupa społeczna, deklarująca „średni poziom materialny” jest w próbie zde-cydowanie najliczniejsza. Najmniej liczne kategorie osób, preferujących wspomniany system rządów, stanowią grupy skrajne (najbiedniejsi i najbogatsi), w przypadku których wartości poparcia wahają się na relatywnie niskim, kilkuprocentowym poziomie.

System prezydencki

Jak zauważono wcześniej, jedynie elektorat Prawa i Sprawiedliwości bliższy jest w swych preferencjach systemowi prezydenckiemu, aniżeli parlamentarno-gabi-netowemu (Tabela 2). Z przeprowadzonych badań wynika, iż niemal połowa elektoratu

3 Platforma Obywatelska bywa różnie klasyfikowana przez polskich i zagranicznych ba-dawczy. Niektórzy ujmują ją w kategoriach partii centrum lub prawicy, inni zaś widzą w niej szansę na „nową” polską lewicę [Matynia 2010]. Szerzej na ten temat, zob. artykuł w niniejszym raporcie: „Struktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie autoidentyfikacji lewicowo-prawicowych” [Turska-Kawa, Wojtasik].


Tabela 3. Wybrane profile socjodemograficzne dla systemu parlamentarno-gabinetowego i systemu prezydenckiego (Kompletne dane w odniesieniu do wyróżnionych

w badaniu grup socjodemograficznych: Aneks, Tabela 8).

Jakiego systemu rządów jest Pan(i) zwolennikiem?

Prezydencki: jednoosobowa władza wybierana przez obywateli w powszechnych wyborach

Parlamentarno-gabinetowy: władza w rękach premiera wybieranego przez Parlament

Nie mam zdania

ilość procent ilość procent ilość procent

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 19 6,8 44 9,2 21 6,4

Kujawsko-pomorskie 21 7,5 21 4,4 16 4,9

Lubelskie 14 5,0 21 4,4 26 7,9

Lubuskie 8 2,8 10 2,1 11 3,3

Łódzkie 27 9,6 28 5,9 18 5,5

Małopolskie 23 8,2 42 8,8 27 8,2

Mazowieckie 28 10,0 69 14,5 50 15,2

Opolskie 10 3,6 11 2,3 8 2,4

Podkarpackie 20 7,1 20 4,2 19 5,8

Podlaskie 6 2,1 18 3,8 10 3,0

Pomorskie 21 7,5 19 4,0 23 7,0

Śląskie 32 11,4 60 12,6 43 13,1

Świętokrzyskie 6 2,1 21 4,4 10 3,0

Warmińsko-mazurskie 9 3,2 23 4,8 10 3,0

Wielkopolskie 23 8,2 48 10,1 24 7,3

Zachodniopomorskie 14 5,0 21 4,4 13 4,0

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 2 0,7 0 0,0 2 ,6

Podstawowe/gimnazjalne 27 9,6 14 2,9 26 7,9

Zawodowe 48 17,1 79 16,6 60 18,2

Średnie/policealne 102 36,3 192 40,3 139 42,2

Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 102 36,3 191 40,1 102 31,0



Prezydencki: jednoosobowa władza wybierana przez obywateli w powszechnych wyborach

Parlamentarno-gabinetowy: władza w rękach premiera wybieranego przez Parlament

Nie mam zdania


WIEK

18-24 33 11,7 68 14,3 48 14,6

25-34 58 20,6 98 20,6 63 19,1

35-44 40 14,2 85 17,9 45 13,7

45-54 47 16,7 101 21,2 63 19,1

55-64 52 18,5 61 12,8 53 16,1

>65 51 18,1 63 13,2 57 17,3

MOJA SYTUACJA MATERIALNA


7 2,5 2 0,4 6 1,8

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 50 17,8 58 12,2 64 19,5


156 55,5 270 56,7 178 54,1

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego 51 18,1 121 25,4 70 21,3

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie 17 6,0 25 5,3 11 3,3

Prawa i Sprawiedliwości opowiada się za systemem prezydenckim z jednoosobową władzą wybieraną w wyborach powszechnych. Na kolejnym miejscu poparcia upla-sował się elektorat Polskiego Stronnictwa Ludowego, którego co trzeci respondent umieścił swoje preferencje po stronie wskazanego systemu rządów. Jednakże w tym przypadku - co zostało już podkreślone wcześniej - preferencje rozłożone są w miarę równomiernie, nie dominuje zatem żaden system rządów. Jednocześnie należy pod-kreślić relatywnie niski odsetek poparcia dla systemu prezydenckiego pośród elek-


toratu innych ugrupowań (21,6% ogółu elektoratu) oraz osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (20,7%).

W literaturze przedmiotu podejmuje się dyskusję nad tym, co decyduje o atrakcyjności tegoż systemu dla obywateli. Piotr Winczorek podkreśla w tym kon-tekście skupienie całości władzy wykonawczej w rękach prezydenta i odpowiedzial-nych przed nim urzędników [2005: 187]. Taka organizacja systemu władzy implikuje jednoznaczną odpowiedzialność w sprawach prowadzonej polityki państwa. Wśród zalet prezydencjalizmu inni badacze wskazują na uproszczenie procesu decyzyjnego oraz zwiększoną skuteczność prowadzonej polityki. Podkreśla się także, iż prezy-dencki system rządów nie zna możliwości wystąpienia kryzysów parlamentarno-gabinetowych (nie ma bowiem znaczenia fakt, iż prezydent nie cieszy się zaufaniem większości parlamentarnej) [Antoszewski, Herbut 2001: 323].

Analizując wyniki przeprowadzonych badań można postawić tezę, iż elektorat partii prawicowych i konserwatywnych (o czym świadczy wynik osiągnięty dla Prawa i Sprawiedliwości) w swoich preferencjach będzie bliższy systemowi prezydenckiemu, aniżeli parlamentarno-gabinetowemu. Podobnie jak w przypadku systemu parlamentarno-gabinetowego, najwyższy poziom poparcia dla systemu prezydenckiego odnotowujemy w województwach mazowieckim, śląskim i wielkopolskim, ale i w województwie łódzkim, pomorskim czy pod-karpackim (Tabela 3). Cechą immanentną preferencji dla systemu prezydenckie-go (w porównaniu z systemem parlamentarno-gabinetowym) jest także wyższy poziom jego poparcia w województwach wschodniej części kraju (województwo podkarpackie i lubelskie).

Należy jednocześnie zauważyć, iż stosunkowo wysokie poparcie dla sys-temu prezydenckiego odnotowujemy już na poziomie osób z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym (co dziesiąty respondent). Poparcie wraz z po-szczególnymi grupami wiekowymi wzrasta i osiąga tą samą wartość (36,3%) zarówno dla osób z wykształceniem średnim (policealnym) jak i wyższym (ma-gisterskim lub licencjackim). W odniesieniu zaś do grup wiekowych, poparcie dla systemu prezydenckiego osiąga najwyższą wartość wśród ludzi młodych, w wieku 25 – 34 lat (co piąty badany). Wraz z kolejną grupą wiekową poparcie dla systemu prezydenckiego spada, aby znów osiągnąć tendencję rosnącą wśród osób powyżej 45 roku życia.


Tabela 4. Poparcie respondentów dla poszczególnych systemów partyjnych.Jednopartyjny Dwupartyjny Wielopartyjny Nie mam zdania Razem

ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent

88 8,1 269 24,8 460 42,3 269 24,8 1086 100,0

Podkreślić należy również fakt, iż skrajne kategorie, dotyczące sytuacji mate-rialnej osób preferujących system prezydencki (najbiedniejsi i najbogatsi), stanowią stosunkowo większą grupę osób, aniżeli skrajne grupy osób popierających system parlamentarno-gabinetowy (odpowiednio: 2,5% i 6,0%).

Preferencje partyjne a system partyjny

W przeprowadzonych badaniach respondentom zadano pytanie o preferen-cje co do pożądanego kształtu systemu partyjnego. Za punkt wyjścia została obrana klasyfikacja oparta na liczbie partii politycznych występujących w systemie (przyję-to kryterium ilościowe). Wśród możliwych wariantów odpowiedzi zaproponowali-śmy system jednopartyjny, dwupartyjny oraz wielopartyjny. Kafeteria uwzględniała opcję „nie mam zdania”.

Systemy partyjne są oceniane z różnych punktów widzenia. Ogólne założe-nia wyrastają z quasi-filozoficznych, powszechnie uznanych założeń co do zasad, rządzących strukturą socjopolitycznych zjawisk oraz zachowaniem aktorów spo-łecznych i politycznych. Najczęściej stosowane jest zatem kryterium określające, w jakim stopniu dany typ systemu partyjnego jest do pogodzenia z żądaniami i ocze-kiwaniami formułowanymi wobec politycznej reprezentacji i systemu demokratycz-nego. Przyjmowanie kryterium większej lub mniejszej liczby partii stanowić może skalę, która obrazuje rozumienie „sprawiedliwej” reprezentacji i zdolności funkcjo-nowania demokracji [Nohlem 2004: 68-69].

Przeprowadzone badania ukazały zdecydowane poparcie respondentów dla systemu wielopartyjnego – prawie połowa respondentów zadeklarowała ten system jako najbardziej pożądany. Najmniej zwolenników ma system jednopartyj-ny – niespełna 10%. Identyczna ilość osób – co czwarty badany - opowiedziała się za dwupartyjnym i wskazała, że nie ma zdania w tej kwestii (Tabela 4).


Tabela 5. Rozkład ilościowy i procentowy poparcia poszczególnych elektoratów dla systemu jedno-, dwu- i wielopartyjnego.

Jednopartyjny Dwupartyjny Wielopartyjny Nie mam zdania Razem


Elektorat PO 30 7,8 106 27,5 176 45,7 73 19,0 385 100,0

Elektorat PiS 17 9,8 40 23,1 73 42,2 43 24,9 173 100,0

Elektorat PSL 4 6,3 12 19,0 29 46,0 18 28,6 63 100,0

Elektorat SLD-UP 7 7,5 22 23,7 46 49,5 18 19,4 93 100,0

Elektorat innych ugrupowań

11 10,8 35 34,3 41 40,2 15 14,7 102 100,0

Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych

19 7,0 54 20,0 95 35,2 102 37,8 270 100,0

System jednopartyjny

Jak zaznaczono wyżej, system jednopartyjny okazał się być zdecydowanie najmniej popieranym przez respondentów. System jednopartyjny cieszy się naj-większym uznaniem wśród elektoratu Prawa i Sprawiedliwości (9,8%) (Tabela 5). Kolejny, relatywnie wysoki odsetek poparcia dla wariantu jednopartyjnego w pre-ferencjach wyborców Platformy Obywatelskiej (7,8%) może być spowodowany za-dowoleniem ze sposobu sprawowania rządów przez PO (w 2007 roku Platforma Obywatelska wygrała wybory parlamentarne) i chęcią utrzymania „monopolu” wła-dzy przez tą partię w najbliższym czasie. Z kolei najniższy wynik poparcia dla syste-mu jednopartyjnego ma miejsce wśród elektoratu Polskiego Stronnictwa Ludowego (poparł go co szesnasty respondent). Paradoksalnie PSL od 2007 roku znajduje się w koalicji rządzącej z Platformą Obywatelską, jednakże wyborcy mogą mieć świa-domość „marginalizacji” partii w systemie jednopartyjnym, ze względu na niewiel-kie rozmiary partii i niskie poparcie w kolejnych wyborach do parlamentu.

Największą wadą systemu jednopartyjnego jest brak konkurencji ze strony innych ugrupowań politycznych, co może powodować ograniczanie praw obywatel-


skich, a nawet ich łamanie. W przypadku Polski wciąż żywe są doświadczenia po-przedniego ustroju, co dodatkowo może wpływać na tak niewielkie poparcie dla tego wariantu systemu partyjnego. Próbując wskazać zalety systemu jednopartyjnego, można wskazać przede wszystkim na jego stabilność, a także szybkość i łatwość w podejmowaniu decyzji.

Przyglądając się rozkładowi poparcia na mapie geograficznej Polski zauważa-my, iż system jednopartyjny cieszy się największym poparciem we wschodniej i cen-tralnej części kraju (województwa lubelskie, mazowieckie, świętokrzyskie i łódzkie), wśród ludzi zamieszkujących na wsi i w małych miastach oraz znajdujących się między 25 a 34 rokiem życia (prawie co trzeci respondent preferujący system jednopartyjny pochodzi z tej grupy wiekowej) (Tabela 6). Osoby popierające system jednopartyjny to przede wszystkim jednostki z wykształceniem średnim (policealnym) lub wyższym (magisterskim lub licencjackim). Jednocześnie warto zauważyć, iż system jednopar-tyjny jako jedyny (w odniesieniu do dwu- i wielopartyjnego) posiada poparcie pośród osób nie posiadających żadnego wykształcenia (ponad 2% poparcia). Co więcej, jako jedyny wariant systemu partyjnego znajduje tak wysokie poparcie w najstarszej kate-gorii wiekowej (wśród osób powyżej 65 roku życia).

System dwupartyjny

Leslie Lipson przedstawia następujące kryteria systemu dwupartyjnego: „1. Przy wszystkich dowolnych wyborach szansami dojścia do władzy dzielą się dwie – i nie więcej niż dwie – partie. 2. Jedna z dwóch partii jest w stanie sama stworzyć rząd, bez poparcia jakiejś trzeciej partii. 3. Istnieje realna możliwość, że partia rzą-dowa zostanie zastąpiona przez partię opozycyjną” [1969: 502]. Badacze podkreśla-ją, iż w przypadku systemu dwupartyjnego partie mają duże pole manewru w kształ-towaniu kampanii wyborczej czy bieżącej polityki. Mamy do czynienia wówczas jakby z jednym, dominującym nurtem rywalizacji (np. między Partią Konserwatyw-ną a Partią Pracy w Wielkiej Brytanii) [Antoszewski, Herbut, Jednaka 1993: 90]. Pozostałe partie są nierelewantne dla funkcjonowania systemu, stąd nie muszą być uwzględniane w strategii wyborczej partii dominujących.

Przyglądając się wynikom przeprowadzonych badań, zauważyć można, iż siła poparcia dla systemu dwupartyjnego plasuje się pomiędzy preferencjami wyrażony-


mi dla systemu jednopartyjnego a systemu wielopartyjnego (Tabela 4). Największym uznaniem system dwupartyjny cieszy się wśród elektoratu Platformy Obywatelskiej (niemal co trzeci respondent tejże partii opowiedział się za dwupartyjnym warian-tem systemu partyjnego). Niewiele niższe poparcie zauważamy wśród wyborców Sojuszu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy (23,7%), oraz Prawa i Sprawiedliwo-ści (23,1%). Najniższy wynik odnotowujemy dla Polskiego Stronnictwa Ludowego, w przypadku którego jedynie co piąty respondent umieścił swoje preferencje po stro-nie systemu dwupartyjnego. Warto ponadto odnotować niezwykle wysokie poparcie (na tle innych wyników) dla analizowanego kształtu systemu partyjnego wśród elek-toratu innych ugrupowań o rodowodzie parlamentarnym (34,3%) (Tabela 5).

W świetle zaistniałych wyników interesującym wydaje się pytanie: czy moż-liwym jest zaistnienie systemu dwupartyjnego w Polsce? Mając na uwadze sukce-sywnie zmniejszającą się w kolejnych wyborach liczbę partii politycznych wcho-dzących do parlamentu oraz jedynie dwie dominujące w parlamencie siły polityczne (PO i PiS) koncepcje te mogą wydawać się zasadne. Dieter Nohlem [2004: 65-66] słusznie zauważa, iż dla zaistnienia systemu dwupartyjnego konieczne jest zastoso-wanie konkretnych rozwiązań na poziomie wyborczym (których w Polsce brak!). Wymienić tutaj należy następujące warunki: konieczność stawania do walki mniej niż trzech kandydatów na okręg wyborczy, obie wielkie partie zdobywają łącznie ponad 90% mandatów, jedna partia zdobywa większość parlamentarną (gdy żad-na partia nie osiąga większości parlamentarnej, tworzone są rządy jednopartyjne). W następstwie upada teza o tym, że względny system większościowy może prowa-dzić do dwupartyjnego systemu.

W przypadku systemu dwupartyjnego widzimy odmiennie rozkładające się poparcie na tle geografii Polski. O ile system jednopartyjny cieszył się naj-większym poparciem we wschodniej i centralnej części kraju, o tyle w przypadku systemu dwupartyjnego widzimy wyraźne przesunięcie preferencji ku zachodniej części Polski (system dwupartyjny największe uznanie znalazł w województwie mazowieckim, śląskim, łódzkim i dolnośląskim) (Tabela 6). System dwupartyj-ny popierają przede wszystkim osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, za-mieszkujące na wsi oraz w mniejszych (20-100 tys. mieszkańców) i największych miastach (pow. 200 tys. mieszkańców). Warto podkreślić także kształt poparcia w poszczególnych grupach wiekowych. Otóż system dwupartyjny największe


uznanie zyskał wśród osób pomiędzy 45 a 54 rokiem życia (co piąty respondent mieści się w tej kategorii wiekowej), jednakże wraz z kolejnymi grupami wie-kowymi poparcie dla systemu dwupartyjnego spada, osiągając najniższą wartość wśród osób najstarszych.

System dwupartyjny zapewnia względną stabilność rządów, jasną odpowie-dzialność za prowadzoną politykę państwa oraz dobrze zorganizowaną opozycję, która w każdej chwili gotowa jest do przejęcia władzy. Ponadto zwraca się uwagę na fakt, iż partie w systemach dwupartyjnych są bardziej umiarkowane i centrystycz-ne, ponieważ muszą zyskać poparcie różnorodnych grup społecznych. Jak zauważa Maurice Duverger, „Naturalny ruch społeczeństwa zdąża do dualizmu partii, a każda polityka warunkuje jakąś alternatywę między dwoma rozwiązaniami. Oznacza to nic innego, jak to, że w polityce nie ma żadnego środka” [1959: 231]. Z drugiej strony dostrzega się jednak, że to właśnie systemy wielopartyjne mogą być bardziej efek-tywne, zwłaszcza w społeczeństwach demokratyzujących się i takich, w których ist-nieją liczne podziały ekonomiczne, etniczne czy też regionalne [Sokół, Żmigrodzki 2005: 113].

System wielopartyjny

Największe poparcie w przeprowadzonych badaniach uzyskał system wielo-partyjny. Potencjalnych rywali jest tutaj znacznie więcej, gdyż system ten tworzony jest przez większą liczbę partii politycznych (co najmniej trzy). W konsekwencji partia musi stworzyć bardziej złożoną strategię polityczną (wyborczą), w której po-jawi się kilka „nurtów rywalizacji”. Musi ona uwzględniać nie tylko zachowania najbliższych sąsiadów (np. w układzie lewica-prawica), ale również wziąć pod uwa-gę możliwe scenariusze powyborczych przetargów koalicyjnych [Antoszewski, Her-but, Jednaka 1993: 90]. Ponadto system wielopartyjny charakteryzuje się wysokim stopniem polaryzacji oraz odśrodkowym modelem rywalizacji (w kierunku „od cen-trum”) [Sartori 1998: 137].

Wśród poszczególnych elektoratów system wielopartyjny osiągnął najwięk-szą ilość zwolenników wśród elektoratu Sojuszu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy, gdzie poparła go niemal połowa respondentów (49,5%). Zbliżone, niewie-le niższe wyniki, osiągnęły kolejno elektoraty: Polskiego Stronnictwa Ludowego


Tabela 6. Wybrane profile socjodemograficzne dla systemu jedno-, dwu- i wielopartyjnego (Kompletne dane w odniesieniu do wyróżnionych w badaniu grup socjodemograficznych:

Aneks, Tabela 9).

Jakiego systemu partyjnego jest Pan(i) zwolennikiem?

Jednopartyjny Dwupartyjny Wielopartyjny Nie mam zdania


WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 2 2,3 23 8,6 33 7,2 26 9,7


Lubelskie 12 13,6 9 3,3 16 3,5 24 8,9

Lubuskie 6 6,8 6 2,2 7 1,5 10 3,7

Łódzkie 7 8,0 26 9,7 25 5,4 15 5,6

Małopolskie 4 4,5 17 6,3 43 9,3 28 10,4

Mazowieckie 10 11,4 45 16,7 68 14,8 24 8,9

Opolskie 2 2,3 7 2,6 15 3,3 5 1,9

Podkarpackie 5 5,7 15 5,6 19 4,1 20 7,4

Podlaskie 3 3,4 5 1,9 18 3,9 8 3,0

Pomorskie 5 5,7 11 4,1 25 5,4 22 8,2

Śląskie 7 8,0 35 13,0 62 13,5 31 11,5

Świętokrzyskie 9 10,2 14 5,2 15 3,3 8 3,0


Wielkopolskie 6 6,8 15 5,6 56 12,2 20 7,4


WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 2 2,3 0 0 0 0 2 0,7


Zawodowe 15 17,0 48 17,8 76 16,5 48 17,8

Średnie/policealne 36 40,9 108 40,1 164 35,7 125 46,5Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie)

28 31,8 97 36,1 206 44,8 64 23,8





WIEK

18-24 10 11,4 44 16,4 51 11,1 44 16,4

25-34 24 27,3 50 18,6 90 19,6 55 20,4

35-44 12 13,6 38 14,1 77 16,7 43 16,0

45-54 17 19,3 57 21,2 97 21,1 40 14,9

55-64 8 9,1 45 16,7 75 16,3 38 14,1

>65 17 19,3 35 13,0 70 15,2 49 18,2

STALE MIEJSCE ZAMIESZKANIA:

Wieś 36 40,9 90 33,5 162 35,2 110 40,9

Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 10 11,4 22 8,2 36 7,8 16 5,9

Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców 20 22,7 59 21,9 100 21,7 55 20,4


Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 16 18,2 64 23,8 106 23,0 56 20,8

(46,0%), Platformy Obywatelskiej (45,7%) oraz Prawa i Sprawiedliwości (42,2%). Z kolei najniższy poziom poparcia dla systemu wielopartyjnego odnajdujemy w pre-ferencjach osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (35,2%).

Wysoki poziom poparcia dla systemu wielopartyjnego w poszczególnych elektorach wydaje się być konsekwencją negatywnych doświadczeń monopartyjno-ści przed 1989 rokiem w Polsce. Systemy wielopartyjne są charakterystyczne dla państw postkomunistycznych, zapewniają największą reprezentatywność, lepiej od-zwierciedlają różnorodne interesy i wartości danego społeczeństwa. Z drugiej jednak strony, należy pamiętać, iż w systemie wielopartyjnym konieczne są zwykle rządy


koalicyjne, co bywa przyczyną częstych kryzysów rządowych i niestabilności poli-tycznej [Sokół, Żmigrodzki 2005: 113].

Z przeprowadzonych badań wynika, iż za systemem wielopartyjnym opowia-dają się przede wszystkim mieszkańcy województw: wielkopolskiego, śląskiego, ma-łopolskiego oraz mazowieckiego. Podobnie, jak w przypadku systemu jedno- i dwu-partyjnego, system wielopartyjny popierają przede wszystkim osoby z wykształceniem średnim i wyższym, mieszkające na wsi, ale i w mniejszych oraz największych mia-stach. Odnosząc się do wieku respondentów, popierających system ten, dostrzegamy podobieństwo z systemem dwupartyjnym. Otóż system wielopartyjny najsilniej po-pierany jest wśród osób mieszczących się w kategorii wiekowej 45-54 (przez co piąte-go respondenta), z kolejnymi zaś kategoriami wiekowymi poparcie spada. Najsłabsze preferencje dla wspomnianego systemu partyjnego dostrzegamy jednak w najmłodszej kategorii wiekowej (wśród osób między 18 a 24 rokiem życia).

Wnioski

Przeprowadzone badania pokazały, iż największą liczbą zwolenników cieszy się system parlamentarno-gabinetowy. Wydaje się zatem, że aktualny system rządów w Polsce najbardziej odpowiada preferencjom poszczególnych elektoratów. Należy jednak pamiętać o relatywnie wysokim poparciu dla systemu prezydenckiego (jed-noosobowej władzy wykonawczej). Wskazywanie tego systemu rządów zdaje się być odpowiedzią respondentów na występujące w polskiej polityce liczne konflikty kompetencyjne pomiędzy centralnymi organami państwa (problemy na linii prezy-dent – rząd).

System parlamentarno-gabinetowy cieszy się największym poparciem wśród elektoratu Platformy Obywatelskiej, z kolei system prezydencki dominuje w prefe-rencjach wyborców Prawa i Sprawiedliwości. Na bazie szczegółowo omówionych wcześniej wyników badań, wydaje się być zasadną teza, iż partie lewicowe i cen-trum będą bardziej skłonne opowiadać się za systemem parlamentarno-gabineto-wym. Partie prawicowe (konserwatywne) w swych preferencjach będą zaś bliższe systemowi prezydenckiemu.

Największe poparcie zarówno dla systemu parlamentarno-gabinetowego, jak i dla systemu prezydenckiego odnotowujemy w centralnej i zachodniej części


kraju (m. in. województwo mazowieckie, śląskie i wielkopolskie).4 W przypad-ku systemu prezydenckiego zauważamy jednak wyższy poziom poparcia w wo-jewództwach wschodnich (województwo podkarpackie oraz lubelskie). Kwestią dysocjującą będzie także kategoria wykształcenia. O ile największe poparcie dla obu wspomnianych systemów rządów odnotowujemy wśród osób ze średnim i wyższym wykształceniem, to w przypadku systemu prezydenckiego widać sto-sunkowo wysokie poparcie także pośród osób z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym. Co więcej, system prezydencki w porównaniu z systemem par-lamentarno-gabinetowym, popierany jest także silniej przez osoby z najstarszych grup wiekowych (powyżej 55 roku życia).

Analizując wyniki badań dostrzegamy dominujące poparcie respondentów dla systemu wielopartyjnego. Wynik ten odzwierciedla aktualny stan sceny partyjnej w Polsce, ponadto stanowi wyraz tego, iż wariant wielopartyjny zdaje się być naj-lepszym reprezentantem licznych i partykularnych interesów społeczeństwa. Mimo, iż polska scena partyjna „kurczy się” wraz z kolejnymi wyborami, preferowany w dalszej kolejności system dwupartyjny na gruncie obecnych rozwiązań prawa wy-borczego nie ma realnej szansy ukonstytuowania się.

System jednopartyjny cieszy się największym poparciem we wschodniej i centralnej części kraju, z kolei system dwu- i wielopartyjny preferowany jest naj-silniej w województwach centralnej, ale i zachodniej Polski. Można zatem mówić o przenoszeniu poparcia ze wschodniej do zachodniej części kraju w odniesieniu do kolejnych wariantów systemu partyjnego (im bardziej na wschód tym większe poparcie dla systemu jednopartyjnego, im bardziej na zachód tym większe poparcie dla systemu dwu- i wielopartyjnego).

W przypadku systemu dwu- i wielopartyjnego dostrzegamy wyraźne podo-bieństwo w odniesieniu do kategorii wiekowych osób popierających wspomniane systemy. O ile system dwu- i wielopartyjny popierany jest najsilniej wśród osób po-między 45 a 54 rokiem życia, o tyle system jednopartyjny popierają zwłaszcza osoby młode (znajdujące się w wieku 25-34 lat). Wszystkie przedstawione w badaniach warianty systemu partyjnego znajdują dominujące poparcie pośród osób ze śred-nim i wyższym wykształceniem (licencjackim lub magisterskim), jednakże jedynie

4 Są to województwa, w których generalnie jest większa ilość mieszkańców, stąd uwagę tę należy analizować w kontekście porównawczym, a nie kategorycznym.


w odniesieniu do systemu jednopartyjnego zauważamy jakiekolwiek poparcie wśród osób nieposiadających żadnego wykształcenia.

Wyniki badań stanowią „afirmację” aktualnego stanu rzeczy w Polsce. Po-szczególne elektoraty w dominującej mierze opowiadają się za systemem parla-mentarno-gabinetowym (w odniesieniu do systemu rządów) oraz systemem wie-lopartyjnym (jako jednym z wariantów systemu partyjnego). Słabiej zarysowane są tendencje w kierunku preferencji systemu prezydenckiego oraz dwupartyjnego czy jednopartyjnego kształtu sceny partyjnej. Aby rozwiązania te stały się realne konieczne są fundamentalne zmiany na gruncie prawa konstytucyjnego oraz wybor-czego, co w najbliższym czasie wydaje się być jednak mało prawdopodobne.

Bibliografia

Almond G. A. (1970), • Political Development, Nowy Jork: Praeger.Antoszewski A., Herbut R. (2001), • Systemy polityczne współczesnego świa-

ta, Gdańsk: Wydawnictwo Arche.Antoszewski A., Herbut R., Jednaka W. (1993), • Partie i system partyj-

ny w Polsce. Pierwsza faza przejścia ku demokracji, Kraków: Wydawnictwo Zakamycze.

Apter D. E. (1998), • Comparative Politics: Old and New, [w:] Goodin R. E., Klingemann H. (red.), A New Handbook of Political Science, Nowy Jork: Oxford University Press.

Duverger M. (1959), • Méthodes de la science politique, Paryż: Presses Uni-versitaires.

Easton D. (1953), • The Political System: An inquiry into the state of political science, Nowy Jork: Alfred A. Knopf.

Gulczyński M. (2007), • Współczesne systemy polityczne, Zielona Góra: Wy-dawnictwo Humanistyczno-Społeczne UZ.

Lijphart A. (1992), • Parliamentary versus Presidential Government, Lon-dyn: Oxford University Press.

Lipson L. (1969), • Democratic Civilization, Nowy Jork: Oxford University Press.Mair P. (2005), • Party system change: approaches and interpretations, Nowy

Jork: Oxford University Press.


Markowski R. (2004), • System partyjny i zachowania wyborcze: dekada pol-skich doświadczeń, Warszawa: ISP PAN & Fundacja Eberta.

Migalski M, Wojtasik W., Mazur M. (2007), • Polski system partyjny, War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Nohlem D. (2004), • Prawo wyborcze i system partyjny, Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.

Pennings P. (1999), • The Utility of Party and Institutional Indicator of Change in Consociational Democracies, [w:] K. R. Luther, K. Deschouwer (red.), Party elites in divided societies: political parties in consociational democracy, Lon-don: Routledge.

Sartori G. (1998), • Teoria demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Sokół W., Żmigrodzki M. (2003), • Współczesne partie i systemy partyjne, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Winczorek P. (2005), • Nauka o państwie, Warszawa: Wydawnictwo Liber. Wojtaszczyk K. (2007), • Systemy polityczne, [w:] Szmulik B., Żmigrodzki

M. (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo Uni-wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Zieliński E. (2001), • Nauka o państwie i polityce, Warszawa: Wydawnic-two Elipsa.

101

Czynne prawo wyborcze jest jednym z podstawowych praw w systemach de-mokratycznych. Jak podkreśla Richard S. Katz to właśnie elekcje przesądzają o demo-kratycznym charakterze polityki, w tym kontekście traktowane są jako główna sfera praktyki politycznej obywateli [1997: 1]. Mark N. Franklin wskazuje, że partycypacja wyborcza jest siłą napędową demokracji. Jego zdaniem kondycja demokracji zależy m.in. od poziomu aktywności wyborczej [Za: Wiszniowski 2008: 164]. Tym samym szczególnego znaczenia nabierają poszukiwania kluczowych zasobów – indywidual-nych, społecznych, systemowych – warunkujących zachowania wyborcze.

Za Krzysztofem Korzeniowskim [1997, 2002] możemy wyróżnić dwa ro-dzaje zachowań wyborczych. Z jednej strony jest to kwestia aktywności sensu stric-te – udziału w wyborach lub absencji. Z drugiej, dokonania konkretnego wyboru podmiotu, na który oddamy swój głos, czyli tzw. preferencja wyborcza. Zachowania te wzajemnie się przenikają, rodząc możliwe scenariusze: preferencja wyborcza może zaistnieć na długo przed decyzją o udziale w wyborach, może zrodzić się na skutek kampanii wyborczej, jednostki mogą zanegować udział w wyborach z różnych przy-czyn, tym samym nie chcieć się zaangażować w komunikację wyborczą i otworzyć na wypracowanie określonych preferencji. Mechanizmy, które decydują o kierunku zachowania są uwarunkowane wieloczynnikowo. Pytania o udział obywateli w życiu politycznym stawiają zarówno politolodzy, jak i psycholodzy, socjolodzy, historycy. Warto w tym miejscu podkreślić, że zachowanie wyborcze jest szczególnego rodzaju zachowaniem, odmiennym od innych, codziennych zachowań. Za Korzeniowskim [2002: 237-238] możemy wskazać jego następujące charakterystyki:

jest to zachowanie występujące dość rzadko,a) zwykły, pojedynczy człowiek ma niewielki wpływ na to, co bywa przed-b) miotem wyboru,

Agnieszka Turska-Kawa

PSYCHOLOgICZNE uWARuNKOWANIA ZACHOWAŃ WYBORCZYCH

102 Agnieszka Turska-Kawa

wpływ pojedynczego człowieka na wynik wyborów jest nader nikły,c) liczne badania wskazują, że poziom wiedzy politycznej w społeczeń-d) stwach demokratycznych jest znikomy,wynik wyborów w rozwiniętych i ustabilizowanych demokracjach Za-e) chodu ma bardzo niewielki wpływ na codzienne życie zwykłego oby-watela.

Biorąc pod uwagę powyższe cechy zasadne wydaje się postawienie pytania o motywacje aktywności wyborczej. Skoro jest to sfera, będąca płaszczyzną niewiel-kiego poczucia wpływu, wiedza obywateli na temat polityki jest słaba, a decyzja podjęta w wyborach zwrotnie ma nieznaczny wpływ na życie jednostek to co skłania obywateli do udziału w głosowaniu? W literaturze przedmiotu prezentowane są różne modele zachowań wyborczych, a ich złożoność i wielość wynikają z przyjęcia okre-ślonej orientacji badawczej. Zwraca się uwagę na uwarunkowania socjodemograficz-ne, psychologiczne, ekonomiczne, zarysowane są także ujęcia łączące poszczególne zmienne. Przedmiotem niniejszej analizy są czynniki pozwalające na przewidy-wanie absencji wyborczej oraz poparcia, udzielanego określonym ugrupowaniom politycznym. Rozważania osadzone zostały w nurcie psychologicznym, który pod-kreśla szczególną wartość trwałych predyspozycji psychologicznych w kreowaniu zachowań wyborczych. W ramach tego paradygmatu pojawiały się próby wyjaśnia-jące zaangażowanie polityczne poprzez odwołanie się do identyfikacji partyjnej (w kategoriach postawy, ze szczególnym naciskiem na jej komponent emocjonalny) [Campbell, Converse, Miller, Stokes 1960, 1967], systemu wartości wyborcy [Ro-keach 1973; Boski 1991: 93-123; Braithwaite 1997], poczucia alienacji politycznej [Reimanis 1982; Korzeniowski 1991, Korzeniowski 1997; Bronowicka 2005: 49-67; Turska-Kawa 2009: 84-104], lęku [Cwalina, Falkowski 2006: 62-69; Turska-Kawa 2010: 293-308]. Raporty CBOS traktowały o psychologicznych profilach elektora-tów partyjnych, wyróżniając takie zmienne jak: optymizm-pesymizm, pewność sie-bie, skłonność do współpracy, myślenie paranoiczne, autorytaryzm, anomia, aliena-cja polityczna, zachowawczość-innowacyjność [BS/172/99; BS/95/2002].

Bezpośrednim przedmiotem niniejszej analizy są następujące zmienne: samo-ocena, dyspozycyjny optymizm, poczucie własnej skuteczności oraz lęk jako cecha. Założenia teoretyczne tych zmiennych wydają się być uzasadnieniem dla prognozy, że mogą one różnicować elektorat w kontekście aktywności wyborczej.

103Psychologiczne uwarunkowania zachowań wyborczych

Samoocena. Samoocena rozumiana jest najczęściej jako uogólniona, świa-doma postawa wobec JA. Morris Rosenberg, autor wykorzystanego w pomiarze na-rzędzia, podkreśla, iż wysoka samoocena oznacza przekonanie, że jest się wystar-czająco dobrym, wartościowym człowiekiem, co nie musi świadczyć o tym, że dana osoba, prezentująca wysoki poziom samooceny uważa siebie za lepszą od innych. Niska samoocena oznacza niezadowolenie z siebie, odrzucenie własnego JA [Łagu-na, Lachowicz-Tabaczek, Dzwonkowska 2007: 164]. Tak rozumiana samoocena jest traktowana jako cecha względnie stała. Jej poziom diagnozowany był za pomocą Skali Samooceny SES.

Poczucie własnej skuteczności. Zmienna ta określa „siłę ogólnego przekonania jednostki co do skuteczności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i z przeszkodami” [Juczyński 2001: 97]. Poczucie to mierzono za pomocą Skali Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES) autorstwa Ralfa Schwarzera, Michaela Jerusalema i Zygfryda Juczyńskiego. Autorzy odwołują się do koncepcji oczekiwań i pojęcia własnej sku-teczności Alberta Bandury. Oczekiwanie własnej skuteczności ma związek z kontro-lą swoich działań i może dotyczyć zarówno określonych obszarów życia jednostki, jak i stanowić ogólne przekonanie, dotyczące sytuacji nowych czy trudnych.

Dyspozycyjny optymizm. Przez dyspozycyjny optymizm rozumiemy sposób postrzegania świata, polegający na spodziewaniu się większej ilości pozytywnych doświadczeń. Michael F. Scheier i Charles S. Carver, autorzy koncepcji, uznają go raczej za stałą cechę osobowości niż zmienną zależną od bieżącej sytuacji. Opty-mizm wzbudza w jednostkach motywację, wytrwałość, zaangażowanie w dążeniu do wyznaczonych celów [Scheier, Carver 1985: 219-247]. Dyspozycyjny optymizm mierzono za pomocą Testu Orientacji Życiowej LOT-R autorstwa Michaela F. Sche-iera, Charlesa S. Carvera, Michaela W. Bridgesa w polskiej adaptacji Ryszarda Po-prawy i Zygfryda Juczyńskiego.

Lęk jako cecha. Cecha lęku rozumiana jest jako „motyw lub dyspozycja be-hawioralna, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu obiek-tywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie stanami lęku, nieproporcjonalnie silnym i w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeń-stwa” [Sosnowski, Wrześniewski 1983: 395]. W definicji tej szczególną rolę przypi-suje się procesom poznawczym, które w sytuacji lękowej odgrywają znaczącą rolę. W tym obszarze można mówić o pewnej stabilności lękowego reagowania. Cechę


lęku mierzono za pomocą Inwentarza Stanu i Cechy Lęku (arkusz X-2). Jest to ada-ptacja amerykańskiego testu State Trait Anxiety Inventory (STAI) opracowanego przez Charlesa D. Spielbergera, Richarda L. Gorsucha i Roberta E. Lushene’a.

W toku badań okazało się, że wskazane charakterystyki psychologiczne nie są niezależne, korelacje między zmiennymi są dość wysokie (Tabela 1). Najsilniej-sze współzależności zdiagnozowano między poziomem samooceny a dyspozycyj-nym lękiem (r = -0,63) i optymizmem (r = 0,62), nieco mniejsze między poziomem samoskuteczności a dyspozycyjnym lękiem (r = -0,59), pozostałe zmienne wykazują współzależność na poziomie 0,57, przy czym jest to korelacja dodatnia w przypadku samoskuteczności a poziomów dyspozycyjnego optymizmu i samooceny oraz ujem-na w odniesieniu do dyspozycyjnego lęku i optymizmu. Wyniki te korespondują z innymi badaniami prezentowanymi w literaturze przedmiotu.

Podobne do uzyskanych zależności między dyspozycyjnym optymizmem i samooceną a poczuciem własnej skuteczności, jednak o słabszej sile, uzyskał w ba-daniach Zygfryd Juczyński (odpowiednio: 0,30 i 0,35) [Juczyński, 2001]. Osoby, mające wysoki stopień przekonania o tym, że w trudnej sytuacji poradzą sobie i będą w stanie kontrolować swoje działania, postrzegają świat bardziej optymistycznie i jednocześnie prezentują znaczny stopień samoakceptacji i pozytywnej postawy wobec JA. Dodatnią współzależność między poziomami samooceny mierzonej ska-lą SES oraz dyspozycyjnego optymizmu diagnozowanego przy użyciu testu LOT-R potwierdzano w badaniach wielokrotnie [Juczyński 2001; Scheier, Carver, Bridges 1994]. Optymizm w dużej mierze odpowiedzialny jest za pobudzenie do działania, wytrwałość w podejmowanych przedsięwzięciach, zaangażowanie, stąd uzasadnio-ne wydaje się współwystępowanie u optymistów większego poczucia samoskutecz-ności. „Wiara we własną skuteczność daje podstawy ludzkiej motywacji, pomyśl-ności działania i osobistym umiejętnościom. Samoskuteczność wpływa na wybory, jakich dokonujemy i na nasze wysiłki z tym związane, a także na to, jak długo po-dejmujemy wysiłek, kiedy napotykamy na przeszkody oraz jak się z tym wszystkim czujemy” [Bańka 2005: 9]. Jednocześnie osoby z wyższym poziomem tej zmiennej często cechuje niski poziom lęku, rozumianego w kategoriach dyspozycji. Podob-ne korelacje między poziomem lęku a dyspozycyjnym optymizmem uzyskali auto-rzy dla wersji oryginalnej LOT-R (-0,53) [Juczyński 2001]. W badaniach Barbary Prażmowskiej, Grażyny Puto, Ewy Kowal i Barbary Gierat okazało się, że dyspo-


Tabela 1. Interkorelacje pomiędzy wybranymi zmiennymi psychologicznymi.

SamoocenaDyspozycyjny

optymizm

Samosku tecz -

ność

Dyspozycyjny

lęk

Samoocena 1 0,62** 0,57** -0,63**

Dyspozycyjny

optymizm0,62** 1 0,57** -0,57**

Samosku tecz -

ność0,57** 0,57** 1 -0,59**

Dyspozycyjny

lęk-0,63** -0,57** -0,59 1

**Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie)

zycyjny lęk jest istotny dla samooceny kobiet [2009: 53-56]. Generalnie można oczeki-wać, że jednostki, charakteryzujące się silną dyspozycją do przeżywania lęku, częściej w sytuacjach nowych reagują wycofaniem i strachem niż motywacją do działania.

Deklarowane zachowania wyborcze

W przeprowadzonych badaniach okazało się, że wskazane zmienne psycho-logiczne różnicują deklarowane zachowania wyborcze.1 Osoby opowiadające się za udziałem vs absencją w ewentualnych wyborach parlamentarnych istotnie róż-nią się statystycznie w zakresie poziomów samoskuteczności i dyspozycyjnego lęku (Tabela 2). Jednostki, które zdecydowałyby się na aktywność w wyborach, gdyby odbywały się one w najbliższą niedzielę, prezentują wyższy poziom samoskutecz-ności oraz niższy poziom dyspozycyjnego lęku. Są to zatem osoby, które rzadziej będą reagowały lękiem w różnych sytuacjach życiowych, a także dopatrywały się zagrożeń wówczas, gdy one obiektywnie nie istnieją. Jednocześnie wyższy poziom własnej skuteczności, odpowiedzialny w dużej mierze za motywację i wytrwałość jednostek, zapewnia efektywniejsze pokonywanie sytuacji nowych i niejasnych. Osoby deklarujące aktywność mają również nieznacznie wyższy poziom samooceny i dyspozycyjnego optymizmu, jednak nie są to różnice istotne statystycznie.

1 Badanym zadano pytanie czy wzięliby udział w wyborach parlamentarnych, gdyby odby-wały się one w najbliższą niedzielę.


Tabela 2. Istotność różnic i średnie wyniki w poziomie poszczególnych zmiennych między jed‑nostkami deklarującymi udział oraz absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).

Zmienna Grupa N Średni wynik t df p

Samoocena

Deklaracja głosowania 816 38,3

1,120 1084 n.i.Deklaracja

absencji 270 37,8

Dyspozycyjny optymizm


1,094 1084 n.i.Deklaracja

absencji 270 20,9

Samoskuteczność


3,390 1084 0,001Deklaracja

absencji 270 28,0

Dyspozycyjny lęk


-2,633 1084 0,009Deklaracja

absencji 270 50,0

Odnosząc się do prezentowanych charakterystyk warto zwrócić uwagę na waż-ną kwestię. Otóż regułą jest, że deklarowany w badaniach stopień uczestnictwa jest wyższy niż realny udział w wyborach. Problem wiarygodności deklaracji, dotyczą-cych udziału w głosowaniu, utrudnia szacowanie odsetka respondentów, którzy nie przyznają się, że w wyborach nie wezmą udziału. W kontekście przeprowadzonych badań pojawia się pytanie – czy wyższy poziom przekonania o kontroli swoich dzia-łań, zaangażowania oraz motywacji do pokonywania sytuacji trudnych nie implikuje nie tyle rzeczywistej partycypacji, co większej swobody i pewności w składaniu de-klaracji dotyczących własnych zachowań wyborczych? Radosław Najdowski z Cen-trum Badania Opinii Społecznej wskazuje również, że „zawyżająco na frekwencję wpływa przeciążenie kwestionariusza zagadnieniami politycznymi, a szczególnie niebezpieczny jest początek ankiety, wprowadzający respondenta w schemat myśle-nia „świadomego, odpowiedzialnego, aktywnego” obywatela” [1994: 91]. Wydaje się, że w przypadku wykorzystanego narzędzia, zawierającego 100 pytań, w tym 50, dotyczących udziału w życiu społeczno-politycznym i poglądów badanych, mogła wystąpić zarysowana wyżej trudność. Odnosząc się do założeń teoretycznych ana-lizowanych zmiennych można przypuszczać, że właśnie osoby o wyższym pozio-


mie samoskuteczności i niższym poziomie lęku częściej aktywizowały swoje zasoby obywatelskie w odpowiedzi na pytania kwestionariusza, deklarując udział w wybo-rach, co niekoniecznie musi mieć pokrycie w rzeczywistych zachowaniach.

Rzeczywiste zachowania wyborcze

Poddając analizie rzeczywisty udział vs absencję wyborczą jednostek okazu-je się, że wszystkie analizowane zmienne psychologiczne znacząco różnicują bier-nych i aktywnych.

Jednostki, które oddały swój głos w ostatnich wyborach prezydenckich, parlamentarnych oraz do Parlamentu Europejskiego cechuje wyższy poziom samo-oceny, dyspozycyjnego optymizmu, samoskuteczności oraz niższy lęku jako cechy (Tabela 3). Na aktywność decydowały się zatem jednostki, które prezentują bardziej pozytywną postawę wobec JA. W badaniach wyższy poziom samooceny współwy-stępuje z większą wytrwałością i aktywnością społeczną [Baumeister, Smart i Boden 1996: 5-33]. Byli to także w większej mierze optymiści, którzy stosują skuteczniej-sze strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Korespondujący z tym wyni-kiem wyższy poziom poczucia własnej skuteczności implikuje większą motywację i zaangażowanie w podjęte działania. „Poziom naszych motywacji, stany afektywne i działania, które podejmujemy, bardziej bazują na tym w co wierzymy i czy czujemy się na siłach, by coś zrobić, niż na tym, jaka jest obiektywna rzeczywistość” [Bańka 2005: 9-10]. Jednocześnie wysoki poziom optymizmu wiąże się często z radzeniem sobie ukierunkowanym bardziej na problem niż zaprzeczanie, odwracanie uwagi czy zaprzestawanie działań [Scheier, Carver, Bridges 1994: 1063-1078]. Sprawniejsze reagowanie w konfrontacji z sytuacjami niejasnymi, nowymi, trudnymi warunkuje także niższy poziom dyspozycyjnego lęku, który może pomniejszać przeżywanie stanów lękowych w przypadku zagrożenia.

Z kolei jednostki, które w ostatnich latach przyjęły postawę bierności wy-borczej, mają mniej pozytywny stosunek do JA. W badaniach Jim Blascovich i Joe Tomaka niższy poziom samooceny współwystępuje z depresją oraz anomią [1991: 115-160]. Osoby te mają także większą tendencję do reagowania lękiem w różnych sytuacjach życiowych, nawet wówczas, gdy obiektywnie nie są one zagrażające. Niższy poziom własnej skuteczności oraz dyspozycyjnego optymizmu nie sprzyja


Tabela 3. Istotność różnic i średnie wyniki w poziomie poszczególnych zmiennych między jed‑nostkami aktywnymi i biernymi wyborczo w poszczególnych wyborach (α=0,05).

Zmienna Rodzaj wyborów

Zachowanie wyborcze N Średni

wynik t df p

Sam

ooce

na

Wybory prezydenckie

2005

partycypacja 803 38,74,263 452,763 0,000

absencja 283 36,8

Wybory parlamentarne

2007

partycypacja 804 38,75,015 1084 0,000

absencja 282 36,7

Wybory do Parlamentu

Europejskiego 2009

partycypacja 554 38,73,023 1084 0,003

absencja 532 37,6

Dys

pozy

cyjn

y op

tym

izm

Wybory prezydenckie

2005

partycypacja 803 21,43,991 443,235 0,000

absencja 283 20,3


2007

partycypacja 804 21,54,742 1084 0,000

absencja 282 20,2


Europejskiego 2009

partycypacja 554 21,63,738 1065,115 0,000

absencja 532 20,7

Sam

osku

tecz

ność

Wybory prezydenckie

2005

partycypacja 803 29,33,125 421,031 0,002

absencja 283 28,0


2007

partycypacja 804 29,33,431 447,113 0,001

absencja 282 27,9


Europejskiego 2009

partycypacja 554 29,64,126 1052,172 0,000

absencja 532 28,2

Dys

pozy

cyjn

y lę

k

Wybory prezydenckie

2005

partycypacja 803 48,4-2,054 1084 0,04

absencja 283 49,7


2007

partycypacja 804 48,0-5,021 1084 0,000

absencja 282 51,0


Europejskiego 2009

partycypacja 554 47,9-3,163 1084 0,002

absencja 532 49,6


przezwyciężaniu tych stanów, bowiem są to zmienne odpowiedzialne za motywację i zadaniowe reagowanie. W badaniach ich niski poziom współwystępuje z bezradno-ścią, depresją i wysoką podatnością na stres [Bańka 2005; Juczyńki 2001]. „Ludzie, którzy nie wierzą w swoje umiejętności radzenia sobie z trudnymi zadaniami, biorą taki punkt wyjścia za sposób życia. (…) rozpamiętują swoje osobiste braki i niepo-wodzenia, narzekają na zły los (…) szybko się poddają. Ponieważ mają słabą wiarę we własne zdolności, wystarczy mała dawka niepowodzenia, by stracili ją do koń-ca” [Bańka 2005: 10]. Pesymiści w sytuacjach stresowych koncentrują się raczej na emocjach niż problemie. Porażka nie stanowi dla nich impulsu do rezygnacji, ale podtrzymania wysiłku. Optymiści stosują skuteczniejsze strategie adaptacyjne w konfrontacji z sytuacją trudną.

***Przedstawione analizy dowiodły, że jednostki w zakresie deklarowanej i rze-

czywistej aktywności wyborczej różnią się pod względem psychologicznym. Spe-cyficzny układ charakterystyk cechuje obywateli, których zachowania wyborcze ukierunkowane są na partycypację zarówno w deklaracjach, jak i w rzeczywistych działaniach. Są to jednostki o wyższym poziomie samooceny, dyspozycyjnego opty-mizmu, samoskuteczności i niższym lęku jako cechy.2 Wydaje się, że układ ten czyni aktywnych obywateli bardziej pożądanymi z punktu widzenia społeczeństwa oby-watelskiego – zintegrowanego, dążącego do realizacji wyznaczonych sobie celów, solidarnego i odpowiedzialnego. „Nie jest to wspólnota łatwa do ukształtowania, właściwie orbituje gdzieś na granicy utopii, ale jest też jedynym rozsądnym i dają-cym nadzieję wyjściem z dylematów funkcjonowania współczesnych społeczeństw demokratycznych” [Gliński 2009: 17]. Analizowane zmienne potraktować należy jako ważne zasoby ludzkie, pośredniczące w konfrontacji z otoczeniem zewnętrz-nym jednostek.

Poczucie własnej wartości i pozytywny obraz siebie kształtują się w toku rozwoju struktury JA jako „przekonanie o autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od samego siebie” [Ja-

2 Jak zaznaczono wyżej mimo wyższego wyniku w zakresie poziomu samooceny i dyspo-zycyjnego optymizmu grupy deklarujących partycypację i absencję w ewentualnych wyborach nie różnią się istotnie.


kubik 1997: 172]. Przekonanie to pozostaje w integralnym związku z możliwością przewidywania zakresu swoich działań. Jest to ważne szczególnie w momencie po-dejmowania nowych aktywności, bowiem ocena własnych możliwości uwzględnia-nia jest przy decyzji o zaangażowaniu lub wycofaniu się. Nieznacznie podwyższony poziom samooceny wiąże się ze sporymi korzyściami dla jednostki: redukuje niepo-kój i lęk, pozwala człowiekowi formułować ambitne cele i podejmować trudne za-dania, jak również radzić sobie z ewentualnymi porażkami [Sęk 1991; Jakubik 1997; Antonowski 1995]. Optymizm i samoskuteczność to ważne dyspozycje odpowie-dzialne za motywację i zaangażowanie w podjęte działania. Optymizm, traktowany jako dyspozycja w kategoriach zgeneralizowanych oczekiwań pozytywnego wyniku swoich działań czy zdarzeń, może współdecydować o sposobie, w jaki jednostka reaguje na wymagania otoczenia. „Optymistyczny styl wyjaśniania kładzie kres bez-radności, natomiast pesymistyczny jeszcze ją pogłębia. Sposób, w jaki wyjaśniamy sobie różne wydarzenia, określa nasze do nich podejście i sprawia, że stajemy się bezradni, albo że, traktując spotykające nas niepowodzenia jako chwilowe, mobi-lizujemy się do większej aktywności” [Seligman 1995: 32]. Na istotną rolę poczu-cia własnej skuteczności w zachowaniu zwraca uwagę Ralf Schwarzer [1997: 79]: „poziom poczucia własnej skuteczności może podwyższać lub obniżać motywację do działania. Ludzie o silnym poczuciu własnej skuteczności wybierają sobie bar-dziej ambitne zadania. Stawiają sobie wyższe cele i trzymają się ich (...). Kiedy działanie jest już podjęte, inwestują więcej wysiłku i są bardziej wytrwali niż osoby o słabym poczuciu własnej skuteczności. Kiedy pojawiają się przeszkody, ci pierwsi szybciej dochodzą do siebie i nadal wykazują zaangażowanie w dążeniu do celu”. Autor jednocześnie podkreśla, że samoskuteczność opiera się na rozsądnej analizie własnego zachowania, zdobytym doświadczeniu, tym samym prowadzi do podejmo-wania odważnych działań w granicach możliwości jednostki. Z kolei dyspozycyjny lęk warunkuje reakcje jednostek na różne zagrażające bodźce, poziom tej zmien-nej wskazuje na indywidualne różnice w gotowości do powstania stanów lękowych i jest wskaźnikiem potencjalnych możliwości funkcjonowania ludzi w sytuacjach stresowych, nowych, niejasnych. Podwyższony poziom lęku jako cechy warunkuje też częstsze przeżywanie lęku sytuacyjnego.

Można przypuszczać, że specyficzna konstelacja powyższych cech, prezento-wana przez jednostki aktywne wyborczo – współwystępowanie wyższego poziomu


samooceny, dyspozycyjnego optymizmu, samoskuteczności oraz niższego dyspo-zycyjnego lęku - jest silnym zasobem jednostek aktywnych, świadomych stawia-nych przed sobą celów, w sytuacjach trudnych reagujących zadaniowo, wytrwałych. Badacze psychologii zdrowia zwracają uwagę, że pewne kombinacje cech osobo-wościowych mogą zwiększać odporność organizmu. Jednym z bardziej znanych ujęć jest podejście Suzanne Kobasy [1979]. Według autorki na osobowość odporną (hardy personality) składają się trzy ogólne charakterystyki: przekonanie, że można wpływać lub kontrolować przeżywane wydarzenia, zdolność głębokiego zaangażo-wania lub poświęcenia się jakiejś działalności w życiu i spostrzeganie zmian w ka-tegoriach wyzwania i możliwości rozwoju. Ryszard Poprawa, charakteryzując styl radzenia sobie osób z osobowością odporną, zwraca uwagę, że w sytuacjach streso-wych jednostki te prezentują wiarę we własną efektywność oraz ujawniają zdolność do adekwatnego wykorzystania dostępnych im zasobów ludzkich i środowiskowych. Przekształcają sytuacje nowe, trudne, stresowe w możliwość i okazje do osobistego rozwoju, rozwoju innych ludzi i otaczającego świata [1996].

Można przypuszczać, że wybory oraz kampania wyborcza stanowią sytu-ację, która jest źródłem nowych, nieznanych bodźców dla jednostek, do których kierowany jest komunikat polityczny. Jak dowodzą badania, aktywność polityczna może być atrakcyjna również dlatego, że staje się źródłem wrażeń, jest ekscytują-ca. Młodzi aktywiści partyjni często mówią „lubię, gdy się coś dzieje”, „polityka pociąga mnie, bo nie ma w niej miejsca na nudę, robię ciągle coś nowego, nieprze-widywalnego i z nowymi ludźmi”, „polityka daje mi ciekawe życia” [Skarżyńska 1996: 67-86]. Wysoka stymulacja może nadawać kampanii wyborczej status zagra-żającej w percepcji jednostek z wyższą dyspozycją lękową, jednocześnie dla jedno-stek posiadających zasoby, odpowiedzialne za motywację, wytrwałość i zadaniowe reagowanie stanowi wyzwanie, które aktywizuje zasoby. Kampania to okres spo-łecznej artykulacji programów kandydatów, w których wiele kwestii bliskich jest obywatelom. W mediach toczą się intensywne, często burzliwe dyskusje społeczne, dotyczące z jednej strony kształtu płaszczyzny prawno-instytucjonalnej kraju, miej-sca Polski w strukturach unijnych, z drugiej jednak poruszane są problemy bliższe obywatelom, takie jak służba zdrowia, emerytury, podatki, szkolnictwo, wysokość pensji określonych grup społecznych. Znaczy to, że wiele jest kwestii istotnych dla jakości życia jednostek. Jak podkreśla Krystyna Skarżyńska „warunkiem aktyw-


ności jest uznanie polityki za ważną lub wartościową dla jednostki sferę, w której może ona realizować różne osobiste motywy oraz subiektywne oszacowanie za-kresu, w jakim własna aktywność polityczna doprowadzi jednostkę do osiągnięcia zamierzonych celów” [2002: 33-34]. Napięcie pojawiające się w dyskusjach oraz niepewność ważnych kwestii może być impulsem wyzwalającym lęk. Tym samym reakcje jednostek – stopień zainteresowania kampanią, ale przede wszystkim ak-tywność wyborcza – powinny być odmienne u osób z różnymi poziomami z jed-nej strony dyspozycyjnego lęku, z drugiej zasobów motywacyjnych i zadaniowych.

Preferencje wyborcze

Wśród deklarowanych zachowań wyborczych zwrócono uwagę na zróż-nicowanie elektoratów w grupie deklarujących aktywność w wyborach (Tabe-la 4).3 Okazuje się, że poziom badanych zmiennych najbardziej wyróżnia elektorat

Tabela 4. Wybrane charakterystyki psychologiczne poszczególnych elektoratów oraz jednostek deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych.

Samoocena Dyspozycyjny optymizm

Samoskutecz-ność

Dyspozycyjny lęk

Średni wynik Średni wynik Średni wynik Średni wynik

Elektorat PO 39,2 21,6 30,3 47,0

Elektorat PiS 38,0 20,7 28,4 49,5

Elektorat PSL 37,4 20,7 28,4 49,4

Elektorat SLD-UP 38,1 21,2 28,0 49,3

Elektorat innych ugrupowań 36,4 20,9 28,9 50,1


37,8 20,9 28,0 50,0

3 Badanych zapytano o podmiot, na który oddaliby głos, gdyby wybory parlamentarne odby-wały się w najbliższą niedzielę (uwzględniając możliwość odpowiedzi – nie poszedłbym głosować).


Platformy Obywatelskiej. Warto podkreślić, że w przypadku każdej ze zmiennych zaobserwowano wskaźniki istotnie różnicujące wyborców tej partii od jednostek de-klarujących absencję wyborczą (istotności różnic: Aneks, Tabele 2, 3, 4, 5). Podob-ny, istotny kierunek różnic w poziomach analizowanych zmiennych zaobserwowano między elektoratem PO a zwolennikami Prawa i Sprawiedliwości. Tym samym elek-torat ten wydaje się bardziej zbliżony do jednostek deklarujących absencję w wybo-rach – nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic między tymi grupami. Wy-niki prezentowane przez elektorat Polskiego Stronnictwa Ludowego nie wykazują istotnych różnic z wyborcami PiS, są to niemalże identyczne układy charakterystyk. Podobny profil prezentują zwolennicy Sojuszu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy, natomiast zaobserwowano wśród nich nieznacznie istotnie wyższy poziom dyspozy-cyjnego optymizmu i samooceny.

***Przedstawiona analiza zmiennych psychologicznych, charakteryzujących

elektoraty poszczególnych podmiotów politycznych sugeruje, że określone ich ukła-dy gromadzą się wokół różnych sił politycznych. Na podstawie przeprowadzonych badań można przypuszczać, że elektorat Platformy Obywatelskiej, najbardziej wy-różniający się z pozostałych grup, to jednostki w większej mierze odczuwające po-czucie kontroli własnych działań i wpływu na otoczenie. Prezentują wyższy stopień zaangażowania, wytrwałości i skutecznego radzenia sobie w sytuacjach stresują-cych. Wydaje się, że w sytuacji porażki reagują zadaniowo, trudności w mniejszym stopniu wpływają na nich demobilizująco. Są to wartości cenne z punktu widzenia mobilizacji wyborców, ich lojalności. Na przeciwnym biegunie znajdują się jed-nostki, które zadeklarowały absencję w ewentualnych wyborach parlamentarnych (ich charakterystyka została zarysowana powyżej). Bliżej tego bieguna są również wyborcy Prawa i Sprawiedliwości oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Fakt ten nie oznacza, że wyborcy Ci są mniej wartościowi, natomiast mają inne potrzeby i odmienne zasoby, tym samym zapewne zareagują na inny komunikat wyborczy niż przykładowo sympatycy PO. Można przypuszczać, że są to jednostki, którym po-przez odpowiednią kampanię wyborczą czy szerzej komunikację polityczną należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa. Przekaz kładący nacisk na wspólne działanie, dający odczucie przełożenia części odpowiedzialności na innych, poczucie wspólnoty


Tabela 5. Wybrane profile socjodemograficzne w układzie średnich wyników poszczególnych zmiennych psychologicznych (Kompletne dane w odniesieniu do wyróżnionych

w badaniu grup socjodemograficznych: Aneks, Tabela 6).


Samoskutecz-ność

Dyspozycyjny lęk

ilość Średni wynik ilość Średni

wynik ilość Średni wynik ilość Średni

wynikWOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 84 39,1 84 21,5 84 29,0 84 47,0


Lubelskie 61 37,1 61 21,0 61 28,2 61 49,3

Lubuskie 29 39,4 29 20,8 29 30,5 29 47,9

Łódzkie 73 38,4 73 20,5 73 28,9 73 47,4

Małopolskie 92 38,2 92 21,3 92 29,0 92 47,9

Mazowieckie 147 38,9 147 21,7 147 31,3 147 49,4

Opolskie 29 37,2 29 19,7 29 26,6 29 49,7

Podkarpackie 59 36,4 59 20,2 59 27,9 59 52,9

Podlaskie 34 37,2 34 20,8 34 29,5 34 49,5

Pomorskie 63 39,7 63 22,0 63 30,9 63 45,9

Śląskie 135 39,5 135 21,6 135 28,6 135 48,4

Świętokrzyskie 37 38,2 37 21,2 37 29,0 37 48,8


Wielkopolskie 95 37,0 95 20,1 95 24,5 95 50,7


WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 4 36,3 4 21,8 4 32,8 4 50,0


Zawodowe 187 37,4 187 20,6 187 28,1 187 50,5


Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 395 39,6 395 22,0 395 30,3 395 46,7



Samoskutecz-ność

Dyspozycyjny lęk

ilość Średni wynik ilość Średni

wynik ilość Średni wynik ilość Średni

wynikWIEK

18-24 149 37,6 149 21,4 149 29,4 149 48,1

25-34 219 38,9 219 21,5 219 29,8 219 46,8

35-44 170 38,4 170 21,2 170 29,0 170 48,2

45-54 211 38,4 211 21,0 211 28,6 211 49,4

55-64 166 38,4 166 20,7 166 28,6 166 49,3

>65 171 37,4 171 21,0 171 28,4 171 51,1

STALE MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Wieś 398 37,4 398 20,7 398 28,3 398 49,5





będzie dla nich atrakcyjniejszy niż taki, który podkreśla ich indywidualność i daje odczucie rodzącego się wyzwania. Zapewne trudniej ich zmobilizować w konfron-tacji z porażką, stąd działania sztabów powinny być ukierunkowane na podkreślanie najmniejszych nawet sukcesów partii.

Uzyskane dane pokrywają się z charakterystykami socjodemograficznymi poszczególnych elektoratów (Tabela 5). W ostatnich wyborach parlamentarnych młodzi i wykształceni obywatele, w większości mieszkańcy największych miast zdecydowanie opowiedzieli się za partią Donalda Tuska. Partia Jarosława Kaczyń-skiego zyskała większe rzesze sympatyków wśród osób z podstawowym i zawodo-wym wykształceniem, mieszkańców wsi, ludzi powyżej 60 roku życia. Na wsi silna okazała się również partia Waldemara Pawlaka w porównaniu z centrolewicą, która większość swoich zwolenników zdobyła w miastach. W PSL zdecydowanie duży odsetek wyborców prezentował podstawowe wykształcenie. Platforma Obywatelska mogła liczyć na poparcie w zachodnich regionach kraju, zdeklasowała pozostałe


partie w regionie pomorskim oraz lubuskim. Prawo i Sprawiedliwość z kolei zdo-było znaczącą przewagę w województwie podkarpackim [Dane za: Państwowa Ko-misja Wyborcza]. Poddając analizie wartości zmiennych w poszczególnych grupach socjodemograficznych zwrócić uwagę należy na fakt, że wśród grup popierających PO odnotowano wyższy poziom samooceny, dyspozycyjnego optymizmu, samosku-teczności oraz niższy dyspozycyjnego lęku. Z kolei odwrotny układ charakterystyk prezentują grupy, wśród których dominują sympatycy PiS.

Trwałe dyspozycje a identyfikacje partyjne

Badacze wywodzący się z nurtu psychologii społecznej w analizie zachowań wyborczych zwracają uwagę na istotność trwałych predyspozycji, w tym szczegól-nie identyfikacji partyjnej, w kreowaniu zachowań politycznych [Campbell, Conver-se, Miller, Stokes 1960, 1967; Converse 1964]. Angus Campbell, Philil Converse i współpracownicy traktują identyfikację jako coś trwałego i niepoddającego się ko-rekcie w procesie kampanii wyborczej [1960]. Według autorów jest to zmienna po-średnicząca w odbiorze zewnętrznych bodźców, płynących ze sceny politycznej, do-starczająca wskazówek dotyczących procesu podejmowanych decyzji wyborczych oraz interpretacji wydarzeń społeczno-politycznych. Zwolennicy modeli, których fundamentem jest identyfikacja partyjna, podkreślają szczególną rolę socjalizacji politycznej, która wiąże się ze swego rodzaju „dziedziczeniem” orientacji rodzi-cielskich [Biernat 2000; Zarzycki 2003; Pye 1972]. W kontekście dalszych badań, w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia, założenie o stabilnej identyfikacji partyjnej nieco straciło swą bezsporność. Osłabienie więzi pomiędzy wyborcą a podmiotami politycznymi doprowadziło do nowych poszukiwań determinant mających udział w podejmowaniu decyzji wyborczych. Richard G. Niemi oraz Herbert F. Weisberg [1993] zwracają uwagę na liczne komponenty identyfikacji partyjnej, m.in. politycz-ne zaangażowanie obywateli w kampanię wyborczą czy postawę akceptacji lub dez-aprobaty względem systemu partyjnego jako całości. Jak pisze Robert Wiszniowski: „Zawodność koncepcji stabilnych zachowań wyborczych, będących wynikiem zja-wiska identyfikacji wyborczej, wynika ze złożoności i dynamiki przestrzeni poli-tycznej (wyborczej, parlamentarnej i rządowej) oraz zmian zachodzących w ramach struktur społecznych państw demokratycznych. (…) Okazuje się, że w złożonych


społeczno-politycznych uwarunkowaniach automatycznie dochodzi do jej przeobra-żeń, a ona sama przybiera różne postaci czy też formy” [2008: 177].

Złożonych determinant identyfikacji partyjnej należy upatrywać nie tylko w zewnętrznych procesach społeczno-politycznych, ale również w wewnętrznych dyspozycjach jednostki. Można przypuszczać, że więzi między wyborcami a pod-miotami politycznymi będą trwalsze, jeśli komunikat polityczny (wyborczy) będzie kompatybilny wobec określonych potrzeb psychologicznych jednostek. Jednostkom, które mają wyższy poziom lęku dyspozycyjnego zapewni poczucie bezpieczeństwa i przynależności, osobom z wyższym poziomem samoskuteczności czy optymizmu zapewni nowe wyzwania i możliwość indywidualnego zaangażowania. W pewnym zakresie determinanty te wiążą się z procesem socjalizacji, gdyż mają swoje źródła we wczesnym doświadczeniu jednostki, które skłania ją do reagowania w określony sposób w odpowiedzi na bodźce, które kiedyś wyzwalały podobne reakcje. Nabyte stają się zasobem jednostek, który pełni rolę filtrującą dla zewnętrznych bodźców. Tym samym, jeśli komunikat zazębia się z zasobami prezentowanymi przez jednost-ki, wówczas można przypuszczać że implikuje to większe zaangażowanie i lojalność. Jednak, gdy jest to przekaz, który wymaga od jednostek aktywizacji zasobów wystę-pujących w mniejszym zakresie, wówczas może to wywołać szereg mechanizmów obronnych, w tym decyzję o absencji wyborczej. Sytuacja ta może mieć miejsce, gdy partia wywołuje niepokój w wyborcach o wyższym poziomie dyspozycyjnego lęku. Na podstawie przeprowadzonych badań można przypuszczać, że na komunikat ukierunkowany na „my”, dający poczucie przynależności i bezpieczeństwa szybciej zareagują wyborcy Prawa i Sprawiedliwości czy Polskiego Stronnictwa Ludowego, a na zindywidualizowany przekaz, stawiający nowe wyzwania przed obywatelami - sympatycy Platformy Obywatelskiej. Tym samym prezentowany nurt badań nie po-winien być lekceważony w praktyce komunikacji politycznej.

Bibliografia

Antonowski A. (1995), • Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Warszawa: IPN.

Bańka A. (2005), • Poczucie samoskuteczności. Konstrukcja i struktura czyn-nikowa Skali Poczucia Samoskuteczności w Karierze Międzynarodowej, Poznań-Warszwa: Studio PRINT-B, Instytut Rozwoju Karier.


Baumeister R. F., Smart, L., Boden, J. M. (1996), • Relation of threatened egotism to violence and aggression: The dark side of self-esteem, „Psychological Review”, 103, ss. 5-33.

Biernat T. (2000), • Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycz-nego przywództwa, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Blascovich J., Tomaka J. (1991). • Measures of self-esteem, [w:] J. P. Rob-inson, P. R. Shaver, L. S. Wrightsman (red.), Measures of personality and social psychological attitudes. Volume 1: Measures of social psychological attitudes, Nowy Jork: Academic Press.

Boski P. (1991), • Jak wartości społeczno-polityczne dzieliły elektoraty pre-tendentów do Belwederu w wyborach prezydenckich 1990?, [w:] W. Z. Daab, K. Ko-rzeniowski, P. Boski, K. Gembura-Chmielewski, K. Skarżyńska, M. Zakrzewski, Polski wyborca `90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, t. 1, War-szawa: Instytut Psychologii PAN, ss. 93-123.

Braithwaite V. (1997), • Harmony and security value orientations in political evaluation, „Personality and Social Psychology Bulletin”, nr 23(4).

Bronowicka A. (2005), • Alienacja polityczna i społeczna jako wyznacznik zacho-wań wyborczych młodzieży, [w:] A. Bronowicka (red.), Wyzwania i zagrożenia demokra-cji w Polsce w obliczu wyborów 2005, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

Campbell A., Converse P.E., Miller W.E., Stokes D.E. (1960), • The Ameri-can voter, Nowy Jork: John Wiley & Sons.

Campbell A., Converse P.E., Miller W.E., Stokes D.E. (1967), • Elections and the political order, Nowy Jork: John Wiley & Sons.

Converse P. E. (1964), • The nature of belief systems in mass public, [w:] D. E. Apter (red.), Ideology and discontent, Nowy Jork: The Free Press of Glencoe, ss. 206-261.

Cwalina W., Falkowski A. (2006), • Marketing polityczny. Perspektywa psy-chologiczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Gliński P. (2009), • Społeczeństwo obywatelskie w Polsce – dwadzieścia lat przemian, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Transformacja systemowa w Polsce 1989-2009, Katowice: Wydawnictwo REMAR, ss. 17-51.

Jakubik A. (1997), • Zaburzenia osobowości, Warszawa, PZWL.Juczyński Z. (2001), • Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, War-

szawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.


Katz R. (1997), • Democracy and Elections, Oxford, Nowy Jork: Oxford University Press.

Kobasa S. • C. (1979), Personality and resistance to illness, „American Jour-„American Jour-American Jour-nal of Community Psycholology”, 7(4), ss. 413-423.

Korzeniowski K. (2002), • Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wy-borczych, [w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań: Wy-dawnictwo Zysk i S-ka.

Korzeniowski K. (1991), • Poczucie podmiotowości-alienacji politycznej. Uwarunkowania psychospołeczne, Poznań: Wydawnictwo Nakon.

Korzeniowski K. (1997), • O psychospołecznych uwarunkowaniach zacho-wań wyborczych Polaków w latach dziewięćdziesiątych, [w:] L. Kolarska-Bobińska, R. Markowski (red.), Prognozy i wybory. Polska demokracja `95, Warszawa: Wy-dawnictwo Sejmowe.

Łaguna M., Lachowicz-Tabaczek K., Dzwonkowska I. (2007) • Skala Samo-oceny SES Morrisa Rosenberga – polska adaptacja metody, „Psychologia Społecz-na”, tom 2, nr 2(4), ss. 164-176.

Najdowski J. (1994), • Wiarygodność deklaracji przedwyborczych i relacji powyborczych, „Kultura i Społeczeństwo”, Polska Akademia Nauk, Komitet Socjo-logii, Instytut Studiów Politycznych, tom XXXVIII, nr 3.

Niemi R. G., Weisberg H. F. (1993), • Classics in voting behavior, Washing-ton D.C.: Congressional Quarterly Press.

Poprawa R. (1996), • Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem, [w:] G. Dolińska - Zygmunt (red.), Elementy psychologii zdrowia, Wrocław: Wydawnic-two Uniwersytetu Wrocławskiego.

Pye L. W. (1972), • The stages of socialization, [w:] D. R. Reich, P. A. Daw-son (red.), Political images and realities: Essays and readings on the concepts and substance of American politics, Belmont, CA: Duxbury Press, ss. 103-106.

Reimanis G. (1982), • Relationship of locus of control and anomie to political in-terest among American and Nigerian students, „Journal of Social Psychology”, nr 116.

Rokeach M. (1973), • The natures of human values, Nowy Jork: The Free Press.Scheier M. F., Carver C. S. (1985), • Optimism, coping, and health: assess-

ment and implications of generalized outcome expectancies, „Health Psychology”, nr 4, ss. 219-247.


Scheier M. F., Carver C. S., Bridges, M. W. (1994), • Distinguishing opti-mism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A reevalu-ation of the Life Orientation Test, „Journal of Personality and Social Psychology”, nr 67, ss. 1063-1078.

Schwarzer R. (1997), • Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kon-tynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia teoretyczne i nowy mo-del, [w:] I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia, Warszawa: PWN.

Seligman M. (1995), • Optymizmu można się nauczyć, Poznań: Media Rodzina.

Sęk H. (1991), • Psychologiczna prewencja jako obszar badań i zastosowań, [w:] Zagadnienia psychologii prewencji, H. Sęk (red.), Poznań: UAM, s. 7–36.

Skarżyńska K. (2002), • Aktywność i bierność polityczna, [w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Wydawnictwo Zysk – S-ka, Poznań.

Skarżyńska K. (1996), • Polityka i politycy w świadomości potocznej: wyobra-żenia ról oraz pożądanych cech polityków, „Studia Politologiczne”, 1, ss. 67-86.

Sosnowski T., Wrześniewski K. (1983), • Polska adaptacja inwentarza STAI do badania stanu i cechy lęku, „Przegląd Psychologiczny”, nr 26(2).

Turska-Kawa A. (2009), • Psychologiczne aspekty społecznej akceptacji zmiany systemowej, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Transformacja systemowa w Polsce 1989-2009, Katowice: Wydawnictwo REMAR, ss. 84-104.

Turska-Kawa A. (2010), • Dyspozycyjny lęk jako zmienna różnicująca aktyw-ność wyborczą w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku, [w:] A. So-kala, B. Michalak, A. Frydrych, R. Zych (red.), Wybory do Parlamentu Europejskie-go. Kampanie w Polsce i Europie. Toruń: Wydawnictwo TNOiK, ss. 293-308.

Wiszniowski R. (2008), • Europejska przestrzeń polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, Wrocław: Wydawnictwo Uni-wersytetu Wrocławskiego.

Zarzycki M. (2003), • To nie wiatr to szloch, „Karta”, nr 37, ss. 54-87.

Komunikaty CBOS

BS/172/99, • Zmiany w psychologicznych profilach elektoratów partyjnych. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, listopad 1999,


http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/K_172_99.PDF.BS/95/2002, • Psychologiczne profile elektoratów partyjnych. Komunikat

z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, czerwiec 2002, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_095_02.PDF.


Prażmowska B., Puto G., Kowal E., Gierat B. (2009), • Niespełnione macierzyń-stwo, http://www.termedia.pl/magazine.php?magazine_id=5&article_id=13877&ma-gazine_subpage=FULL_TEXT.

123

W XXI wieku na polskiej scenie partyjnej, w porównaniu do wcześniejsze-go okresu transformacji systemowej, zaszły radykalne zmiany. W początkach de-mokratycznej ewolucji, szczególnie do wyborów 1993 roku, funkcjonował pogląd o nieadekwatności kategorii lewicy i prawicy w zakresie możliwości opisu rzeczy-wistości politycznej w Polsce i innych krajach postkomunistycznych [Szawiel 2001: 224]. Dopiero po wyborach parlamentarnych 1993 roku powszechnie przyjęto dia-gnozę, że lewica je wygrała, a prawica przegrała [Antoszewski 2005: 20]. W świa-domości społecznej ukonstytuował się podział, który Mirosława Grabowska okre-śliła mianem „podziału postkomunistycznego” i który genetycznie strukturyzował przestrzeń polityczną na postkomunistyczną lewicę i postsolidarnościową prawicę [2004: 123-204]. Kresem jego formacyjnego oddziaływania były wybory parlamen-tarne z 2005 roku (a wcześniej do Parlamentu Europejskiego z 2004 roku), w któ-rych mający postkomunistyczny rodowód SLD poniósł klęskę. Pewne symptomy, które wskazywały na zmianę układu politycznego odniesienia z lat 90-tych, były już widoczne w wynikach elekcji parlamentarnej z 2001 roku, kiedy co prawda wygra-ła ją koalicja SLD i postsolidarnościowej Unii Pracy [Antoszewski 2009: 112], ale do Sejmu dostały się partie nieodwołujące się bezpośrednio do genetycznego kryte-rium – Samoobrona i Liga Polskich Rodzin [Wojtasik 2009: 154].

Jak się okazuje, z dzisiejszej perspektywy wybory z 2005 roku zapocząt-kowały okres politycznej marginalizacji formacji, odwołujących się deklaratywnie do idei lewicowych. Marginalizacji rozumianej tutaj w dwojaki sposób: (1) znaczą-cej utraty poparcia wyborczego w stosunku do okresu przed 2002 rokiem i (2) braku realnego wpływu na toczone przetargi gabinetowe. SLD wrócił do roli „brzydkiego kaczątka”, jakim był w poprzednim wcieleniu, przed 1993 rokiem. Zmiany po lewej stronie nie pozostały oczywiście bez wpływu na przeciwną stronę sceny politycznej,

Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar Wojtasik

STRuKTuRA SPOłECZNA ORAZ PREFERENCJE PARTYJNE W uKłADZIE AuTOIDENTYFIKACJI

LEWICOWO-PRAWICOWYCH


zmonopolizowaną przez Platformę Obywatelską oraz Prawo i Sprawiedliwość. Wąt-pliwością, którą należy w tym miejscu zaznaczyć jest kwestia strukturyzacji sceny partyjnej, bo czy zasadnym jest mówienie o lewej (w znaczeniu ideowym) stronie, skoro faktyczna dychotomia polityczna jest zawarta pomiędzy dwiema partiami prawicowymi? Zakładając pewną umowność w stosowanej terminologii, zmiana w tym względzie zakłada nowy wymiar identyfikacji głównych politycznych biegu-nów, w ramach którego jeden można określić jako konserwatywno-liberalny a drugi konserwatywno-narodowy [Wojtasik 2006: 250]. Czy po 2005 roku można ziden-tyfikować w postawach politycznych polskiego społeczeństwa takie zmiany, które uprawdopodabniają możliwość trwałej marginalizacji partii lewicowych? Pytanie to posłużyło jako zaczątek niniejszych poszukiwań.

Status płaszczyzny lewica-prawica

Dychotomia polityczna lewica-prawica jest czynnikiem strukturyzacji prze-strzeni politycznej, który oddziałuje na nią w kilku najważniejszych płaszczyznach. Jest to więc model, w ramach którego dokonuje się schematyzacji sfery polityki, dzieląc ją pod względem aksjologicznym, ideologicznym czy społecznym. Jest to idea według której przypisuje się poszczególnym partiom miejsce w politycznym uniwersum, warunkując ich pozycję układem odniesienia innych sił. Jest to również mechanizm społecznego pozycjonowania preferencji politycznych o uogólnionym ideologicznie charakterze, pozwalającym jednostkom znaleźć związek pomiędzy re-prezentowanymi wartościami a ich transpozycją na sferę bieżącej polityki. Norberto Bobbio [1996: 25] pisze: „Prawica i lewica to dwa terminy antytetyczne, od po-nad dwóch stuleci używane powszechnie w celu wskazania sprzeczności między ideologiami i ruchami, na jakie podzielone jest głęboko skonfliktowane uniwersum myśli i działań politycznych. Jako terminy antytetyczne wykluczają się wzajemnie i łącznie wyczerpują w odniesieniu do owego uniwersum.” Diadyczność opisu sfery polityki za pomocą uniwersum lewica-prawica, wbrew twierdzeniom Bobbio, może mieć również charakter komplementarny (a nie wyłącznie antytetyczny), szczegól-nie jeżeli konfliktowość tego ujęcia zastąpiona zostanie wzajemnym zbliżaniem się pojęć, czemu służyć może konsensualny wymiar współczesnych demokracji. Marcel Gauchet identyfikuje współczesną diadyczność tych pojęć w obszarze: „pomiędzy

125Struktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie autoidentyfikacji…

zasadą rzeczywistości, bronioną przez prawicę, a wartościami, których prymat wy-pisuje na swych sztandarach lewica. Stara się ona uosabiać, w dzisiejszym świecie prozaicznej konkurencji, trwałość wartości wyższych, wartości ducha naprzeciw władzy pieniądza. Słabością prawicy jest to, że stała się cyniczna. Słabością lewicy to, że stała się straszliwie angeliczna. A przecież każdy z nas wie, że jest po trosze prawicowy i lewicowy zarazem” [Gauchet].

Prosta binarna identyfikacja często jednak nie wystarcza dla samookreślenia przez wyborców różnic w reprezentowanych stanowiskach. Wywołuje to potrzebę stosowania kategorii pośredniego bądź cząstkowego opisu, szczególnie, gdy ba-dacz stawia sobie zadanie dokładnego przedstawienia siatki autoidentyfikacji poli-tycznych. W przypadku kategorii cząstkowych najprostszy zabieg polega na takiej strukturyzacji poszczególnych pól, która odwołuje się do ekspozycji natężenia cechy (np. skrajna lewica i skrajna prawica). Dzięki niemu respondent ma możliwość okre-ślenia swojej pozycji w wymiarze bardziej szczegółowym, dokładniej mu mentalnie odpowiadającym. Strategia, odwołująca się do wyodrębnienia kategorii pomiędzy lewicą a prawicą, zasadza się na twierdzeniu, że można wykazać istnienie formuły pośredniej, która znacząco różni się od ją otaczających skrzydeł.

Taki element pośredni, który zmienia strukturę diadyczną w triadę, w sferze polityki nosi miano centrum i bywa nazywany modelem włączonego środka (w prze-ciwieństwie do diadycznego wyłączonego środka), bądź w specyficznym przypadku włączającego [Bobbio 1996: 28-31]. Wyodrębnienie centrum (w sytuacjach kiedy jest to możliwe) pozwala na uzyskanie bardziej koherentnego obrazu uniwersum politycznego, szczególnie, gdy można do niego przypisać specyficzne identyfika-cje ideologiczne czy wręcz partyjne. Sytuację tę opisuje Bobbio: „Wyodrębnienie tej części pośredniej pozwala na umożliwia lepsze zrozumienie systemu, ponieważ pozwala rozróżnić centrum bliższe lewicy, centrolewicę i centrum bliższe prawicy, czyli centroprawicę; tak samo w środowisku lewicy mamy lewicę umiarkowaną, któ-ra skłania się ku centrum i lewicę skrajną, która centrum się przeciwstawia, w środo-wisku prawicy zaś prawicę, która skłania się ku centrum, i prawicę, która któraż się od tego centrum odsuwa tak dalece, że zajmuje stanowisko równie przeciwstawne centrum, co lewicy” [1996: 29]. Separacja centrum jest więc zabiegiem nie tylko metodologicznym, często idą za nim rzeczywiste identyfikacje, których wymiar nie powala na zamknięcie w jednoznacznych pojęciach „prawica” i „lewica”.


Dla przedstawianego problemu istotności i charakteru podziału lewica-prawi-ca, w perspektywie zainteresowania niniejszego tekstu, ważnym jest przyjęcie założe-nia o definiowaniu postaw w jego ramach. Badania przeprowadzane m. in. w ramach Polskiego Generalnego Studium Wyborczego przez Tadeusza Szawiela dowodzą, że Polacy operują autoidentyfikacjami w ramach skali lewica-prawica i te identyfi-kacje powiązane są z preferencjami wyborczymi [Raciborski 2003: 228-230]. Skoro same jednostki używają dla opisu i strukturyzacji swoich postaw pojęć uogólnionych, to można podjąć próbę identyfikacji charakterystycznych społecznych wymiarów lewicowości i prawicowości oraz opisać specyfikę politycznego centrum. Radosław Markowski, na podstawie danych z wspominanego już Polskiego Generalnego Stu-dium Wyborczego, potwierdza tezę o znacznym stopniu autonomii elektoratu cen-trowego: „Ale najważniejszy argument kwestionujący trafność tezy o przypadko-wym charakterze zbiorowości osób określanej jako centrum odnajdujemy analizując średnią spójność ich opinii. Otóż na 10 przypadków w czterech ich opinie są bardziej spójne niż zbiorowości bądź prawicy, bądź lewicy. Dotyczy to, jak się można było intuicyjnie spodziewać, pozytywnego stosunku centrystów do kwestii prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, przyzwo-lenia na napływ obcego kapitału do Polski, a także negatywnego stosunku do tzw. nomenklatury. Podkreślmy to wyraźnie: w ani jednym przypadku na 10 analizowa-nych ich poglądy nie są najbardziej niespójne – porównując z lewicą czy prawicą – co, uwzględniając wyższą liczebność tej zbiorowości, jest wynikiem niezwykle przekonującym” [Markowski R., Centrum jest czy go nie ma?].

Analiza preferencji grup wyodrębnionych na podstawie kryteriów społecz-no-zawodowych przynosi ich znaczne zróżnicowanie, ale wzory tych zróżnicowań są mniej wyraźne niż dawniej [Raciborski 2003: 226]. Podstawowe zmienne socjo-demograficzne w przeprowadzanych dotychczas w Polsce badaniach wykazywały słaby związek z identyfikacją lewica-prawica. Przywołując różne badania i dane z lat 1991-2001 Tadeusz Szawiel pokusił się o postawienie dwóch ogólnych wniosków [Szawiel 2001: 228-231; 2002: 185-187]. Po pierwsze lewicowe i prawicowe toż-samości są równie powszechne we wszystkich kategoriach socjodemograficznych. Nie ma czynników, które w znaczący sposób różnicowałyby w ich ramach występo-wanie postaw lewicowych lub prawicowych. Po drugie, struktura społeczna nie jest katalizatorem zróżnicowania postaw ideowych. Klasowość podziałów społecznych,


będąca w społeczeństwach zachodnich jedną z głównych determinant identyfikacji politycznych, w Polsce jest „nieczynna”. Podobne wnioski można postawić na pod-stawie badań Tomasza Godlewskiego, który brał pod uwagę spolaryzowane profile identyfikacji ideologicznej społeczeństwa polskiego [2008: 133-163]. Wyróżnione przez badacza cechy antonimiczne, dzielące lewicę od prawicy, stały się podstawą dla syntetycznego modelu klasyfikacji postaw, który ukazał niewielkie różnice w ka-tegoriach regionu zamieszkania, miejsca zamieszkania i wykształcenia. Czynnikami niemającymi znaczenia okazały się płeć i przynależność pokoleniowa.

Postawy w wymiarze lewica-prawica a cechy społeczno-demograficzne

Celem niniejszych badań była weryfikacja związków między deklarowany-mi autoidentyfikacjami ideologicznymi a zmiennymi społeczno-demograficznymi.

Tabela 1. Miejsce zamieszkania a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Województwo N ŚredniaLewica Centrum Prawica


Dolnośląskie 84 5,62 21 25,0 24 28,6 39 46,4


Lubelskie 61 5,75 17 27,9 15 24,6 29 47,5

Lubuskie 29 5,72 5 17,2 12 41,4 12 41,4

Łódzkie 73 5,45 16 21,9 26 35,6 31 42,5

Małopolskie 92 5,67 25 27,2 20 21,7 47 51,1

Mazowieckie 147 5,70 27 18,3 58 39,5 62 42,2

Opolskie 29 5,97 5 17,3 9 31,0 15 51,7

Podkarpackie 59 5,66 14 23,7 16 27,1 29 49,2

Podlaskie 34 5,59 6 17,6 14 41,2 14 41,2

Pomorskie 63 5,44 10 15,9 31 49,2 22 34,9

Śląskie 135 5,41 38 28,1 36 26,7 61 45,2

Świętokrzyskie 37 5,14 13 35,1 10 27,0 14 37,9


Wielkopolskie 95 5,22 30 31,6 28 29,5 37 38,9



Rysunek 1. Natężenie postaw lewicowych, centrowych i prawicowych (odpowiednio) w układzie wojewódzkim.*

*Punkt wyjścia obliczeń stanowił rozkład natężenia tych samych postaw w innych województwach.

Respondentom zadano pytanie: Jeśli potocznie mówi się, że ludzie mają poglądy lewicowe i prawicowe to jak określił(a)by Pan(i) swoje poglądy polityczne? W po-szukiwaniach empirycznych wykorzystano skalę 11 punktową, gdzie skrajne punkty były oznaczone jako 0 (lewica) oraz 10 (prawica). Środek ciężkości tak skonstru-owanej skali stanowi 5. W prezentowanym materiale poza średnią wskazano rów-nież ilościowy i procentowy rozkład poszczególnych kategorii socjodemograficz-nych w układzie: lewica-centrum-prawica, gdzie jako lewicowe deklaracje uznano sumę wskazań od 0 do 4, jako centrum określono deklaracje środka skali – 5, a jako prawicową orientację sumę wskazań punktów skali 6 do 10.

Miejsce zamieszkania. Zróżnicowanie regionalne stanowi, nie tylko w Pol-sce, ważną determinantę prezentowanych postaw politycznych [Raciborski 2003: 229-230]. Istnieje przynajmniej kilka prób wyjaśniania tego zjawiska, z których najpopu-larniejszymi są hipoteza zaborowa [Raciborski 1997: 158] i hipoteza modernizacyjna [Wybory pokazały stary podział na Polskę A i B]. Region zamieszkania respondentów w układzie identyfikacji politycznych jest czynnikiem, w ramach którego ujawnio-ne zostały niewielkie odmienności w deklarowanych postawach (Tabela 1). General-na większość średnich deklaracji ideologicznych na skali lewica-prawica sytuuje się na prawo od środka skali, z najdalej wysuniętymi orientacjami w województwie opol-skim. Wyjątek stanowią mieszkańcy województwa zachodniopomorskiego, którzy swoje preferencje ideologiczne plasują w kierunku lewego od środka skali krańca.

W większości województw dominują orientacje prawicowe. Wyjątek stano-wią województwa pomorskie i warmińsko-mazurskie, gdzie centrum zogniskowa-ło największą ilość deklaracji oraz zachodniopomorskie, w którym blisko połowa


Tabela 2. Miejsce zamieszkania (miasto-wieś) a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Miejsce zamieszkania N średniaLewica Centrum Prawica


Wieś 398 5,51 103 25,9 113 28,4 182 45,7





badanych deklaruje lewicowość. Mimo tej wyraźnej tendencji zdecydowano się pod-dać ocenie rozkład natężenia danych postaw w określonych województwach (Ry-sunek 1). Orientacje lewicowe stosunkowo częściej deklarowali mieszkańcy Polski północno-zachodniej oraz województwa świętokrzyskiego. Na północnym wscho-dzie kraju częściej występują jednostki o postawach centrowych. Z kolei od połu-dniowych terenów Polski, posuwając się na północ, zaobserwowano spadek natę-żenia deklaracji prawicowości. Analiza ukazuje również, że niski poziom wskazań deklaracji lewicowych koresponduje najczęściej z ponadprzeciętnymi wskazaniami centrum (poza opolskim) i nie przekłada się na stosunkowo częstsze obecności po-staw prawicowych wśród badanych.

W odniesieniu do zróżnicowania miejsca zamieszkania miasto-wieś nie od-notowano istotnych różnic w deklaracjach na skali lewica-prawica.1 Najdalej wy-sunięty w prawo punkt na skali lewica-prawica, określający ich autoidentyfikacje polityczne, wskazują mieszkańcy wsi oraz największych miast. Interesujący jest fakt, iż wraz ze wzrostem wielkości zamieszkiwanego miasta maleje procent osób deklarujących orientacje lewicowe lub prawicowe na rzecz wzmocnienia orientacji centrowych. Tendencja ta jednak nie dotyczy największych miast. Na wsi i w ma-łych miastach można zaobserwować największą dominację postaw prawicowych (Tabela 2).

1 Wszystkie komentowane w tym rozdziale różnice między średnimi zostały poddane T-testowi dla prób niezależnych.


Tabela 3. Płeć a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Płeć N średniaLewica Centrum Prawica


Kobiety 557 5,45 136 24,4 194 34,8 227 40,8

Mężczyźni 529 5,47 139 26,3 155 29,3 235 44,4

Płeć. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni deklarują praktycznie identyczne miejsce na skali lewica-prawica. Różnica między nimi nie jest istotna statystycz-nie. Niezależnie od płci dominują orientacje prawicowe. Można jednak zauważyć, że nieco więcej kobiet określa swoje postawy jako centrowe, z kolei mężczyźni czę-ściej konkretyzują swoje sądy jako lewicowe lub prawicowe (Tabela 3).

Wiek. Nie zaobserwowano istotnych różnic w kolejnych grupach wiekowych w zakresie deklarowanych orientacji. Dostrzegalne są jednak pewne tendencje. Wy-niki badań wskazują, że wraz z wiekiem następuje przesunięcie artykułowanych au-toidentyfikacji w kierunku bardziej prawicowym, z odnotowanym ich lekkim spad-kiem przy osobach najstarszych. Analiza procentowa zwraca uwagę, że orientacje centrowe dominują wśród młodszych badanych, w największym natężeniu w prze-dziale wiekowym 25-34 lata. Orientacje prawicowe są częściej prezentowane przez ludzi starszych oraz najmłodszych respondentów. Procent osób deklarujących lewi-cowość jest podobnie rozłożony w każdej z grup wiekowych (Tabela 4).

Wykształcenie. Kategoria wykształcenie również nie wykazuje drastycznych odmienności w deklaracjach na skali lewica-prawica. Istotnie różnią się osoby z wy-kształceniem podstawowym/gimnazjalnym większym zaznaczonym przesunięciem

Tabela 4. Wiek a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Wiek N średniaLewica Centrum Prawica


18-24 149 5,34 34 22,8 53 35,6 62 41,6

25-34 219 5,32 54 24,6 88 40,2 77 35,2

35-44 170 5,29 50 29,4 56 32,9 64 37,7

45-54 211 5,48 47 22,3 73 34,6 91 43,1

55-64 166 5,78 44 26,5 36 21,7 86 51,8

>65 171 5,60 46 27,0 43 25,1 82 47,9


Tabela 5. Wykształcenie a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Wykształcenie N średniaLewica Centrum Prawica




Zawodowe 187 5,58 46 24,6 52 27,8 89 47,6

Średnie/policealne 433 5,43 107 24,7 141 32,6 185 42,7Wyższe (ukończone studia licencjackie lubmagisterskie)

395 5,32 107 27,1 141 35,7 147 37,2

w prawo od jednostek ze średnim/policealnym i wyższym. Odnotowano jednak pew-ne prawidłowości. Kategoria zwraca uwagę, że miejsce autoidentyfikacji na skali lewica-prawica wraz ze wzrostem wykształcenia zbliża się z prawej strony do cen-trum.2 Potwierdza ten fakt analiza procentowa deklaracji w poszczególnych katego-riach, która ukazuje, że orientacje prawicowe maleją wraz ze wzrostem wykształ-cenia. Jednocześnie wraz ze wzrostem wykształcenia wzrasta procent deklaracji lewicowych i centrowych (Tabela 5).

Stan cywilny. Najbardziej ukierunkowane w prawo od środka ciężkości skali „lewica-prawica” autoidentyfikacje prezentują jednostki zamężne, jest to jedyna grupa istotnie wyróżniająca się deklaracjami w zakresie orientacji ideologicznej. Pozostałe osoby wskazują zbliżone miejsce, usytuowane nieco bliżej środka. Biorąc pod uwa-gę rozkłady procentowe warto zauważyć, że proporcjonalnie orientacje prawico-we częściej deklarują owdowiali, jednocześnie w grupie tej jest najwyższy odsetek

Tabela 6. Stan cywilny a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Stan cywilny N średniaLewica Centrum Prawica


Panna/kawaler 321 5,31 83 25,9 113 35,2 125 38,9

Mężatka/żonaty 604 5,58 150 24,8 188 31,1 266 44,1

Rozwódka/rozwodnik 61 5,34 14 23,0 24 39,3 23 37,7

Wdowa/wdowiec 100 5,36 28 28,0 24 24,0 48 48,0

2 Najbardziej centrowe deklaracje składają jednostki bez wykształcenia, jednak ze względu na zbyt małą ilość tych osób w próbie, trudno wyciągać rzetelnie wnioski.


Tabela 7. Struktura zawodowa a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Struktura zawodowa N średniaLewica Centrum Prawica

ilość procent ilość procent ilość procentPracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym

569 5,43 140 24,6 211 37,1 218 38,3


Jest bezrobotna/bezrobotny 28 5,82 5 17,9 9 32,1 24 50,0Uczy się w szkole/studiuje w Wyższej uczelni 138 5,17 36 26,0 47 34,1 55 39,8



deklaracji lewicowości. Z kolei u rozwiedzionych zdiagnozowano najliczniejszy rozkład odpowiedzi centrowych, które uszczupliły deklaracje lewicowe i prawico-we, czyniąc ich odsetki najmniejszymi (Tabela 6).

Struktura zawodowa. Wszystkie deklaracje autoidentyfikacji na skali lewica-prawica jednostek o różnej pozycji zawodowej usytuowane są na prawo od środka ciężkości. Nie odnotowano między nimi istotnych różnić statystycz-nych. Największą rozpiętość na skali prezentują osoby uczące się czy studiujące, sytuujące się bliżej środka skali oraz bezrobotni, wykazujące największe przesu-nięcie w prawo. Analiza procentowa zawartości poszczególnych kategorii ukazuje, że częściej orientację prawicową prezentują osoby bezrobotne oraz na emeryturze/rencie. Interesujący jest fakt, że jednocześnie wśród bezrobotnych odnotowano najmniejszy odsetek postaw lewicowych, z kolei pośród jednostek na emeryturze/rencie – najwyższy ich odsetek (Tabela 7).

Status materialny. Badani proszeni byli o subiektywne określenie swojego statusu materialnego. Można zauważyć, że im lepiej oceniana jest własna sytuacja, tym bardziej autoidentyfikacje na skali zbliżają się z prawej strony w kierunku cen-trum.3 Podkreślić należy, że jest to jednak pewna tendencja, nieistotna statystycznie. Kompatybilny z tą prawidłowością jest odnotowany procentowy spadek ilości osób

3 Najbardziej centrowe deklaracje składają jednostki deklarujące, że żyją bardzo biednie, jednak ze względu na zbyt małą ilość tych osób w próbie, trudno wyciągać rzetelnie wnioski.


Tabela 8. Ocena własnej sytuacji materialnej a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Ocena własnej sytuacji materialnej N średnia

Lewica Centrum Prawica

ilość procent ilość procent ilość procentŻyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby

15 5,00 7 46,7 3 20,0 5 33,3

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować

172 5,76 39 22,7 50 29,1 83 48,2


588 5,44 155 25,6 182 30,1 267 44,3


242 5,40 56 23,1 98 40,5 88 36,3


53 5,17 18 33,9 16 30,2 19 35,9

o orientacji prawicowej wraz z pozytywniejszymi ocenami. Deklaracje centrowe częściej prezentują jednostki lepiej oceniające swoją sytuację, jednak nie dotyczy to kategorii osób „żyjących bardzo dobrze”. Wśród tych ostatnich centrowa orienta-cja zostaje uszczuplona na rzecz lewicowej (Tabela 8).

Analiza kryterium dochodu na osobę w gospodarstwie domowym ukazuje większe zróżnicowanie. Istotnie wyróżniają się jednostki z najniższym i najwyż-szym poziomem dochodu, sytuujące się nieznacznie na lewo od środka skali od po-średnich kategorii dochodowych, które współwystępują częściej z deklaracjami

Tabela 9. Dochód na osobę w gospodarstwie domowym a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

Dochód N średniaLewica Centrum Prawica


Do 500 zł. 88 4,99 34 38,6 19 21,6 35 39,8

501-1000 zł. 351 5,70 68 19,4 117 33,3 166 47,3

1001-2000 zł. 423 5,48 108 25,5 134 31,7 181 42,8

2001-5000 zł. 192 5,35 51 26,5 70 36,5 71 37,0

Powyżej 5000 zł. 32 4,72 14 43,8 9 28,1 9 28,1


przesuniętymi w prawo. Wyniki badań potwierdzają niejako prawidłowość odno-towaną przy subiektywnej ocenie własnej sytuacji materialnej, która mówi o prze-sunięciu deklarowanej autoidentyfikacji z prawej strony skali w lewą – im wyższy dochód tym postawa mniej prawicowa. Nie dotyczy to jednak osób o najniższych średnich dochodach. Poza tą kategorią można zauważyć, że wraz ze wzrostem do-chodu na członka gospodarstwa domowego maleje procent deklaracji prawicowych oraz wzrasta lewicowych (Tabela 9).

Preferencje partyjne a ideologiczne

Interesującym spojrzeniem na autoidentyfikacje ideologiczne jest ich zesta-wienie z deklarowanymi preferencjami partyjnymi. Zabieg ten umożliwia zidenty-fikowanie tożsamości ideologicznych elektoratów poszczególnych ugrupowań oraz porównanie ich profili między sobą. Rozkład wskazań respondentów na skali „le-wica-prawica” skrajnie wyznaczają deklaracje zwolenników Sojuszu Lewicy De-mokratycznej-Unii Pracy (punkt najbardziej wysunięty na lewo) oraz sympatyków Prawa i Sprawiedliwości (punkt najbardziej wysunięty na prawo). Najbliżej środka skali sytuuje się elektorat Polskiego Stronnictwa Ludowego (niewykazujący istot-nych różnic z deklaracjami PO), centrowo, ale nieco bardziej na prawo określają swoje miejsce wyborcy Platformy Obywatelskiej.

Elektorat PO zrzesza stosunkowo zbliżone ilości jednostek deklarujących postawy centrowe i prawicowe, w mniejszym stopniu lewicowe. Wyborcy PiS

Tabela 10. Preferencje partyjne a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.

N ŚredniaLewica Centrum Prawica


Elektorat PO 385 5,28 92 23,9 150 39,0 143 37,1

Elektorat PSL 63 4,95 19 30,2 24 38,1 20 31,7

Elektorat PiS 173 6,98 11 6,4 19 11,0 143 82,6

Elektorat SLD-UP 93 3,51 70 75,3 20 21,5 3 3,2

Elektorat innych ugrupowań 102 5,80 24 23,5 26 25,5 52 51,0Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych

270 5,42 59 21,9 110 40,7 101 37,4


to w przeważającej mierze osoby, określające swoje poglądy jako prawicowe, w niewielkim stopniu partia ta zrzesza osoby o orientacjach centrowych i lewi-cowych. Baza wyborców SLD-UP przypomina lustrzane odbicie struktury ide-ologicznej zwolenników PiS - zdecydowanie najwięcej wyborców przyznaje się do poglądów lewicowych, a poparcie po prawej stronie ma szczątkowy wymiar. Elektorat PSL jest najbardziej zdywersyfikowany, we wszystkich trzech identyfi-kacjach uzyskuje zbliżone odsetki. Wśród osób deklarujących poparcie dla innych niż wyżej wymienione ugrupowania - mającymi rodowód parlamentarny, ponad połowa artykułuje poglądy prawicowe, a lewicowe i centrowe rozkładają się nie-malże identycznie. W przypadku respondentów deklarujących absencję wyborczą przeważają identyfikacje centrowe, nieznacznie mniej jest wśród nich jednostek prezentujących postawy prawicowe.

Podobnie interesująco przedstawia się rozkład preferencji partyjnych w ukła-dzie autoidentyfikacji (Tabela 11). W odniesieniu do postaw lewicowych to swoistym zaskoczeniem jest fakt, że większą część zwolenników ma ona wśród wyborców PO niż deklaratywnie lewicowego elektoratu SLD-UP. Orientacje centrowe ogniskują w największej mierze zwolenników PO, najniższy poziom deklaracji w tej grupie odnotowano wśród jednostek popierających PiS. Co trzecia osoba w tej grupie de-klaruje absencję wyborczą. Równoliczne grupy wśród osób o postawach prawico-wych stanowią wyborcy PiS oraz PO.

Tabela 11. Deklarowane orientacje lewicowe, centrowe i prawicowe a preferencje partyjne.

N średnia

Elek

tora

t PO

Elek

tora

t PSL

Elek

tora

t PiS

Elek

tora

t SLD

-U

P

Elek

tora

t inn

ych

ugru

pow

ań

Dek

laru

jący

ab

senc

ję

w w

ybor

ach

parla

men

tarn

ych

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

Lewica 275 2,91 92 33,5 19 6,9 11 4,0 70 25,4 24 8,7 59 21,5

Centrum 349 5,0 150 43,0 24 6,9 19 5,4 20 5,7 26 7,5 110 31,5

Prawica 462 7,33 143 31,0 20 4,3 143 31,0 3 0,6 52 11,2 101 21,9


Wnioski

Ogólnie można zauważyć, że analiza różnic w deklaracjach na skali lewi-ca-prawica w zestawieniu ze zmiennymi społeczno-demograficznymi wypadła ne-gatywnie. Niewiele odnotowano różnic istotnych statystycznie, wprawdzie można zaobserwować pewne zróżnicowanie średnich, ale daje się ono ująć raczej w pewne tendencje, a nie zdecydowane wnioski. Rezultat ten koresponduje z analizą tożsamo-ści ideologicznych prezentowanych w literaturze przedmiotu przez Tadeusza Szawie-la czy Tomasza Godlewskiego, których wyniki ukazują, że orientacje po 1992 roku znajdują się poza zasięgiem oddziaływania podstawowych czynników społeczno-demograficznych [Szawiel 2001: 217-231; Godlewski 2008: 133-163].

Przytoczone wyniki badań w zakresie analizy przestrzeni lewica-centrum-prawica potwierdzają hipotezy o autonomicznym charakterze centrum, szczególnie w zakresie różnic w reprezentowanych preferencjach partyjnych. Wśród osób dekla-rujących autoidentyfikację centrową tylko jedna partia osiąga dwucyfrowy poziom wskazań i znacząco większa niż na ekstremach jest ilość deklaracji absencyjnych.

Analiza autoidentyfikacji z odniesieniem do preferencji partyjnych respon-dentów ukazuje strukturyzację polskiej sceny partyjnej, której punkty przeciwstawne wyznaczają partie o rodowodzie lewicowym i prawicowym (Rysunek 2). Ilościowa analiza deklaracji poszczególnych postaw ideologicznych wskazuje jednak, że lewi-cowe cieszą się znacznie mniejszym poparciem, co byłoby potwierdzeniem ogólnej politycznej słabości lewicy w Polsce.

W stosunku do końca ubiegłego stulecia, zaobserwowany podział na po-szczególne postawy jest najbardziej zbliżony do stanu z połowy lat 90-tych [Sza-wiel 2001: 228]. Znacząca przewaga autoidentyfikacji prawicowych, która została

Rysunek 2. Rozkład autoidentyfikacji badanych o różnych preferencjach partyjnych oraz deklarujących absencję wyborczą.


ujawniona w prezentowanych wynikach badań, jest źródłem wyborczej siły PO i PiS, które w równym stopniu z niej czerpią. Dominująca pozycja PO wynikać może również z poczynionej obserwacji, że wśród osób o deklaracjach centrowych i le-wicowych ma ona istotnie duże poparcie. Zwraca uwagę fakt, że to jedyna partia, która w stosunku do pozostałych, znacząco wielu zwolenników ma również wśród jednostek o innych autoidentyfikacjach niż deklarowane centrowe. Lewicowy SLD i prawicowe PiS zdecydowanie ogniskują poparcie w swoich matecznikach ideolo-gicznych, mając nawet tam godnego konkurenta w PO.

Bibliografia

Antoszewski A. (2005), • Polska prawica i lewica w procesie transformacji, [w:], J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy, Kielce: Wydawnic-two Wyższej Szkoły Ekonomii i Administracji im. Art. Edwarda Lipińskiego.

Antoszewski A. (2009), • Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek

Bobbio N. (1996), • Prawica i lewica, Kraków: Wydawnictwo Znak.Godlewski T. (2008), • Lewica i prawica w świadomości społeczeństwa pol-

skiego, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.Grabowska M. (2004), • Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy po-

lityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.Grabowska M. Szawiel T. (2001), • Budowanie demokracji. Podziały spo-

łeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Szawiel T. (2002), • Podział na lewicę i prawicę w Polsce po 1989 roku – jego sens i trwałość, [w:], R. Markowski (red.), System partyjny i zachowania wy-borcze. Dekada polskich doświadczeń, Warszawa : Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.

Raciborski J. (1997), • Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Warszawa: Wydawnictwo Scholar

Raciborski J. (2003), • Wybory i wyborcy, [w:], Demokracja polska 1989-2003, J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak-Rudnicka, J. Rajca, War-szawa: Wydawnictwo Scholar.



Wojtasik W. (2006), • Polski system partyjny na tle wybranych koncepcji ewolucji politycznej i społecznej, [w:], M. Migalski, W. Wojtasik, M. Mazur, Polski system partyjny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wojtasik W. (2009) • System partyjny i partie polityczne w procesach trans-formacji systemowej, [w:], Transformacja systemowa w Polsce 1989-2009. Próba bilansu, R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Sosnowiec: Wydawnictwo REMAR.


Gauchet M., http://www.rfi.fr/actupl/articles/089/article_1095.asp• Wybory pokazały stary podział na Polskę A i B• http://wyborcza.

pl/1,97619,6702453,Wybory_pokazaly_stary_podzial_na_Polske_A_i_B.htmlMarkowski R., • Centrum jest czy go nie ma? http://archiwum.polityka.pl/art/

centrum-jest-czy-go-nie-ma,397651.html

139

Identyfikacja lewicowo-prawicowa

Początek lat 90-tych XX wieku zaowocował próbą wyeliminowania z dys-kursu politycznego podziału na prawicę i lewicę. Podstwowym argumentem, wyko-rzystywanym w celu udowodnienia braku konieczności dychotomicznego podziału, były przemiany w bloku państw Europy Środkowej i Wschodniej, których konse-kwencją stały się zmiany zarówno w sferze ekonomicznej (wprowadzenie gospo-darki wolnorynkowej), jak i politycznej (w postaci demokratyzacji systemów po-litycznych). Powołując się na anachronizm podziału lewica-prawica, podkreślano, iż „prawica i lewica to dzisiaj słowa nic nie oznaczające“, a ich specyfika jest niedo-stosowana do życia we współczesnych społeczeństwach, w których „liczne powody konfliktów nie pozwalają już stanąć wyraźnie po jednej lub drugiej stronie baryka-dy“ [Bobbio 1996: 6-7].

Pogląd ten wydaje się nieuzasadniony przynajmniej z kilku powodów, do któ-rych należy zaliczyć przede wszystkim trwałą obecność w świadomości społeczeństw ideologii, opartych na ideach, mających konkretną przynależność w diadzie lewi-ca-prawica. Tak więc idea wolnego rynku czy też wspólnota hierarchiczna zawsze będzią przyporządkowane prawicy, a konieczność minimalizacji różnic klasowych, lewicy. Jest to oczywiście modelowy, dość uproszczony podział, jednak odzwier-ciedla przydatność ideologii w klasyfikacji lewica-prawica, a tym samym wskazuje na jej trwałość [Szawiel 2002A: 51-53]. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż o ile programy wyborcze partii politycznych wykorzystują potencjały ideologii, o tyle często po wyborach ich przedstawiciele zapominają zarówno o swoich ideowych korzeniach, jak i realizacji polityki z nimi związanych. Jednak, jak wskazują bada-nia przeprowadzone przez Arenda Lijphart’a w latach 1945-1996 w 36 państwach

Danuta Karnowska

IDENTYFIKACJA LEWICA-PRAWICA I JEJ ROZuMIENIE W PRZESTRZENI KuLTuROWEJ

140 Danuta Karnowska

demokratycznych, orientacja ideologiczna (lewica-prawica) miała duży wpływ na prowadzoną politykę społeczno-ekonomiczną [1999: 79]. Można stwierdzić, za Ta-deuszem Szawielem, iż Lijphart udowodnił, że „w badanym okresie rządy o orienta-cji lewicowej cechowały się: a) systematycznie wyższymi stopami wzrostu sektora publicznego w gospodarce, b) wyższymi budżetami państwa, c) większym naciskiem na zmniejszanie nierówności dochodów, d) większymi wysiłkami na rzecz zmniej-szenia bezrobocia, e) większymi wydatkami na kształcenie, ochronę zdrowia i opie-kę społeczną w porównaniu z rządami o orientacji prawicowej“ [2002A: 54-55]. Tak więc przyjęta orientacja tożsamościowa ma wpływ na prowadzoną politykę.

Wyraźna obecność w politycznym życiu człowieka podziału na lewicę i pra-wicę ulega jednak zmianie wraz z rozwojem społeczeństw. Cytowany wcześniej Nor-berto Bobbio uważał, iż „kryterium najczęściej używanym do rozróżniania prawicy od lewicy jest odmienność postaw, jakie ludzie żyjący w społeczeństwie przyjmują w stosunku do ideału równości“ [1996: 76]. We współczesnym świecie, zawężanie problemu, czy też wskazywanie jedynie idei równości jako linii podziału pomiędzy lewicą a prawicą, może sugerować zawłaszczenia dychotomicznego podziału jedy-nie przez sferę ekonomiczną. Bobbio wskazuje równość, jako ideę, która nie uległa w perspektywie czasu i doświadczeń społeczeństw zmianie czy też rozpadowi. Jed-nak przyjęcie zasady równości jako jedynego kryterium podziału na lewicę i prawicę jest nie tylko zbytnim uproszczeniem problemu, ale także nie oddaje „ducha prze-mian“, do których doszło na przełomie XX i XXI wieku.

Bowiem załamanie ekonomiczno-polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej znajdowało się poza sferą aksjologii, która jest istotnym (jeśli nie naj-istotniejszym) kryterium budowania tożsamości. Stąd nastąpiło wyraźne przesunię-cie rozważań na temat linii podziału pomiędzy lewicą a prawicą z aspektów ekono-micznych i politycznych w kierunku kulturowych. Nie zmienia to faktu wyraźnej obecności wartości równości, jednak nie jest to już jedyna i najbardziej wyróżnia-jąca dychotomię idea. Większe znaczenie przypisać można problemom światopo-glądowym, opartym na współczesnych procesach globalizacji – szczególnie w jej neoliberalnym wymiarze, czy też możliwości demokratycznej kontroli, dokonaniach inżynierii genetycznej, eutanazji [Sierakowski 2002: 37-39].

Stąd przekonanie, że podział na lewicę i prawicę jest nie tyle konsekwencją procesów ekonomicznych, ile budowy tożsamości na podstawie systemów aksjolo-

141Identyfikacja lewica-prawica i jej rozumienie w przestrzeni kulturowej

gicznych. Jednocześnie warto zaznaczyć, że niewielka część społeczeństw traktuje samodefiniowanie się w kontekście lewicy i prawicy poprzez znajomość i rozumie-nie całości ideologicznych wchodzących w ich skład [Szawiel 2002A: 53]. Jednak, jak zauważają w swoich teoriach zarówno Talcott Parsons i Niklas Luhmann, po-jęcia „prawica“ i „lewica“ pozostają w przestrzeni publicznej jako symbole-narzę-dzia, wykorzystywane w procesie komunikowania, bowiem wymaga tego złożoność i niejasność wielu procesów politycznych. Tym samym, jak podkreśla Tadeusz Sza-wiel „kategorie „prawica“ i „lewica“ redukują tę złożoność, nadają sens zjawiskom politycznym, umożliwiając jednostkom komunikację i orientację w przestrzeni po-litycznej“ [Tamże]. Jednocześnie, aby pojęcia lewica i prawica realizowały swoją funkcję, muszą one spełniać odpowiednie kryteria, do których zaliczono: uogólnie-nie (abstrakcję) symboli czy też kategorii, tak by mogły się one odnosić do bardzo szerokiego zakresu zjawisk w sferze politycznej. Drugim warunkiem jest postulat ograniczenia uogólnień, tak, by pewne symbole nie kojarzyły się ze wszystkim, bo-wiem wówczas tracą swoją siłę komunikacji. W konsekwencji natomiast pojawia się postulat polegający na tym, że „odniesienia danego symbolu do konkretnego zjawi-ska, problemu bądź dziedziny, rezultatem muszą być pary opozycji, których człony muszą wiązać się bądź z lewicą bądź z prawicą (na przykład robotnicy-kapitaliści)“ [Grabowska, Szawiel 2001: 223].

Jak już wcześniej wspomniano, podział na lewicę i prawicę w tym wypad-ku jest dosyć elementarnym i podstawowym rozgraniczeniem, spełniającym funkcje orientacji w stosunku do osób nimi się posługujących.1 Tym samym daje możliwość określenia aksjologii lewicy i prawicy. Din Confrencesco uznał, że „człowiek prawicy to ten, który troszczy się przede wszystkim o ocalenie tradycji; człowiek lewicy zaś to ten, który nade wszystko dąży do wyzwolenia bliźnich z okowów, jakimi są przy-wileje rasowe, stanowe, klasowe itd.“ [Za: Bobbio 1996: 64]. Rozwijając powyższe założenia można stwierdzić, iż w perspektywie aksjologicznej lewica przede wszyst-kim preferuje indywidualizm, podkreśla znaczenie praw i wolności, hołduje postawom laickim, a także wspiera organizacje ponadnarodowe [Sokół, Żmigrodzki 2003: 54].

1 Nie można zapominać, że skomplikowanie świata i miejsca w nim człowieka spowodowa-ło, że pomiędzy lewicą a prawicą “mieszczą się poglądy pośrednie, zajmujące środkową przestrzeń między dwoma skrajnymi i nazywane, jak wszyscy wiedzą “centrum”. (…) szarość nie niweczy by-najmniej różnicy między bielą i czernią, a zmierzch różnicy między nocą a dniem” [Por. Bobbio 1996: 28-29].


Natomiast dla prawicy w wymiarze kulturowym istotne jest popieranie tradycyjnych wartości, hierarchii, porządku publicznego, współpraca z Kościołem oraz niechęć dla zjawisk przeczących jego nauczaniu [Tamże: 54].

W systemie partyjnym, jak dostrzega Arendt Lijphart, lewicowe i prawico-we stanowiska można wskazać na czterech płaszczyznach: przede wszystkim w po-dziale na rządową i prywatną własność środków produkcji; po drugie, według osi silna-słaba rola władzy w planowaniu ekonomicznym; kolejną płaszczyznę podziału tworzą relacje: popieranie versus sprzeciwianie się wspomaganiu „słabszych“ eko-nomicznie jednostek w społeczeństwie; i wreszcie, rozwijanie bądź sprzeciw wobec tworzonych przez rządzących programów socjalnych [1984: 128-129].

Lewica i prawica w Polsce po 1989 roku

W Polsce podział na prawicę i lewicę jest zjawiskiem skomplikowanym. Wpłynęły na to zarówno uwarunkowania historyczne, postrzeganie problemu jako anachroniczego i wreszcie wątpliwość „czy nie są one (lewica i prawica – przyp. D.K.) w Polsce beznadziejnie pomieszane, i przez to nie wprowadzają w błąd?“ [Grabowska, Szawiel 2001: 224]. W latach 1944-1989 zjawisko lewicowości i pra-wicowości w zasadzie nie funkcjonowało. Zostały one zagarnięte przez system wła-dzy, co w wysokim stopniu poddawało w wątpliwość ich autentyczność. Pojęcie le-wicy zostało zaanektowane przez władzę w celu jej legitymizacji. Natomiast pojęcie prawicy, jak i samą prawicę negowano w oficjalnych stanowiskach władzy, bądź jak w przypadku PAX traktowano instrumentalnie i wykorzystywano do osłabienia roli Kościoła katolickiego w Polsce.

Pojawiały się co prawda sytuacje, w których w dyskursie publicznym zauwa-żalnym stawał się podział na lewicę i prawicę, jednak były one incydentalne i nie przyczyniały się do trwałej obecności reprezentatywnych idei w świadomości spo-łecznej. Dlatego też, kiedy w latach 70-tych XX wieku zaczęła się tworzyć w Polsce opozycja, silniejszą pozycję zajmowały w niej stanowiska lewicowe. Prawica na-tomiast, pozbawiona wzorców po II wojnie światowej w Polsce „będzie zmuszona odwoływać się anachronicznie do tradycji endeckiej“ [Sierakowski 2002: 46].

Warto zauważyć, iż kształtująca się w latach 70-tych opozycja wobec lewico-wego nurtu przyczyniła się do „pomieszania języków“ lewicy i prawicy po 1989 roku.


Bowiem silna fascynacja Kościołem katolickim w Polsce, przy jednoczesnej strate-gicznej konieczności, spowodowały rozpuszczenie pojęcia lewicy laickiej w aksjo-logii katolickiej, dzięki czemu pojawiło się specyficzne dla Polski połączenie idei le-wicy i prawicy, które „dość szczelnie wypełniło polityczne spektrum“ [Sierakowski 2002: 46], a także przyczyniło się do, z jednej strony, traktowania bipolarnego po-działu jako anachronizmu, a z drugiej strony, do wspomnianego już „beznadziejne-go pomieszania pojęć“. W zasadzie dopiero po wyborach parlamentarnych w 1993 roku na nowo w przestrzeni publicznej zagościł dość powszechnie i w zasadzie bez większych zastrzeżeń podział na lewicę i prawicę. Wpłynęło na ten fakt swoiste „od-rodzenie“ masowego używania pojęć prawicy i lewicy również w krajach Europy Zachodniej, do którego przyczyniło się powstanie nowych formacji politycznych: partii zielonych, z ich charakterystycznym lewicowym przesłaniem oraz Frontu Na-rodowego Jeana-Marie Le Pena i Partii Wolnościowej Jorga Haidera, jako ugrupo-wań o silnie prawicowym nachyleniu.

W latach 90-tych w Polsce bardzo często używano dla opisu sceny politycz-nej pojęć „obóz postkomunistyczny“ i „postsolidarnościowy“. Występowało to jako swoisty zamiennik dla lewicy i prawicy jednak nie oddawało istoty terminów. Można stwierdzić, że zastosowany podział polityczny nie symbolizował reprezentowanych idei, a bardzo często wprowadzał w błąd. Jak wskazują bowiem badania przeprowa-dzone na przełomie lat 80-tych i 90-tych lewicę identyfikowano przede wszystkim z instytucjami sprzed 1989 roku, a także z opozycją względem niekomunistycznych rządów. Poza tym, jak wynika z badań przeprowadzonych przez Aleksandrę Jasiń-ską-Kanię w 1994 roku, ta część społeczeństwa polskiego, która miała niższe wy-kształcenie i dochody utożsamiała się z lewicą, natomiast ci, którzy reprezentowali „sukces transformacyjny“ w postaci wyższych zarobków, dobrego wykształcenia identyfikowali się z prawicą [1996: 135-136]. Te same badania wskazywały, że oso-by zadowolone z przemian demokratycznych, przypisujące pozytywne cechy kapi-talizmowi, posiadają identyfikację prawicową. Jednocześnie jednostki te postrzegały zwolenników lewicy, jako osoby „zacofane, agresywne, skłonne do korupcji i da-wania przywilejów wybranym“ [Tamże: 134]. Przypisywane cechy były odwrotnie proporcjonalne do tych, które osoby z poglądami lewicowymi wskazały u siebie. Bowiem, jak zauważa Renata Siemieńska „osobom lewicowo zorientowanym lewi-ca częściej kojarzyła się z równością społeczną, postępowymi poglądami, pewnością


jutra, sprawiedliwością, zdecydowaniem w działaniu, dbaniem o interes społeczny, odpowiedzialnością i postępem technicznym“ [1996: 102].

Znalazło to również potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych przez Krzysztofa Pankowskiego, z których wynika, iż wyraźne utożsamienie z pojęciem lewicy charakteryzuje przede wszystkim władzę i system polityczny sprzed 1989 roku. Natomiast przemiany po 1989 roku uznawane są za prawicowe [1997: 68-73]. W tej perspektywie warte zaznaczenia jest pojawienie się silnej polaryzacji na osi prawica-lewica po wyborach prezydenckich 1995 roku, kiedy odnotowano wyraźny spadek odpowiedzi „trudno powiedzieć“ na rzecz autoidentyfikacji Polaków z le-wicą bądź prawicą [Tamże: 73].2 Co więcej, zawirowanie i niechęć do polaryzacji na osi lewica-prawica pośród elit politycznych nie przełożyło się na brak umiejęt-ności identyfikowania się obywateli z konkretnym nurtem. Wręcz przeciwnie, jak wskazuje Tadeusz Szawiel, w latach 1992-2001, co najmniej 80% Polaków potrafi-ło zadeklarować samoocenę swoich poglądów w kategoriach lewicowe-prawicowe [Szawiel 2002B: 185].

Prawicowo-lewicowa autoidentyfikacja w kontekście podziałów partyjnych

Skomplikowana sytuacja klasyfikacji lewicy i prawicy w Polsce po 1989 roku znalazła także swoje przełożenie na system partyjny. W tym wypadku podstawowym dylematem staje się odniesienie samoidentyfikacji partii politycznej w dokumen-tach (na przykład: „utożsamiamy się z lewicą“, albo „jesteśmy partią prawicową“) do obiektywnej oceny działań i postaw polityków ugrupowań.3 Autoidentyfikacja partii politycznych nie przekłada się także często na jednoznaczną autoidentyfikację elektoratu (Tabela 1).

Osiągnięte w prezentowanych badaniach wyniki wskazują, iż najwięcej re-spondentów „wpisuje“ się w elektorat Platformy Obywatelskiej. Równocześnie naj-wyższy odsetek osób identyfikujących się z prawicą sympatyzuje zarówno z Prawem

2 Jak wynika z badań Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego z lat 1992-1999 odsetek odpowiedzi “nie wiem” wahał się w granicach 8, 6% w roku 1992, by zmaleć do 4% w 1995 roku. Świadczy to przede wszystkim o umiejętności określenia swoich tożsamości na osi lewica-prawica przez Polaków [Cichomski, Jerzyński, Zieliński 2002].

3 Sztandarowym przykładem jest identyfikowanie się Sojuszu Lewicy Demokratycznej z lewicą oraz brak zaangażowania w zniesienie ustawy antyaborcyjnej i przywilejów dla Kościoła katolickiego.


Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy deklarowanych ideologicznych poglądów politycznych w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.

Lewica Centrum Prawica Razem


Elektorat PO 92 23,9 150 39,0 143 37,1 385 100,0

Elektorat PiS 11 6,4 19 11,0 143 82,6 173 100,0

Elektorat PSL 19 30,2 24 38,1 20 31,7 63 100,0

Elektorat SLD-UP 70 75,3 20 21,5 3 3,2 93 100,0



59 21,8 110 40,7 101 37,4 270 100,0

i Sprawiedliwością, jak i Platformą Obywatelską. W tej perspektywie zaskakiwać jednak może fakt, iż największą ilość osób utożsamiających się z poglądami lewi-cowymi również należy do elektoratu PO, a dopiero w dalszej kolejności do koalicji Sojusz Lewicy Demokratycznej-Unia Pracy. Nie zmienia to jednak faktu, iż w każ-dym z ugrupowań znajdziemy zwolenników orientacji zarówno lewicowej, prawico-wej, jak i centrowej.

Warto także podkreślić brak wyraźniej polaryzacji w elektoracie PO na le-wicę i prawicę, bowiem najwięcej zwolenników tej partii prezentuje poglądy cen-trowe (nieco więcej niż prawicowe). Natomiast wyraźna polaryzacja występuje po-śród zwolenników PiS i koalicji SLD-UP. W pierwszym przypadku zdeklarowana większość identyfikuje się z prawicą przy minimalnej identyfikacji części z poglą-dami centrowymi i lewicowymi. Natomiast pośród elektoratu SLD-UP sytuacja jest odwrotna – występuje największy stopień identyfikalności z lewicą, a najmniejszy z prawicą.

W tym wypadku autoidentyfikacja lewica-prawica jest o tyle interesują-ca, o ile wskazuje na potencjał do mobilizowania elektoratów i prognozowania zachowań wyborczych. Z prezentowanych danych wynika, jak już wyżej wspo-mniano, że najwięcej zwolenników poglądów centrowych posiada Platforma Oby-watelska. Jednocześnie drugie największe skupisko autoidentyfikacji centrowej znajduje się poza sferą elektoratu wymienionych partii politycznych, pośród osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych, co potencjalnie może pro-


gnozować większą ilość zwolenników PO w trakcie wyborów. Można również stwierdzić, iż w przypadku wskazanych w badaniu partii politycznych, pomimo reprezentowania szerokiej gamy autoidentyfikacji elektoratu, ideologiczne poczu-cie tożsamości ugrupowań pokrywa się z tożsamościami lewica-prawica ich zwo-lenników. Świadczy to przede wszystkim o wzajemnym przenikaniu się subiek-tywnych ocen przedstawicieli partii politycznych oraz obiektywnym ich odbiorze.

Znaczenie aksjologii dla podziału lewica-prawica

Przeszło 90% polskiego społeczeństwa deklaruje katolicyzm, jako wyznawa-ną religię. W przeprowadzonych badaniach, nie zadano co prawda pytania o wyzna-waną religię, ale postawione problemy dotyczyły w dużej mierze aksjologii związa-nej z katolicyzmem, a jednocześnie odpowiedzi na nie miały wskazywać kierunek zmian w sferze obyczajowej. Co więcej, uzyskane wyniki pozwalają na określenie specyfiki autoidentyfikacji lewica-prawica w Polsce. W sferze aksjologii responden-tom zadano pytania dotyczące: możliwości dopuszczenia aborcji z przyczyn nieme-dycznych, zgody na eutanazję, legalizację związków partnerskich tej samej płci oraz nauczania religii w szkołach.

Wśród osób deklarujących autoidentyfikację lewicową co trzeci respondent to zdecydowany zwolennik aborcji, co piąty skłania się ku zgodzie na aborcję z przy-czyn niemedycznych i jedynie niespełna co siódmy wypowiada się zdecydowanie lub, tyle samo osób, warunkowo przeciw. Wyniki były proporcjonalnie odwrotne w grupie osób o tożsamości prawicowej: nieco więcej niż po 10% respondentów dopuszcza aborcję całkowicie lub warunkowo, w sumie blisko 70% warunkowo

Tabela 2. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy dopuszcza Pan(i) możliwość aborcji z przyczyn niemedycznych?”

w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.

Tak Raczej tak Nie mam zdania Raczej nie Nie


Lewica 97 35,3 58 21,1 36 13,1 42 15,3 42 15,3

Centrum 77 22,1 96 27,5 25 7,2 66 18,9 85 24,4

Prawica 54 11,7 56 12,1 27 5,8 99 21,4 226 48,9


Tabela 3. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy dopuszcza Pani możliwość eutanazji?”




Lewica 62 22,5 62 22,5 42 15,3 58 21,1 51 18,5

Centrum 73 20,9 77 22,1 40 11,5 77 22,1 82 23,5

Prawica 56 12,1 65 14,1 43 9,3 92 19,9 206 44,6

lub zdecydowanie opowiada się przeciw. W grupie osób o autoidentyfikacji cen-trowej, zdania były podzielone, największą ilość zwolenników zyskała odpowiedź „raczej tak“, bo aż co czwarty respondent (Tabela 2).

Podobnie przedstawia się rozkład odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność eutanazji (Tabela 3). Największe poparcie ma ona pośród identyfikujących się z le-wicą, najmniejsze wśród zdeklarowanej prawicy. I odwrotnie, osoby o poglądach lewicowych w najmniejszym stopniu są przeciwni eutanazji, a przyjmujący tożsa-mość prawicową w blisko połowie zdecydowanie negują możliwość dopuszczenia eutanazji. W perspektywie przeprowadzonych badań zaskakiwać jednak może niski wynik dopuszczenia możliwości eutanazji pośród zwolenników lewicy, zbliżony wręcz do ilości osób również o poglądach lewicowych negujących eutanazję.

Przywiązanie do tradycyjnych wartości, roli rodziny i jej modelu obrazują odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność legalizacji związków partnerskich osób tej samej płci (Tabela 4). Uzyskane odpowiedzi świadczą o nikłym poparciu dla pro-blemu. Jedynie co piąty badany, deklarujący tożsamość lewicową, zdecydowanie uznał za zasadną legalizację związków partnerskich tej samej płci, a nieco więcej niż

Tabela 4. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy dopuszcza Pan(i) legalizację związków partnerskich par tej samej płci?”




Lewica 57 20,7 49 17,8 30 10,9 38 13,8 101 36,7

Centrum 61 17,5 46 13,2 41 11,7 64 18,3 137 39,3

Prawica 34 7,4 30 6,5 27 5,8 75 16,2 296 64,1


Tabela 5. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem nauki religii w szkołach?”




Lewica 76 27,6 49 17,8 29 10,5 44 16,0 77 28,0

Centrum 103 29,5 90 25,8 50 14,3 43 12,3 63 18,1

Prawica 219 47,4 109 23,6 25 5,4 50 10,8 59 12,8

jedna trzecia jednoznacznie się sprzeciwiła. Większy kontrast w odpowiedziach na postawione pytanie prezentują osoby identyfikujące się z prawicą, bowiem jedy-nie 7,4% uznaje możliwość zalegalizowania związków partnerskich osób tej samej płci, przy aż 64,1% głosów zdecydowanie przeciwnych. Również w grupie o poglą-dach centrowych więcej jest przeciwników niż zwolenników legalizacji.

Wynika z tego, że polskie społeczeństwo, bez względu na polaryzację poglą-dów, w kwestiach dotyczących kształtu i znaczenia rodziny, przyjmuje postawę kon-serwatywną, a więc stereotypowo związaną z tożsamością prawicową. Spostrzeże-nie to przekłada się także na wnioski wynikające z odpowiedzi na pytanie o poparcie dla religii w szkołach (Tabela 5). Różnica pomiędzy zdecydowanymi zwolennikami i przeciwnikami wśród osób o lewicowej autoidentyfikacji jest bliska zeru. Nato-miast osoby o deklarowanej tożsamości prawicowej w zdecydowanej większości należą do sprzymierzeńców nauczania religii w szkołach.

Wnioski

Podsumowując, można stwierdzić, iż w sferze aksjologicznej przeprowa-dzone badania potwierdzają wpływ tradycyjnych wartości na identyfikację z pra-wicą czy też z lewicą. Respondenci wykazali się umiejętnością samookreślenia przynależności poglądów do lewicy czy prawicy, a próba badawcza spełniła ocze-kiwania wpisania się w stereotypowe podziały ideowe. Szczególnie zauważalne jest to w sferze aksjologii, gdzie poszczególne wartości miały wzajemne prze-łożenie i zachodziła pomiędzy nimi dość duża i istotna interkorelacja. Obrazuje to poniższa tabelka: jeśli osoba opowiadała się za aborcją, to również częściej


Tabela 6. Interkorelacje pomiędzy formatem odpowiedzi na poszczególne pytania.

„Czy dopuszcza Pan(i) możliwość aborcji z przyczyn niemedycznych?”

„Czy dopuszcza Pani możliwość eutanazji?”

„Czy dopuszcza Pan(i) legalizację związków partnerskich par tej samej płci?”

„Czy jest Pan(i) zwolennikiem nauki religii w szkołach?”


1 0,58** 0,41** -0,39**


0,58** 1 0,44** -0,37**


0,41** 0,44** 1 -0,37**


-0,39** -0,37** -0,37** 1

** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie).

dopuszczała możliwość eutanazji i legalizacji związków partnerskich tej samej płci. Jednocześnie należała do przeciwników obecności religii w szkołach. I odwrotnie. Osoby przeciwne aborcji były również niechętnie nastawione do eutanazji i legaliza-cji związków partnerskich, ale jednocześnie opowiadały się za prowadzeniem lekcji religii w szkołach. (Tabela 6)

Uzyskane odpowiedzi na postawione pytania pozwalają na stwierdzenie, iż Po-lacy budują swoje tożsamości na osi lewica-prawica w myśl stereotypowych założeń. Jednocześnie, uzyskane deklaracje wynikały nie tyle z autoidentyfikacji z lewicą czy prawicą, ale stanowiły wyraz tradycyjnych postaw respondentów, ukształtowanych na aksjologii katolickiej. We wzajemnych relacjach pomiędzy autoidentyfikacją lewica-prawica a odpowiedzią na poszczególne pytania, zachodzi co prawda ni-ska, ale istotna korelacja. Im bardziej jednostki plasowały się na lewo od centrum


Tabela 7. Interkorelacje pomiędzy odpowiedziami na poszczególne pytania a miejscem na skali lewica-prawica (1-10).





Lewica-prawica -0,32** -0,22** -0,26** -0,21**


w jedenastopunktowej skali lewica-prawica, tym częściej odpowiadały twierdząco na postawione pytania (Tabela 7).

Wyniki uzyskane w efekcie przeprowadzonych badań pozwalają na stwier-dzenie, że wymiar aksjologiczny ma istotny wpływ na socjopolityczny podział w wy-miarze lewica-prawica. Jest to o tyle istotne, iż aksjologia jest jednym z elementów tworzących organizacyjne struktury podziału. Tym samym, na arenie politycznej, przedmiotem rywalizacji stają się nie tylko kwestie ekonomiczne, ale także w dużym stopniu moralne. Zatem zaprzeczeniu ulega teza o utracie znaczenia problemów ak-sjologiczno-moralnych w perspektywie podziału socjopolitycznego lewica-prawica, bowiem czerpie ono swoje znaczenie z zakorzenienia w sferze wartości oraz utożsa-miania się z nimi jednostek.

Kolejny raz warto również podkreślić, iż Polacy swobodnie i dość naturalnie autoidentyfikują się w podziale socjopolitycznym na osi lewica-prawica. Fakt ten neguje tezę o nieaktualności powyższego podziału. W tej perspektywie aksjologia odgrywa nie-bagatelną rolę, pozwalając dokonać jednostkom autoidentyfikacji. Przekłada się to w du-żym zakresie na funkcjonowanie partii politycznych oraz dyskurs w sferze publicznej – większość podejmowanych problemów rozważana jest w perspektywie aksjologii ka-tolickiej i jej znaczenia w Polsce. Tym samym, znacznie upraszczając, możemy stwier-dzić, że identyfikacja lewica-prawica jest sprawdzalnym elementem preferencji społecz-nych i ma wpływ na podejmowane działania przez poszczególne partie polityczne.

Bibliografia

Bobbio N. (1996), • Prawica i lewica, Kraków-Warszawa: Znak, Fundacja im. Stefana Batorego.


Cichomski B., Jerzyński T., Zieliński M. (2002), • Polskie Generalne Son-daże Społeczne: skumulowany komputerowy zbiór danych 1992-1999, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Grabowska M. Szawiel T, (2001), • Budowanie demokracji. Podziały społecz-ne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Jasińska-Kania A. (1996), • Między neoliberalizmem a neosocjalizmem. Pro-blemy krystalizacji prawicowych i lewicowych ideologii i wartości w Polsce, [w:] M. Marody (red.), Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Lijphart A. (1999), • Patterns of Democracy. Government Forms and Perfor-manca in Thirty-Six Countries, New Haven: Yale University Press.

Siemieńska R. (1996), • Zmieniający się świat ideologicznych pojęć, [w:] M. Marody (red.), Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Sierakowski S. (2002), • Co dzieli lewicę i prawicę i dlaczego nie ma to zna-czenia we współczesnej Polsce, „Krytyka Polityczna“, nr 2.

Sokół W. Żmigrodzki M. (2003), • Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Lublin: UMCS.

Szawiel T., (2002A), • Trwa i będzie trwał długo, „Krytyka Polityczna“, nr 2.Szawiel T., (2002B), • Podział na lewicę i prawicę w Polsce po 1989 roku

– jego sens i trwałość, [w:] R. Markowski (red.), System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Fundacja im. Friedricha Eberta.

153

Stosunek do kwestii ekonomicznych był historycznie jednym z podstawo-wych elementów różnicujących lewicę od prawicy. Dziedzictwo rewolucji indu-strialnej na długi czas pozycjonowało dwie strony sporu ekonomicznego, z których jedna odwoływała się do zindywidualizowanej, prywatnej własności i mechanizmów wolnego rynku, a druga podnosiła konieczność interwencjonizmu w mechanizmy rynkowe i głosiła przynajmniej równoprawność różnych form własności (często wręcz akcentując prymat wybranych form własności kolektywnej). W klasycznym ujęciu, postawy wolnorynkowe przypisywane są prawej stronie sceny politycznej, zaś podnoszenie istotności mechanizmów regulacyjnych jest uznawane za wyróżnik lewicy. Arend Lijphart [1999] dokonał uogólnionego podziału cech różnicujących lewicę od prawicy w kwestiach gospodarczych [Szawiel 2003: 223]. Zaproponował on podział programowych stanowisk w wymiarze lewica-prawica według czterech osi podziału:

a) rządowa - prywatna własność środków produkcji, b) silna - słaba rola rządu w planowaniu ekonomicznym, c) popieranie - sprzeciwianie się redystrybucji dochodu od bogatych do biednych, d) rozwijanie - sprzeciw wobec rozwijania przez rząd programów socjal-nych.

W powyższych odniesieniach lewica opowiada się przeciw prymatowi pry-watnych środków produkcji, za silną rolą rządu w planowaniu ekonomicznym, za po-pieraniem kierunkowej redystrybucji dochodu od bogatych do biednych i za roz-wijaniem przez rząd programów socjalnych. Zaprezentowany podział, choć jego podstawą są współczesne obserwacje, ma jednak walory ujęcia klasycznego, charak-terystycznego dla okresu modernizacji prostej. W zmieniających się warunkach spo-

Waldemar Wojtasik

KWESTIE EKONOMICZNE JAKO CZYNNIK DYSKREPANCYJNY IDENTYFIKACJI POLITYCZNYCH

154 Waldemar Wojtasik

łeczno-ekonomicznych, szczególnie wobec wzrastającej akceptacji mechanizmów liberalizmu ekonomicznego, po lewej stronie sceny politycznej, następowało stop-niowe otwarcie na rozwiązania rynkowe.

Wojciech Sokół, w ramach stworzonego rozróżnienia pomiędzy lewicą a prawicą, wskazał 4 płaszczyzny socjoekonomicznej identyfikacji postaw. Wśród cech lewicy autor wyróżnił protekcjonizm gospodarczy, rozbudowane programy socjalne, industrialne strategie rozwoju i akceptację dla politycznej roli związków zawodowych. Prawica opowiada się za gospodarką wolnorynkową i ogranicza-niem regulacyjnej roli państwa, ograniczeniem programów społecznych, ochroną rolnictwa i rodzimych producentów i preferowaniem narodowego kapitału [Sokół 2003: 55]. Nieco inaczej opisuje linie ideologicznych podziałów Marek Migalski. W kwestiach ekonomicznych, główne różnice są widoczne w zakresie stosunku do polityki społecznej, która dla lewicy jest czynnikiem oczekiwanego wyrów-nywania różnic, a dla prawicy powinna być ograniczona do niezbędnego mini-mum. Lewicowość cechuje się także progresywnością obciążeń fiskalnych jako realizacją funkcji społecznej i społecznym celem prywatyzacji, przy zapewnieniu równoprawności różnych form własności. Prawa strona opowiada się odpowiednio za jedynie fiskalnym celem opodatkowania dochodów i preferencjami dla własno-ści prywatnej [Migalski 2006: 33-34].

Szerokie rozróżnienie ekonomicznych wyznaczników lewicy i prawicy moż-na znaleźć u Tomasza Godlewskiego, który odwołuje się do kategorii płaszczyzny ustrojowo-gospodarczej [Godlewski 2008: 43-45]. 19 czynników, które binarnie schematyzują diadę w opisywanym zakresie, zostało pogrupowanych w 7 kategorii, których wyróżnikiem jest przedmiotowy kontekst. Wśród istotniejszych z nich war-to wskazać na preferowany typ własności – społeczny po lewej stronie, prywatny po prawej, oraz preferowany model rynku – socjalny model gospodarki rynkowej na lewicy i liberalny po przeciwnej stronie.

W przypadku państw postkomunistycznych, od początku transformacji sys-temowej zaobserwować można zjawisko, które Andrzej Antoszewski nazywa para-doksem Kitschelta [Antoszewski 2005: 17]. Polega ono na zamianie miejsc, które lewica i prawica zajmowały w ramach klasycznej strukturyzacji przestrzeni politycz-nej [Kitschelt 1992:16-18]. Dokonany przez Kitschelta podział odnosił się do istnie-nia dwóch głównych osi, różnicujących społeczeństwo z punktu widzenia afiliacji

155Kwestie ekonomiczne jako czynnik dyskrepancyjny identyfikacji politycznych

politycznych. Pierwsza z nich dokonuje podziału społeczeństwa na zwolenników wolnego rynku i zwolenników redystrybucji dóbr według kryteriów politycznych. Druga oś odwołuje się do kategorii aksjologii społecznej – z jednej strony wskazuje na istnienie identyfikacji liberalnej, na drugim biegunie sytuując stanowisko autory-tarne. Wzajemna zależność pomiędzy oboma przytoczonymi stanowiskami nie ma charakteru równoprawnego. Kitschelt twierdzi, że w przypadku państw postkomuni-stycznych pierwotny charakter mają identyfikacje liberalne oraz autorytarne i to one determinują przypisanie na osi wolny rynek – redystrybucja. Kształt tego powiązania jest możliwy do przewidzenia. Zwolennicy opcji liberalnej będą popierali rynkowy podział zasobów, a zajmowanie stanowiska autorytarnego będzie powiązane z po-pieraniem politycznej redystrybucji. Takie stanowisko w dosyć wiarygodny sposób zdaje się tłumaczyć specyfikę genetycznego modelu afiliacji partyjnych w Polsce [Grabowska 2004: 41-44 i 49-51], w którym do wyborów 2001 roku zwolennicy rozwiązań rynkowych dosyć powszechnie popierali w wyborach partię lewicową (SLD), a przecież w tradycyjnym podziale spektrum politycznego lewica przypi-sywana jest do pozycji etatystycznych, a prawica do wolnorynkowych [Wojtasik 2006A: 249].

Z czasem, szczególnie w II połowie XX wieku, wraz z coraz powszechniej widoczną niewydolnością systemów gospodarczych, opartych na innych rozwią-zaniach niż rynkowe, zaczęto obserwować szersze zwracanie się lewicy w kie-runku akceptacji procedur rynkowych. Upadek komunizmu w państwach Europy Wschodniej doprowadził do faktycznej dewaluacji idei gospodarki opartej na pro-cedurach nierynkowych, co pod koniec XX wieku doprowadziło do powstania koncepcji Trzeciej Drogi, która miała być hybrydą lewicowej wrażliwości i roz-wiązań rynkowych.

Michael Ehrke określa tę przemianę jako „drugą rewizję” [2001: 48-52]. Pierwsza wyeliminowała z programów centrolewicy twierdzenie o ostateczności socjalizmu jako końcowego stadium rozwoju społeczno-ekonomicznego poprzez zmianę postrzegania rzeczywistości na rzecz większej akceptacji racjonalności wol-norynkowego porządku ekonomicznego. Koniec XX wieku przyniósł kolejną falę zmian, nazywaną jak wspomniano powyżej „drugą rewizją”. Najszerszą koncepcją w tym względzie była „Nowa Trzecia Droga”, która wyłoniła się z próby zmiany sposobów osiągania celów, określanych za pomocą generalnych wartości. W propo-


zycji Tony`ego Blaira i Gerharda Schroedera wartościami tymi były: „uczciwe trak-towanie, wolność i równość szans, sprawiedliwość i odpowiedzialność za innych” [Tamże: 48]. Są to wartości tak humanistyczne, oczywiste i uniwersalne, że trudno się z nimi nie zgadzać i budować front sprzeciwu przeciwko nim. Stanowią one jednocześnie możliwy czynnik zbliżania się partii lewicowych do programowych założeń prawicy w kwestiach ekonomicznych [Wojtasik 2009B: 279].

Szczególnie specyficzna sytuacja w zakresie zmian ideowych następowała w Polsce i innych państwach bloku radzieckiego. Składała się na to zarówno demo-kratyzacja jako proces społeczny i polityczny, jak i urynkowienie, rozumiane tutaj jako zastępowanie gospodarki planowej rynkiem. Przebieg i charakter zmiany sys-temowej w państwach bloku wschodniego wynikał z wielu czynników, z których najważniejszymi były:

a) baza społeczna. Społeczeństwa państw socjalistycznych charakteryzo-wały się niskim stopniem otwartości i partycypacji społeczeństwa, b) baza ekonomiczna. Gospodarka centralnie planowana skutkowała ni-skim poziomem zamożności społeczeństw socjalistycznych (w stosunku do państw demokratycznych), c) rozwój cywilizacyjny. Zapóźnienia cywilizacyjne w państwach Europy Środkowej i Wschodniej były czynnikiem, który przynajmniej nie uła-twiał zmiany, chociaż z drugiej strony na ich bazie powstały zręby kon-cepcji rozwoju dościgającego [Chołaj 2004: 65-66], d) konsekwencje zmian. Zmiana systemowa w państwach socjalistycznych nie ograniczała się tylko do nich samych, ale zmieniła układ stosunków międzynarodowych na świecie (m.in. koniec zimnej wojny) [Wojtasik 2009A: 378].

Można przywołać konkurencyjne względem siebie teorie, próbujące wyja-śnić determinanty decyzji podejmowanych przez wyborców. W stosunku do Pol-ski i innych państw środkowoeuropejskich, najpopularniejsze z nich wskazują na czynniki aksjologiczne i ekonomiczne jako istotne elementy kształtujące preferencje wyborcze [Jasiewicz 2002: 76-81]. Krzysztof Jasiewicz nazywa obrazowo te wzorce zachowań wyborczych jako głosowanie portfelem lub różańcem i wskazuje na ich ewolucję: odchodzenie od głosowania ekonomicznego, charakterystycznego dla po-czątkowego okresu transformacji, na rzecz wzrastającego udziału czynników, odwo-


łujących się do reprezentowanego przez wyborców systemu wartości. Te konstatacje stały się inspiracją, żeby zbadać oddziaływanie najważniejszych kwestii ekono-micznych w ramach poszczególnych deklarowanych autoidentyfikacji politycznych. Jeżeli udałoby się te różnice zdiagnozować, to może stać się to podstawą do ich przełożenia na elektoraty poszczególnych partii politycznych i próbę odpowiedzi na pytanie, czy te czynniki różnicują identyfikacje partyjne.

W przeprowadzonych badaniach respondentów proszono o ustosunkowanie się do kwestii efektywności wolnego rynku jako regulatora stosunków społeczno-ekonomicznych, kontroli rynku przez państwo, preferencji dla własności prywatnej oraz aprobaty dla podatku liniowego. Badani proszeni byli o zaznaczenie swojego sądu na pięciostopniowej skali. Analizy odpowiedzi uwzględniają również deklaro-wane postawy ideologiczne respondentów oraz preferencje partyjne.

Wolny rynek

Jedną z podstawowych determinant, określających poglądy ekonomiczne ludzi, jest stosunek do wolnego rynku, jako mechanizmu regulującego stosunki społeczno-ekonomiczne. Wolnorynkowa logika sprawia, że jednostkowe interesy mają często pierwszeństwo przed dobrem ogółu, co daje możliwość realizacji ce-lów głównie tym, których posiadane zasoby są większe, lub przy ich równowadze potrafią je bardziej efektywnie wykorzystać. W świadomości społecznej funkcjo-nuje wiele pojęć na określenie roli rynku w gospodarce, z których najczęściej wy-stępującymi są gospodarka rynkowa i gospodarka wolnorynkowa. Specyficznym pojęciem jest społeczna gospodarka rynkowa, które zostało wprowadzone do Kon-stytucji RP z 1997 roku. Stworzyła je i upowszechniła w świadomości społecznej i naukowej niemiecka szkoła ordoliberalna, a założeniem była zidentyfikowana niewydolność reguł rynkowych w kwestiach społecznych oraz zwrócenie uwagi na kreacyjną rolę rynku w zakresie jego oddziaływania na typy stosunków spo-łecznych, politycznych i prawnych [Domańska 2001: 99-111]. Taka konstatacja była możliwa w sytuacji, gdy z jednej strony nie kwestionowano głównych założeń rynku jako modelu stosunków gospodarczych, a z drugiej dostrzegano kompeten-cje państwa jako czynnika regulatywnego w sferze ekonomii oraz kompetentnego z zakresie transferów społecznych.


Dlatego też, społeczna gospodarka rynkowa jest utożsamiana z dualizmem rynku i funkcji socjalnych państwa. Rynek jest czynnikiem nieskrępowanej aktyw-ności ekonomicznej, wzrostu wydajności i w związku z tym postępu gospodarcze-go. Państwowa opieka społeczna w takim układzie jest utożsamiana z kierunkową redystrybucją owoców rynku w obszary, gdzie ten jest nieefektywny ze społecznego punktu widzenia. Poza zapewnieniem środków materialnych dla jednostek nieradzą-cych sobie z własnej winy w realiach rynkowych, kierunkowa redystrybucja służy łagodzeniu napięć i konfliktów oraz stabilizacji stosunków społecznych. Wtórnym celem jej prowadzenia jest próba urzeczywistnienia polityki równych szans, przede wszystkim w odniesieniu do realizacji jednostkowych aspiracji obywateli.

Cele społecznej gospodarki rynkowej można sprowadzić do: (1) Urzeczy-wistnienia możliwie wysokiego dobrobytu gospodarczego poprzez ustanowienie porządku konkurencji, świadomą politykę wzrostu, zabezpieczenie pełnego zatrud-nienia, zagwarantowanie wolności handlu zagranicznego i wolnej wymiany walut oraz rozbudowę podziału pracy; (2) Zabezpieczenia sprawnego gospodarczo i spra-wiedliwego społecznie porządku pieniężnego, tj. w szczególności zabezpieczenie stabilności cen przez niezależny bank emisyjny, stabilność budżetu państwa, zabez-pieczenie równowagi bilansu płatniczego i równowagi stosunków gospodarczych z zagranicą; (3) Bezpieczeństwa społecznego, sprawiedliwości społecznej i postępu społecznego, w szczególności bezpieczeństwa rodziny, sprawiedliwego podziału do-chodu i majątku poprzez maksymalizację produktu społecznego jako gospodarczej podstawy bezpieczeństwa społecznego, państwową korektę pierwotnego podziału i majątku w formie świadczeń pomocy socjalnej, rent, płatności wyrównawczych, zasiłków itp. [Lampert 1993: 63-65].

Wyniki przeprowadzonych badań dowiodły, że stosunek do wolnego rynku jako mechanizmu regulacyjnego nie jest zmienną znacząco różnicują-cą identyfikacje polityczne (Tabela 1). We wszystkich trzech wyodrębnionych grupach postaw widać przewagę akceptacji procedur rynkowych, opowiada się za nimi ponad połowa respondentów, przy czym można zauważyć, że wska-zujący centrum i prawicę mają bardziej kategoryczne sądy. Stosunkowo wy-soki, ale podobny we wszystkich grupach, poziom wskazań wśród respon-dentów uzyskała opcja „nie mam zdania”. Opowiedział się za nią co czwarty badany. Świadczyć to może o mniejszym znaczeniu podnoszonej kwestii


Tabela 1. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem wolny rynek jest najlepszym sposobem regulacji

stosunków społeczno-ekonomicznych?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.



Lewica 40 14,5 100 36,4 64 23,3 42 15,3 29 10,5

Centrum 94 26,9 117 33,5 90 25,9 36 10,3 12 3,4

Prawica 121 26,2 146 31,6 116 25,1 59 12,8 20 4,3

w świadomości społecznej lub jej mniej istotnej roli przy określaniu swoich iden-tyfikacji na płaszczyźnie ekonomicznej. Mniejszość badanych nie podziela twier-dzenia o pozytywnym charakterze regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na płaszczyźnie rynkowej. W ramach tej grupy swoim poziomem wyróżniają się wskazania respondentów o lewicowej identyfikacji – stosunkowo najwięcej wśród nich jest sądów negujących twierdzenie, że wolny rynek jest najlepszym sposobem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych.

Badanych charakteryzują również pewne destynaty na płaszczyźnie rozkładu głosów w szczegółowych kategoriach. Dotyczy to zwłaszcza różnic we wskazaniach tak/raczej tak, gdzie różnica pomiędzy nimi jest największa w stosunku do pozosta-łych grup badanych. Osoby deklarujące lewicową identyfikację w mniejszym stopniu kategorycznie wskazują opcję rynkową, a w ponad 1/3 wszystkich wskazań odpo-wiadają „raczej tak”. Podobny poziom odpowiedzi uzyskany został w tym obszarze wśród osób deklarujących opcję centrową i prawicową, jednak w tym przypadku różnica z odpowiedziami „tak” była zdecydowanie mniejsza. Wskazywać to może na niższą od ogólnej bezwarunkowość akceptacji wolnego rynku.

Rola państwa w gospodarce

Sam wolny rynek, jako mechanizm regulacji, może doprowadzać do wystę-powania sytuacji społecznie dysfunkcjonalnych, kiedy to rynkowa alokacja zasobów generuje patologie. Stąd też, w niektórych sytuacjach, niezbędnym może się wyda-wać interwencja państwa w relacje rynkowe, szczególnie w zakresie projektowa-nia ich społecznego oddziaływania. Jako wyraz filozofii państwa w zakresie jego


stosunku do wolnego rynku można więc wskazać poziom kontroli wolnego rynku i oczekiwanych efektów jego funkcjonowania.

Współcześnie regulatorem procesów rynkowych jest państwo, wyznaczające możliwy zakres interwencji w procesy swobodnej alokacji środków i produktów, kie-rując się normatywnymi ramami funkcjonowania ustroju gospodarczego i doraźnie je modyfikując ze względu na bieżące potrzeby i oczekiwania. Podejmowane przez państwo działania władcze mogą ukierunkowywać procesy rynkowe przez zasto-sowanie mechanizmów kompensacyjnych, takich jak m.in. system podatkowy, cła i opłaty graniczne, wyznaczanie urzędowo obowiązujących cen, płacę minimalną, nadzór i obligatoryjność systemu ubezpieczeń i zabezpieczeń społecznych, admini-stracyjną kontrolę zmian kursów walutowych, kontrolę przepływów kapitałowych, ograniczenia w swobodnej alokacji siły roboczej i usług . W sferze podstawowych zasad normatywnych, regulujących relacje wpływu państwa na gospodarkę, wska-zać można dwa podstawowe źródła. Pierwszym są rozwiązania, będące wynikiem implementacji ogólnych zasad ustroju państwa oraz praw i wolności obywatelskich na sferę gospodarki. Zalicza się do nich: zasadę demokratycznego państwa prawne-go, zasadę państwa społecznego, zasadę pomocniczości i zasadę równości. Drugim źródłem będą ogólne cele państwa w sferze społeczno-ekonomicznej, zawierające zarówno kierunki działań całego państwa, jak i jego konkretnych organów dla re-alizacji poszczególnych celów. Wśród nich można wyróżnić: zasadę społecznej go-spodarki rynkowej, zasadę wolności gospodarczej, zasadę własności oraz zasady solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych [szerzej: Wojtasik 2006B: 160-161].

Przeciwieństwem systemu rynkowego jest taka organizacja stosunków eko-nomicznych, których podstawową cechą jest ograniczenie i transfer na rzecz pań-stwa wpływu procesów rynkowych na funkcjonowanie gospodarki. Dominuje w niej prymat państwowych form własności, co marginalizuje bardziej niezależną i mobil-ną własność prywatną oraz umożliwia wprowadzenie nakazowego modelu zarządza-nia gospodarką. W ramach gospodarki planowej występuje mechanizm nakazowej alokacji środków produkcji, poprzez który objawia się podmiotowość struktury pań-stwowej jako regulatora rynku i kreatora procesów gospodarczych. W mniejszym stopniu, ze względu na większą autonomię procesu, państwo kontroluje obrót dobra-mi konsumpcyjnymi, choć ich alokacja z reguły również ma charakter nierynkowy,


Tabela 2. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem państwo powinno kontrolować rynek?”



ilość procent ilość procent Ilość procent ilość procent ilość procent

Lewica 66 24,0 67 24,4 43 15,6 58 21,1 41 14,9

Centrum 66 18,9 88 25,2 55 15,8 75 21,5 65 18,6

Prawica 95 20,6 85 18,4 108 23,4 95 20,6 79 17,1

w znacznym stopniu kontrolowany przez państwo, szczególnie po stronie kosztowej. Elementem tych działań jest rozpoznawanie i planowanie poziomu popytu na dobra oraz kontrolowanie ich podaży poprzez odgórne rozdzielnictwo i ścisłą kontrolę cen. Administracyjne ustalanie cen (lub ich subsydiowanie) jest elementem ograniczania mechanizmów rynkowych, poprzez wyłączenie wpływu na ich poziom sił popytu i podaży, jako czynnika wpływającego na ich fluktuację. Pojęcie gospodarka pla-nowa wywodzi się od mechanizmu sterowania przez państwo procesami gospodar-czymi, którego podstawą było określenie możliwości wytwórczych, kierunku ich alokacji i dostosowania do nich popytu [Balcerowicz 1997: 124].

Badani nie wykazują kierunkowego zróżnicowania w kwestii kontroli rynku przez państwo jeżeli chodzi o analizowane postawy (Tabela 2). Orientacja rynkowa najczęściej prezentowana jest przez deklarujących prawicowość, a jednostki o auto-identyfikacji lewicowej są w stosunku do rynku najbardziej zachowawcze, cechując się najczęstszym poziomem wskazań opowiadających się za kontrolą rynku. Różnice nie są jednak na tyle duże, żeby w jakiejkolwiek grupie postaw liczba zwolenników kontroli rynku przez państwo była mniejsza od przeciwników takiej opcji. Stosunkowo wysoki poziom wskazań dla opcji „nie mam zdania” występuje wśród respondentów o prawicowej identyfikacji. W konsekwencji występuje zbliżony rozkład odpowiedzi przeciwników kontroli państwa przez rynek we wszystkich badanych grupach.

Biorąc pod uwagę poziom wskazań ukonkretnionych, widać, że identyfikacje lewicowa i centrowa sprzyjają krystalizacji postaw, natomiast w przypadku prawicy blisko co czwarty badany nie ma zdania. Jednocześnie, właśnie wśród tych osób różnica pomiędzy zwolennikami a przeciwnikami kontroli rynku jest najmniejsza, a po lewej stronie największa.


Własność

Jednym z wyznaczników ekonomicznego pozycjonowania przekonań poli-tycznych jest stosunek do własności. O ile demokracja opiera się na uznaniu własności jako podstawy stosunków ekonomicznych, o tyle różne prądy ideologiczne wskazują na jej rodzajową równoprawność lub przyznają pierwszeństwo poszczególnym jej ty-pom. Podstawowa linia podziału w tym względzie mieści się pomiędzy zwolennikami poglądu o niezbędnej dominacji własności prywatnej (uznawanej jako przekonanie prawicowe) a lewicowym twierdzeniem o równoprawności różnych jej form.

Własność, jako zasada, stanowiła od najdawniejszych czasów ustrojową podstawę organizacji stosunków społeczno-politycznych. Wynikało to z roli dostępu i posiadania środków materialnych na kształtowanie życia jednostek i całych społe-czeństw. Własność w czasach przeddemokratycznych była najbardziej rozpowszech-nioną formą wolności (nawet przy założeniu jej wysoce koncesyjnego charakteru), przede wszystkim ze względu na deficyt innych płaszczyzn jednostkowej autonomii. Prawo własności było ówcześnie substytutem wolności jednostki, gdyż umożliwiało najbardziej rozpowszechnioną możliwość korzystania z wolności. Regulacja praw-noustrojowa materii własności wskazuje na jej niezbywalne miejsce jako składni-ka wolności, a to ze względu na związek wolności z własnością i prawem do niej. Zasada własności stanowi w związku z powyższym, poza czynnikowym wpływem na wolność, formalną gwarancję zapewnienia minimalnych swobód obywatelskich. Bardzo często, już od najdawniejszych prób regulacji tej sfery, zakładano pochodze-nie własności z orbity praw natury. Pozwalało to na uczynienie z własności jednej z podstawowych zasad ustrojowych, której znaczenie niejednokrotnie podkreślano poprzez stwierdzenie o „świętym prawie własności”. Współcześnie, w państwach o ustroju demokratycznym, własność jest trwałym i niezbędnym elementem szeroko pojmowanych wolności [Wojtasik 2006B: 167-170].

Pojęcie własności w systemie prawnym może występować w znaczeniu sze-rokim i wąskim. Ujęcie szerokie jest wyznacznikiem przyjętego modelu konstytu-cyjnej regulacji polityczno-ustrojowej, który oparty jest na ekonomicznym wymiarze tego określenia. Znamionuje ono oczekiwany przez ustawodawcę kształt stosunków społecznych, opisując rolę własności jako niezbędnego czynnika do ukształtowania ładu ustrojowego w sferze ekonomicznej. Aspektem przedmiotowym w tym ujęciu


jest nie tylko samo mienie, ale również m.in. kapitał, praca czy skutki działalności gospodarczej. Typ stosunków społecznych opartych na zasadzie własności, stanowi z jednej strony ochronę prawa jednostki do niej, z drugiej zaś jest gwarancją wła-sności prywatnej jako takiej. Ujęcie węższe jest tożsame z rozumieniem własności jako modelu ingerencji państwa w stosunki własnościowe i sferę praw majątkowych, a także obszar prawa rzeczowego, kategoryzującego różne jej rodzaje. W tym przy-padku można mówić o istnieniu w systemie prawnym pojęć, znamionujących funk-cjonowanie własności m.in. intelektualnej, państwowej czy prywatnej. Ingerencja państwa w sferę własności, zakładając jej ustawowy wymiar, jest czynnikiem praw-nego wyznaczania granic własności. W tym przypadku, spełnia również funkcję re-gulacyjną w zakresie stosunków społecznych.

Ważnym elementem transformacji ustrojowej w obszarze stosunków własno-ściowych, było odejście od koncepcji, obowiązującej w Polsce przed 1989 rokiem, która deprecjonowała rolę własności prywatnej. Zakres zmiany unormowania wła-sności odwoływał się do likwidacji wszystkich zapisów, które:

różnicowały własność w zależności od jej treści – jak to określano – kla-a) sowej, nadawały dominację i szczególną ochronę własności państwowej,b) faworyzowały pseudospółdzielczą własność, będącą formą przejściową c) od własności indywidualnej do własności państwowej jako docelowej [Domańska 2001: 118-120].

Zmiana stosunków własnościowych w gospodarce była jednym z najważ-niejszych procesów, sprzyjających powodzeniu transformacji systemowej. Dowodzą tego trzy fakty związane z zagadnieniami własności w modelach ustrojowych róż-nych państw:

Kraje o dominującym znaczeniu sektora państwowego, w których sektor 1. prywatny został zlikwidowany lub zepchnięty na margines, poniosły – bez żadnego wyjątku – klęskę gospodarczą. Dotyczy to nie tylko byłych krajów socjalistycznych, ale i dużej części Trzeciego Świata. We wszyst-kich tych państwach, po okresie niekiedy szybkiego wzrostu, napędza-nego ogromnymi, wymuszonymi inwestycjami, rozwój się zatrzymał, a poziom życia okazał się zdecydowanie niższy niż w krajach przestrze-gających demokratycznych zasad własności.


Tabela 3. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem własność prywatna powinna być preferowana

przed innymi formami własności?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.



Lewica 82 29,8 92 33,5 55 20,0 33 12,0 13 4,7

Centrum 120 34,4 98 28,1 78 22,3 43 12,3 10 2,9

Prawica 197 42,6 119 25,8 74 16,0 47 10,2 25 5,4

Wszystkie kraje, które szybko się rozwijały, miały gospodarkę w której 2. istniała swoboda przedsiębiorczości i dominował sektor prywatny, albo też były krajami gdzie udział tego sektora się powiększał. Dlatego można przyjąć, że własność, a przede wszystkim jej struktura, jest elementem determinującym tempo rozwoju. Przykład państw postkomunistycznych czy też Chin jest tutaj wyjątkowo dobitny. Nie wszystkie kraje demokratyczne o wolnorynkowej gospodarce odzna-3. czały się jednak szybkim rozwojem gospodarczym. W Trzecim Świecie łatwo znaleźć państwa, w których rozwój był powolny i istniała prywatna własność, choć należy dodać, że udział sektora publicznego był w nich zwykle większy, niż w grupie państw charakteryzujących się szybkim rozwojem [Balcerowicz 1995: 65-66].

Kwestia własności jest traktowana przez respondentów dosyć jednoznacznie (Tabela 3). W każdej z grup deklarowanych autodentyfikacji ponad połowa respon-dentów opowiedziała się za własnością prywatną, z tendencją do przewagi takich odpowiedzi po prawej stronie. Współwystępuje to z najmniejszą ilością osób, które nie mają zdania w analizowanej kwestii. Przeciwnicy preferencji dla własności pry-watnej są w wyraźnej mniejszości i we wszystkich analizowanych grupach poziom odpowiedzi waha się w granicach kilkunastu procent.

Wśród zwolenników własności prywatnej można zauważyć różnicę w ramach wyróżnionych identyfikacji. Jednostki o postawach lewicowych częściej deklaru-ją mniej kategoryczne sądy w kontekście akceptacji własności prywatnej. Wśród osób o orientacjach centrowych i prawicowych można zauważyć przesunięcie są-dów w kierunku bardziej jednoznacznych. Wyniki badań sugerują, że zwiększanie


preferencji dla własności postępuje wraz z przesuwaniem się od lewicy do prawicy, a po prawej stronie występuje większe natężenie wskazań o bardziej jednoznacznym charakterze.

System podatkowy

Na płaszczyźnie postulatów ekonomicznych, które różnicują postawy ideolo-giczne, ważne miejsce zajmuje kwestia stopnia i sposobu redystrybucji dochodów. Ścierają się na niej poglądy, które po lewej stronie podnoszą zasadność wysokiego stopnia fiskalizmu i związanego z nim szerszego zakresu kierunkowej redystrybu-cji dochodów oraz prawicowe postulaty niskiego fiskalizmu i wąskiej redystrybu-cji. W świadomości społecznej Polaków, szczególnie po kampanii parlamentarnej z 2005 roku, symboliczną rolę indykatora w tym względzie pełni kwestia systemu podatkowego, a szczególnie stosunku do podatku liniowego.

Mianem systemu podatkowego określa się ogół norm prawnych i instytucji nie-zbędnych do ustalania i poboru danin publiczno-prywatnych. Normy regulują tytuły podatkowe, określając charakter, zakres, wysokość i sposób poboru podatków. Insty-tucje tworzą aparat administracyjny, służący podmiotowemu określaniu właściwości podatkowych, wysokości podatków oraz, sposobowi ich poboru i kontroli prawidło-wości rozliczania. Podatki to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne nałożone przez państwo na podatnika (osobę fizyczną lub prawną) w celu uzyskania dochodów dla pokrycia wydatków związanych z zadaniami państwa. Da-niny publiczno-prawne stanowią podstawowe źródło finansowania zadań i potrzeb publicznych, dlatego też prawidłowe funkcjonowanie systemu podatkowego przesą-dzać może o skuteczności realizacji i osiągania celów publicznych. System podat-kowy pełni wiele funkcji, z których najważniejszymi są: fiskalna (dochodowa), re-dystrybucyjna, stymulacyjna, informacyjno-kontrolna [Kosikowski 2004: 195-202].

Z analizowanych w ramach niniejszego opracowania kwestii szczegółowych, stosunek do podatku liniowego jest czynnikiem najsilniej różnicującym opisywane identyfikacje (Tabela 4). Wynika to z percepcji samej kwestii w ramach analizowa-nych identyfikacji, gdyż wśród osób o postawach lewicowych liczba jego przeciwni-ków jest większa niż zwolenników, a sytuacja przeciwna ma miejsce pośród jedno-stek deklarujących centrowość i prawicowość Podobnie, jak w pytaniu o regulacyjną


Tabela 4. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem podatku liniowego?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.



Lewica 50 18,2 41 14,9 70 25,5 54 19,6 60 21,8

Centrum 84 24,1 74 21,2 110 31,5 45 12,9 36 10,3

Prawica 134 29,0 79 17,1 112 24,2 55 11,9 74 17,7

rolę rynku, uzyskano stosunkowo wysoki poziom odpowiedzi osób niemających zda-nia w tej kwestii, co świadczyć może o niskich kompetencjach badanych w analizowa-nej kwestii. Również w odniesieniu do osób określających się jako przeciwnicy podat-ku liniowego występuje odmienność, gdyż poziom wskazań tej opcji po lewej stronie jest stosunkowo większy niż poziom podobnych odpowiedzi w centrum i po prawej.

Kwestia stosunku respondentów do podatku liniowego jest także czynnikiem, który, w porównaniu z innym prezentowanymi zmiennymi, determinuje największą ra-dykalizację wyrażanych sądów. Poza przeciwnikami rozwiązania liniowego, pochodzą-cymi z centrum politycznego, którzy zadeklarowali nieco więcej wskazań ”raczej nie” niż „nie”, we wszystkich pozostałych przypadkach najwięcej wskazań kierunkowych uzyskały stanowiska ekstremalne. Należy przy tym zauważyć, że opisywane zjawisko ma większy poziom natężenia wśród identyfikacji prawicowych niż lewicowych.

Wnioski

Kwestie ekonomiczne podjęte w badaniach są czynnikiem istotnym spo-łecznie, o czym świadczy fakt, że większość respondentów posiada własny sąd w podnoszonych zagadnieniach. Nieco większy odsetek osób nieposiadających zdania pojawia się przy pytaniach, dotyczących regulacyjnej roli rynku i podat-ku liniowego, co może być spowodowane bardziej konkretnym postawieniem tych kwestii. Generalnie, czynniki ekonomiczne nie są elementami silnie różni-cującymi autoidentyfikacje polityczne. Poza kwestiami systemu podatkowego, trzy pozostałe są podobnie postrzegane w ramach poszczególnych postaw ide-ologicznych. Ten brak różnic jest tym bardziej zastanawiający, że w ramach


Tabela 5. Deklarowane orientacje lewicowe, centrowe i prawicowe a preferencje partyjne.

NElektorat PO Elektorat

PSL Elektorat PiS Elektorat SLD-UP

Elektorat innych

ugrupowań

Deklarujący absencję

w wyborach parlamentar-

nych

ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent

Lewica 275 92 33,5 19 6,9 11 4,0 70 25,4 24 8,7 59 21,5

Centrum 349 150 43,0 24 6,9 19 5,4 20 5,7 26 7,5 110 31,5

Prawica 462 143 31,0 20 4,3 143 31,0 3 0,6 52 11,2 101 21,9

badań pytano o sprawy fundamentalne (w znaczeniu wyróżników lewicy i prawicy), w stosunku do których można było przyjąć założenie, że respondenci będą wykazy-wali zróżnicowanie w ramach zadeklarowanych identyfikacji.

Bez względu czy chodzi o kwestię wolnego rynku, kontroli państwa czy wła-sności, proporcje odpowiedzi we wszystkich wyodrębnionych grupach są zbliżone. Próbą wytłumaczenia tego faktu może być specyfika wielkości grup poszczególnych identyfikacji – w ramach których postaw lewicowych jest znacząco mniej niż pozo-stałych, a wśród osób deklarujących centrowość, prawie połowa to zwolennicy PO. Ale również w pozostałych identyfikacjach – lewicowej i prawicowej – poparcie dla PO jest znaczące (Tabela 5).

Ujawnione różnice w kwestii stosunku do podatku liniowego mogą wynikać z aktualności i nośności tej problematyki, gdyż był to jeden z wiodących punktów kampanii parlamentarnej z 2005 roku, tworząc jasny rozdział pomiędzy zapisami programowymi PO a postulatami pozostałych partii. Przy tym zauważyć należy, że co czwarty respondent nie miał zdania w kwestiach podatkowych.

Analiza interkorelacji1 między uzyskanymi odpowiedziami zwraca uwagę, że sądy badanych w ramach tych kwestii współwystępują ze sobą (Tabela 6). Można zauważyć, że zwolennicy własności prywatnej częściej opowiadają się za podatkiem liniowym i są admiratorami wolnego rynku. Jednocześnie częściej negują kontrolę rynku przez państwo.

1 J.P. Guilford określił dla różnych r różne stopnie związków: Poniżej 0,20 - związek słaby 0,20 - 0,40 - korelacja niska 0,40 - 0,70 - korelacja umiarkowana 0,70 - 0,90 - korelacja wysoka 0,90 - 1,00 - korelacja bardzo wysoka Za: [Krajeńska 1999: 100].


Tabela 6. Interkorelacje pomiędzy formatem odpowiedzi na poszczególne pytania.

„Czy Pan(i) zdaniem własność prywatna powinna być preferowana przed innymi formami własności?”

„Czy Pan(i) zdaniem państwo powinno kontrolować rynek?”

„Czy Pan(i) zdaniem wolny rynek jest najlepszym sposobem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych?”

„Czy jest Pan(i) zwolennikiem podatku liniowego?”


1 -0,20** 0,23** 0,15**


-0,20** 1 -0,37** -0,24**


0,23** -0,37** 1 0,25**


0,15** -0,24** 0,25** 1


W przypadku miejsca zajmowanego przez respondentów na skali lewica-prawica a deklarowanymi przez nich poglądami na kwestie ekonomiczne, można


Tabela 7. Interkorelacje pomiędzy odpowiedziami na poszczególne pytania a miejscem na skali lewica-prawica (0-10).





Lewica-prawica 0,08** -0,02 0,08** 0,07*


* Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie).

zauważyć istotny, aczkolwiek bliski zeru, związek w przypadku odpowiedzi na py-tania (Tabela 7), dotyczące własności, rynkowego sposobu regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych i podatku liniowego. Jedynie kwestia kontroli państwa nad rynkiem nie wykazuje żadnego związku z miejscem respondentów na skali.

Ciekawym zestawieniem może być porównanie ujawnionych w badaniach preferencji społecznych w kwestiach ekonomicznych z postulatami programowy-mi partii politycznych. Z analizy programowej wynika, że propozycje PO tworzą taki katalog, któremu przyświeca zwiększenie obszaru wolności gospodarczej. Jest to wizja spójna i programowo logiczna, w ramach której propozycje żadnej innej, z istotnych systemowo partii politycznych, nie są ani tak szerokie, ani tak daleko idące. Wysoki stopień etatyzmu programowego pozostałych parlamentarnych par-tii politycznych wynika również z ich zaplecza społecznego, które jest tworzone m.in. przez centrale związkowe (SLD-OPZZ, PiS-Solidarność). W przypadku PSL, jego baza społeczna umiejscowiona jest na wsi i m.in. dlatego bywa nazywany przez publicystów „związkiem zawodowym rolników”. PO nie posiada takiego umocowa-nia społecznego i skutkuje to większą elastycznością programową oraz generowa-niem poparcia wyborczego w obszarach, które są bardzo trudne do zagospodarowa-nia dla innych partii.

Postulaty programowe PO są alternatywą dla reszty relewantnych ugrupowań politycznych i zakładają m.in.: wprowadzenie podatku liniowego, prymat własności prywatnej, ograniczenie zakresu programów społecznych i prowadzenie pasywnej


Tabela 8. Główne postulaty gospodarcze partii parlamentarnych.partia

postulat PO PiS SLD PSL

Podatek liniowy + - - -

Prymat własności prywatnej + - - -

Ograniczenie programów społecznych + - - -

Pasywna polityka budżetowa + - - -

Źródło: zestawienie własne

polityki budżetowej. Sztandarowy postulat Platformy - podatek liniowy - nie znajduje nawet takiego zrozumienia w innych partiach, które dawałoby szanse na jakikolwiek kompromis. Platforma, jako jedyna w sposób tak dobitny, pod-kreśla prymat własności prywatnej nad jej innymi formami. Reszta ugrupowań parlamentarnych stoi na stanowisku jej równoprawności z własnością państwową i spółdzielczą. Kolejnym postulatem jest ograniczanie programów społecznych, gdyż partia kwestionuje nie tylko ich skuteczność, ale również samą filozofię kierunkowego przepływu (redystrybucji) środków pomiędzy grupami o różnym stopniu bogactwa. Pasywna polityka finansów publicznych oznacza postulat zrównoważenia budżetu państwa, wprowadzenie zasady jego programowania w oparciu o stronę dochodową i tworzenia w wymiarze zadaniowym. Opisane różnice ilustruje Tabela 8.2

Analiza postulatów programowych uzmysławia, że żadna z partii poli-tycznych nie jest ściśle zorientowana na przenoszenie preferencji społecznych w obszarze kwestii gospodarczych. Program PO w tym zakresie jest najbardziej liberalny i wolnorynkowy, a wśród innych partii zauważyć można zwrot ku roz-wiązaniom, zakładającym większą dozę interwencjonizmu. Dlatego propozycja PO posiada unikalne cechy, wyróżniające ją na tle innych partii i pozwalające na alternatywne jej pozycjonowanie. Samo promowanie liberalnych gospodarczo rozwiązań nie jest tutaj jakimś szczególnym wyróżnikiem, gdyż żadna z głów-nych partii nie kwestionuje zasad porządku rynkowego, ale PiS, SLD i PSL zo-stały niejako zmuszone do konkurowania w etatyzmie, pozostawiając PO rolę prorynkowego hegemona.

2 Zestawienie powstało w oparciu o zapisy programowe wymienianych ugrupowań w wybo-rach parlamentarnych w 2007 roku.


Bibliografia

Antoszewski A. (2005), J. Kornaś (red.), • Polska prawica i lewica w proce-sie transformacji, [w:], Partie polityczne: permanentne problemy, Kielce: Wydaw-nictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Administracji im. Art. Edwarda Lipińskiego.

Balcerowicz L. (1995), • Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Kra-ków: Wydawnictwo Znak.

Balcerowicz L. (1997), • Socjalizm. Kapitalizm. Transformacja. Szkice z przełomu epok, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Chołaj H. (2004), • Transformacja systemowa w Polsce. Szkice teoretyczne, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Domańska A. (2001), • Konstytucyjne podstawy ustroju gospodarczego, War-szawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Ehrke M. (2001), • Trzecia droga a europejska socjaldemokracja, [w:] T. Kowalik (red.), Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi, Warszawa: Wydawnictwo Na-ukowe Scholar.

Godlewski T. (2008), • Lewica i prawica w świadomości społeczeństwa pol-skiego, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.

Grabowska M. (2003), • Partie i systemy partyjne w demokracjach a przypa-dek Polski, [w:], M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały spo-łeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Grabowska M. (2004), • Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy po-lityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Jasiewicz K. (2002), • Portfel czy różaniec. Wzory zachowań wyborczych Po-laków w latach 1995-2001, [w:] R. Markowski (red.), System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.

Kitschelt H. (1992), • The Formation of Party Systems in East Central Euro-pe, „Politics and Society”, vol. 20, 1/1992.

Kosikowski C. (2004), • Finanse publiczne w świetle konstytucji RP oraz orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Krajeńska A. (1999), • Statystyka dla pedagogów. Wybrane zagadnienia,


Białystok: Wydawnictwo MIGO.Lampert H. (1993), • Porządek gospodarczy i społeczny RFN, Warszawa:

Wydawnictwo Kontrast.Lijphart A. (1999), • Democracies: Patterns of Majoritarian and Consensus

Government in Twenty-One Countries, Yale: Yale University Press.Migalski M. (2006), • Polskie ugrupowania parlamentarne na tle diady le-

wica-prawica, [w:] M. Migalski, W. Wojtasik, M. Mazur, Polski system partyjny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Sokół W. (2003), • Klasyfikacja partii, [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Współczesne partie i systemy partyjne, Współczesne partie i systemy partyjne. Za-gadnienia teorii i praktyki politycznej, Lublin: Wydawnictwo UMCS.


Wojtasik W. (2006A), • Polski system partyjny na tle wybranych koncepcji ewolucji politycznej i społecznej, [w:] M. Migalski, W. Wojtasik, M. Mazur, Polski system partyjny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wojtasik W. (2006B), • Sfera finansów publicznych a konstytucyjne zasady ustroju gospodarczego w Polsce, [w:], „Zeszyty Naukowe WSB”, nr7/2006, Wy-dawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu.

Wojtasik W. (2009A), • Ekonomia i polityka w okresie transformacji, [w:] Glajcar R. Wojtasik W. (red.), Transformacja systemowa w Polsce 1989-2009. Pró-ba bilansu, , Katowice: Wydawnictwo REMAR.

Wojtasik W. (2009B), • Lewica w procesach modernizacji refleksyjnej, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny moder-nizacji, M Barański (red.), Katowice: Wydawnictwo Śląsk.

173

Wprowadzenie

Jednym z podstawowych podziałów politycznych, wykreowanych w pol-skiej polityce w ostatniej dekadzie, jest podział na „Polskę solidarną” i „Polskę liberalną”. Należy przy tym koniecznie zauważyć, że – pomimo świadomych od-wołań do retoryki i symboliki ruchu „Solidarność”– koncept „Polski solidarnej” nie jest bezpośrednią kontynuacją „Solidarności” z lat 80-tych, lecz próbą skon-struowania socjalnej odpowiedzi na ideową dominację gospodarczego liberalizmu lat 90-tych. Podział na „dwie Polski” definiuje pole sporu politycznego w kolej-nych kampaniach wyborczych, zapewniając – przynajmniej od 2005 roku – dwóm głównym obozom politycznym niemal monopol na ustalanie agendy debaty pu-blicznej. Czy podział ten jest odzwierciedleniem rzeczywistych podziałów w pol-skim społeczeństwie czy tylko zręcznie wykreowanym mechanizmem mobilizacji elektoratów, wzmacniającym kartelowy charakter polskiego systemu partyjnego? Jednym z elementów konstruowania odpowiedzi na to pytanie jest analiza stano-wiska opinii publicznej w kilku kluczowych kwestiach dotyczących bezpieczeń-stwa socjalnego. Do takich można zaliczyć rolę związków zawodowych w życiu społeczno-gospodarczym, przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, zróżnicowanie dochodów, gwarancje zaspokojenia podstawowych potrzeb socjal-nych i dostępność do bezpłatnej opieki zdrowotnej. Są to fundamentalne problemy polityczne w większości współczesnych państw demokratycznych, także w Pol-sce, a zatem stosunek do tych kwestii możemy przyjąć jako podstawę do sfor-mułowania tezy o istnieniu bądź braku naturalnych i trwałych grup społecznych, tworzących elektorat „Polski solidarnej”, rozumianej jako państwo kładące duży nacisk na bezpieczeństwo socjalne.

Janusz Okrzesik, Krzysztof Stecyk

POgLąDY NA KWESTIE SOCJALNE I ICH WPłYW NA POLSKą SCENĘ POLITYCZNą

174 Janusz Okrzesik, Krzysztof Stecyk

Rola związków zawodowych

Zgodnie z art. 1 ust. 1 Ustawy o związkach zawodowych z dnia 23 maja 1991 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 55 poz. 234) „związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych”. Z definicji wynika zatem, że podstawowym zadaniem związków zawodowych jest dbanie o szeroko rozumiany interes ekonomiczny i so-cjalny pracowników.

Jedna z pierwszych koncepcji związków zawodowych została stworzona przez biskupa Moguncji Emmanuela von Kettelera (1811-1877), który stwierdził, że są one organizacjami, mającymi na celu ochronę interesów pracowników. Ketteler wymienił szereg cech charakterystycznych związków, które te powinny posiadać, aby efektyw-nie wypełniać swe zadania, pozostając jednocześnie w zgodzie z chrześcijańskimi zasadami społecznymi. Według von Kettelera związki zawodowe powinny:

być wyrazem woli społeczeństwa; tworzyć się samorzutnie, przez co a) będą przystosowane do warunków społeczno-gospodarczych danego czasu i danego kraju; nie mogą być narzucane przez państwo,ich cele powinny być natury społeczno-ekonomicznej, a nie partyjno-b) politycznej, ponieważ walki polityczne łatwo mogą odciągnąć związki zawodowe od ważniejszych dla nich zadań społecznych, gospodarczych i kulturalnych,być oparte na solidarnej odpowiedzialności wszystkich członków w myśl c) zasady solidarności: „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”,obejmować wszystkich ludzi pracujących w danym zawodzie, tylko wte-d) dy bowiem będą posiadać wystarczającą siłę do skutecznej obrony inte-resów ludzi pracy,korzystać z autonomii i być niezależne w stosunku do władzy państwowej.e)

O prekursorstwie von Kettelera w wypracowaniu koncepcji związków za-wodowych świadczy również zaproponowany przezeń katalog spraw, z którymi te powinny się zmierzyć, a które von Ketteler uważał za istotne. Do spraw tych na-leżały: długość dnia pracy, kryteria sprawiedliwej płacy, praca kobiet i nieletnich, czy nadzór państwa nad wykonaniem przepisów o ochronie pracy w zakładach [Kondziela].

175Poglądy na kwestie socjalne i ich wpływ na polską scenę polityczną

Współczesne związki zawodowe stanowią element zbiorowych stosunków pracy. Niebagatelne znaczenie ma model, według którego kształtowane są wspo-mniane powyżej stosunki. Za Markiem Cynkiem możemy wyróżnić dwie odmiany najczęściej stosowanego obecnie modelu - negocjacyjnego: scentralizowaną (korpo-racyjną) i zdecentralizowaną. Cechą charakterystyczną modelu scentralizowanego jest fakt, że negocjacje w sprawie układów zbiorowych odbywają się na wysokim szczeblu. Oznacza to, że przedstawiciele związków zawodowych negocjują je naj-częściej z przedstawicielami rządu i pracodawców na poziomie krajowym (trójstron-ność). Model korporacyjny charakteryzuje wysoki poziom uzwiązkowienia. Model zdecentralizowany z kolei cechują: słabe uzwiązkowienie, przewaga zakładowych organizacji zbiorowych, brak rad pracowniczych, wysoki poziom partycypacji bez-pośredniej pracowników [Cynk 2002: 163].

Obecnie funkcjonującym w Polsce modelem zbiorowych stosunków pracy jest model korporacyjny (scentralizowany), o czym świadczy choćby istnienie Trój-stronnej Komisji ds. Społeczno-Gospodarczych czy Trójstronnych Zespołów Bran-żowych (TZB) przy Ministrze Pracy i Polityki Społecznej, przy czym w obydwu przypadkach, stronami wspomnianych powyżej organów są przedstawiciele rządu, związków zawodowych oraz pracodawców. Związki zawodowe w Polsce mają więc możliwość aktywnej partycypacji w kreowaniu polityki społecznej państwa.

Różnice w dochodach

Zagadnieniem ściśle związanym z rolą związków zawodowych jest kwestia zróżnicowania dochodów. W warunkach gospodarki wolnorynkowej, w odniesieniu do zatrudnienia, podstawowym czynnikiem, mającym wpływ na jego poziom oraz uzy-skiwane w wyniku pracy wynagrodzenie, jest relacja między popytem a podażą. Zapo-trzebowanie na określony rodzaj specjalistów na rynku, przy jednoczesnym ich braku, spowoduje, że pracodawca będzie bardziej skłonny do zaoferowania wyższego wyna-grodzenia kandydatowi spełniającemu oczekiwania, byle tylko móc go pozyskać.

Innym czynnikiem, mającym wpływ na pojawianie się „kominów płaco-wych”, jest instytucja płacy minimalnej, czyli najniższy, dopuszczalny w świe-tle prawa powszechnie obowiązującego, poziom wynagrodzenia. Wprowadzona, w celu wykluczenia szkodliwej dla pracowników konkurencji pracodawców w ob-


niżaniu kosztów prowadzonej działalności poprzez obniżkę płac, płaca minimalna ma przede wszystkim zastosowanie w odniesieniu do osób nie posiadających żadne-go przygotowania zawodowego oraz ludzi młodych, najczęściej nie dysponujących doświadczeniem zawodowym [Budnikowski 2002: 46].

Wysokość płacy minimalnej jest ustalana przez następujące podmioty: rządy lub agencje rządowe luba) rządy lub agencje rządowe w porozumieniu z centralami związków za-b) wodowych lubreprezentantów pracodawców i związki zawodowe pracowników bądź teżc) w układach zbiorowych pracy, przy czym w takim wypadku płaca mini-d) malna stosowana jest we wszystkich zakładach danej gałęzi gospodarki.

W Polsce wysokość płacy minimalnej jest określana aktem prawa powszech-nie obowiązującego. Jest ona ustalana w odniesieniu do płac przeciętnych, kosztów utrzymania i dynamiki cen [Cynk 2002: 165-166].

Analizując kształtowanie się płac, nie można pominąć wpływu, jaki wywiera na nie struktura własności. Jak wynika z dokumentu Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I-III kwartale 2009 r. [GUS 2009: 25], przeciętne wyna-grodzenie brutto, uzyskiwane w przedsiębiorstwach sektora prywatnego, jest na ogół niższe, aniżeli w przedsiębiorstwach sektora publicznego. Przeciętna dysproporcja wynagrodzeń pomiędzy sektorem prywatnym a publicznym wyniosła 22% w skali kraju. Największa różnica wystąpiła w przemyśle i wyniosła circa 38%. W sektorze prywatnym wyższe wynagrodzenie uzyskiwali jedynie pracownicy takich branż jak budownictwo czy górnictwo.

Jak zauważa Tomasz Budnikowski „istotne różnice płacowe występują tak-że w skali międzyregionalnej. Najwyższe zarobki notowane są w województwach o znacznym udziale przemysłu i usług finansowych. Na końcu tej listy lokują się województwa, w których dominuje rolnictwo i niewielki przemysł” [2009: 270].

Nie bez znaczenia na poziom wynagrodzenia, a co za tym idzie dysonans pła-cowy, ma zajmowane przez pracowników stanowisko i rodzaj wykonywanej pracy. Pracownicy wyższego szczebla wynagradzani są hojniej od pracowników szczebla niższego. Jak wynika z XVIII-go ogólnobranżowego raportu płacowego z września 2009 r., sporządzonego przez firmę consultingową Sedlak&Sedlak, istnieje dyspro-porcja pomiędzy wynagrodzeniami pracowników zajmujących najwyższe stanowi-


ska w przedsiębiorstwie, a pracownikami szczebla niższego, jednak „zmniejsza się z roku na rok. Jest to szczególnie widoczne w przypadku pracowników fizycznych. Jeszcze w roku 2004 płace kierowników były ponad czterokrotnie wyższe od za-robków wspomnianych szeregowych pracowników fizycznych, podczas gdy w roku 2008 różnica wynosiła już 3,8” [Jankowska].

Przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu – ochrona grup słabszych i biedniejszych

Większość autorów zgadza się z twierdzeniem, że w efekcie transformacji politycznej i gospodarczej doszło do narastania negatywnego w skutkach społecz-nych zjawiska ubóstwa. Należy jednak pamiętać, że ubóstwo nie jest zjawiskiem, które nagle pojawiło się w Polsce. Występowało ono również w PRL, jednak, jak pi-sze Stanisława Golinowska, nie dosięgało wówczas osób pracujących i ich rodzin, ponieważ pełne zatrudnienie zapewniało niezbędny poziom życia - chociaż skromny i bardzo wyrównany [1997: 350].

W literaturze przedmiotu wyróżnia się wiele definicji ubóstwa. Witold To-czyński definiuje ubóstwo jako „brak dostatecznych środków materialnych do życia, biedę, niedostatek” oraz jako „stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu do-chodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej”. Kościół katolicki z kolei definiuje ubóstwo następująco: „ubóstwo jest stanem różnego rodzaju braków; i to takiego rodzaju braków i o takich rozmiarach, że konkretny człowiek permanentnie nie zaspokaja swoich podstawowych potrzeb, czuje się poniżony w swej ludzkiej godności, rozwój jego osobowości przeżywa kryzys, którego własnymi siłami nie może przezwyciężyć - konieczna jest mu w tym pomoc” [Za: Szyszka 2009: 202]. Ubóstwo nie ogranicza się zatem tylko do braku możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych, ale pociąga również za sobą brak możliwości wykształcenia, właściwej opieki medycznej, czy poczucie niższości, co w efekcie może prowadzić do izolacji, a w skrajnych przypadkach - marginalizacji społecznej.

Walka z ubóstwem i ograniczanie negatywnych jego skutków są ważnym elementem polityki społecznej państwa. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 mar-ca 2004 r. [Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593] określa rodzaje świadczeń pieniężnych przy-


sługujących osobom ubogim. Są to m.in.: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodziel-nienie. Należy w tym miejscu zauważyć, że świadczenia pieniężne, oferowane przez państwo, stanowią dla części rodzin podstawowe, a często jedyne źródło utrzymania. Ustawa o pomocy społecznej nakłada na gminy i powiaty obowiązek podejmowania działań zmierzających do ograniczania ubóstwa. Zgodnie z art. 3 ustawy, rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadnia-jących udzielenie pomocy.

Pomoc ubogim przyjmuje takie formy jak: pomoc rzeczowa - udzielanie schronienia, posiłku lub ubrania; usługi opiekuńcze - przysługują osobom samot-nym, a obejmują pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, pielęgna-cję, zapewnienie kontaktów z otoczeniem; pomoc środowiskowa, - zapewnienie odpowiedniej pomocy w środowisku osobom starszym, schorowanym czy niepeł-nosprawnym; pomoc instytucjonalną - prowadzenie domów pomocy społecznej, dziennych domów pomocy społecznej i ośrodków opiekuńczych; pomoc finansowa, - pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne w publicznych zakładach opieki zdrowotnej dla osoby lub całej rodziny, jeśli spełniają kryterium dochodowe; pracą socjalną - poradnictwo prawne, ekonomiczne, psychologiczne, pedagogiczne, po-moc w załatwianiu trudnych spraw urzędowych, bytowych; interwencją kryzyso-wą - czyli zapobieganie powstawaniu lub pogłębianiu się dysfunkcji osób, rodzin lub społeczności w tym również dotkniętych przemocą [Szyszka 2009: 212-213].

Pomoc państwa i szeroki zakres świadczeń społecznych stanowią jedną z form przeciwdziałania ubóstwu. Inną jest aktywizacja osób dotkniętych zjawi-skiem ubóstwa i wdrażanie unijnych programów, zmierzających do minimalizacji tego negatywnego społecznie zjawiska. Akces Polski do Unii Europejskiej stworzył możliwość sięgania po środki pochodzące z funduszy strukturalnych, dzięki cze-mu powstają programy, zmierzające do poprawy infrastruktury i przedsiębiorczości, wspierające i stymulujące rozwój aktywności w dziedzinie edukacji i kształcenia ustawicznego oraz politykę aktywnego rynku pracy [Golinowska, Tarkowska, Ko-pińska 2005: 311].

Ubóstwo w Polsce nie sprowadza się tylko i wyłącznie do braku pieniędzy. Jak słusznie bowiem zauważa Wielisława Warzywoda-Kruszyńska: „bieda oznacza [...] przede wszystkim brak wyboru, brak możliwości rozwijania własnych potencji,


brak możliwości partycypowania w życiu społecznym i politycznym” [Za: Szyszka 2009: 215]. Skutkiem biedy jest wykluczenie społeczne i izolacja kulturowa, któ-re coraz częściej postrzegane są jako podstawowy problem polityczny współcze-snych społeczeństw.

Polityka społeczna jako narzędzie zaspokojenia podstawowych potrzeb socjalnych

W 1975 roku Harold Wilensky napisał w The Welfare State and Equality, że istotę nowoczesnej polityki społecznej stanowią państwowe gwarancje zabezpie-czenia minimalnego poziomu życia wszystkim obywatelom [Za: Dziewięcka-Bokun 2002: 79]. Kwestia gwarancji podstawowych potrzeb socjalnych jednak jest różnie rozpatrywana, w zależności od modelu, w oparciu o który zbudowana jest polityka społeczna danego państwa.

Mirosław Księżopolski zwraca uwagę, że dokonując typologii różnych mo-deli polityki społecznej bierze się pod uwagę następujące kryteria:

dostęp do świadczeń i usług,a) selektywność lub powszechność ochrony socjalnej,b) jakość i poziom świadczeń i usług,c) zakres i cele polityki rynku pracy,d) rolę władz publicznych w zaspokajaniu podstawowych potrzeb obywa-e) teli,sposoby finansowania programów socjalnych [Za: Głąbicka 2001: 114].f)

W literaturze przedmiotu istnieje kilka klasyfikacji występujących modeli po-lityki społecznej. Do najbardziej znanych należą typologie zaproponowane przez Ri-charda Titmussa, Normana Furnissa i Timothy`ego Tiltona, Gøsta Esping-Andersena oraz Mirosława Księżopolskiego, z uwagi na ograniczoną objętość niniejszego opra-cowania jednak, jako podstawę dalszych rozważań przyjęto typologię Mirosława Księżopolskiego, który wyróżnił cztery modele polityki społecznej: korporacyjny, rezydualny, rudymentarny i opiekuńczy [Za: Głąbicka 2001: 119].

Istotą modelu korporacyjnego jest założenie, że osoby pracujące ubezpiecza-ją się na wypadek sytuacji, w której nie będą mogły utrzymywać się z pracy. W mo-delu tym programy socjalne, jakkolwiek stanowiące ważny dodatek do gospodarki,


pełnią wobec niej rolę służebną, realizowane zaś są przez organizacje pozarządo-we. Programy socjalne winny w jak najmniejszym stopniu zakłócać funkcjonowa-nie gospodarki rynkowej i służyć rozwojowi gospodarczemu. Państwo gwarantuje co prawda podstawowe bezpieczeństwo socjalne, jednak w ograniczonym zakresie, gdyż dostęp do świadczeń przysługuje tylko osobom, które są ubezpieczone. Powo-duje to sytuację, w której w celu zabezpieczenia się na przyszłość obywatel musi być aktywny zawodowo w pewnym okresie swojego życia. Przykładem państw, w któ-rych można zaobserwować funkcjonowanie opisanego wyżej modelu są według Ka-tarzyny Głąbickiej: Niemcy, Holandia, Belgia Austria i Finlandia [2001: 120].

Model rezydualny według Mirosława Księżopolskiego cechuje hasło: wła-ściwym celem państwa dobrobytu jest nauczenie ludzi jak sobie bez tego państwa radzić. Jednostka żyjąca w państwie, w którym polityka społeczna funkcjonuje w oparciu o ten model sama zaspokaja swoje potrzeby socjalne. Model rezydualny zakłada obowiązkowe ubezpieczenie obywateli, które uzupełnione jest o powszech-ny dostęp do służby zdrowia i zasiłków rodzinnych, co w założeniu sprawia, że oby-watele mają zapewnione minimum dochodu niezbędne do zaspokojenia podstawo-wych potrzeb. Osiągnięcie wyższego poziomu bezpieczeństwa socjalnego jednak pozostawione jest w gestii zainteresowanych [Głąbicka 2001: 120].

Model rudymentarny - założenia tego modelu wywodzą się głównie z zasady subsydiarności. Mirosław Księżopolski stwierdza, że model ten jest zdecydowanie najsłabiej rozwiniętym systemem polityki społecznej. Zgodnie z założeniami zasady subsydiarności, wszelkie problemy społeczne winny być rozwiązywane na jak naj-niższym szczeblu podziału administracyjnego państwa [Tamże: 120-121].

Model opiekuńczy cechuje wysoki poziom troski o zaspokojenie potrzeb społecznych obywateli przez państwo, które dba o ich zatrudnienie oraz wysoki po-ziom usług socjalnych. Państwo asekuruje rozwój związków zawodowych oraz kla-sy średniej, polityka społeczna zaś traktowana jest jako integralna instytucja danego społeczeństwa i spełnia funkcję redystrybutywną w zakresie dochodów państwa. Zgodnie ze stosowaną w tym modelu zasadą kolektywizmu, odpowiedzialność za do-brobyt i zabezpieczenie socjalne jednostki ponosi społeczeństwo. Model opiekuńczy zakłada objęcie polityką społeczną wszystkich obywateli. Wszyscy obywatele też uprawnieni są do godziwego poziomu życia. W związku z tym model ten zakłada funkcjonowanie powszechnego i bezpłatnego systemu opieki zdrowotnej, edukacji,


istnienie emerytur i rent socjalnych, wypłacanie zasiłków na dzieci, czy funkcjo-nowanie rozbudowanego systemu usług socjalnych dla ludzi w podeszłym wieku, czy ciężkiej sytuacji życiowej. Typowym przykładem państw, w których realizuje się model opiekuńczy są: Szwecja, Dania, Holandia [Tamże: 121].

Okres transformacji przyniósł Polsce zmiany w zakresie polityki społecz-nej. Obowiązujące w czasach realnego socjalizmu założenia modelu państwowo-kolektywistycznego uległy zasadniczej zmianie na skutek przemian gospodarczo-politycznych, takich jak: pojawienie się zjawiska bezrobocia, wprowadzenie zasad gospodarki wolnorynkowej, przeniesienie ciężaru aktywności socjalnej z zakładów pracy na system usług i świadczeń socjalnych oraz akcesja Polski do Unii Euro-pejskiej w maju 2004 r. W efekcie rozpoczęła się trwająca do dzisiaj dyskusja nad wdrożeniem nowego modelu polityki społecznej w Polsce.

Dostęp do bezpłatnej opieki zdrowotnej

System opieki zdrowotnej jest jednym z elementów polityki społecznej każ-dego państwa. Większość państw uznaje odpowiedzialność za bezpieczeństwo zdro-wotne swoich obywateli, co znajduje odzwierciedlenie w odpowiednich zapisach konstytucji narodowych. Nie inaczej jest w przypadku Polski. Artykuł 68 Konsty-tucji RP z 2 kwietnia 1997 r. stwierdza, że każdy obywatel ma prawo do opieki zdrowotnej, władze publiczne zaś zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.1 Co więcej, na poziomie konsty-tucji zawarto zobowiązanie władz publicznych do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym oraz oso-bom w podeszłym wieku.2

Finansowanie służby zdrowia odbywa się zasadniczo w oparciu o jeden z trzech modeli, których charakterystykę przedstawiła Maria Gasińska: Bismarc-kowski, Siemaszkowski, Beveridge’a [2006: 221].

Model Bismarckowski jest najstarszym modelem finansowania służby zdro-wia na kontynencie europejskim. W modelu tym dostęp do świadczeń medycznych uzależniony jest od przynależności pacjenta do określonej instytucji ubezpieczenio-

1 Zob.: Art. 68 ust. 1 i ust. 2 Konstytucji.2 Por.: Art. 68 ust. 3 Konstytucji.


wej oraz od faktu opłacenia przez pacjenta składek na ubezpieczenie zdrowotne. Pochodzące ze składek fundusze są zarządzane samorządnie, bez możliwości inge-rencji administracji państwowej. Z funduszy tych finansowane są następnie świad-czenia medyczne na rzecz ubezpieczonych oraz ich rodzin, na zasadach określonych w ustawie. Model ten realizowany jest w takich państwach jak: Niemcy, Francja, Belgia, Holandia.

W modelu Siemaszkowskim finansowanie opieki zdrowotnej odbywa się z budżetu państwa. Z uwagi na fakt, że wszystkim obywatelom przysługuje prawo do świadczeń oraz, że są oni pracownikami sektora publicznego, brak jest niepu-blicznych świadczeniobiorców. System ochrony zdrowia w tym modelu jest central-nie zarządzany oraz, jako nieproduktywny dział gospodarki narodowej, nie cieszy się wysokim priorytetem ekonomicznym. Obecnie funkcjonowanie takiego systemu można zaobserwować na przykład na Białorusi.

Model Beveridge’a został wprowadzony w latach czterdziestych w krajach skandynawskich. W modelu tym dostęp do służby zdrowia i zakresu usług medycz-nych jest prawem obywatelskim, zapewnionym na zasadzie równości. Świadczenia realizowane są głównie w publicznych zakładach opieki zdrowotnej oraz są zasad-niczo bezpłatne.3 System ochrony zdrowia finansowany jest w sposób zdecentralizo-wany z budżetu państwa [Tamże].

W Polsce od 2003 roku finansowanie opieki zdrowotnej odbywa się za po-średnictwem Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ). Utworzony na mocy Ustawy z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz. U. z 2003 r. Nr 45 poz. 391), NFZ jest jednostką zarządzającą środka-mi finansowymi oraz zawierającą umowy ze świadczeniodawcami. Fundusze prze-znaczone na finansowanie świadczeń medycznych oraz refundację leków pochodzą ze składek odprowadzanych do budżetu państwa w ramach powszechnego ubezpie-czenia zdrowotnego.4 Ze środków Funduszu finansowane są świadczenia zdrowotne oraz dokonywana jest refundacja leków. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie świadczenia zdrowotne są finansowane ze środków NFZ. Zgodnie z zapisami Usta-wy z dnia 25 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej

3 Pacjent ponosi częściową odpłatność np.: za leki czy niektóre usługi stomatologiczne.4 Wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne wynosi, na dzień 9 maja 2010 r., 9% pod-

stawy wymiaru (czyli wynagrodzenia brutto pomniejszonego o sumę składek na ubezpieczenie spo-łeczne).


finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o cenach oraz Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu programów zdrowotnych (Dz. U. z 2009 r. Nr 118, poz. 989), finansowa-ne w całości lub części są tylko usługi medyczne znajdujące się w tzw. „koszyku świadczeń gwarantowanych”.5 Zasada ta obowiązuje również w przypadku refun-dacji leków6.

Elektoraty poszczególnych partii wobec problemów bezpieczeństwa socjalnego

Istotne różnice w podejściu do kwestii bezpieczeństwa socjalnego pomiędzy elektoratami poszczególnych partii politycznych zaznaczają się przy odpowiedzi na pytanie o obecną rolę związków zawodowych w Polsce (Tabela 1).

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o obecną rolę związków zawodowych w Polsce

w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.

Za duża Za mała Odpowiednia Nie mam zdania Razem


Elektorat PO 146 37,9 74 19,2 89 23,1 76 19,7 385 100,0

Elektorat PiS 32 18,5 58 33,5 44 25,4 39 22,5 173 100,0

Elektorat PSL 17 27,0 18 28,6 11 17,5 17 27,0 63 100,0

Elektorat SLD-UP 23 24,7 32 34,4 23 24,7 15 16,1 93 100,0


30 29,4 27 26,5 23 22,5 22 21,6 102 100,0

Deklarujący absencję w wyborach parlamentar-nych

59 21,9 67 24,8 59 21,9 85 31,5 270 100,0

5 Wykaz usług medycznych finansowanych w całości lub części ze środków NFZ można znaleźć w załączniku przytoczonego Rozporządzenia.

6 Do refundacji kwalifikowane są tylko leki znajdujące się na tzw. liście leków refundowa-nych, stanowiącej załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie wykazu chorób oraz wykazu leków i wyrobów medycznych, które ze względu na te choroby są przepisywane bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub za częściową odpłatnością.


Tabela 2. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o poparcie dla polityki ochrony grup słabszych i biedniejszych.

Tak Raczej tak Nie mam zdania Raczej nie Nie Razem

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

Elektorat PO 151 39,2 142 36,9 35 9,1 39 10,1 18 4,7 385 100,0

Elektorat PiS 119 68,8 37 21,4 9 5,2 7 4,0 1 0,6 173 100,0

Elektorat PSL 37 58,7 16 25,4 6 9,5 4 6,3 0 0,0 63 100,0

Elektorat SLD-UP 37 39,8 39 41,9 10 10,8 4 4,3 3 3,2 93 100,0

Elektorat innych ugrupowań 45 44,1 36 35,3 2 2,0 12 11,8 7 6,8 102 100,0


143 53,0 75 27,8 30 11,1 15 5,6 7 2,6 270 100,0

Większość wyborców każdej z czterech głównych partii politycznych nie jest zadowolona z obecnej roli związków, przy czym jedynie w elektoracie PO przewa-ża opinia, że rola ta jest zbyt duża, natomiast wśród wyborców pozostałych partii najliczniejszą grupę stanowią zwolennicy poglądu, że rola związków zawodowych powinna wzrosnąć. Zwraca uwagę stosunkowo wysoki, w porównaniu z elektorata-mi pozostałych partii, odsetek wyborców PSL nieposiadających w tej sprawie zdania (co czwarty). Wynika to zapewne z wyższego udziału w tym elektoracie rolników, którzy nie stykają się bezpośrednio z działalnością organizacji związkowych. Po-twierdzeniem tej tezy jest fakt, że brak zdania w sprawie związków deklaruje ponad 40% mieszkańców wsi (Ilościowy i procentowy rozkład zmiennych socjodemogra-ficznych w odniesieniu do poszczególnych analizowanych zagadnień: Aneks, Tabele 10, 11, 12, 13, 14).

Szczególną uwagę zwraca ponad dwukrotnie wyższy odsetek zwolenników ograniczenia roli związków zawodowych w elektoracie PO w porównaniu z elekto-ratem PiS. Wyborcy tych dwóch partii różnią się najbardziej: wyborcy PO są naj-bardziej antyzwiązkowi, a wyborcy PiS – najbardziej pro związkowi. Elektorat SLD-UP także prezentuje postawę pro związkową, natomiast respondenci deklarujący poparcie dla PSL są najmniej zdecydowani i najbardziej neutralni w ocenach roli związków zawodowych.


Tabela 3. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o istnienie zbyt dużych różnic w dochodach Polaków



ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

Elektorat PO 190 49,4 85 22,1 30 7,8 44 11,4 36 9,4 385 100,0

Elektorat PiS 112 64,7 41 23,7 14 8,1 5 2,9 1 0,6 173 100,0

Elektorat PSL 34 54,0 14 22,2 7 11,1 3 4,8 5 7,9 63 100,0

Elektorat SLD-UP 51 54,8 21 22,6 13 14,0 6 6,5 2 2,2 93 100,0



177 65,6 54 20,0 17 6,3 11 4,1 11 4,1 270 100,0

Poparcie dla polityki ochrony grup słabszych i biedniejszych deklarują wyborcy wszystkich głównych partii w Polsce, jednak skala tego poparcia wykazuje duże zróżnicowanie (Tabela 2).

Najsilniej zorientowany socjalnie jest elektorat PiS, w którym ponad 90% re-spondentów deklaruje poparcie dla takiej polityki państwa. Niewiele różnią się w tej kwestii wyborcy PSL, spośród których poparcie dla ochrony najsłabszych deklaruje ponad 84%. Także w elektoracie SLD-UP dominuje postawa akceptacji dla opiekuń-czej roli państwa (ponad 80%), jednakże zwraca uwagę wyraźnie słabszy charakter kategoryczności deklaracji poparcia. Wśród respondentów popierających tę partię przeważają osoby udzielające odpowiedzi „raczej tak” niż „tak”. Taki rozkład wska-zań można zinterpretować jako poparcie warunkowe: deklarując wsparcie dla ogól-nej idei ochrony najsłabszych i najbiedniejszych badani zaznaczają jednocześnie swój dystans wobec konkretnych form wsparcia lub adresatów pomocy. Równie wy-raźnie widać to zjawisko w elektoracie PO, gdzie przeważają jednostki deklarujące pełne poparcie dla polityki wsparcia grup społecznie upośledzonych nad osobami, które takiego poparcia udzielają warunkowo.

Na pytanie o poparcie dla polityki wsparcia grup najbiedniejszych i najsłab-szych stosunkowo rzadko udzielano odpowiedzi negatywnych. Jedynie w elektoracie


Tabela 4. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o konieczność gwarantowania przez państwo obywatelom możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb



ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

Elektorat PO 211 54,8 112 29,1 29 7,5 27 7,0 6 1,6 385 100,0

Elektorat PiS 116 67,1 42 24,3 10 5,8 3 1,7 2 1,2 173 100,0

Elektorat PSL 35 55,6 19 30,2 8 12,7 1 1,6 0 0,0 63 100,0

Elektorat SLD-UP 51 54,8 33 35,5 5 5,4 3 3,2 1 1,1 93 100,0



182 67,4 61 22,6 16 5,9 9 3,3 2 0,7 270 100,0

PO znajdziemy pokaźną, liczącą blisko 15%, grupę przeciwników takiej polityki. Stanowi to dowód na istnienie w elektoracie tej partii silnego skrzydła radykalnie liberalnego. Charakterystyczne, że liczna jest grupa przeciwników polityki wsparcia wśród zwolenników innych (poza czołową czwórką) partii politycznych; prawdo-podobnie w tej liczbie odnajdziemy zwolenników Unii Polityki Realnej i Janusza Korwin-Mikke.

Znaczące różnice pomiędzy elektoratami głównych partii odnajdziemy rów-nież analizując stosunek do zróżnicowania dochodów w Polsce (Tabela 3).

Najbardziej egalitarnie nastawiony jest elektorat PiS. Pogląd, że różnice w dochodach są zbyt duże deklaruje prawie 90% wyborców Prawa i Sprawiedliwo-ści, co trzeci zwolennik SLD-UP i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Zwraca uwagę, że nawet w liberalnie zorientowanym elektoracie PO istnieje bardzo silne przekona-nie o zbytnim rozwarstwieniu dochodów w Polsce: pogląd taki w sposób zdecydo-wany wyraża blisko połowa wyborców Platformy, a w sposób warunkowy co piąty respondent. Jest to wyraźny sygnał, że skala zróżnicowania dochodów w Polsce jest postrzegana jako ważny problem społeczny, bez względu na orientacje polityczne i postawy ideowe.

Potwierdzeniem istnienia w elektoracie PO silnej opcji radykalnie liberalnej jest fakt, iż ponad 20% wyborców akceptuje obecną sytuację w zakresie zróżnicowania


Tabela 5. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o konieczność gwarantowania przez państwo bezpłatnej opieki zdrowotnej



ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

Elektorat PO 257 66,8 70 18,2 13 3,4 35 9,1 10 2,6 385 100,0

Elektorat PiS 138 79,8 25 14,5 3 1,7 5 2,9 2 1,2 173 100,0

Elektorat PSL 44 69,8 9 14,3 5 7,9 3 4,8 2 3,2 63 100,0

Elektorat SLD-UP 61 65,6 20 21,5 5 5,4 3 3,2 4 4,3 93 100,0



196 72,6 51 18,9 9 3,3 6 2,2 8 3,0 270 100,0

dochodów. Zaskakuje, że drugą co do liczebności grupę wyborców, akceptujących duże różnice dochodów, posiadają ludowcy (12,7%). Podobną deklarację składa nie-spełna co dziesiąty zwolennik SLD. Opcja ta jest praktycznie nieobecna wśród wy-borców PiS (zaledwie 3,5%).

Podobny rozkład głosów przynoszą odpowiedzi na pytanie o konieczność gwarantowania przez państwo zaspokojenia podstawowych potrzeb obywateli (Tabela 4).

Tutaj również w elektoratach wszystkich partii dominują zwolennicy ist-nienia takich gwarancji. Szczegółowa analiza odpowiedzi respondentów wskazuje jednak na istnienie zauważalnych różnic pomiędzy poszczególnymi elektoratami także i w tej dziedzinie. Najchętniej poparcie dla takich gwarancji wyraża elektorat PiS, najbardziej sceptyczny jest elektorat PO. Elektoraty SLD-UP i PSL wykazują podobieństwo raczej do elektoratu PO. Niezależnie od przywołanych różnic, trze-ba jednak podkreślić zdecydowane wsparcie wśród respondentów, popierających wszystkie główne partie, dla idei istnienia państwowych gwarancji zaspokojenia podstawowych potrzeb. Można przypuszczać że istotniejsze zróżnicowanie poglą-dów ujawniłoby się przy pytaniach o formalny zasięg tych gwarancji oraz ich wy-miar ekonomiczny.


Powszechnym poparciem cieszy się także wśród respondentów gwarancja dostępu do bezpłatnej opieki zdrowotnej (Tabela 5).

Poparcie takie deklaruje 85% wyborców PO, 84,1% elektoratu PSL, 87,1% zwolenników SLD-UP oraz aż 94,3% wyborców PiS. Prócz bardzo wysokiego bez-warunkowego wsparcia dla gwarancji bezpłatnej służby zdrowia w elektoracie Prawa i Sprawiedliwości zwracają uwagę jeszcze dwa słabiej zaznaczone zjawiska: stosun-kowo wysoki odsetek niezdecydowanych w tej kwestii wśród wyborców PSL (7,9%) oraz relatywnie słabe wsparcie dla omawianej gwarancji w elektoracie innych (poza główną czwórką) partii politycznych. Tradycyjnie najwyższy odsetek przeciwników socjalnych gwarancji ujawnił się w elektoracie PO, ale opór wobec gwarancji bez-płatnej służby zdrowia jest słabszy niż w innych omawianych kwestiach i wynosi zaledwie 11,7% wyborców Platformy. Jest to wynik ciekawy, zwłaszcza w kontek-ście zgłaszanych przez parlamentarną i rządowa reprezentację tej partii pomysłów prywatyzacji i komercjalizacji szpitali oraz wprowadzenia częściowej odpłatności w służbie zdrowia.

Socjodemograficzne czynniki różnicujące stanowiska w kwestiach bezpieczeństwa socjalnego

Omawiane badania nie przyniosły niespodzianek w zakresie czynników so-cjodemograficznych, warunkujących poziom wsparcia dla polityki bezpieczeństwa socjalnego (Patrz: Aneks, Tabele 10, 11, 12, 13, 14). Jeżeli posłużymy się dwoma standardowymi profilami elektoratu: socjalnym i liberalnym, to da się wyróżnić pewne cechy socjodemograficzne wzmacniające potencję przynależności do które-goś z wyróżnionych profilów. Elektorat socjalny charakteryzuje się następującymi cechami:

słabszym wykształceniem (nadreprezentacja w grupie osób z wykształ-a) ceniem podstawowym/gimnazjalnym oraz zawodowym),niższym statusem materialnym (nadreprezentacja w grupie osób ocenia-b) jących swoja sytuacje jako „żyjących bardzo biednie” lub „skromnie”, deklarujących dochód na osobę w rodzinie poniżej 1000 zł),starszym wiekiem (nadreprezentacja w grupie osób w wieku 55-64 lata c) i powyżej 65 lat),


miejscem zamieszkania (wieś i mniejsze miasta do 20 000 mieszkańców).d) Elektorat liberalny charakteryzuje się z kolei:

lepszym wykształceniem (nadreprezentacja w grupie osób z wyższym a) wykształceniem; zwraca uwagę silna obecność postawy liberalnej w gru-pie osób z wykształceniem średnim – prawdopodobnie jest to związane z zaliczaniem do tej grupy studentów),wyższym statusem materialnym (deklarowane dochody powyżej 2000 zł b) na osobę i ocena swojej sytuacji materialnej jako „żyję średnio”, „do-brze” lub „bardzo dobrze”),młodszym wiekiem (silna nadreprezentacja w grupie 18-24 lata oraz nie-c) co słabsza w grupach 25-34 lata i 35-44 lata),miejscem zamieszkania (nadreprezentacja w grupie mieszkańców dużych d) miast).

Istnieje także stosunkowo silna zależność między płcią a przynależnością do profilu socjalnego lub liberalnego. Większą wagę do kwestii bezpieczeństwa socjalnego przywiązują kobiety, mężczyźni częściej deklarują sceptycyzm wobec gwarancji socjalnych czy roli związków zawodowych, częściej także akceptują duże zróżnicowanie dochodów.

Funkcjonują jeszcze dwie cechy determinujące przynależność do profilu so-cjalnego: tego rodzaju poglądy deklarują, częściej niż ogół społeczeństwa, wdowcy lub wdowy oraz osoby bez stałego zatrudnienia. W profilu liberalnym częściej spo-tkamy osoby uczące się oraz panny i kawalerów. Występowanie obu tych cech jest z oczywistych powodów silnie zestawione z wiekiem respondentów.

Można zauważyć także silne powiązanie między deklarowanymi poglądami a dostępem do Internetu (osoby deklarujące dostęp do Internetu zarówno w pracy/szkole, jak i w domu rzadziej deklarują wsparcie dla gwarancji socjalnych), choć tu najsilniej występuje współzależność pomiędzy brakiem dostępu do Internetu a ab-sencją wyborczą.

Trudno wskazać silne związki pomiędzy województwem, w którym miesz-ka respondent a przynależnością do jednego z profilów elektoratu. Wyjątkiem są respondenci z województwa mazowieckiego, którzy deklarują słabsze poparcie dla gwarancji socjalnych. Z dużą mocą objawia się to w kwestii bezpłatnej służby zdrowia, w której wskazania mieszkańców województwa mazowieckiego znacząco


odbiegają od odpowiedzi mieszkańców innych regionów kraju. Generalnie należy jednak stwierdzić, że obserwowane silne zróżnicowanie regionalne wyników wybo-rów nie znajduje odzwierciedlenia w zróżnicowaniu poglądów na kwestie bezpie-czeństwa socjalnego, zatem musi wynikać z innych czynników niż przynależność do socjodemograficznego profilu socjalnego czy liberalnego.

Polityczne konteksty podziałów społecznych w kwestiach bezpieczeństwa socjalnego

Analiza wyników badania prowadzi do sformułowania kilku spostrzeżeń i hi-potez, dotyczących wpływu problemów bezpieczeństwa socjalnego na kształtowanie się sceny politycznej.

Elektoraty wszystkich partii, niezależnie od różnic programowych dzielą-1. cych te partie, deklarują wsparcie dla gwarancji bezpieczeństwa socjalne-go. Największe zróżnicowanie występuje w kwestii roli związków zawo-dowych, w której na opinie respondentów nakładają się prawdopodobnie sentymenty i emocje o charakterze historycznym i politycznym, stąd duża akceptacja dla roli związków zawodowych w elektoratach obu partii związanych z centralami związkowymi (PiS – NSZZ „Solidarność”, SLD – OPZZ). Zaskakująco duże poparcie uzyskuje idea państwowych gwa-rancji dostępu do bezpłatnej służby zdrowia. Istniejący elektorat o poglą-dach radykalnie liberalnych skupia się w PO, nie stanowiąc tam jednak grupy dominującej; elektorat liberalny ujawnia się także wśród wybor-ców deklarujących poparcie dla innych, pozaparlamentarnych ugrupo-wań. Wyniki badań wskazują jednak na wyraźną dominację wyborców o poglądach socjalnych, akceptujących opiekuńczą rolę państwa.Elektorat o poglądach socjalnych nie jest elektoratem lewicowym w trady-2. cyjnym tego słowa znaczeniu (podział lewica – prawica). Profil socjalny naj-silniej charakteryzuje wyborców PiS, partii która nominalnie zaliczana jest do prawicy. Biorąc pod uwagę proces kształtowania się nowych podziałów politycznych zarówno na osi poglądów gospodarczych jak i na osi kulturowej warto zastanawiać się nad adekwatnością użycia terminu prawica socjalna w stosunku do ugrupowań, deklarujących przywiązanie do tradycji i silnego


państwa w połączeniu z opcją na rzecz bezpieczeństwa socjalnego. Nie istnieje zależność między przynależnością do grupy elektoratu o pro-3. filu socjalnym, a deklaracją głosowania na SLD-UP, które próbują za-gospodarować elektorat lewicy. Elektorat socjalny nie wspiera polskiej lewicy. Istnieje natomiast w kwestiach bezpieczeństwa socjalnego spo-re podobieństwo elektoratów PO i SLD-UP. Może być to odczytywane jako dowód istnienia w Polsce elektoratu dla socjalliberalnej partii środ-ka, ale także jako zapowiedź możliwego wchłonięcia elektoratu SLD-UP przez silniejszego konkurenta. Wyborcy Polskiego Stronnictwa Ludowego charakteryzują się dużą 4. ostrożnością w kwestiach socjalnych, sytuując się pomiędzy „socjalnym” PiS a nieco bardziej liberalnie zorientowaną PO. Wyniki badań nie po-twierdzają opinii o roszczeniowym charakterze elektoratu ludowców.Warto poddać bardziej szczegółowej analizie grupę respondentów dekla-5. rujących absencję w wyborach. Należy tu wziąć pod uwagę fakt, że rze-czywista absencja wyborcza ma większy zasięg, niż absencja deklarowana w badaniach, zatem wyniki dla tej grupy obciążone są dość dużym margi-nesem błędu. Posługując się jednak dostępnymi danymi można stwierdzić, że profil osoby, deklarującej w omawianych badaniach absencję wyborczą, jest najbardziej zbliżony do profilu charakteryzującego zwolenników PiS. Prowadzi to do wniosku, że – wbrew obiegowym opiniom - PiS jest partią o dużym potencjale poszerzenia swojego elektoratu, zwłaszcza za pomocą programów i haseł socjalnych, na które najbardziej podatny jest elektorat „absencyjny”. Przy umiejętnej mobilizacji tego elektoratu i zwiększeniu frekwencji wyborczej w tych grupach społecznych, możliwe jest uzyskanie przez PiS wyniku wyborczego przewyższającego notowania sondażowe. Porównując zbieżność poglądów na kwestie socjalne w elektoratach PO 6. i partii pozaparlamentarnych można sformułować tezę, iż naturalnym kie-runkiem ekspansji PO są liberalnie nastawieni wyborcy mniejszych partii. Trzeba jednak zauważyć, że jeżeli przy tak silnej pozycji Platformy na scenie politycznej wyborcy ci deklarują gotowość oddania głosu na partie, pozosta-jące poza głównym nurtem polityki, dowodzić to może istotnych problemów z wiarygodnością wizerunku PO w tym segmencie rynku wyborczego.


Podsumowanie

Omawiane badania dowodzą, że, pomimo generalnego poparcia dla idei pań-stwa socjalnego istnieją, zauważalne różnice w postawach i poglądach na kwestie bezpieczeństwa socjalnego, deklarowane przez zwolenników głównych partii po-litycznych w Polsce. Zasadnicza opozycja przebiega pomiędzy „socjalnym” PiS, a „liberalną” PO. Pozostałe partie nie biorą aktywnego udziału w tym sporze. Ideowe różnice między elektoratami obu największych partii nie są fundamentalne, jednak umiejętnie podkreślane przez aparaty marketingowe obu obozów politycznych stały się trwałym i ważnym elementem sporu politycznego. Podział na „Polskę solidar-ną (socjalną)” i „Polskę liberalną” jest społecznym faktem, jednak głębokość tego pęknięcia nie jest tak duża, jak przedstawiają to partyjni propagandyści obu stron. Istniejący realnie podział społeczny jest bowiem wykorzystywany do gry politycz-nej, której długofalowym celem jest nie tyle eliminacja przeciwnika, co wspólne za-budowanie jak największego segmentu sceny politycznej i trwała dominacja dwóch ugrupowań. Podział w kwestiach socjalnych i przedstawianie Polski jako głęboko podzielonej co do problemów bezpieczeństwa socjalnego jest świetnym mechani-zmem utrwalającym taką dominację, gdyż skutecznie eliminuje on (lub ogranicza) pozostałych potencjalnych uczestników politycznego sporu.

Bibliografia

Budnikowski T. (2002), • Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Poznań: Instytut Zachodni.

Budnikowski T. (2009), • Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Poznań: Instytut Zachodni.

Cynk M. (2002), • Instrumenty kształtowania rynku pracy w Polsce, [w:] B. Ponikowski, J. Zarzeczny (red.), Uwarunkowania współczesnej polityki społecz-nej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Dziewięcka-Bokun L. (2002), • O sposobach rozumienia polityki społecznej, [w:] B. Ponikowski, J. Zarzeczny (red.), Uwarunkowania współczesnej polityki spo-łecznej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Głąbicka K. (2001), • Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjolo-


giczne i empiryczne, Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP.Główny Urząd Statystyczny (2009),• Zatrudnienie i wynagrodzenia w go-

spodarce narodowej w I-III kwartale 2009 r.Golinowska S., Tarkowska E., Kopińska I. (2005), • Ubóstwo i wykluczenie

społeczne. Badania, metody, wyniki, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.Gasińska M. (2006), • Ubezpieczenie zdrowotne i ochrona zdrowia, [w:]

A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, , Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.Golinowska S. (1997), • Ubóstwo w Polsce w pierwszej połowie lat dziewięć-

dziesiątych. Synteza wyników badań, [w:] S. Golinowska (red.), Polska Bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Szyszka M. (2009), • Ubóstwo rodzin w Polsce po 1989 r., [w:] D. Gizicka (red.), Społeczne dylematy Europy, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Akty prawne

Dziennik Ustaw. 1991, Nr 55, poz. 234. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. • o związkach zawodowych.

Dziennik Ustaw. 2003, Nr 45, poz. 391. Ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. • o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia.

Dziennik Ustaw. 2004, Nr 64, poz. 593. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. • o pomocy społecznej.

Dziennik Ustaw. 2009, Nr 118, poz. 989. Ustawy z dnia 25 czerwca 2009 r. • o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy o cenach.


Jankowska E. Czy • Polska jest krajem o dużych rozpiętościach płacowych? http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/wpis.2056 (09.05.2010).

Kondziela J.• O związkach zawodowych http://www.kns.gower.pl/filozofia/nsk.htm (09.05.2010).

195

Przedmiotem niniejszego artykułu będą zagadnienia związane ze stosunkiem respondentów wobec demokracji i integracji z Unią Europejską. Reżim demokra-tyczny, jako obecnie funkcjonujący w Polsce, jest naturalnym polem dociekań ba-dawczych. Z kolei procesy integracyjne z UE stały się jednym z najistotniejszych założeń prowadzenia polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku. Analiza nastrojów społecznych, bez uwzględnienia powyższych kwestii, byłaby zatem niepełna.

***Leciwym, lecz wciąż aktualnym kontekstem pojmowania demokracji jest po-

dejście Jeana-Jacquesa Rousseau, które zakłada dojście do pojęcia woli powszechnej, identyfikowanej z dobrem wspólnym, a tym samym „wzięcie ludzi takimi, jakimi są, a praw takimi, jak być mogą” [2002: 11]. Niccolo Machiavelli w „Rozważaniach” zawarł trafną diagnozę, iż dobro wspólne można zdefiniować jako to, co podzielają ludzie, którzy są zainteresowani unikaniem dominacji [1970].

Demokrację w sensie politycznym Giovanni Sartori charakteryzuje jako ma-krodemokrację na dużą skalę, która funkcjonuje jako nadrzędna i suwerenna wobec innych demokracji (np. społecznej), określanych przez badacza jako podporząd-kowane. Sartori dowodzi, iż niezależnie od naszego stosunku do ustroju demokra-tycznego, jest on bytem nadrzędnym, bez którego żadne inne formy demokratyczne na dłuższą metę nie mogą funkcjonować [1994: 26].

Inny znamienity teoretyk demokracji, Robert Dahl, odpowiadając na pytanie o jej istotę, wymienia następujące kryteria:

zagwarantowanie rzeczywistego uczestnictwa wszystkich członków 1) wspólnoty w dyskusji przed podjęciem decyzji,równe prawo głosu dla wszystkich członków,2)

Tomasz Okraska

POPARCIE DLA DEMOKRACJI I INTEgRACJI Z uNIą EuROPEJSKą W PERSPEKTYWIE DEKLAROWANYCH

PREFERENCJI PARTYJNYCH

196 Tomasz Okraska

prawo do informacji o możliwych decyzjach i ich konsekwencjach,3) zagwarantowanie, iż demokratyczny proces wymagany przez trzy po-4) przednie kryteria nigdy nie ulega zamknięciu, tj. decyzje będą mogły być zmieniane przez członków wspólnoty, jeśli taka będzie ich wola,wszyscy, lub niemal wszyscy, stale mieszkający na danym terenie muszą 5) dysponować pełnymi prawami obywatelskimi, jakie wynikają z poprzed-nich czterech kryteriów [2000: 39].

Ponieważ nie istnieje państwo, w którym ideały demokracji są wcielone w spo-sób pełny, ocena zazwyczaj dotyczy w przeważającym stopniu praktyki funkcjono-wania systemu demokratycznego. Przytoczoną powyżej typologię Dahla, na potrzeby tego artykułu, należy uznać za adekwatną pod względem poznawczym. Tym niemniej, za Samuelem Huntingtonem można przyjąć, iż satysfakcjonującym wskaźnikiem kon-solidacji systemu demokratycznego w państwie jest zdolność społeczeństwa do od-dzielenia postaw wobec samego ustroju od ocen bieżącej sytuacji politycznej [1995]. Warto także przytoczyć uwagę Iana Shapiro, iż płynność i ewoluujący charakter dys-kusji o demokracji uniemożliwia zamknięcie jej w sztywnych kanonach [2006: XII].

Polskie zmagania z demokracją, w swoim najświeższym wydaniu, tj. po 1989 r., naznaczone są schedą mentalności po PRL. Wyraźnie pokazują to ba-dania z 2002 roku przytaczane przez Jana Garlickiego, w których jedynie 50,2% respondentów oceniło reżim polityczny okresu Polski Ludowej jako „raczej zły” lub „bardzo zły”, pozostałe wskazania były zróżnicowane [2005: 17].

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku już w pierwszym artykule odwołuje się do wspominanej koncepcji Rousseau „dobra wspólnego”, przytaczając następnie, expressis verbis, iż „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem praw-nym” [Konstytucja RP]. Odrębny artykuł należałoby poświęcić konfrontacji zało-żeń teoretycznych z rzeczywistością, jednak warto również przyjrzeć się wynikom przeprowadzonych badań, które świadczą o równie istotnym czynniku – percepcji jakości demokracji w państwie.

Preferencje partyjne a stosunek do demokracji

Badane osoby zostały poproszone o zdefiniowanie swojego stosunku do de-mokracji jako akceptację lub jej brak. Warto na wstępie zaznaczyć, że ponad 90%

197Poparcie dla demokracji i integracji z Unią Europejską w perspektywie…

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem demokracji?”

Tak Nie Razem


Elektorat PO 370 96,1 15 3,9 385 100,0

Elektorat PiS 164 94,8 9 5,2 173 100,0

Elektorat PSL 54 85,7 9 14,3 63 100,0

Elektorat SLD-UP 86 92,5 7 7,5 93 100,0

Elektorat innych ugrupowań 91 89,2 11 10,8 102 100,0

Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych 244 90,4 26 9,6 270 100,0

respondentów zadeklarowało się jako zwolennicy systemu demokratycznego (Tabe-la 1). W przypadku poszczególnych elektoratów poziom poparcia waha się w grani-cach 10 %. Do pełnej aprobaty dla demokracji najbliżej jest elektoratowi Platformy Obywatelskiej. Kolejno plasują się wyborcy Prawa i Sprawiedliwości oraz Soju-szu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy. Ich relatywnie wysokie wyniki zasługują na uwagę. PiS kojarzony jest bowiem z silnym przywództwem, które niekoniecznie w powszechnej opinii musi iść w parze ze standardami demokratycznymi. W przy-padku SLD-UP z kolei można domniemywać, iż część ich antydemokratycznego elektoratu, żywiącego sentyment do systemu rządów w PRL, ustępuje miejsca młod-szemu i nastawionemu przychylniej do politycznego liberalizmu.

Nieco tylko gorsze wyniki cechują wyborców innych ugrupowań, a także osoby deklarujące absencję w elekcji parlamentarnej, niemniej i tutaj negatywnie nastawiony do demokracji jest tylko jeden na dziesięciu respondentów. Najsłabsze poparcie jest zaś udziałem elektoratu Polskiego Stronnictwa Ludowego – niemal co szósty wyborca partii negatywnie odniósł się do zadanej kwestii.

Struktura społeczno-demograficzna a stosunek do demokracji

Analizując wyniki pod kątem geografii Polski należy zauważyć, iż zwolenni-cy demokracji przeciętnie największą grupę stanowią w województwach mazowiec-kim, wielkopolskim i małopolskim (Tabela 2). Najwięcej spośród osób nastawio-nych nieprzychylnie zamieszkuje zachodniopomorskie i lubelskie. Ewenementem

198 Tomasz Okraska

Tabela 2. Wybrane profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla demokracji.

Czy jest Pan(i) zwolennikiem demokracji?

Tak Nieilość procent ilość procent

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 78 7,7 6 7,8Kujawsko-pomorskie 53 5,3 5 6,5Lubelskie 50 5,0 11 14,3Lubuskie 28 2,8 1 1,3Łódzkie 67 6,6 6 7,8Małopolskie 87 8,6 5 6,5Mazowieckie 139 13,8 8 10,4Opolskie 27 2,7 2 2,6Podkarpackie 55 5,5 4 5,2Podlaskie 32 3,2 2 2,6Pomorskie 59 5,8 4 5,2Śląskie 132 13,1 3 3,9Świętokrzyskie 34 3,4 3 3,9Warmińsko-mazurskie 39 3,9 3 3,9Wielkopolskie 91 9,0 4 5,2Zachodniopomorskie 38 3,8 10 13,0

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 4 0,4 0 0Podstawowe/gimnazjalne 52 5,2 15 19,5Zawodowe 176 17,4 11 14,3Średnie/policealne 395 39,1 38 49,4Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 382 37,9 13 16,9

WIEK

18-24 143 14,2 6 7,825-34 202 20,0 17 22,135-44 158 15,7 12 15,645-54 200 19,8 11 14,355-64 155 15,4 11 14,3>65 151 15,0 20 26,0


Czy jest Pan(i) zwolennikiem demokracji?

Tak Nie

ilość procent ilość procent

CZY OBECNIE PANI/PANPracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym 542 53,7 27 35,1

Pracuje dorywczo 71 7,0 7 9,1Jest bezrobotna/bezrobotny 25 2,5 3 3,9Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni 130 12,9 8 10,4Jest na rencie/emeryturze 215 21,3 31 40,3Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci 26 2,6 1 1,3

STALE MIEJSCE ZAMIESZKANIAWieś 365 36,2 33 42,9Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 79 7,8 5 6,5Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców 218 21,6 16 20,8Miasto 100-200 tysięcy mieszkańców 120 11,9 8 10,4Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 227 22,5 15 19,5

MOJA SYTUACJA MATERIALNAŻyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby 14 1,4 1 1,3

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 147 14,6 25 32,5Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale musze oszczędzać na większe zakupy 563 55,8 41 53,2

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 236 23,4 6 7,8

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie 49 4,9 4 5,2DOSTĘP DO INTERNETU

Mam w pracy/ w szkole 57 5,6 5 6,5Mam w domu 394 39,0 25 32,5Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu 397 39,3 16 20,8Nie mam 161 16,0 31 40,3

jest województwo śląskie, którego mieszkańcy stanowią drugą siłę wśród zwolenni-ków w badanej grupie, podczas gdy zorientowani negatywnie okazali się tylko trzej spośród 135 tamtejszych respondentów.

200 Tomasz Okraska

Na płaszczyźnie posiadanych kwalifikacji można dostrzec, iż osoby z wy-kształceniem średnim stanowią połowę wśród przeciwników demokracji. Analo-gicznie udział tej grupy pośród osób popierających wynosi niespełna 40%. Pokaźna różnica ma również miejsce w przypadku analizy wyników respondentów z najniż-szym wykształceniem. Dysponuje nim tylko jeden na dwudziestu badanych popiera-jących demokrację, z kolei wśród nieakceptujących wykształcenie takie ma co piąty ankietowany. Istotna rozbieżność odnosi się także do grupy osób deklarującej wyż-sze wykształcenie. Wnoszą oni o wiele większy udział do zbioru zwolenników niźli przeciwników demokracji.

W materii wieku ankietowanych najbardziej wyraźne różnice są zauważalne na przeciwnych biegunach skali. Dwa razy większy udział w grupie akceptujących, niż przeciwnych, prezentują jednostki najmłodsze. Z kolei wśród najstarszych re-spondentów procentowa rola zwolenników demokracji okazała się mniejsza o dwie trzecie, niż oponujących. Ten ostatni wskaźnik znajduje również odzwierciedlenie w zdublowanym (w stosunku do 21% pośród zwolenników) wyniku, dotyczącym braku poparcia dla demokracji wśród emerytów i rencistów.

Mniejsze dysproporcje można zauważyć w kategorii stałego miejsca zamiesz-kania. Najbardziej znaczącym dla postawy antydemokratycznej terenem jest wieś, jednak również wśród zwolenników demokracji ponad jedna trzecia ankietowanych zamieszkuje na terenach wiejskich. Proporcjonalnie najwięcej aprobujących odpo-wiedzi można było uzyskać od mieszkańców miast powyżej 200 tys. mieszkańców.

Osoby deklarujące, iż starcza im na wiele bez specjalnego oszczędzania sta-nowią niemal jedną czwartą grupy zwolenników, mając zarazem niewielki udział procentowy wśród przeciwników demokracji. W tej drugiej grupie jeden na trzech respondentów określił swój status materialny jako skromny. Aż dwóch na pięciu pytanych o nastawieniu negatywnym nie ma dostępu do Internetu.

***Integracja w ogólnym rozumieniu oznacza proces łączenia się i tworzenia no-

wej całości. Współczesny wymiar integracji europejskiej, podejmowanej w ramach struktur unijnych, oznacza likwidację barier dzielących gospodarki poszczególnych państw oraz wprowadzanie w kolejnych sektorach wspólnej polityki, zastępującej polityki narodowe [Popiuk-Rysińska 1998: 9]. Dla Polski, której akcesja do UE na-


stąpiła 1 maja 2004 r., najistotniejszymi są kwestie, jakie wynikły w okresie ostat-nich sześciu lat. Był to okres podejmowania prób pogłębienia integracji poprzez przyjęcie Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy, a następnie Traktatu Lizbońskiego.

Pierwszy z dokumentów, nazywany także Traktatem Konstytucyjnym, miał wprowadzić poważne zmiany, w tym zastąpić prawo pierwotne UE, nadać Unii oso-bowość prawną oraz wyraźne rozgraniczyć kompetencje wspólnoty i państw człon-kowskich. Najważniejszymi przesłankami krytyki TKE, obok niechęci do pogłębie-nia integracji politycznej wśród członków Unii, stała się premiująca najsilniejsze państwa zmiana sposobu głosowania w Radzie Unii Europejskiej, a także likwidacja zasady „jeden kraj-jeden komisarz”. Innym problemem były uwarunkowania, doty-czące polityki wewnętrznej członków Unii, w tym szczególnie nastroje społeczne niechętne muzułmańskim imigrantom, których napływu spodziewano się po przy-jęciu Traktatu. Ostatecznie ratyfikacja traktatu została wstrzymana po negatywnych wynikach referendów, przeprowadzonych we Francji i Holandii w dniach 29.05.2005 i 1.06.2005 [Krzysztofowicz].

Należy zaznaczyć, iż taki bieg wydarzeń był na rękę stronie polskiej. W czasie debaty nad Traktatem Konstytucyjnym w kraju uwidoczniło się bowiem negatywne stanowisko Prawa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej wobec przyjęcia go w proponowanej formie. Partie te krytykowały przede wszystkim wzmocnienie przez TKE Francji i Niemiec kosztem innych państw. Pamiętając, iż PiS i PO uzy-skały najwięcej mandatów w wyborach parlamentarnych 2005 roku, można domnie-mywać, iż również w Polsce ratyfikacja Traktatu mogłaby napotkać poważne prze-szkody [Bobiński 2005].

Następstwem odrzucenia TKE nie stało się jednak zahamowanie integracji wewnętrznej w ramach Unii Europejskiej. Kolejnym dokumentem poddanym proce-sowi ratyfikacyjnemu stał się Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Trak-tat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany 13.12.2007 w Lizbonie. Trak-tat Lizboński zachował znaczną część postanowień TKE, jednak usunięto z niego budzące kontrowersje symbole, mogące wskazywać, iż Unia stanie się sui genesis super-państwem. Dla Polski istotne było zachowanie tzw. mechanizmu z Joaniny, pozwalającego mniejszości państw wspólnoty na odwlekanie decyzji podejmowa-nych przez Radę UE, które byłyby potencjalnie niekorzystne dla ich interesów. By-

202 Tomasz Okraska

łato kwestia szczególnie istotna w kontekście wprowadzenia na szeroką skalę pod-czas głosowań w Radzie systemu podwójnej większości i związanych z tym obaw przed zyskaniem nadmiernego wpływu na decyzje w Unii przez największe państwa, zwłaszcza Francję i Niemcy.

Za korzystne dla Polski uznano także wprowadzenie stanowiska wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, które dawało na-dzieję na skoordynowania polityki zagranicznej państw członkowskich, zwłaszcza w obszarach nas interesujących, takich jak strategii wobec wschodnich sąsiadów UE i bezpieczeństwa energetycznego. Ponadto Rzeczypospolitej przyznano stałego rzecznika generalnego w Europejskim Trybunale Sprawiedliwości [Kreczmańska].

Kontrowersje wywoływała natomiast kwestia przyjęcia wraz z Traktatem Li-zbońskim Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, tj. dokumentu gwarantują-cego obywatelom Unii katalog uprawnień definiowanych w kategoriach godności, wolności, równości, solidarności, praw obywatelskim i wymiaru sprawiedliwości [Pietras]. Rząd Jarosława Kaczyńskiego zdecydował, iż Polska nie przyjmie w ca-łości postanowień Karty, dołączając do tzw. protokołu brytyjskiego, zakładającego wyłączenie części kwestii, które na jej podstawie mogłyby być sądowo egzekwo-wane przez obywateli UE. Najczęściej przytaczanym argumentem, uzasadniającym polski sprzeciw, była obawa przed pozwami odszkodowawczymi Niemców w kon-tekście Ziem Odzyskanych [Pszczółkowska]. Ponadto wskazywano na naruszenie pozycji Kościoła Katolickiego oraz przewidywanie, iż przyjęcie Karty zmusi Pol-skę do zmiany definicji rodziny i uznawania małżeństw homoseksualnych [Fotyga: przyjęcie Karty Praw Podstawowych – szkodliwe dla Polski]. Nowy rząd Donalda Tuska, pod presją opozycji i hierarchii kościelnej, a wbrew przedwyborczym obiet-nicom, zachował dorobek negocjacji poprzedników w kwestii Karty.

Obok pogłębienia integracji wewnętrznej, w Unii doszło do jeszcze jednego rozszerzenia. 1 stycznia 2007 r. nowymi członkami UE stały się Rumunia i Bułga-ria. Dla Polski nie przyniosło to istotnych konsekwencji, w tym, co najważniejsze, nie uszczupliło znacząco środków przeznaczanych na pomoc strukturalną dla nasze-go państwa. Polska zachowuje także przychylny stosunek wobec dalszych planów integracyjnych Unii w stosunku do krajów bałkańskich, Turcji, a przede wszystkim Ukrainy. Ponieważ szybka akcesja naszego wschodniego sąsiada wydaje się niemoż-liwa, należy ocenić jako korzystne, inspirowane przez polską dyplomację, działania


alternatywne, w tym szczególnie zainaugurowanie w 2009 roku programu Partner-stwa Wschodniego, zakładającego zacieśnienie współpracy gospodarczej i społecz-nej z Ukrainą, Białorusią, Mołdawią, Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią [Gniazdow-ski, Wojna].

Z punktu widzenia ekonomii, jednym z najistotniejszych wyzwań dla Polski w kontekście integracji z Unią, jest kwestia przyjęcia wspólnej waluty – euro. Wobec skutków kryzysu finansowego, ujawniających się w niedotrzymywaniu przez Polskę kryteriów konwergencji, pierwotna data przyjęcia euro, czyli rok 2012, nie zostanie dotrzymana. Wyzwaniem pozostaje również polityka informacyjna w tej sprawie, bo-wiem badania wskazują na niedostateczny stopień wiedzy Polaków o wspólnej wa-lucie UE i potencjalnych konsekwencjach jej wprowadzenia [Jak stąd do euro…].

W kontekście korzyści dla Polski, wynikających z integracji z Unią Euro-pejską, należy wymienić swobodę przemieszczania się po krajach strefy Schengen oraz możliwość zatrudnienia w coraz większej ilości państw Europy. Zagrożenia związane z tym ostatnim, przedstawiane niekiedy w formie niemal dramatycznych ostrzeżeń [Leśniewska, Nikołajew 2005] okazały się przesadzone. Doniosłym osią-gnięciem Polski jest wysoki poziom absorpcji unijnych funduszy strukturalnych - z samego budżetu Unii otrzymaliśmy do tej pory 80 miliardów złotych [Niklewicz 2010]. Najlepiej z pozyskiwaniem środków, w perspektywie budżetowej 2004-2006, radziły sobie województwa pomorskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, wielkopolskie, dolnośląskie i kujawsko-pomorskie [Pierwszy okres wy-korzystania funduszy strukturalnych w Polsce, Raport IŻ PWW]. Wyzwaniem jest dla nas także konieczność zbilansowania ilości środków pozyskiwanych z Unii tak na tradycyjne cele polityki spójności (budowa dróg, mostów, kanalizacja) jak i na in-nowacyjność gospodarki [Hubner 2010].

1 maja 2009, po pięciu latach od przystąpienia Polski do UE, skończyły się okresy ochronne na zakup domów i mieszkań w Polsce przez cudzoziemców, oby-wateli UE, jednak nie wywołuje to już emocji podobnych do tych z czasów kampanii referendalnej.

Jak zauważa Jacek Kucharczyk: „Po pięciu latach od wejścia do Unii obawy przed skutkami członkostwa, zastąpiło zadowolenie z jego rezultatów, a europej-skie aspiracje – konkretne oczekiwania pod adresem Unii” [Kucharczyk]. Cieka-wie wypada pod tym względem konfrontacja z wynikami badań przeprowadzonymi

204 Tomasz Okraska

w 2001 roku przez Michała Warchalę. Ankietowani akcentowali w nich, iż Unia powinna być w większym stopniu „wspólnotą wartości”, ograniczyć zaś swoją rolę polityczną [2001: 53].

Należy podkreślić, iż powiększyła się wiedza Polaków o Unii Europejskiej i, choć nadal nie jest to poziom w pełni satysfakcjonujący, to jednak można po-wiedzieć, iż wiadomości nie opierają się już w największej mierze na stereotypach i zbitkach pojęciowych, jak to miało miejsce przed wejściem do UE [Góra, Góra, Pieprzyk 1998: 12].

Preferencje partyjne a stosunek do integracji z Unią Europejską

Badane osoby zostały poproszone o zdefiniowanie swojego stanowiska wo-bec integracji Polski z Unią Europejską. Na wstępie należy zaznaczyć, iż we wszyst-kich, analizowanych pod kątem preferencji partyjnych, grupach, zdecydowaną więk-szość stanowią zwolennicy integracji (Tabela 3). Różnice między poszczególnymi grupami wahają się w granicach 20 procent. Najwyższy wskaźnik poparcia charak-teryzuje wyborców Platformy Obywatelskiej. Niewiele niższe parametry określają nastawienie elektoratu Sojuszu Lewicy Demokratycznej-Unii Pracy oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Niemal cztery na pięć osób popierających Prawo i Spra-wiedliwość również określa się jako zwolennicy integracji. Niższy wynik może być implikowany poprzez rozszerzenie elektoratu PiS o osoby o poglądach euroscep-tycznych, w tym szczególnie przejęcie wyborców Ligi Polskich Rodzin i Samoobro-ny. W grupie osób wspierających inne niż powyższe ugrupowania wskaźnik ten jest nieco niższy, jednak, na co warto zwrócić uwagę, nadal wynosi 75% ankietowanych. Podobną wartość można zaobserwować w przypadku obywateli deklarujących ab-sencję w wyborach parlamentarnych.

Struktura społeczno-demograficzna a stosunek do integracji z Unią Europejską

W kontekście dyslokacji geograficznej dostrzec można wyraźniejsze różnice w preferencjach ankietowanych (Tabela 4). Najbardziej znacząca przewaga zwo-lenników integracji ma miejsce w województwach wielkopolskim i dolnośląskim.


Tabela 3. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą

na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem integracji Polski z Unią Europejską”Tak Nie Razem


Elektorat PO 375 97,4 10 2,6 385 100,0

Elektorat PiS 135 78,0 38 22,0 173 100,0

Elektorat PSL 55 87,3 8 12,7 63 100,0

Elektorat SLD-UP 83 89,2 10 10,8 93 100,0

Elektorat innych ugrupowań 77 75,5 25 24,5 102 100,0

Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych 209 77,4 61 22,6 270 100,0

Relatywnie wyraźna jest też różnica w lubuskim, łódzkim i małopolskim. Z kolei najwięcej oponentów zamieszkuje w województwach podkarpackim i lubelskim, nieco mniej – w warmińsko-mazurskim i podlaskim. Konkludując, można zauwa-żyć, iż zdecydowanie przychylna integracji jest zachodnia część Polski, najmniej zwolenników znajduje się na „ścianie wschodniej”.

Elementem różnicującym odpowiedzi ankietowanych jest poziom wykształ-cenia. Najistotniejsze grupy wśród zwolenników integracji stanowią osoby z wy-kształceniem wyższym oraz średnim. Liczba pozostałych badanych opiewa na nie-wiele więcej niż jedną piątą ogółu. Tym samym można odnotować, iż im wyższy poziom wykształcenia, tym mocniejsze poparcie dla integracji. Co ciekawe, wśród przeciwników scalania Polski z Unią Europejską najliczniejszą grupę stanowią osoby z wykształceniem średnim. Co więcej liczba ankietowanych dysponujących tytułem licencjata lub magistra jest wyższa, niż w gronie osób z kwalifikacjami na poziomie podstawowym/gimnazjalnym lub zawodowym.

Struktura wiekowa badanych popierających integrację charakteryzuje się znacznym odsetkiem osób od 25 do 34 i od 45 do 54 lat. Respondenci, którzy ukoń-czyli 55-ty rok życia stanowią z kolei największą grupę oponentów. Interesującą ob-serwacją jest, iż w skali najmłodszych ankietowanych zwolennicy integracji w od-niesieniu do swojej grupy stanowią mniejszy procent niż przeciwnicy.

W materii miejsca zamieszkania badanych kategoriami dysocjującymi są zamieszkanie na wsi lub w największych ośrodkach miejskich. Blisko połowa spośród niechętnych integracji osób mieszka na terenach wiejskich, wobec ilości

206 Tomasz Okraska

Tabela 4. Wybrane profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla integracji Polski z Unią Europejską.

„Czy jest Pan(i) zwolennikiem integracji Polski z Unią Europejską?”

Tak Nie


WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 76 8,1 8 5,3

Kujawsko-pomorskie 49 5,2 9 5,9

Lubelskie 45 4,8 16 10,5

Lubuskie 27 2,9 2 1,3

Łódzkie 65 7,0 8 5,3

Małopolskie 81 8,7 11 7,2

Mazowieckie 128 13,7 19 12,5

Opolskie 24 2,6 5 3,3

Podkarpackie 40 4,3 19 12,5

Podlaskie 27 2,9 7 4,6

Pomorskie 56 6,0 8 4,6

Śląskie 117 12,5 17 11,8

Świętokrzyskie 32 3,4 5 3,3

Warmińsko-mazurskie 35 3,7 7 4,6

Wielkopolskie 89 9,5 6 3,9

Zachodniopomorskie 43 4,6 5 3,3

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 4 0,4 0 0

Podstawowe/gimnazjalne 44 4,7 23 15,1

Zawodowe 158 16,9 29 19,1

Średnie/policealne 367 39,3 66 43,4

Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 361 38,6 34 22,4

WIEK

18-24 127 13,6 22 14,5

25-34 193 20,7 26 17,1

35-44 149 16,0 21 13,8

45-54 189 20,2 22 14,5

55-64 132 14,1 34 22,4

>65 144 15,4 27 17,8


„Czy jest Pan(i) zwolennikiem integracji Polski z Unią Europejską?”

Tak Nie


STALE MIEJSCE ZAMIESZKANIA:

Wieś 332 35,5 66 43,4

Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 71 7,6 13 8,6

Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców 204 21,8 30 19,7

Miasto 100-200 tysięcy mieszkańców 110 11,8 18 11,8

Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 217 23,2 25 16,4


Żyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby 13 1,4 2 1,3

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 137 14,7 35 23,0

Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale musze oszczędzać na większe zakupy 520 55,7 84 55,3

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 216 23,1 26 17,1

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie 48 5,1 5 3,3

ŚREDNIE DOCHODY NA CZŁONKA RODZINY W GOSPODARSTWIE DOMOWYM

Do 500 zł. 68 7,3 20 13,2

501-1000 zł. 293 31,4 58 38,2

1001-2000 zł. 368 39,4 55 36,2

2001-5000 zł. 175 18,7 17 11,2

Powyżej 5000 zł. 30 3,2 2 1,3

DOSTĘP DO INTERNETU

Mam w pracy/ w szkole 50 5,4 12 7,9

Mam w domu 361 38,7 58 38,2

Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu 372 39,8 41 27,0

Nie mam 151 16,2 41 27,0

popierających wykraczającej niewiele ponad jedną trzecią całości. Z kolei w mia-stach, o populacji powyżej 200 tysięcy, odsetek mieszkańców sprzyjających zacie-śnianiu współpracy z Unią jest proporcjonalnie znacznie wyższy, niźli wśród osób nastawionych negatywnie.

208 Tomasz Okraska

Przyglądając się rozkładowi poparcia pod względem statusu materialnego, należy zauważyć, że w grupie sprzeciwiających się integracji stosunkowo najwięcej jest osób deklarujących, iż żyją skromnie, a zarazem funkcjonujących w gospodar-stwach domowych z mniejszym niż 1 000 złotych średnim dochodem na człon-ka rodziny. Analogicznie, wśród zwolenników najliczniejszą grupę stanowią osoby o dobrej sytuacji materialnej, zarówno w zakresie jej percepcji, jak i realnych uwa-runkowań.

Na postrzeganie integracji wpływa również dostęp badanych do Internetu. Dwóch na pięciu respondentów, sprzyjających zacieśnianiu stosunku z UE, może się nim cieszyć zarówno w pracy (lub szkole), jak i w domu. Wśród przeciwników wskaźnik ten wynosi tylko nieco ponad 25% ankietowanych.

Wnioski

Uprawnione jest wskazanie na kilka elementów wspólnych dla poglądów ba-danych na temat stosunku do demokracji i integracji z Unią Europejską. Z pewnością ma miejsce projekcja własnej sytuacji materialnej w odniesieniu do omawianych kwestii. Osoby deklarujące, iż żyją skromnie lub biednie stosunkowo są bardziej skłonne do krytycznego spojrzenia na demokratyczny ustrój państwa, jak też za-cieśnianie relacji Polski z UE. Można domniemywać, iż źródeł swojego przeciętnie gorszego statusu materialnego upatrują oni w przyczynach zewnętrznych. Stąd też, jako elektorat, mogą zostać zagospodarowani przez formacje polityczne o możliwym profilu autorytarnym i antyunijnym. Niemniej jednak, na tle ogółu badanych grupa ta jest na tyle niewielka, iż nieprawdopodobną wydaje się być perspektywa sukcesu partii, opierającej swój kapitał polityczny tylko na negatywnym nastawieniu wobec omawianych zagadnień. Wśród czterech aktualnie najsilniejszych, reprezentowa-nych w parlamencie ugrupowań, próby przyciągnięcia tego elektoratu podejmuje właściwie jedynie PiS, usiłując możliwie jak najbardziej rozszerzyć swoją ofertę programową, bez utraty spójności wewnętrznej.

Trudniej mówić o koincydencji występowania nastrojów społecznych w aspekcie geograficznym. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z relatyw-nie dużą spójnością poglądów prodemokratycznych i prointegracyjnych na zachod-


nich i południowych obszarach Polski. Jednakże województwa „ściany wschodniej”, o ile charakteryzują się największym poziomem nieufności wobec Unii, to są jednak zróżnicowane w kwestii poparcia dla demokracji. Wynik ten należy być może tłuma-czyć innymi niż ekonomiczne czynnikami niechęci do UE. Zaobserwować bowiem można trend, iż jakość rządów jest oceniana również pod względem zdolności ab-sorpcji środków unijnych, mających w ostatnich latach olbrzymie znaczenie dla po-wodzenia projektów rozwojowych. Zatem, jeśli dany region nie korzysta, zdaniem mieszkańców, w satysfakcjonujący sposób z możliwości pozyskiwania funduszy strukturalnych, powinno mieć to przełożenie również na ocenę demokracji.

Osoby z wyższym wykształceniem stanowią najmocniejszą bazę dla orienta-cji nastawionych przychylnie do demokracji i integracji. Interesującym poznawczo wnioskiem jest natomiast, iż w ramach grupy osób z ukończoną szkołą średnią panu-ją nastroje silniej kontestujące demokrację niż integrację z UE. Odwrotny trend ma miejsce w przypadku respondentów z wykształceniem zawodowym. Tym niemniej, największym wyzwaniem dla popierających demokrację i integrację europejską śro-dowisk jest przekonanie osób z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym, które cechują się najsilniejszą postawą negatywną wobec obu kwestii.

Zbliżone są wyniki poparcia lub braku akceptacji na niwie miejsca zamiesz-kania. Osoby rezydujące na wsi charakteryzują się, nastawieniem bardziej antyunij-nym i, w mniejszym stopniu, antydemokratycznym, niż Polacy z miast o populacji powyżej 200 tys. mieszkańców. Nawiązują do tego również rezultaty badań, doty-czących dostępności Internetu. Osoby niemające dostępu do sieci (częściej na wsi niż w miastach) stanowią największy procentowy wkład w grupy negujące demokra-cję i integrację z UE.

W materii wieku ankietowanych mamy do czynienia ze zróżnicowanymi wy-nikami. Odpowiedzi dotyczące poparcia integracji z Unią Europejską nie do koń-ca potwierdzają stereotyp, według którego naturalnymi zwolennikami UE są osoby młode, zaś oponentami – najstarsi członkowie społeczeństwa. O ile bowiem udział badanych w wieku 55-64 w grupie przeciwników jest faktycznie duży, to już pro-porcje wśród osób po 65 roku życia, a także przed 24 są procentowo zrównoważone. Zdecydowanie większe zróżnicowanie w obu skrajnych wiekowo grupach ma z ko-lei miejsce przy pytaniu o akceptację dla demokracji. Spory udział osób starszych wśród oponentów może budzić zdziwienie, ponieważ oni w największym stopniu

210 Tomasz Okraska

pamiętają niedemokratyczny charakter poprzedniego ustroju. Być może jednak wy-tłumaczeniem tej sytuacji mogłoby być ich lepsze usytuowanie ekonomiczne w PRL, a także zwykła ludzka nostalgia.

Wśród badań w ramach elektoratów poszczególnych partii, szczególnie interesujący jest przypadek PSL, którego wyborcy jako jedyni reprezentują niż-szy wskaźnik poparcia dla demokracji, niż integracji z Unią Europejską. Może to zastanawiać w kontekście faktu, iż w programie Stronnictwa trudno doszukać się akcentów kontestujących obecny reżim polityczny. Ponadto Ludowcy są par-tią silnie związaną z niższymi szczeblami samorządu terytorialnego, czyli miej-scami, w których demokratyczność ustroju może być realizowana w sposób naj-bardziej efektywny. Co więcej, PSL od 2007 r. partycypuje w koalicji rządowej, a stabilność jego notowań w sondażach poparcia dla partii nie wskazuje na to, by wyborcy Stronnictwa byli niezadowoleni ze sprawowania demokratycznego mandatu przez swoich przedstawicieli. Częściowo wynik ten można tłumaczyć faktem, iż znaczna część zwolenników PSL zamieszkuje tereny wiejskie, które, jak było wspomniane, w stosunkowo większym stopniu niż ośrodki miejskie są miejscem prezentowania postaw antydemokratycznych. Zarazem jednak drugim istotnym targetem wyborczym Ludowców są mieszkańcy małych miast, a ta gru-pa charakteryzuje się niewielkim udziałem wśród przeciwników demokracji. Powyższe czynniki zachęcają do przeprowadzenia pogłębionych badań wśród wyborców PSL.

Bibliografia

Bobiński K. (2005), • Po referendum – nowa jakość polskiej debaty europej-skiej?, [w:] M.Fałkowski, J.Kucharczyk (red.), Obywatele Europy. Integracja euro-pejska w polskim życiu publicznym, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Dahl R. (2000), • O demokracji. Kraków: Wydawnictwo Znak.Garlicki J. (2005), • Demokracja i integracja europejska, Toruń: Wydawnic-

two Adam Marszałek.Góra M., Góra R., Pieprzyk R. (1998), • Wiedza o Unii Europejskiej, [w:]

Mach Z. (red.), Integracja europejska w oczach Polaków, Kraków: Instytut Studiów Strategicznych.


Hubner D. (2010), • W Unii infrastruktura to za mało, „Gazeta Wyborcza”, 30.04-3.05.

Huntington S. (1995), • Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa: Wydawnic-two Naukowe PWN

Leśniewska G., Nikołajew J. (2004), • Równość szans na rynku pracy Unii Europejskiej, [w:] Leoński J., Woźniak R.B. (red.), Współczesne społeczeństwo pol-skie a wyzwania integracji europejskiej. Studia i materiały, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Machiavelli N. (1970), • Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem hi-storii Rzymu Liwiusza. Wrocław: Ossolineum.

Niklewicz K. (2010), • Unia po przejściach, „Gazeta Wyborcza”, 30.04-3.05.Popiuk-Rysińska I. (1998), • Unia Europejska, Warszawa: WSiP.Rousseau J.J. (2002), • Umowa społeczna, Kęty: Wydawnictwo Antyk.Sartori G. (1994), • Teoria demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.Shapiro I. (2006), • Stan teorii demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Na-

ukowe PWN.Warchala M. (2001), • Wizerunek Unii Europejskiej, [w:] Kolarska-Bobińska

L. (red.), Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja z Unią Europejską, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

213

Wprowadzenie

Współcześnie w Polsce jednomandatowe okręgi wyborcze spotkać można tyl-ko w wyborach samorządowych do rad gmin liczących do 20 tysięcy mieszkańców, a i w tych gminach nie jest to wcale regułą.1 Skład politycznych ciał kolegialnych w naszym kraju ustalany jest zwykle w wielomandatowych okręgach wyborczych, w większości przypadków w myśl ordynacji proporcjonalnej (zasadę większości sto-suje się we wspomnianych wyborach do rad gmin liczących do 20 tysięcy mieszkań-ców i przy wyborze senatorów).

Celem tego opracowania jest prezentacja opinii Polaków na temat alter-natywy dla wyborów, rozstrzyganych w myśl zasady proporcji – wyborów więk-szościowych, realizowanych w jednomandatowych okręgach wyborczych (JOW), a dokładniej – prezentacja poparcia mieszkańców naszego kraju dla wyborów w JOW jako generalnej zasady dobierania składu reprezentujących ich politycz-nych ciał kolegialnych.

JOW a sprawa Polska – czy nasz kraj czekają jednomandatowe okręgi wyborcze?

Podobnie, jak większość sporów wokół zagadnień ustrojowych pań-stwa, temat wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych pojawia się w dyskursie publicznym z różnym nasileniem, raz stanowiąc istotny temat dyskusji i publicystyki, innym razem będąc wątkiem marginalnym. I, podobnie do innych tego typu sporów, raczej nie wychodzi poza fazę dość ogólnych po-

1 Zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej w gminach tych w jednym okręgu wybiera się od 1 do 5 radnych. [Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw: Art. 90.1].

Jan Wolnicki

POLACY WOBEC JEDNOMANDATOWYCH OKRĘgÓW WYBORCZYCH

214 Jan Wolnicki

mysłów i deklaracji, będąc tematem zastępczym w debacie publicznej lub okazją do pozyskania zwolenników wśród wyborców. Polska przeżyła już zapowiedzi uchwalenia zupełnie nowej ustawy zasadniczej czy likwidacji drugiej izby par-lamentu, jednak pomysły te nie doczekały się realizacji i trudno przypuszczać, że będą wprowadzone w życie w najbliższym czasie. Mało prawdopodobna wy-daje się również zmiana prawa wyborczego w kierunku upowszechnienia wy-borów większościowych w jednomandatowych okręgach wyborczych. Główne partie mogą być zainteresowane umocnieniem swojej pozycji, co może ułatwić „wspomagający” dwupartyjność system większościowy w JOW, jednak nie wi-dać wyraźnej woli decydentów politycznych dla zmiany dotychczas obowiązu-jących reguł. Fakt ten odnotowuje na przykład opracowanie Biura Analiz i Do-kumentacji w Kancelarii Senatu: „od kilkunastu lat w Polsce trwa ożywiona debata nad zmianami liczebności obu izb parlamentu oraz nad całościową zmia-ną polskiego systemu wyborczego. Najszerzej formułowany był postulat stoso-wania w wyborach politycznych systemu wyborów większościowych w okrę-gach jednomandatowych. Rozmaite partie opowiadały się za wprowadzeniem go w życie, nie przekładając jednak tych zapowiedzi na rozwiązania legislacyjne” [Kancelaria Senatu 2010: 24].

Co więcej, przy obecnym stanie prawnym, wprowadzenie jednoman-datowych okręgów wyborczych we wszystkich typach wyborów wymagałoby zmiany konstytucji, która w Art. 96.2 proporcjonalny system przeliczania gło-sów na mandaty w sejmowych ławach podnosi do rangi zasady prawa wyborcze-go [Konstytucja RP]. Wprowadzenie okręgów jednomandatowych nie powinno być podyktowane jedynie doraźnym interesem partyjnym, a uwzględniać musi szereg konsekwencji, wynikających z zastosowania tej formy reguły majoratu w miejsce obowiązujących rozwiązań proporcjonalnych. Każdy sposób przeli-czania głosów na mandaty ma swoje wady i zalety. Żaden z nich nie zdobył w de-mokratycznym świecie decydującej pozycji. Reguły, którymi rządzić się będą wybory naszych politycznych przedstawicieli, muszą być dostosowane do po-trzeb i wymogów kraju i jego kultury politycznej – te same rozwiązania wyko-rzystane w różnych państwach przynoszą odmienne rezultaty. Mimo to, warto przedstawić podstawowe konsekwencje, jakie nauka przypisuje regule majoratu i zasadzie proporcji.

215Polacy wobec jednomandatowych okręgów wyborczych

Od szczegółu do ogółu – co wynika z wprowadzenia jednomandato-wych okręgów wyborczych?

Podział kraju (województwa/powiatu/gminy) na okręgi wyborcze jest kwestią techniczną. Jednakże przyjęcie zasady wybierania przedstawicieli w JOW oznacza jednocześnie opowiedzenie się za większościowym systemem wyborczym. W okrę-gach wielomandatowych można stosować zarówno zasadę większości, jak i zasadę proporcji, w okręgach, w których wybiera się pojedynczego przedstawiciela – tylko tę pierwszą. Wybór jednej z tych dróg kompletowania składu organów kolegialnych ma poważne konsekwencje dla całej sfery polityki w kraju, zresztą – jak wskazuje Arkadiusz Żukowski - „panuje przekonanie, iż systemy wyborcze stanowią jądro funkcjonowania systemu politycznego” [2006: 17].

Podstawą, stanowiącą kryterium rozróżniania systemów wyborczych na więk-szościowe i proporcjonalne, są dwa kryteria definicyjne. Pierwsze to zasada reprezen-tacji, drugim jest reguła rozstrzygnięcia. W wyborach opartych o zasadę majoratu, „regułą rozstrzygnięcia uczyniono podział mandatów zależny od tego, który kandy-dat lub która partia zdobędą odpowiednią większość głosów” [Nohlen 2004: 127]. W wyborach opartych o zasadę proporcji o zdobyciu mandatu decyduje wielkość udziału komitetu wyborczego w liczbie oddanych głosów. Jeśli zaś chodzi o kry-terium reprezentacji – celem wyborów większościowych jest wyłonienie stabilnej większość rządowej (poprzez zapewnienie zwycięskiej partii większości mandatów, nawet przy braku poparcia większości wyborców), a celem wyborów w myśl zasady proporcji – jak najwierniejsze odzwierciedlenie elektoratu [Tamże: 128-129].

Modelowym, a przynajmniej najszerzej znanym, przykładem zastosowania formuły jednomandatowych okręgów wyborczych jest Wielka Brytania, warto więc prześledzić konsekwencje tego wariantu systemu większościowego na jej przykła-dzie. Opisując system wyborczy stosowany w Zjednoczonym Królestwie w Izbie Gmin, Paweł Sarnecki stwierdza, że: „okolicznością, wywierającą niezmiernie da-leko idący wpływ na niemalże całość instytucji ustrojowych, jest funkcjonowanie systemu wyborczego większości zwykłej, od 1880 r. połączonego (...) z jednoman-datowymi okręgami wyborczymi” [2007: 26]. Taka regulacja wyborcza sprzyja:

utrzymywaniu się systemu dwupartyjnego, a) poważnym deformacjom wyniku wyborów („czasami może zdarzyć się b)

216 Jan Wolnicki

sytuacja, w której partia uzyskująca większość głosów w wyborach otrzy-muje mniejszość mandatów w Izbie Gmin”), podziałowi na okręgi „marginalne” (w których mieszkają wyborcy skłon-c) ni przerzucać swoje poparcie pomiędzy partiami politycznymi) i okręgi „pewne”,znacznemu zbliżeniu się programów politycznych głównych partii, które d) skoncentrowane są na wyborcach mieszkających w okręgach marginalnych,niewielkim zmianom w składzie izby poprzez kolejne wybory [Tamże]. e)

Już to krótkie zestawienie pokazuje, że wprowadzenie systemu wyborczego, w którym obowiązywać będzie reguła majoratu, posiada istotne zalety (prawdopo-dobne zwiększenie stabilności systemu) i nie mniej istotne wady (możliwe znaczące deformacje wyników wyborów).

W nauce systemowi wyborczemu przypisuje się cztery podstawowe zadania:nadanie rządzącym legitymizacji dla sprawowania władzy,a) wyrażenie woli wyborców,b) odtworzenie obrazu opinii publicznej,c) wyłonienie stabilnej większości rządowej [Żukowski 1999: 167].d)

W praktyce te modelowe cele nie są w pełni realizowane przez żaden z istnie-jących systemów wyborczych, a każdy z nich stanowi pewien kompromis, w którym częściowo sprzeczne wartości muszą być urzeczywistniane w stopniu wystarczają-cym dla zapewnienia trwałości systemu (np. wyłanianie stabilnej większości i od-tworzenie obrazu opinii publicznej). Co więcej, otoczenie społeczne – np. poprzez dominujące podziały socjopolityczne – wpływa w niebagatelnym stopniu na to, któ-ry sposób wyłaniania politycznej reprezentacji będzie właściwy.

W literaturze szeroko przedstawia się skutki, jakie przynosi wybór propor-cjonalnego lub większościowego systemu wyborczego. Przytaczając je należy zwró-cić wszakże uwagę, że rozróżnienie to nie ma charakteru bezwyjątkowego, a jedynie wskazuje, który rodzaj systemu wyborczego bardziej sprzyja określonym efektom dla sceny politycznej. I tak, przyjmuje się, że system większościowy jest bardziej zrozumiały dla wyborcy (kandydat o największej ilości głosów wygrywa, nie wystę-pują skomplikowane metody przeliczania głosów na mandaty, progi zaporowe itp.), daje szansę na wyłonienie stabilnej większości rządowej (samodzielne rządy partii zwycięskiej), sprzyja konsolidacji sceny politycznej (powstaniu systemu dwupar-


tyjnego) i większej lojalności kandydata względem wyborców niż partyjnych de-cydentów. Ten wariant wyborów charakteryzuje się także większą personalizacją – wyborcy głosują na konkretnego kandydata, a nie na „anonimową” listę wyborczą. System większościowy oznacza jednak zazwyczaj silną deformację wyników wybo-rów, dużą ilość zmarnowanych głosów, osłabienie skłonności do udziału w elekcji i wzmacnianie zastanego układu sił politycznych (nowym stronnictwom trudno uzy-skać reprezentację).

Z kolei system proporcjonalny zapewniać ma odzwierciedlenie rzeczywiste-go poparcia, jakim cieszą się poszczególne ugrupowania, odpowiednią reprezentację wszystkich znaczących partii (dzięki względnej łatwości „zaistnienia” na scenie poli-tycznej) i szerszą partycypację wyborczą. Ta ostatnia ma być gwarantowana poprzez niewielki odsetek głosów „zmarnowanych” i równe znaczenie okręgów wyborczych (walka toczy się o wynik w każdym okręgu, a nie tyko o przewagę w tych „mar-ginalnych”). Przy wszystkich zaletach, konsekwencjami stosowania reguły propor-cji są: mniejsza zdolność izby do tworzenia większościowego, stabilnego gabinetu i konieczność budowania koalicji rządowych. Wybory proporcjonalne oznaczają też pewną anonimowość kandydatów i słabsze związanie przedstawicieli z wyborcami przy jednoczesnym silniejszym ich związaniu z kierownictwem partii, decydującym o kolejności nazwisk na listach wyborczych.

Nie oznacza to wcale, że system dwupartyjny zapewnia zawsze silne zwią-zanie kandydata z okręgiem (wyborcy wciąż głosują przede wszystkim na partie, nie na konkretnych ludzi), ani że proporcjonalny system wyborczy nie jest w stanie zapewnić stabilnego rządu. Analizując rozwiązania formalno-prawne należy mieć w pamięci spostrzeżenie Jarosława Szymanka, że „system wyborczy sensu stricte sam w sobie nie przesądza jeszcze ani o kształcie systemu politycznego, ani o jego stabilności, ani też o jego trwałości” [2005: 33]. Okręgi jednomandatowe nie mogą być traktowane jako „lekarstwo na całe zło” – w przeciwnym razie zamiast poprawy sytuacji politycznej w kraju przynieść mogą tylko rozczarowanie.

Preferencje polityczne badanych, a ich poparcie dla JOW

Zasadniczą treścią tego opracowania nie jest omówienie konsekwencji za-stosowania reguły proporcji bądź reguły majoratu lecz prezentacja uzyskanych

218 Jan Wolnicki

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie „Czy jest Pan(i) zwolennikiem

jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach?”

Tak Nie Nie mam zdania Razem


Elektorat PO 172 44,7 59 15,3 153 39,7 385 100,0

Elektorat PiS 52 30,1 38 22,0 83 48,0 173 100,0

Elektorat PSL 16 25,4 15 23,8 32 50,8 63 100,0

Elektorat SLD-UP 29 31,2 35 37,6 29 31,2 93 100,0


Deklarujący absencję w wyborach parlamentarnych 78 28,9 32 11,9 160 59,2 270 100,0

w badaniach wyników i próba wyjaśnienia takiego rozkładu odpowiedzi, jaki poja-wił się wśród respondentów.

Tabela 15 w Aneksie zawiera większość danych, do których odwołuje się au-tor w kolejnych podrozdziałach tego opracowania. Rozkład odpowiedzi na pytanie o poparcie dla jednomandatowych okręgów wyborczych w zależności od preferencji politycznych badanych został przedstawiony w osobnym zestawieniu (Tabela 1).

Preferencje polityczne mają wyraźnie obserwowalny związek z aprobatą dla jednomandatowych okręgów wyborczych. Elektoraty poszczególnych partii różnią się pod względem akceptacji lub braku przyzwolenia dla wybierania przedstawicieli w okręgach jednomandatowych. Przy czym zwolennikami szerokiego wprowadzenia JOW do polskiej praktyki wyborczej są przede wszystkim respondenci, deklarujący chęć głosowania na największe partie (Platformę Obywatelską i Prawo i Sprawiedli-wość), a także elektorat partii, znajdujących się obecnie poza parlamentem (pozycja „elektorat innych ugrupowań”) i badani deklarujący absencję wyborczą.

Wśród wyborców PO znajduje się blisko trzy razy więcej zwolenników JOW niż przeciwników tej formuły, w przypadku PiS przewaga jest nieco mniejsza. Naj-mniej entuzjastów okręgów jednomandatowych odnaleźć można wśród wyborców Polskiego Stronnictwa Ludowego (poparcie dla tego sposobu przeprowadzania wy-borów deklarował mniej więcej jeden na czterech sympatyków PSL). Wśród osób deklarujących głosowanie na tę partię liczba zwolenników JOW i osób im niechęt-nych jest bardzo zbliżona. Najwięcej zdeklarowanych przeciwników tej formy wy-


łaniania władz znajduje się w elektoracie Sojuszu Lewicy Demokratycznej – Unii Pracy.

Dość zaskakującym wydaje się spore poparcie dla jednomandatowych okrę-gów wyborczych wśród respondentów, deklarujących chęć oddania głosu na jedną z partii, które obecnie nie są reprezentowane w parlamencie. Głosowanie większo-ściowe w JOW sprzyja bowiem partiom dużym, a nowym siłom na arenie politycz-nej utrudnia zdobycie reprezentacji. Badani, popierając ten wariant wyborów więk-szościowych, opowiadają się niejako przeciwko własnym partiom, które w takim przypadku miałyby utrudnioną drogę do ław parlamentarnych (czy do składu in-nych organów kolegialnych powoływanych w wyborach). Fakt ten może świadczyć o niezrozumieniu przez badanych konsekwencji wprowadzenia JOW dla układu sił politycznych.

Wśród respondentów, niemających sprecyzowanych poglądów, dotyczących wyłaniania władz w jednomandatowych okręgach wyborczych, dominują badani de-klarujący absencję wyborczą, a także wyborcy PiS i PSL.

Północ – południe, wschód – zachód - o przestrzennym zróżnicowaniu poparcia JOW

Poparcie dla głosowania w jednomandatowych okręgach wyborczych jako generalnej zasady wybierania przedstawicieli politycznych jest wyraźnie zróżnico-wane geograficznie. Najbardziej zagorzałymi orędownikami JOW okazali się miesz-kańcy województwa warmińsko-mazurskiego. Badani w tym regionie prawie cztery razy częściej określali się jako zwolennicy jednomandatowych okręgów wyborczych niż jako ich przeciwnicy. Po drugiej stronie znaleźli się respondenci z Podlasia. Pod-laskie jest jedynym województwem, w którym dominują postawy niechętne wybo-rom w okręgach jednomandatowych. Bardziej znaczący odsetek przeciwników JOW w stosunku do ilości osób popierających to rozwiązanie można zaobserwować rów-nież w województwach: wielkopolskim, opolskim i kujawsko-pomorskim. Z kolei regiony w sposób zdecydowany opowiadające się za okręgami jednomandatowymi to – poza warmińsko-mazurskim – przede wszystkim łódzkie i lubuskie. W pierwszym z nich zwolenników JOW jest nieco ponad trzy razy więcej niż ich przeciwników, w drugim przewaga jest znacząca, choć nieco mniejsza. Zróżnicowany przestrzennie

220 Jan Wolnicki

jest również rozkład odpowiedzi „nie mam zdania”. Najwięcej „niezdecydowanych” mieszka w Wielkopolsce i w województwie opolskim, najmniej w warmińsko-ma-zurskim, gdzie brak opinii jako odpowiedź pojawiał się średnio co pięć wskazań.

Dość istotnym faktem wydaje się, że zaobserwowanego rozkładu odpowie-dzi nie da się wyjaśnić „tradycyjnymi” schematami. Układ poparcia dla jednoman-datowych okręgów wyborczych nie wpisuje się w podział na „Polskę A i Polskę B”, nie pokrywa się również z zasięgiem wpływów dominujących partii politycznych, ani nie obejmuje województw graniczących ze sobą.

Niezdecydowane kobiety, wykształceni na „tak” - akceptacja JOW a cechy społeczne badanych

Jak już zaznaczano, poparcie dla jednomandatowych okręgów wyborczych nie jest rozłożone równomiernie w badanej populacji. Różnorodność opinii nie za-wsze daje się łatwo wytłumaczyć, jednak między niektórymi zmiennymi, opisujący-mi społeczne położenie badanych, a poparciem dla JOW, istnieje wyraźny związek. Jednostki o podobnej pozycji w społeczeństwie mają tendencje do podobnego po-strzegania rzeczywistości społecznej i dokonywania podobnych wyborów. Pośród całego wachlarza możliwych zmiennych, które wyjaśniłyby taki, a nie inny rozkład odpowiedzi respondentów rozpoznano te, które mają rzeczywisty wpływ na postrze-ganie JOW jako pożądanego elementu systemu wyborczego.

Zmiennymi, za pomocą których próbowano wyjaśnić poparcie dla jednomanda-towych okręgów wyborczych, poza omawianymi wcześniej preferencjami polityczny-mi i przestrzennym rozłożeniem ludności kraju w ramach województw, są płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny, miejsce zamieszkania (miasto/wieś), źródła utrzymania gospodarstwa domowego, dostęp do sieci Internet i sytuacja materialna badanych.

Kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni nie mają wyrobionej opinii na temat jednomandatowych okręgów wyborczych – ponad połowa z nich nie wskaza-ła czy system wyborczy z okręgami jednomandatowymi byłby, ich zdaniem, bardziej odpowiedni. Panie nieco rzadziej opowiadają się również za okręgami jednomanda-towymi. Przewaga odpowiedzi „tak” nad „nie” jest nieco wyższa wśród mężczyzn.

Stanowisko badanych w sprawie wprowadzenia JOW jest silnie związane z wykształceniem. Im niższy poziom edukacji badanych, tym częściej w odpowie-


dziach pojawia się wskazanie „nie mam zdania”. Jak pisze Antoni Sułek omawiając wyniki Diagnozy Społecznej 2009, „wszystkie doświadczenia i umiejętności oby-watelskie związane są (…) – niektóre bardzo silnie – z pozycją społeczną, mierzo-ną poziomem wykształcenia” [Czapiński, Panek 2009: 268]. Brak opinii pojawia się najrzadziej wśród osób, które ukończyły studia wyższe i w każdej kolejnej ka-tegorii (osoby o wykształceniu policealnym lub średnim, zawodowym, gimnazjal-nym i podstawowym) liczba podobnych wskazań rośnie. Taki rozkład odpowiedzi wydaje się naturalny i powiązany z generalnym nastawieniem Polaków o różnych poziomach wykształcenia do spraw publicznych. Odwrotna zależność występu-je jeśli chodzi o poparcie dla jednomandatowych okręgów wyborczych. Tu ilość wskazań rośnie wyraźnie wraz z liczbą ukończonych stopni edukacji. Wśród osób z wykształceniem na poziomie podstawowym (i gimnazjalnym) zaobserwowano podobny rozkład odpowiedzi „tak” i „nie”, a w przypadku osób z wykształceniem wyższym poparcie dla okręgów jednomandatowych jest już zdecydowanie więk-sze niż sprzeciw wobec takiej formy kształtowania składu reprezentujących ich organów kolegialnych.

Odpowiedzi badanych postrzegane poprzez dwie kolejne zmienne – stan cywilny i wiek – wykazują silne cechy wspólne. Poparcie dla jednomandatowych okręgów wyborczych największe jest wśród osób młodych i osób stanu wolnego, najmniejsze – wśród najstarszych i owdowiałych. Przy pewnym uproszczeniu moż-na przyjąć, że kategorie te dość silnie na siebie zachodzą. Poparcie dla JOW wśród osób pozostających w związkach małżeńskich i wśród rozwiedzionych kształtuje się podobnie. Można więc założyć, że zmienną istotną dla wyjaśnienia odpowiedzi respondentów jest przede wszystkim wiek, a ich stan cywilny nie ma zasadniczego znaczenia dla analizowanego problemu.

Osoby najmłodsze – w wieku od 18 do 24 lat, popierają jednomandatowe okręgi wyborcze ponad dwa razy częściej niż te, które ukończyły 65 rok życia, ale obie te kategorie łączy większy od średniego odsetek osób niezdecydowanych. Tłumaczyć ten fakt można stopniowym „naturalnym” wycofywaniem się z życia publicznego osób najstarszych i niepełnym uczestnictwem w nim osób młodych – dopiero wchodzących w rolę wyborcy i obywatela. Oprócz najmłodszych badanych, silnymi zwolennikami JOW są osoby w wieku od 35 do 44 lat, natomiast w kolej-nym przedziale wiekowym (od 45 do 54 lat) poparcie dla okręgów jednomandato-

222 Jan Wolnicki

wych wyraźnie spada. W pozostałych dwóch kategoriach (25-34 lata i 55-64 lata) wyniki zbliżone są do średniej dla ogółu odpowiedzi.

Najwięcej zwolenników okręgów jednomandatowych spotkać można wśród osób bezrobotnych i uczących się. Najmniejszą przewagę nad przeciwnikami jedno-mandatowych okręgów wyborczych zaobserwować można wśród osób zajmujących się domem i emerytów/rencistów, mimo to w obu przypadkach zwolenników JOW jest o połowę więcej niż przeciwników tego rozwiązania. Spośród wszystkich wyróż-nionych kategorii zawodowych największym odsetkiem niezdecydowanych charakte-ryzują się osoby wychowujące dzieci i zajmujące się domem. Ponad sześciu na dzie-sięciu respondentów w tej kategorii wskazywało na swój brak opinii w tej kwestii.

Dość silny wpływ na postrzeganie JOW ma miejsce zamieszkania (typ miej-scowości). Na wsiach i w miastach, liczących od 100 do 200 tysięcy mieszkańców, poparcie dla okręgów jednomandatowych jest wysokie, ale w porównaniu z inny-mi najmniejsze. Z kolei w najmniejszych miastach (do 20 tysięcy mieszkańców) zwolenników JOW jest zdecydowanie więcej niż ich przeciwników. Dużą przewagę mają też w miastach liczących od 20 do 100 tysięcy mieszkańców – tam za okręgami jednomandatowymi opowiada się ponad 2,5 razy więcej badanych niż przeciw temu rozwiązaniu.

Podkreślić należy znaczącą rozpiętość pomiędzy poparciem dla jednoman-datowych okręgów wyborczych na wsiach i w miastach do 20 tysięcy mieszkańców, a więc w dwóch typach miejscowości, gdzie na szczeblu wyborów lokalnych poja-wia się reguła majoratu i możliwe byłoby utworzenie okręgów jednomandatowych bez głębokiej zmiany istniejącego stanu prawnego.

Poparcie dla JOW pozostaje w wyraźnym związku z sytuacją materialną ba-danych. Przy czym zależność tę widać w przypadku bardziej obiektywnego wskaźni-ka sytuacji gospodarstwa domowego, jakim jest osiągany w nim miesięczny dochód na osobę. Wskazania według subiektywnej kategorii – samooceny sytuacji material-nej – rozkładają się w badanej populacji w dość równomierny sposób. I tak, akcep-tacja jednomandatowych okręgów wyborczych najpowszechniejsza jest wśród osób, które określając własną sytuację materialną wskazują, że „żyją skromnie”. W ich przypadku odsetek respondentów popierających JOW jest ponad dwukrotnie wyż-szy niż liczebność przeciwników okręgów jednomandatowych. Najmniejszą prze-wagę wskazania pozytywne mają wśród osób, deklarujących swoją dobrą sytuację


życiową. Jednak również w tym przypadku zwolenników jednomandatowych okrę-gów wyborczych jest prawie dwa razy tyle, co ich przeciwników. Poziom akceptacji dla JOW nie ma charakteru zależności liniowej – nie zmienia się w ten sam sposób wraz ze zmianą kategorii postrzeganego przez badanych poziomu życia.

Ciekawie prezentuje się poparcie badanych dla jednomandatowych okręgów wyborczych, postrzegane przez poziom dochodów na osobę w gospodarstwie domo-wym. Największe poparcie pomysł wprowadzenia JOW zyskuje wśród przedstawi-cieli kategorii skrajnych – wśród osób o najniższych dochodach (do 500 zł na osobę miesięcznie) i wśród najzamożniejszych (osiągających ponad 5000 zł na jednego domownika w miesiącu). Są to dodatkowo kategorie, w których najwięcej respon-dentów udzieliło odpowiedzi innej niż „nie mam zdania”. Grupą najbardziej niezde-cydowaną okazały się osoby z drugiej kategorii dochodów – mający do dyspozycji od 501 do 1000 złotych miesięcznie.

Internet, dostęp do sieci i korzystanie z niego, staje się w obecnych czasach wskaźnikiem poziomu kompetencji cywilizacyjnych człowieka.2 Użytkownik podłą-czony do „globalnej pajęczyny” to – po pierwsze – ktoś, kto potrafi posługiwać się komputerem. Po drugie – osoba, która ma dostęp do ogromnych zasobów informacji, przechowywanych na serwerach całego świata, po trzecie – człowiek, mający szansę na włączenie się w społeczność internetową, rozwijanie kontaktów i budowanie w prze-strzeni wirtualnej kapitału społecznego, który może procentować także w „realu”.

Ankietowani, posiadający dostęp do Internetu, częściej są skłonni popierać jednomandatowe okręgi wyborcze niż osoby niemające dostępu do sieci. Wśród pierwszych występuje wyraźniejsza, dwukrotna, przewaga zwolenników JOW nad ich przeciwnikami, wśród drugich jest ona mniejsza. Biorąc pod uwagę pod-kategorie użytkowników Internetu (osoby posiadające dostęp sieci w pracy/szkole, w domu i w obu tych miejscach) możemy zaobserwować trudną do wytłumacze-nia różnicę w odpowiedziach. Wśród osób korzystających z sieci jedynie w pracy lub szkole poparcie dla jednomandatowych okręgów wyborczych jest nawet niższe niż wśród osób niekorzystających z niej w ogóle.

2 Nie znaczy to oczywiście, że bez Internetu nie można funkcjonować w społeczeństwie czy nawet pełnić w nim istotnych funkcji. Jednak tak samo jak posiadanie prawa jazdy czy znajomość języków obcych, dostęp do sieci i umiejętność korzystania z szans, jakie daje, pozwala łatwiej spro-stać wymaganiom otoczenia. Waga aktywności w sieci staje się już tak istotna, że zaczęto mówić o jej braku jako o „cyfrowym wykluczeniu”.

224 Jan Wolnicki

JOW a sprawa polska – komentarz do rezultatów badania

Polacy są zwolennikami jednomandatowych okręgów wyborczych. Mimo znacznych często różnic poparcia dla tego sposobu kompletowania składu organów kolegialnych, w każdej niemal kategorii respondentów – niezależnie czy dzielimy ich pod kątem zamieszkania, wykształcenia, preferencji politycznych czy sytuacji ma-terialnej – poparcie dla JOW jest większe niż niechęć wobec tego rozwiązania. Wy-bory, w których suma głosów na kandydata wprost przekłada się na jego zwycięstwo lub porażkę, są bardziej zrozumiałe dla głosujących, niż elekcja w powszechniejszym w Polsce systemie proporcjonalnym z jego progami wyborczymi i bardziej skompli-kowanym przeliczaniem głosów na mandaty. Poparcie dla jednomandatowych okrę-gów wyborczych to z pewnością również wyraz tęsknoty za bardziej odpowiedzial-ną i kompetentną klasą polityczną i poczuciem wpływu na sprawy państwa. Polacy są zwolennikami demokracji,3 ale sposób realizacji demokratycznych rządów budzi ich niezadowolenie. Zresztą, jak wskazuje Michał Feliksiak opisując wyniki badań na temat sytuacji demokracji w Polsce [CBOS 2009: 5], „społeczne poparcie dla idei demokracji oraz ocena jej funkcjonowania to dwie kwestie, których – jak pokazują wyniki – nie należy utożsamiać. Mimo że większość Polaków uważa się za zwolen-ników rządów demokratycznych, blisko połowa (…) źle ocenia funkcjonowanie tego systemu w naszym kraju”. Potwierdzają to opinie o sprawowaniu mandatu posła jako zawodzie, który w hierarchii prestiżu zawodów konsekwentnie znajduje się blisko samego końca zestawienia. „Najwięcej ocen świadczących o niskim statusie profe-sji uzyskuje działacz partii politycznej oraz poseł na Sejm – w przypadku obu tych zawodów oceny wskazujące na małe poważanie społeczne są najczęstsze” [CBOS 2009: 7]. Również praca naszego parlamentu jest niezmiennie źle oceniana przez ankietowanych – „pracę posłów krytycznie ocenia siedmiu na dziesięciu badanych, jedynie co szósty ma o niej dobre zdanie. Senat postrzegany jest pozytywnie przez jedną czwartą Polaków, natomiast ponad dwukrotnie większa grupa ma negatywną opinię o pracy tej izby” [CBOS 2010: 3]. Jednocześnie wyborcy zawsze dają swoim przedstawicielom pewien kredyt zaufania – na początku każdej kadencji ocena pracy Sejmu i Senatu jest wyraźnie wyższa niż pod jej koniec. Naprzeciw oczekiwaniu

3 O stosunku obywateli RP do rządów demokratycznych pisze w tym tomie szerzej Tomasz Okraska.


dobrych rządów wychodzą zwolennicy jednomandatowych okręgów wyborczych z obietnicami silnego związania wybieranych z tymi, którzy na nich głosowali i szer-szą możliwością kontroli ich poczynań. Oddając głos jednemu z nich: „to takie wy-bory, które wygrywa ten kandydat, który dostał najwięcej głosów, a nie ten, którego partyjny establishment wpisał na wysokie miejsce na liście. To takie wybory, które wygrywają lokalni działacze, a nie partyjni zausznicy szefa przerzucani do okręgów na czas wyborów z Warszawy. To takie wybory, w czasie których poseł musi się bar-dziej liczyć z opinią wyborców niż prezesa partii” [Wróblewski].

Podsumowanie

Przedstawione wyniki wskazują jednoznacznie na szerokie poparcie, ja-kim idea wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych cieszy się wśród mieszkańców naszego kraju. Zaobserwowane przy okazji badań zależności każą jed-nak zastanowić się nad tym czy ankietowani rozumieją wszystkie konsekwencje, ja-kie wiążą się ze zmianą systemu wyborczego z proporcjonalnego na większościowy w JOW. Dość tutaj wspomnieć o szerokim poparciu, jakim cieszy się wśród osób wyrażających chęć głosowania na partie marginalne znajdujące się obecnie poza składem parlamentu.

Uzyskane dane należy rozszerzyć w przyszłości o bardziej szczegółową anali-zę świadomości wyborców w zakresie konsekwencji, jakie dla systemu politycznego przynosi wprowadzenie okręgów jednomandatowych. Ponieważ badanie dotyczyło poparcia dla JOW, jako generalnej zasady wyłaniania przedstawicieli politycznych, w przyszłości powinno zostać rozszerzone o analizę akceptacji JOW, jako zasady przeprowadzania wyborów do różnych organów władzy – osobno do Sejmu, Senatu, sejmików województw, rad powiatów i gmin.

Bibliografia

Nohlen D. (2004), • Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Warszawa: Wydawnictwo naukowe „Scholar”

Sarnecki P. (2007), • Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Warsza-wa, Kraków: Oficyna Wolters Kluwer Business

226 Jan Wolnicki

Szymanek J. (2005), • Wybór formuły wyborczej (między demokracją kwan-tytatywną a kwalitatywną), „Państwo i prawo”, nr 10.

Żukowski A. (2006), • System wyborczy do Sejmu i Senatu RP - kierunki zmian, [w:] Grabowska S, Grabowski R. (red.), Międzynarodowa Konferencja Na-ukowa nt. Prawo wyborcze do parlamentu w wybranych państwach europejskich. Rzeszów 3-4 kwietnia 2006 roku, Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.

Żukowski A. (1999), • Systemy wyborcze. Wprowadzenie, Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.

Akty prawne

Dziennik Ustaw. 1997, Nr 78, poz. 483. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.• Dziennik Ustaw. 1998, Nr 95, poz. 602. Ustawa z dnia 16 lipca 1998r. Or-•

dynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw.


Czapiński J., Panek T. (2009), • Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego,

http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf • (02.05.2010).

CBOS (2010), • Opinie o działalności prezydenta, parlamentu, ZUS i NFZ. Komu-nikat z badań, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_006_10.PDF (02.05.2010).

CBOS (2009A), • Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_020_09.PDF (02.05.2010).

CBOS (2009B), • Prestiż zawodów. Komunikat z badań, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_008_09.PDF (02.05.2010).

Kancelaria Senatu. Biuro Analiz i Dokumentacji. Dział Analiz i Opraco-• wań Tematycznych (2010), Koncepcje systemów wyborczych. http://www.senat.gov.pl/k7/dok/bad/2010/ot-578-2.pdf (02.05.2010).

Wróblewski T. (2009), • Wybory – zbyt poważna rzecz, aby zaufać wyborcom, http://www.rp.pl/artykul/2,344051_Wybory___zbyt_powazna_rzecz__aby_zaufac_wyborcom.html (02.05.2010).

227

Religia jest zjawiskiem trwale związanym z życiem człowieka. Funkcjonu-je w każdej kulturze jako element istotny, a zarazem powszechny. Kult religijny jest czymś więcej niż pojedynczym składnikiem kultury, w skład której wchodzi. Jest źródłem symboli, znaczeń dla wszystkich rozstrzygających elementów życia jednostki i zbiorowości. Na każdym skrawku naszej planety, zamieszkałym przez społeczność ludzką, ujawniają się jakieś znane mniej lub bardziej elementy kultu religijnego. Nigdy i nigdzie nie istniało społeczeństwo bez religii.1 Gdyby próbować najprościej ująć religię w formę metafory można by było stwierdzić, za Andrzejem Wójtowiczem [2004: 32], iż religia to człowiek w swej istocie społecznej.

Naukowcy opracowali wiele definicji religii. Najczęściej stosowaną jest ta, wywodzącą się z nurtu funkcjonalistycznego socjologii religii twórczości Johna Miltona Yinger’a. Według niej „religia to system przekonań i praktyk, za pomocą których grupa ludzi zmaga się z ostatecznymi problemami ludzkiego życia. Wyraża ona odrzucenie kapitulacji wobec śmierci, sprzeciw wobec frustracji, powstrzyma-nie wrogości przed rozpadem wspólnoty. Z punktu widzenia jednostki, religia im-plikuje dwie rzeczy: wiarę, iż zło, cierpienie, dezorientacja i niesprawiedliwość jest podstawowym faktem egzystencji ludzkiej i po wtóre, zbiór uświęconych przekonań i praktyk, iż człowiek może od tych faktów uwolniony” [Yinger 1959: 9].

Przedstawiciele orientacji integralnej w socjologii wskazują, że religie mają swoje wyraźne społeczne wymiary: poznawczo–intuitywny, symboliczno–relacjo-nalny, etyczny i organizacyjny. Wymiar poznawczo–intuitywny obejmuje wierze-

1 Naukowcy konstruowali różne teorie najwcześniejszych wierzeń. Zdaniem Maxa Millera, taką postacią był kult nieskończoności, według Cornelisa Petrusa Tielego i Edwarda Burnetta Tylora, kult dusz i duchów, Emil Durkheim zwraca uwagę na totemizm grupowy, Konrad Theodor Preuss na nieporadne za-biegi magiczne, a Rudolf Otto na mistyczną trwogę, uwarunkowaną czynnikami metafizycznymi, z kolei William James podkreśla magiczno-myśliwskie praktyki człowieka pierwotnego, a Mirce Eliade poczucie jedności ducha indywidualnego z wszechświatem [Keller, Kotański, Tyloch, Kupis 1986: 3].

Magdalena Marzec

uCZESTNICTWO POLAKÓW W PRAKTYKACH RELIgIJNYCH I ICH OCENA ROLI KOŚCIOłA

W żYCIu PuBLICZNYM

228 Magdalena Marzec

nia, doktryny, idee, sacrum i łączy je z ostatecznymi kontekstami życia człowieka (śmierć, narodziny itp.). Wymiar symboliczno–relacjonalny manifestuje się w for-mach rytualnych (m. in. praktykach religijnych). Wymiar etyczny aktywizuje sto-sunki jednostki ze społeczeństwem, organizacyjny natomiast podkreśla regularność i trwałość zjawisk religijnych w grupach społecznych, odsłaniając i legitymizując ich hierarchiczną strukturę, podział ról, jednocześnie stabilność i jawność partycy-pacji w określonych regułach życia zbiorowego [Wójtowicz 2004: 19].2

Wyrazem więzi z Bogiem w życiu chrześcijanina są praktyki religijne. Gabriel Le Bras dał następujące ich określenie: „Jest to wypełnianie wszystkich czynności (jak przyjmowanie sakramentów, obecność na nabożeństwach), które prawo kano-niczne nakazuje lub doradza” [1942: 27]. Należą one do najbardziej eksponowanych składników religijności tradycyjnej. Z socjologicznego punktu widzenia, praktyki religijne ujmowane są jako zachowania religijne, spełniane przez członków grupy religijnej. Nie oznacza to, że wszystkie one mają charakter zbiorowy czy publiczny. Niektóre z nich są w danej grupie spełniane indywidualnie i prywatnie. W socjologii religii istnieje podział na zachowania rytualne i instrumentalne. Trzeba zaznaczyć, że praktyki religijne, które będą przedmiotem niniejszej analizy, należą do pierwszej z nich. Zachowania rytualne stanowią uprzywilejowaną domenę instytucjonalizacji [Zdaniewicz, Zembrzuski 2000: 395-396].

Zjawiskiem nierozerwalnie związanym z religią jest kult religijności. Ży-cie religijne ujawnia się szczególnie w sakramentach, nabożeństwach, nauczaniu, organizacjach, trosce o miejsca święte, a także kontaktach z innymi wyznaniami. W socjologii przez religijność rozumie się funkcjonowanie religii w postępowaniu jednostki lub też w życiu społecznym. Za Józefem Tischnerem wyróżnia się trzy rodzaje religijności, będące wynikiem szczególnych historycznych uwarunkowań naszego społeczeństwa [1998: 94-96]:

1. Wiara o charakterze neomanichejskim - istnieje żywa świadomość potęgi zła, (co ucieleśniał na przykład komunizm) oraz idea dobrego Boga.

2 Na tej podstawie można stworzyć spójną definicję religii w ujęciu integralnym: „Religia to zindywidualizowana społecznie i kulturowo praktyka ujęcia świata oraz życia w kategoriach nad-przyrodzonej rzeczywistości, odniesionej bezpośrednio do życia ludzkiego. Implikuje ona kontekst wierzeń (doktryn, idei, mitów, opowieści, narracji), wartości i norm, rytuałów, praktyk o charakte-rze kultowym, doświadczeń, instytucji i organizacji jako regularnych społecznie reakcji na problem ostatecznych znaczeń, określający strukturę władzy, autorytetów, wpływu i zależności jednostki oraz grupy w polach ich egzystencji i działania” [Wójtowicz 2004:19-20].

229Uczestnictwo Polaków w praktykach religijnych i ich ocena roli Kościoła w życiu…

2. Wiara uspołeczniona - jej istotą jest społeczne funkcjonowanie religii, celem jest budowanie świata sprawiedliwości i dobrobytu. 3. Wiara autentyczna - istnieje oparcie w źródłach ewangelicznych, gene-ralne zasady moralne: solidarność i zwycięstwo dobra nad złem.

Sam Tischner, już na początku lat 70-tych, zwracał uwagę, że religijność polska jest religijnością, która ulega nastrojom, nie jest wsparta rzetelnym przemy-śleniem źródeł wiary i jej konsekwencji [1994: 24-35]. „Barwność idzie [tu] przed ubóstwem, krzyk przed ciszą, świętowanie przed pracą, a forma przed treścią” – pisał Tischner w eseju o Chochole sarmackiej melancholii, która jest obecna także w obecnych postawach naszych pobratymców [Tischner 2000: 11-23]. W słowach tego filozofa, odnajdujemy wiele odniesień do współczesności. Obserwując katolic-ką Polskę mamy wrażenie, iż edukacja religijna wielu uczęszczających do kościoła zatrzymała się na etapie lekcji religii przed pierwszą komunią świętą. Wiemy, iż ist-nieje Bóg, boimy się go lub szukamy u niego pocieszenia, ale nie pielęgnujemy swojej wiary. O ile uczęszczamy do kościoła, czynimy to raczej z powodu tradycji czy chęci poczucia wspólnoty. Polacy nadal odnajdują w Kościele pocieszyciela i in-stancję ratunkową w obliczu katastrof dotykających nasz kraj. Można powiedzieć, iż nasza wiara zatrzymała się na poziomie neomanichejskim.

Religijność3 Polaków należy do wzorów mikropolityki. Identyfikacja z kul-turowym i społecznym wzorem tożsamości religijnej, obrazem praktyk religijnych dokonuje się wewnątrz spójności religii i religijności oraz wewnątrz relacji pozy-cji jednostki w strukturach społecznych oraz typach środowisk [Wójtowicz 2004: 166]. Naukowcy zwracają szczególną uwagę na odmienny charakter naszej polskiej religijności. Socjologowie często podkreślają jej społeczno-kulturowy charakter.4 Występujący w Polsce specyficzny kompleks katolicyzmu i Kościoła narodowego może być ujmowany w kategorii religii obywatelskiej [Morawska 1984; Borowik 1997: 72], powiązanej z patriotyzmem, pamięcią historyczną, nakładaniem się świąt

3 Religia Polaków w znaczeniu tego artykułu to religia katolicka, która dominuje w naszym kraju.4 W wystąpieniach Kościoła i w świadomości Polaków, katolicyzm jest religią nierozerwal-

nie związaną z polskością. Taka świadomość została szczególnie umocniona w wyniku okoliczności historycznych. Głównie dotyczy to rozbiorów, które na okres ponad 100 lat pozbawiły Polskę pań-stwowości. Wrogość polityczna wobec zaborców łączyła się z ich odmiennością wyznaniową. W tym okresie umocniła się rola Kościoła katolickiego jako obrońcy polskości i opoki patriotyzmu [Borowik 2002: 381-383]. Jest to zauważalne i obecnie, gdy w obliczu katastrof narodowych następuje zwrot Polaków ku Kościołowi, który staje się instancją ratunkową, dającą nadzieję.


narodowych i kościelnych. Związek ten jest również widoczny w symbolice porów-nywania Polski do Jezusa cierpiącego na krzyżu, czy mesjanizmie, nadającym Pol-sce szczególną rolę w Europie i świecie. Kościół w naszym kraju w wyniku takich warunków historycznych wypracował szczególną teologię narodu, której efektem jest sakralizacja tego pojęcia i związanych z nim wartości. Powszechność wierzeń i praktyk religijnych usprawiedliwia twierdzenie, że religia jest dla Polaków war-tością wspólną, odświętną, zewnętrzną - nie zaś wartością, przeżywaną, osobistą. Faktem jest to, że bycie katolikiem było swoistą normą kulturową. Paweł Śpiewak podkreśla, iż polska religijność ma charakter masowy i mimo otwarcia na świat i zmiany sposobu życia obywateli, trudno mówić o postępie procesów laicyzacyj-nych [2003].

Postawy Polaków wobec Kościoła, jego roli w życiu publicznym i modele uczestnictwa w praktykach religijnych ewoluowały na przestrzeni wieków. W latach PRL Kościół katolicki pełnił rolę opoki demokratycznych przemian. Był instytu-cją prześladowaną, ale jednocześnie będącą symbolem etyki dla społeczności. Miał wpływ na prawie wszystkie wymiary życia społecznego. Wystarczy wspomnieć cho-ciażby Kardynała Stefana Wyszyńskiego, który organizował życie duchowe narodu polskiego i wzywał do odnowy duchowej. W sierpniu 1956 roku udało mu się zebrać rzeszę wiernych, którzy złożyli Jasnogórskie Śluby Narodu.5 Rola Kościoła w Pol-sce wzrosła w roku 1979, kiedy to Karol Wojtyła został wybrany na biskupa Stolicy Piotrowej. Uciskany przez władze komunistyczne naród Polski znalazł pocieszenie, ukojenie i nową siłę do walki ze złem, utożsamianym z systemem socjalistycznym. Kościół tamtych czasów był nadzieją dla Polaków. Była to instytucja, która pozwa-lała poczuć, choć przez chwilę bezpieczeństwo i spokój. Władze kościelne były wzorem dla Polaków. Po 1989 roku Kościół był już siłą o bardzo dużym znaczeniu politycznym i społecznym. Władze kościelne uczestniczyły w obradach Okrągłego Stołu. Niejednokrotnie posądzano Kościół o próby pokątnego zdobywania władzy, o manipulacje polityczne i współdziałanie z “nieczystymi siłami” politycznymi. W związku z tym, jego popularność zaczęła drastycznie spadać, aż do wyborów

5 W rocie ślubowania Jasnogórskich ślubów narodu polskiego znajdziemy słowa: „Przyrze-kamy Ci wychować młode pokolenie w wierności Chrystusowi, bronić je przed bezbożnictwem i ze-psuciem i otoczyć czujną opieką rodzicielską.(…) Przyrzekamy usilnie pracować nad tym, aby w Oj-czyźnie naszej wszystkie dzieci Narodu żyły w miłości i sprawiedliwości, w zgodzie i pokoju, aby wśród nas nie było nienawiści, przemocy i wyzysku” [http://www.wyszynskiprymas.pl/rota.htm].


w 1993 roku. Mariusz Janicki i Wiesław Władyka piszą, iż przez 20 lat wolnej Polski Kościół katolicki osiągnął wszystko, co zamierzał, choć nie tyle w sferze duchowej, co politycznej. To politycy dali Kościołowi siłę, która teraz w nich samych budzi respekt. I zniechęca do rozpoczęcia debat, jakie kiedyś przedwcześnie zamknęli [Ja-nicki, Władyka 2009: 16-18].

W ostatnich latach PRL oraz w przełomowych miesiącach 1989 roku poziom religijności społeczeństwa był stabilny. Na początku 1990 roku pojawiły się pierw-sze przejawy umocnienia się religijności Polaków - nastąpił wzrost odsetka respon-dentów, określających się jako wierzący i regularnie praktykujący, nieco zmalała także liczba niewierzących i niepraktykujących. Stan ten w zasadzie utrzymuje się do początku 1992 roku, choć niewielki spadek deklarowanej religijności odnotowu-jemy w 1991 roku. Analiza trendów ukazuje, że kolejne lata, aż do dnia dzisiejszego, nie przynoszą większych zmian w identyfikacjach i praktykach religijnych Polaków [BS/53/2001]. Można zatem zaryzykować tezę, iż w naszym kraju nie zadziałały me-chanizmy laicyzacyjne, które doprowadziły do masowego odchodzenia Europejczy-ków od religii. O zagadnieniu laicyzacji traktują także opublikowane w 2000 roku analizy Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego [Zdaniewicz, Zembrzuski 2000]. Jednakże w powyższym opracowaniu wskazuje się także na odmienne zjawiska po-wiązane z wiarą w Polsce. M.in. na selektywność, wybiórczość6 w podchodzeniu do kanonów nauczania Kościoła, a także na stosunkowo słaby związek między przy-wiązaniem do praktyk religijnych, a przestrzeganiem na co dzień tradycyjnych norm moralnych, głoszonych przez Kościół. Przemiany te najwidoczniej jednak nie wpły-wają jednak w skali masowej na identyfikacje religijne obywateli, nie powodują też spadku uczestnictwa w praktykach religijnych, które są niejako wpisane w polską kulturę i tradycję.7

Religijność polska pozostaje pod silnym wpływem splotu historycznych i kulturowych czynników specyficznych dla kraju, z którego pochodzimy, oddzia-łują na nią także tradycje regionu, w którym żyjemy, oraz charakter lokalnej spo-łeczności w miejscu zamieszkania. Kształtują ją też nasze doświadczenia związane z płcią i wiekiem oraz - w niewielkim stopniu - z wykształceniem. Na podstawie

6 O selektywności, wybiórczości wiary mówi się wtedy, gdy ludzie odrzucają z nauki Ko-ścioła pewne prawdy czy normy moralne, wybierając tylko te, które im odpowiadają.

7 Wskazują na to długofalowe badania zarówno CBOS, jak i OSS Opinia Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC – http://www.cbos.pl, http://www.iskk.pl.


ogólnopolskich badań religijności, prowadzonych przez OSS Opinia Instytutu Sta-tystyki Kościoła Katolickiego SAC w roku 1989, 1991 i 2002, 2006, 2008 zauwa-żono, że zmienia się stosunek Polaków do wiary. Wzrosła liczba osób deklarujących głęboką wiarę (10% w 1991 r., 13% w 2008 r.). Świadczy to o zmieniającym się modelu religijności. Tezę tę potwierdza rosnący wskaźnik communicantes8 (od 8,7% w 1980 r. do 15,3% w 2008) [Cichobłazińska 2006: 22-24]. Z danych tych wynika, że od początku lat 80-tych powoli, choć systematycznie zmniejsza się liczba wier-nych w parafiach - dominicantes9 (z 51,0% w 1980r. do 40,4% w 2008r.) jednocze-śnie rośnie liczba wiernych przystępujących regularnie do komunii [Mandes 2006: 1; Cichobłazińska 2006: 22-24].

Tyle na temat religijności mówią naukowcy kościelni. Inni, w debacie nad stanem religijności Polaków, wyróżniają dwa podstawowe stanowiska. Pierw-sze zwraca uwagę na płytki i wybiórczy charakter polskiej religijności, wskazując na nieznajomość prawd wiary i ambiwalentny stosunek do norm moralnych. Raport „Polityki” podsumowuje Polaków w następujący sposób: „nie zabijają, nie świętują, cudzołożą” [Szostkiewicz 2001]. W drugim stanowisku podkreśla się historyczną specyfikę sytuacji Kościoła katolickiego w Polsce, a w konsekwencji również reli-gijności Polaków oraz analizuje zmiany religijności, głównie w kontekście politycz-nym, wysuwając zastrzeżenia wobec paradygmatu modernizacyjnego [Grabowska 2001: 169-181].

Z badań CBOS wynika, że realizowany przez Polaków model religijności jest konsekwentny [BS/34/2009] (Tabela 1). Uważanie siebie za osobę wierzącą czy głę-boko wierzącą wiąże się z uczestnictwem w praktykach religijnych (r Pearsona = 0,44). Jak się jednak okazuje blisko jedna piąta ankietowanych głęboko wierzących oraz prawie połowa wierzących praktykuje religijnie rzadziej niż raz w tygodniu. Można zatem zauważyć, iż osoby głęboko wierzące są zarazem regularnie prakty-kujące, natomiast pozostała grupa deklarujących się jako wierzący nie uczestniczy

8 Czyli osób przystępujących do Komunii Świętej. 9 Wskaźnik dominicantes oblicza się dla każdej parafii jako odsetek wiernych (przy założe-

niu, że wierni to ok. 96% polskiego społeczeństwa) uczęszczających na niedzielną mszę św., w odnie-sieniu do ogólnej liczby zobowiązanych. Dla wszystkich parafii przyjęto to samo założenie, że zobo-wiązani do uczęszczania na niedzielną mszę św. stanowią 82% wiernych. Pozostałe 18% to dzieci do lat siedmiu, chorzy, ludzie starsi itp. – nie zobowiązani do uczestnictwa w niedzielnej mszy św. Tak więc za podstawę obliczania wskaźnika dominicantes przyjmuje liczbę zobowiązanych, do których odnosi się liczbę uczestniczących w mszy św. w dniu badania.


w kulcie religijnym regularnie. Zapewne wynika to z faktu, iż większość Polaków zwykła się określać jako wierząca, ale niepraktykująca, a także braku zaufania do in-stytucji kościelnych.

Wiary, pojmowanej jako przeżycie duchowe, nie da się ocenić naukowo. Jest to zjawisko transcendentne, nie poddające się badaniom empirycznym. Socjologo-wie religii starają się natomiast zgłębiać elementy obszaru wierzeń. Chodzi przede wszystkim o społeczne i jednostkowe postawy, poglądy, przekonania, a także zacho-wania ludzi w sferze praktyk i przekonań religijnych. Na podstawie uzyskanej wie-dzy można wnioskować o miejscu kultu w świadomości człowieka i społeczeństwa. Badania przeprowadzone na reprezentatywnych próbach umożliwiają socjologom ukazanie społecznego wymiaru wiary, który analizowany jest w aspektach demogra-ficznym, ekonomicznym, kulturowym i przestrzennym, charakterystycznych dla ba-danej zbiorowości [Wójtowicz 2004: 15].

Poniższa analiza dotyczyć będzie kilku wymiarów religijności, których wskaźnikami są uzyskane w prezentowanych badaniach deklaracje Polaków uczest-nictwa w praktykach religijnych i oceny roli Kościoła w życiu publicznym. Respon-dentom zadano pytanie o intensywność tych praktyk i o ocenę roli Kościoła w życiu

Tabela 1. Stosunek poziomu wiary do uczestnictwa w praktykach religijnych.

Niezależnie od udziału

w praktykach religijnych, czy uważa

Pan(i) siebie za osobę:

Czy bierze Pan(i) udział w praktykach religijnych, takich jak: msze, nabożeństwa lub spotkania religijne?

Tak, zazwyczaj kilka razy

w tygodniu

Tak, raz w tygodniu

Tak, przeciętnie jeden lub dwa razy

w miesiącu

Tak, kilka razy w roku

W ogóle nie uczestniczę

w procentach

Głęboko wierzącą 21 62 11 4 3

Wierzącą 2 50 20 22 6

Niewierzącą 0 0 7 23 70

*Ze względu na niskie liczebności połączono kategorie „raczej niewierzącą” i „całkowicie niewie-rzącą”

Źródło: [BS/34/2009]


Tabela 2. Procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie: „Jak często chodzi Pan(i) do kościoła?”

Jak często chodzi Pan(i) do kościoła?Częściej niż raz

w tygodniu

Raz w tygodniu

Kilka razy w miesiącu

Kilka razy w roku

Z okazji uroczystości,

np. ślubNigdy Razem

ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent ilość procent

82 7,55 363 33,42 169 15,56 256 23,57 168 15,46 48 4,41 1086 100

publicznym. Niniejsze opracowanie ukazuje socjodemograficzne i regionalne zróż-nicowanie uczestnictwa Polaków w praktykach religijnych. Ważną część opracowa-nia stanowi koncypacja zależności pomiędzy sympatiami religijnymi, a powyższymi dwoma pytaniami.

Obraz uczestnictwa Polaków w praktykach religijnych

Społeczeństwa postmodernistyczne, silnie pluralistyczne, zróżnicowane we wszystkich kulturowych i społecznych odniesieniach, generują religijność radykalnego wyboru, indywidualistyczną, etyczną, podmiotową. Sprzyjają obni-żaniu częstotliwości normatywnie opisanych praktyk religijnych. W ślad za tym idą zmiany w instytucjach życia religijnego, w kościołach i ich doktrynach [Da-lumeau 1976: 1135-1147]. W Polsce, podobnie jak w Irlandii czy Ameryce Ła-cińskiej procesy sekularyzacji społeczeństwa nie są jednak tak znaczne, jak w in-nych krajach Zachodu.

Profesor Tadeusz Szawiel wskazuje, że poziom religijności w wysokim stop-niu koreluje ze społeczeństwem danego kraju [1999: 9]. Bogna Wciórka twierdzi, iż współczesnego Polaka możemy z 96% prawdopodobieństwem uznać za osobę wierzącą, a z około 60% - za osobę systematycznie, co najmniej raz w tygodniu uczestniczącą w praktykach religijnych [BS/53/2001]. Badania uczestnictwa Pola-ków w praktykach religijnych wykazały, iż wśród respondentów największą grupę (33%) stanowią osoby, które uczęszczają do kościoła raz w tygodniu, a także kilka razy w roku (23%), natomiast częściej niż raz w tygodniu do kościoła chodzi jedy-nie 7% ankietowanych (Tabela 2).


Socjodemograficzne uwarunkowania uczestnictwa w praktykach religijnych

Zestawienia procentowe i liczbowe ze zmiennymi takimi jak wiek, płeć, miej-sce zamieszkania, wykształcenie czy dochody są istotne jeśli chodzi o uczestnictwo w praktykach religijnych. Wpływ wieku na poziom religijności jest typową zależno-ścią społeczno – kulturową. Przeprowadzone badania ukazały, iż osoby nieco star-sze (w przedziale wiekowym 45 i więcej) częściej uczestniczą w praktykach religij-nych aniżeli ludzie w średnim wieku oraz młodzi. Należy zwrócić uwagę, iż w całej

Tabela 3. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religij‑nych. Zróżnicowanie ze względu na wiek i stan cywilny.


tygodniu

Raz w tygodniu

Kilka razy w

miesiącu

Kilka razy w roku

Z okazji oczystości,

np. ślubNigdy

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

WIEK

18-24 9 11,0 35 9,6 19 11,2 47 18,4 30 17,9 9 18,8

25-34 8 9,8 63 17,4 42 24,9 46 18,0 42 25,0 18 37,5

35-44 6 7,3 64 17,6 24 14,2 44 17,2 26 15,5 6 12,5

45-54 15 18,3 81 22,3 27 16,0 56 21,9 28 16,7 4 8,3

55-64 15 18,3 55 15,2 31 18,3 37 14,5 20 11,9 8 16,7

>65 29 35,4 65 17,9 26 15,4 26 10,2 22 13,1 3 6,3

STAN CYWILNY

Panna/kawaler 15 18,3 69 19,0 51 30,2 94 36,7 65 38,7 27 56,3

Mężatka/żonaty 44 53,7 243 66,9 95 56,2 136 53,1 72 42,9 14 29,2

Rozwódka/rozwodnik 2 2,4 18 5,0 8 4,7 11 4,3 18 10,7 4 8,3

Wdowa/wdowiec 21 25,6 33 9,1 15 8,9 15 5,9 13 7,7 3 6,3


Tabela 4. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na płeć.


tygodniu

Raz w tygodniu

Kilka razy w

miesiącu

Kilka razy w roku


np. ślubNigdy

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

PŁEĆ

Kobieta 52 63,4 201 55,4 79 46,7 127 49,6 78 46,4 20 41,7

Mężczyzna 30 36,6 162 44,6 90 53,3 129 50,4 90 53,6 28 58,3

badanej zborowości nie odnotowano znacznych różnic w poziomie praktyk młodzie-ży pełnoletniej i osób w wieku dojrzałym. Najmłodsi respondenci (18 - 24 lata), nie są mniej religijni, aniżeli osoby z kolejnych grup wiekowych (25 - 44 lata). Katoli-cyzm w Polsce nie zna tzw. próżni pokoleniowej pod względem stosunku do prak-tyk religijnych, pewne różnice widoczne są jednak pomiędzy starszym pokoleniem, a resztą społeczeństwa. Można również odnotować pewne podobieństwa wśród da-nych, dotyczących wieku i stanu cywilnego (Tabela 3). Częściej do kościoła regu-larnie uczęszczają osoby zamężne i wdowcy (raz w tygodniu i częściej). Absencja religijna deklarowana zwykle przez osoby niezamężnych.

W większości krajów, również w Polsce, poziom religijności różnicuje płeć (Tabela 4). W praktykach religijnych znacznie częściej biorą udział kobiety niż męż-czyźni. W pełni potwierdzają to niniejsze badania. Płeć determinuje spełnianie kon-kretnych ról społecznych (m.in. żywiciela rodziny, opiekunki ogniska domowego), jest wyznacznikiem potrzeb i cech osobowości, takich jak np. wrażliwość na dozna-nia duchowe i potrzeba funkcjonowania w społeczności. Na podstawie analizy da-nych można stwierdzić, iż większość osób, uczęszczających do kościoła częściej niż raz w tygodniu lub raz w tygodniu, stanowią kobiety. Natomiast mężczyźni stanowią większość w grupach praktykujących rzadziej lub wcale.

Spośród omawianych tu uwarunkowań uczestnictwa w praktykach religij-nych również wykształcenie odgrywa pewną rolę (Tabela 5). Należy zauważyć


Tabela 5. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na wykształcenie.


tygodniu

Raz w tygodniu

Kilka razy w

miesiącu

Kilka razy w roku


np. ślubNigdy

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 2 2,4 1 0,3 1 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Podstawowe/gimnazjalne 14 17,1 30 8,3 8 4,7 8 3,1 6 3,6 1 2,1

Zawodowe 13 15,9 80 22,0 32 18,9 32 12,5 26 15,5 4 8,3

Średnie/policealne 34 41,5 142 39,1 68 40,2 111 43,4 62 36,9 16 33,3


19 23,2 110 30,3 60 35,5 105 41,0 74 44,0 27 56,3

zależność, że im wyższe wykształcenie, tym większy odsetek osób deklarujących brak uczestnictwa w praktykach religijnych i sporadyczne uczęszczanie do kościoła. Wśród osób, deklarujących absencję religijną, ponad połowę stanowi grupa z wyż-szym wykształceniem. I odwrotnie, im niższy poziom wykształcenia, tym bardziej gorliwe uczestnictwo w praktykach religijnych. Można przypuszczać, że ludzie lepiej wykształceni są bardziej liberalnie nastawieni do świata, charakteryzują się większym indywidualizmem, nie przyjmują dogmatów Kościoła za coś pewnego, ale starają się je analizować. Wyższe wykształcenie wiąże się także ze specyfiką pra-cy, która sprawia, iż osoby takie nie są dyspozycyjne. Socjalizacja rodzinna w dzie-dzinie życia religijnego ma swoje odzwierciedlenie w częstotliwości uczestnictwa w praktykach religijnych. Rodzice są dla swoich dzieci najwcześniejszym modelem życia, a rodzina, szczególnie w środowisku tradycyjnym, posiada wyjątkowe warunki


Tabela 6. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na miejsce zamieszkania.


tygodniu

Raz w tygodniu


Kilka razy w roku


np. ślubNigdy

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent


Wieś 37 45,1 164 45,2 67 39,6 79 30,9 39 23,2 12 25,0Miasto do 20 tysięcy mieszkańców

12 14,6 25 6,9 17 10,1 20 7,8 8 4,8 2 4,2

Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców

11 13,4 76 20,9 29 17,2 60 23,4 47 28,0 11 22,9


6 7,3 37 10,2 22 13,0 31 12,1 29 17,3 3 6,3

Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców

16 19,5 61 16,8 34 20,1 66 25,8 45 26,8 20 41,7

i szansę, przekazywania swoim dzieciom religijnych wartości. Atmosfera domu ro-dzinnego i kult emblematów religijnych mają swoje odzwierciedlenie w postawach religijnych dzieci. Często bywa tak, iż w rodzinach z wyższym wykształceniem dą-żenie za pieniądzem i rozwojem osobistej kariery zwycięża nad pielęgnowaniem ogniska rodzinnego.

Kolejnym czynnikiem, w pewnym stopniu różnicującym identyfikacje religij-ne Polaków i ich uczestnictwo w praktykach religijnych, jest miejsce zamieszkania respondentów (Tabela 6). Można przypuszczać, że na uczestnictwo w praktykach religijnych wpływa specyficzna często dla mniejszych miejscowości specyficzna tradycja, kultura, typ więzi społecznej. Im mniejsza miejscowość, tym więcej osób systematycznie praktykujących, tym mniej czyniących to sporadycznie lub wcale niepraktykujących. Silniejszą więź z Kościołem częściej odczuwają mieszkańcy wsi, oni też stanowią prawie połowę respondentów w grupach, w których osoby


Tabela 7. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na województwa Polski.


w tygodniu

Raz w tygodniu


Kilka razy w roku

Z okazji uroczystości,

np. ślubNigdy

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 4 4,9 26 7,2 14 8,3 20 7,8 17 10,1 3 6,3

Kujawsko-pomorskie 2 2,4 22 6,1 6 3,6 12 4,7 14 8,3 2 4,2

Lubelskie 7 8,5 29 8,0 6 3,6 13 5,1 5 3,0 1 2,1

Lubuskie 1 1,2 8 2,2 0 0,0 9 3,5 5 3,0 6 12,5

Łódzkie 4 4,9 29 8,0 11 6,5 11 4,3 15 8,9 3 6,3

Małopolskie 12 14,6 34 9,4 16 9,5 18 7,0 6 3,6 6 12,5

Mazowieckie 7 8,5 22 6,1 35 20,7 51 19,9 23 13,7 9 18,8

Opolskie 1 1,2 10 2,8 3 1,8 9 3,5 4 2,4 2 4,2

Podkarpackie 14 17,1 26 7,2 4 2,4 10 3,9 5 3,0 0 0,0

Podlaskie 0 0 11 3,0 6 3,6 11 4,3 4 2,4 2 4,2

Pomorskie 1 1,2 20 5,5 11 6,5 14 5,5 15 8,9 2 4,2

Śląskie 12 14,6 59 16,3 18 10,7 24 9,4 17 10,1 5 10,4

Świętokrzyskie 2 2,4 11 3,0 7 4,1 9 3,5 7 4,2 1 2,1

Warmińsko-mazurskie 6 7,3 14 3,9 7 4,1 11 4,3 4 2,4 0 0,0

Wielkopolskie 6 7,3 33 9,1 15 8,9 22 8,6 14 8,3 5 10,4

Zachodniopo- morskie 3 3,7 9 2,5 10 5,9 12 4,7 13 7,7 1 2,1

uczestniczą we Mszy świętej więcej niż raz w tygodniu oraz raz w tygodniu. Nale-ży także zauważyć, iż w grupie osób, deklarujących absencję religijną, dwie piąte odpowiedzi twierdzących dali mieszkańcy największych miast. Taka sytuacja może wynikać, z faktu, iż w dużych aglomeracjach rozwinęła się społeczność bardziej anonimowa, nastawiona na większy indywidualizm, nowe technologie. Kościół jest postrzegany w takim społeczeństwie postindustrialnym jako przeżytek, pielęgnują-


cy przeszłość zamiast teraźniejszość. Instytucja ta przegrywa walkę o uwagę ludzi z atrakcjami wielkich miast, takimi jak kina, teatry, centra rozrywki, supermarkety. W mniejszych miejscowościach brak innych rozrywek sprawia, iż ludzie w poszuki-waniu wspólnoty i zaspokojenia swoich potrzeb częściej zwracają się ku Kościoło-wi. Jest to również miejsce, gdzie można spotkać sąsiadów, znajomych z ulicy.

Poziom uczestnictwa Polaków w praktykach religijnych jest wyraźnie zróż-nicowany w zależności od zamieszkiwanego regionu kraju. Wśród grup uczęszcza-jących częściej niż raz w tygodniu i raz w tygodniu zdecydowanie najwyższe wskaź-niki praktyk religijnych odnotowano w województwach południowo-wszchodnich: podkarpackim, śląskim, małopolskim, lubelskim, a także w wielkopolskim (Tabe-la 7). Uczestniczący w praktykach religijnych kilka razy w miesiącu to głównie mieszkańcy województw: małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego, śląskiego i wielkopolskiego. Mniej zaangażowani w praktyki religijne są mieszkańcy woje-wództw: mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, zachodniopomor-skiego. Co się zaś tyczy poziomu deklarowanej absencji jest generalnie niski, waha się w województwach od 20,68 w lubuskim (jest to jedyne województwo z tak wy-sokim odsetkiem) do 3-6 procent w pozostałych regionach.

Poziom religijności mieszkańców poszczególnych województw wiąże się z odsetkiem ludności wiejskiej, zamieszkującej te tereny. Można więc uznać, że to specyficzna dla tradycyjnej wsi kultura, typ więzi społecznej sprzyjają religij-ności ludzi, co szczególnie widoczne jest w województwach podkarpackim i mało-polskim. Religijność mieszkańców południowo-wschodniej Polski współkształto-wana jest jednak także przez dzieje, tradycję i kulturę tego regionu.

Stosunek Polaków do roli Kościoła w życiu publicznym

W czasach współczesnych, pomimo krytyki Kościoła i jego poczynań, Kościół katolicki jest ważną instytucją w życiu społeczno-politycznym. Cieszy się on dużym prestiżem społecznym, wypowiedzi hierarchów, choć różnie oceniane, są słuchane z dużą uwagą. Ważne święta narodowe rzadko odbywają się bez przedstawicieli Epi-skopatu. Jednak nastroje społeczne i nastawienie obywateli w stosunku do dominu-jącej organizacji religijnej w kraju, nie jest już takie jednoznaczne. Mariusz Janicki i Wiesław Władyka znaczenie roli tej instytucji pokazują na przykładzie stosunku


Tabela 8. Procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…”

Za duża Za mała Odpowiednia Razem


542 49,9 88 8,1 456 41,98 1086 100,0

społeczeństwa do lekcji religii: „Na początku tego roku szkolnego, w jednej ze szkół podstawowych w Warszawie, rodzice zauważyli, że w planie lekcji pierwszej klasy przybyło godzin religii, a ubyło wychowania fizycznego. Wielce oburzeni i gotowi do walki poszli na wywiadówkę, a tam zastali księdza katechetę. Pytanie, na jakie było ich w tej sytuacji stać, było nagle ciche i brzmiało: czy nie można by dodać tro-chę lekcji wuefu? I to jest typowa, skupiona jak w soczewce, polska rozmowa o roli Kościoła w naszym życiu publicznym” [Janicki, Władyka 2009: 16-18].

Pomimo dużej powagi, jaką hierarchowie kościelni mają u władz państwa, na podstawie analizy danych zgromadzonych podczas badań można zauważyć, iż pra-wie połowa Polaków uważa, iż rola Kościoła w życiu publicznym jest za duża (Tabela 10). Według Sławomira Mendesa jest to „efekt zmian związanych z procesem moder-nizacji. Polacy bogacą się, mają coraz większe poczucie własnej wartości. Indywiduali-zujemy się jako społeczeństwo. W konsekwencji zmienia się sposób przeżywania re-ligijności: w mniejszym stopniu jest ona zależna od instytucji Kościoła” [Wiśniewska 2009]. Polacy zwykli określać siebie jako osoby wierzące, jednak gdy mowa o prze-strzeganiu chociażby „Dziesięciu Przykazań” deklaracje nie są już tak jednoznaczne. Dwóch na pięciu respondentów ocenia rolę Kościoła w życiu publicznym jako odpo-wiednią. Świadczy to o chęci zachowania pewnego statusu quo, która to może wiązać się z brakiem zainteresowania ankietowanych tą problematyką. Osoby niezaangażowane politycznie czy społecznie, nieśledzące aktualnych wydarzeń nie mają wyrobionej opi-nii w pewnych kwestiach. Cześć obywateli jest zadowolona z faktu, iż Kościół stanowi przeciwwagę, głównie moralną dla państwa, które skażone jest „brudną polityką”. O ta-kim fakcie może świadczyć to, iż tylko 8,1% obywateli uważa, iż Kościół powinien bar-dziej zaangażować się w życie publiczne (Tabela 8). Mariusz Janicki i Wiesław Władyka piszą, iż jeszcze za życia Jana Pawła II Kościół w Polsce osiągnął właściwie wszystko, co chciał, tak prawnie10, ideologicznie, światopoglądowo i symbolicznie, jak i material-

10 W 1993 r. podpisano konkordat, ratyfikowany przez Sejm w 1998 r.


nie. A co najważniejsze udało mu się określić granice i sposoby dyskusji o swoich spra-wach i interesach tak, że się po prawdzie w ogóle nie dyskutuje [Janicki, Władyka 2009: 16-18]. Jak wskazują autorzy, wiele osób twierdzi, iż Kościół powinien zająć się jedynie sferą duchową, ewentualnie społeczną, nie angażować się natomiast w politykę.11 Wyda-je się, iż przeprowadzone badania potwierdzają tę opinię.

Socjodemograficzne uwarunkowania oceny roli Kościoła w życiu publicznym

Ocena roli Kościoła w życiu publicznym w poszczególnych województwach Polski (Tabela 9) odpowiada w dużej mierze poziomowi religijności społeczeństwa w tych regionach (Tabela 7). Mieszkańcy województwa mazowieckiego dominują wśród grup o przekonaniu o dużej roli Kościoła w życiu publicznym.12 Podobne opinie funkcjonują w województwach: wielkopolskim, małopolskim, zachodniopo-morskim czy warmińsko-mazurskim. Grupę respondentów, którzy uważają, że rola Kościoła w życiu publicznym jest za mała stanowi głównie województwo podkar-packie, w którym dominują mniejsze miasteczka i wsie.13 O odpowiedniej roli Ko-ścioła przekonani są mieszkańcy śląskiego14, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, opolskiego i świętokrzyskiego.

Na takie rozłożenie odpowiedzi może wpływać wiele czynników. Jednym z nich są sympatie polityczne, co za tym idzie nastawienie do Instytucji religijnych. Nie bez znaczenia pozostaje ilość dużych miast i ich stosunek do liczby wsi w da-nym regionie. Jak ukazano wcześniej, mieszkańcy wsi są bardziej religijni, aniżeli ci, zamieszkujący największe miasta. Struktura bezrobocia i demografia poszcze-gólnych regionów także może odgrywać ważną rolę w ocenie roli Kościoła w życiu publicznym w różnych częściach Polski. Na uwagę zasługuje również fakt, iż wśród

11 Księża szczególnie związani z Radiem Maryja w czasie kampanii wyborczych słynęli z tego, iż wskazywali konkretnych kandydatów, na których wierni powinni oddać swój głos, jedno-cześnie piętnując innych.

12 Może to być następstwem dominacji miast, szczególnie Warszawy w tym województwie. Współczynnik urbanizacji (czyli procentowy udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności, który jest wskaźnikiem rozwoju społecznego społeczeństw) w województwie mazowieckim to 64,7%.

13 Współczynnik urbanizacji w tym regionie wynosi jedynie 40,6%.14 W województwie śląskim liczba odpowiedzi oceniające rolę Kościoła jako: „za duża”,

i „odpowiednia” była do podobna.


Tabela 9. Profile socjodemograficzne w różnych układach poparcia dla roli Kościoła w życiu publicznym. Zróżnicowanie regionalne.

Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…

Za duża Za mała Odpowiednia

ilość procent ilość procent ilość Procent

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 38 7,0 8 9,1 38 8,3


Lubelskie 29 5,4 4 4,5 28 6,1

Lubuskie 17 3,1 1 1,1 11 2,4

Łódzkie 35 6,5 5 5,7 33 7,2

Małopolskie 45 8,3 8 9,1 39 8,6

Mazowieckie 90 16,6 6 6,8 51 11,2

Opolskie 9 1,7 3 3,4 17 3,7

Podkarpackie 21 3,9 16 18,2 22 4,8

Podlaskie 19 3,5 3 3,4 12 2,6

Pomorskie 30 5,5 7 8,0 26 5,7

Śląskie 62 11,4 9 10,2 64 14,0



Wielkopolskie 51 9,4 3 3,4 41 9,0


odpowiedzi na pytanie o pozycję głównej instytucji religijnej w kraju, dominowały stwierdzenia: „za duża”, lub „odpowiednia” (Tabela 9).

Podobnie, jak w przypadku badania uczestnictwa Polaków w praktykach re-ligijnych, także w przypadku stosunku do roli Kościoła w społeczeństwie zmienne socjodemograficzne odgrywają dużą rolę (Tabela 10).

Na uwagę zasługuje fakt, iż w przeprowadzonych badaniach ocena roli Ko-ścioła w życiu publicznym nie zależy w dużym stopniu od płci. Jest to sprzeczne ze stereotypem funkcjonującym w społeczeństwie, przedstawiającym kobietę jako tę bardziej bogobojną. W rzeczywistości opinie o uczestnictwie Kościoła w życiu publicznym rozkładają się po równo. Nieznacznie więcej kobiet jest jednak zdania, że rola Kościoła w życiu publicznym jest za mała.


Tabela 10. Profile socjodemograficzne w różnych układach poparcia dla roli Kościoła w życiu publicznym.

Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…

Za duża Za mała Odpowiednia


PŁEĆ

Kobieta 271 50 49 55,7 237 52,0

Mężczyzna 271 50 39 44,3 219 48,0

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 1 0,2 1 1,1 2 0,4


Zawodowe 72 13,3 28 31,8 87 19,1


Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 233 43 19 21,6 143 31,4

WIEK

18-24 92 17,0 6 6,8 51 11,2

25-34 110 20,3 11 12,5 98 21,5

35-44 84 15,5 12 13,6 74 16,2

45-54 110 20,3 14 15,9 87 19,1

55-64 78 14,4 19 21,6 69 15,1

>65 68 12,5 26 29,5 77 16,9

Różnicowanie opinii o roli Kościoła zauważalne jest na poziomie wykształ‑cenia. W tym kontekście należy odnotować ważną tendencję. Otóż wraz ze wzro-stem poziomu wykształcenia maleje skłonność do wyrażania aprobaty dla obecnej roli Kościoła. Jednocześnie wśród osób, które krytycznie oceniają zaangażowanie tej instytucji, wraz z poziomem wykształcenia wzrasta odsetek osób, które skłonne są oceniać rolę Kościoła w życiu publicznym jako zbyt dużą, a maleje tych, którzy sądzą, że jest ona zbyt mała. Wykształcenie przyczynia się do budowania świato-poglądu i większego uczestniczenia w tzw. opinii publicznej. Również osoby wy-kształcone, częściej opowiadają się za konkretną formacją polityczną, a to sprawia, że niejako przejmują jej system wartości.

Dla oceny statusu Kościoła w życiu publicznym miał również znaczenie wiek respondentów. Za zmniejszeniem pozycji instytucji religijnej w kraju, częściej opo-


wiadają się ludzie młodzi i w średnim wieku niż starsi. Z drugiej strony, zwiększenia roli Kościoła chciałyby bardziej osoby w podeszłym wieku. Jest to zbieżne z rozkła-dem uczestnictwa w praktykach religijnych. Ludzie starsi częściej czytają prasę ka-tolicką, słuchają audycji religijnych, częściej mają styczność z nauczaniem Kościoła i liczą się z jego zdaniem. Młodzi natomiast dopiero kształtują swój światopogląd, częściej eksperymentując i poszukując nowych prądów myślowych, nie zawsze są zgodni z twardym stanowiskiem hierarchów kościelnych.

Preferencje partyjne a uczestnictwo w praktykach religijnych i ocena roli Kościoła w życiu publicznym

Podjęta przez Carla Schmitta na początku lat dwudziestych XX wieku ana-liza głównych prawno-politycznych pojęć nowoczesnej myśli o państwie wykazała ich pochodzenie od chrześcijańskiej tradycji teologicznej [2000: 60]. Nie sposób zatem mówić o polityce w oderwaniu od religii. Od czasu intelektualnych polemik z zakresu sporu o inwestyturę, ciągle na nowo podejmowano próby rozgraniczenia sfery religii i polityki, tego, co duchowe i świeckie, by zgodnie z tym podziałem określić zakres kompetencji Kościoła i porządku politycznego. Jednakże ciężko roz-graniczyć sfery państwową i kościelną, pomimo, iż w polskiej konstytucji (Art. 25 pa.r 2 i 3) znajdujemy zapis, iż „Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej za-chowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filo-zoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.”, a „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowa-ne na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólne-go” [Konstytucja RP], to jednak wpływ obu instytucji na swoje poczynania jest duży. Zarówno Kościół, jak i władza polityczna, wpływają na opinię publiczną, kształtując określone postawy i przekonania. Wiara oprócz czysto transcendentnych przeżyć niesie ze sobą pewne wartości moralne i wzorce zachowań. Katechizm Kościoła Ka-tolickiego, encykliki papieskie i inne dokumenty religijne stanowią swoiste kodeksy moralne dla chrześcijan na całym świecie. Nic więc dziwnego, że osoby wierzące poszukują w sferze polityki wartości podobnych tym, wyrażanym przez religię.


Analizując elektoraty poszczególnych partii pod względem częstotliwości uczestnictwa w praktykach religijnych, należy zauważyć, że jest to zmienna róż-nicująca wyborców (Tabela 11). Wyższa religijność jest przypisana orientacji pra-wicowej (PiS), niższa liberalnej (PO) i lewicowej (SLD-UP). Wyjątek od tej reguły stanowią wyborcy PSL. Ponad połowa tych osób uczęszcza do Kościoła raz na ty-dzień lub sporadycznie, kilka razy w miesiącu lub roku. Na uwagę zasługuje także fakt, iż jednostki, deklarujące absencję w wyborach, są z reguły niepraktykujące lub uczęszczają do Kościoła sporadycznie kilka razy w roku. Związek sympatii poli-tycznych z religijnością ma swoje potwierdzenie w ustaleniach poczynionych przez Tadeusza Szawiela [1996: 86], na podstawie których można stwierdzić, iż religijność ma wpływ nie tylko na sympatie polityczne, ale również na określone głosowanie w wyborach.

Warto podkreślić także związek opinii dotyczących roli Kościoła w życiu publicznym, a poszczególnych sympatii wyborczych (Tabela 12). Wyborcy partii le-wicowych (SLD-UP) i liberalnych (PO) oraz jednostki, deklarujące absencję w wy-borach, oceniają udział Kościoła jako instytucji w życiu publicznym jako zbyt duży. Zwolennicy partii prawicowej i PSL (głównie osoby zamieszkujące tereny wiejskie), deklarują, iż rola Kościoła w życiu publicznym jest odpowiednia i w następnej ko-lejności za mała.

W Polsce Kościół nie stworzył swoistej formacji politycznej, tak jak to się stało np. w Niemczech (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna – CDU i Unia Chrze-ścijańsko-Społeczna – CSU), we Włoszech (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna – CDU i Chrześcijańsko-Demokratyczne Centrum – CCD) czy w Holandii (Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny - CDA). Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN), będące partią o profilu narodowo-chrześcijańskim, nie zyskało zwolenni-ków i obecnie nie funkcjonuje na scenie politycznej. Jednak analizując programy poszczególnych partii można znaleźć wartości bliskie nauczaniu Kościoła.

Partie prawicowe, takie jak PiS, opierają swoje programy wyborcze na ide-ach konserwatywnych. Według Zbigniewa Stawrowskiego, konserwatyzm uważany jest powszechnie za naturalnego sprzymierzeńca Kościoła Katolickiego [2004: 31-39]. PiS w powszechnej opinii jest postrzegane jako partia konserwatywna. Partia ta w swoich założeniach politycznych opowiada się za tradycyjnymi wartościami, ta-kimi jak rodzina, patriotyzm. W programie wyborczym 2005 [http://www.pis.org.pl/


doc.php?d=unit&id=3] czytamy: „Upatrując w wartościach chrześcijańskich funda-mentu silnej rodziny, opowiadamy się przeciwko aborcji i eutanazji. (…) Opowiada-my się za zdecydowanym reagowaniem władz publicznych na przejawy naruszania ładu moralnego. Prezydent Warszawy Lech Kaczyński doprowadził do likwidacji wielu agencji towarzyskich, z czym wcześniejsze władze stolicy nie potrafiły sobie poradzić. (…) Prawo i Sprawiedliwość szczególnego partnera i sojusznika w prze-ciwdziałaniu rozkładowi rodziny upatruje w Kościele Katolickim.” Takie oto warto-ści są bliskie elektoratowi PiS, który stanowią w dużej mierze osoby starsze, miesz-kańcy małych miasteczek, wsi. Powyższa charakterystyka odpowiada profilowi respondenta, który praktykuje częściej lub raz w tygodniu.

W „świadomości kościelnej” PO funkcjonuje jako partia liberalna. Więk-szość osób ma pejoratywne skojarzenia dotyczące liberalizmu. Powszechnie uważa się, że współczesny liberalizm nie jest ideologią religijną, a być może jest całkowicie antyreligijny. Zapytany liberał odpowie, że sprzeciwia się panowaniu dowolnej ide-ologii, panowaniu dowolnej religii. Jednak taki liberalizm nie występuje w Polsce, a Platforma Obywatelska w tym kontekście nie jest partią liberalną. PO określa się jako partia centro-prawicowa. W jej szeregach funkcjonują różne obozy ideologicz-ne, od konserwatywnych do liberalnych. Elektorat tego ugrupowania to głównie lu-dzie młodzi, dobrze wykształceni, mieszkańcy dużych miast. Tak scharakteryzowa-na grupa odpowiada cechom osób mniej religijnych, aniżeli np. wyborcy PiS.

Sojusz SLD-UP to parlamentarna partia lewicowa, która jest stosunkowo naj-dalej Kościoła we współczesnej Polsce. W relacjach pomiędzy dominującą instytu-cją religijną w kraju, a socjalistami, punktem zapalnym jest dogmatyka Kościoła, który urósł do roli poważnego aktora politycznego, dążącego do narzucenia wszyst-kim obywatelom swojej aksjologii w formie obowiązującego prawa, do domina-cji w przestrzeni publicznej i wykorzystywania państwowych instytucji (zwłaszcza szkolnictwa) do szerzenia swojego światopoglądu. Adam Ostolski pisze na łamach miesięcznika „Więzi”, iż główny spór między lewicą, a Kościołem, toczy się o kształt państwa [2007: 26-32]. Nie można nie przyznać mu racji. Stolica Apostolska wyznaje jedną słuszną ideologię, system wartości. Opierając się na dogmatyce, nie przyjmuje pluralizmu opinii, co znowu charakteryzuje lewicę. Lewa strona naszej sceny poli-tycznej nie akceptuje m.in. zakazu uznania prawa do antykoncepcji, eutanazji, abor-cji, rozwodu, zapłodnienia in vitro, postuluje ponadto zaprzestanie uważania aktów


Tabela 11. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie „Jak często chodzi Pan(i) do kościoła?”

Częściej niż raz

w tygodniu

Raz w tygodniu


Kilka razy w roku

Z okazji uoczystości

np. ślubNigdy Razem

Ilość

proc

ent

Ilość

proc

ent

Ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

proc

ent

ilość

Proc

ent

Elektorat PO 15 3,9 118 30,6 66 17,1 98 25,5 71 18,4 17 4,4 385 100

Elektorat PiS 33 19,1 83 48,0 28 16,2 18 10,4 8 4,6 3 1,7 173 100

Elektorat PSL 3 4,8 36 57,1 9 14,3 9 14,3 5 7,9 1 1,6 63 100

Elektorat SLD-UP 3 3,2 14 15,1 13 14,0 33 35,5 23 24,7 7 7,5 93 100


13 12,7 29 28,4 14 13,7 25 24,5 16 15,7 5 4,9 102 100

Deklarujący absencję na wyborach parlamen-tarnych

15 5,6 83 30,7 39 14,4 73 27,0 45 16,7 15 5,6 270 100

homoseksualnych za grzech. Opowiada się za prawdziwie świeckim państwem za-równo światopoglądowo, jak i politycznie, w którym żaden kościół lub związek wyznaniowy nie ma pozycji uprzywilejowanej. W swoim programie politycznym SLD opowiada się za usunięciem symboli religijnych z instytucji publicznych oraz ceremoniału państwowego i wojskowego, zagwarantowaniem pełnej dobrowolności nauczania religii w szkołach, reformy systemu wspierania finansowego ze środków publicznych kościołów i związków wyznaniowych oraz ograniczenia zakresu ulg podatkowych dla wspólnot religijnych [http://www.sld.org.pl/program].

Polskie Stronnictwo Ludowe skupia swój elektorat głównie na terenach wiel-skich. Posiada struktury we wszystkich województwach, w 90% gmin i w około 35% wsi, a także w osiedlach i dzielnicach wielkich aglomeracji. PSL można określić jako partię ogólnonarodową, o charakterze centrowym, opierającą się na wartościach


Tabela 12. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie

„Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…”Za duża Za mała Odpowiednia Razem


Elektorat PO 215 55,8 13 3,4 157 40,8 385 100,0

Elektorat PiS 33 19,1 40 23,1 100 57,8 173 100,0

Elektorat PSL 20 31,7 9 14,3 34 54,0 63 100,0

Elektorat SLD-UP 67 72,1 1 1,1 25 26,9 93 100,0


Deklarujący absencję w wyborach

parlamentarnych161 59,6 15 5,6 94 34,8 270 100,0

ludowych, narodowych i chrześcijańskich, rozwijającą ideologię agraryzmu [http://www.psl.org.pl/historia/historia_w_latach_1989-2002/]. Takie cechy sprawiają, iż uczestnictwo wyborców tej partii w praktykach religijnych jest duże (Tabela 11).

Wnioski

Religijność Polaków zależna jest od wielu czynników, zarówno regionalnych, jak i socjodemograficznych, a także politycznych. Badania potwierdziły, iż częściej praktykują osoby starsze, kobiety i mieszkańcy wsi. Płeć implikuje spełnianie kon-kretnych ról społecznych, jest wyznacznikiem potrzeb i cech osobowości. Wiek jest determinantem dyspozycyjności i dojrzałości emocjonalnej. Charakterystyczne dla polskiego katolicyzmu jest to, iż nie zna on tzw. próżni pokoleniowej pod wzglę-dem stosunku do praktyk religijnych, pewne różnice widoczne są jednak pomiędzy starszym pokoleniem, a resztą społeczeństwa.

Analiza uwarunkowań preferencji wyborczych i udziału w praktykach religij-nych oraz oceny roli Kościoła w życiu publicznym stanowi podstawę, aby przypusz-czać, że wyborcy prawicy są bardziej religijni, natomiast popierający lewicę, odzna-czają się mniejszym, lub żadnym zaangażowaniem w życie Kościoła. Poszczególnym partiom politycznym przypisane są konkretne programy wyborcze, które są nosicie-lami systemów moralnych. Wyborcy, popierając dane ugrupowanie, identyfikują się


z jego programem ideowym. Elektorat prawicy sytuuje się bliżej Kościoła, gdyż par-tia ta wyznaje wartości konserwatywne, podkreśla znaczenie religii i praktyk religij-nych dla człowieka. PO jako partia, przez Kościół bywa określana mianem liberalnej, jednak w rzeczywistości to partia centro-prawicowa. Jej wyborcy to głównie ludzie młodzi, mieszkańcy większych miast, a taki elektorat uczęszcza do kościoła rzadziej niż starsze osoby, mieszkańcy mniejszych miejscowości, które popierają PiS. SLD-UP to ugrupowanie, które jest przeciwne dominacji instytucji religijnych w przestrzeni publicznej. Opowiada się za pluralizmem światopoglądowym i neguje dominację do-gmatyki Kościoła w polskim dyskursie. Wyborcy tej partii również podzielają takie opinie. Elektorat PSL skupia się głównie na terenach wiejskich. Również program polityczny tej partii skierowany jest do mieszkańców mniejszych miasteczek i wsi, którzy są bardziej religijni aniżeli ci, mieszkający w dużych miastach. PSL podkreśla w nim przywiązanie do tradycji i konserwatyzmu, a także duże znaczenie konserwaty-zmu. Takie wartości są zbieżne z tymi, głoszonymi przez Kościół.

Jako społeczeństwo wierzące, klasujemy się w czołówce państw europej-skich. Nie zauważa się, aby na polski katolicyzm wpływały procesy sekularyzacyjne w Kościele. To, że racjonalność życia codziennego wygrywa z dogmatyczną racjo-nalnością Kościoła, nie powoduje jednak zaniku religijności. Badania uczestnictwa w praktykach religijnych ukazały, iż co trzeci obywatel uczęszcza do kościoła raz w tygodniu, natomiast częściej niż raz w tygodniu do kościoła chodzi jedynie 7% ankietowanych. Absencja religijna kształtuje się na poziomie 4%. Analizy potwier-dziły, iż częściej praktykują osoby starsze, kobiety i mieszkańcy wsi. Jest to następ-stwem m.in. pełnienia przez nich określonych ról społecznych.

Kościół w Polsce jest ważną instytucją, świadczy o tym duży odsetek wie-rzących. Mirosława Grabowska pozycję Kościoła w Polsce określa jako tzw. kościół popierany [Platforma Obywatelska i kompromis z Kościołem]. Nie jest to jednak dąże-nie do pewnego wywyższania tej instytucji, ale raczej docenienie jej historycznej roli w odzyskaniu przez kraj demokratycznego systemu politycznego, a także podkreślenie szacunku dla większości społeczeństwa, które określa się jako wierzące. Opinie Pola-ków o Kościele rozkładają się właściwie dwubiegunowo. Większość respondentów jest przekonana o zbyt dużej roli tej instytucji w życiu publicznym, druga porównywal-na część pragnie zachować swoisty status quo pozycji Kościoła w państwie. Jedynie nieznaczna część chciałaby zwiększenia jego roli. Może być wiele przyczyn takich


właśnie odpowiedzi. Do czynników powodujących taki stan rzeczy można zaliczyć wybiórczość polskiej wiary, jej podłoże kulturowe, nie transcendentne i wiele innych. Na podstawie badań można domniemywać, iż opinie na temat roli Kościoła w życiu publicznym wymienne są z danymi, dotyczącymi religijności respondentów, oraz ich poglądami politycznymi. W przeprowadzonych badaniach okazało się, że intensyw-ność praktyk religijnych współwystępuje z oceną roli Kościoła w życiu publicznym. Im jednostki rzadziej biorą udział w obrządkach kościelnych, tym większe prezentują przekonanie o potrzebie ograniczenia roli Kościoła w życiu publicznym (r-Pearsona = -0,47). Potrzebę wzrostu tej roli w większym stopniu mają osoby, które deklarują częstsze praktyki religijne. Taki stan rzeczy pokazuje, iż Kościół bardzo mocno wpły-wa na światopogląd swoich wiernych, kształtując ich systemy moralne.

Bibliografia

Borowik I. (1997), • Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w po-wojennej Polsce, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Borowik I. (2002), • Przemiany religijności polskiego społeczeństwa, [w:] M. Ma-rody, Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI w., Warszawa: Scholar.

Bras G. (1942), • Introduction a l’histoire de la politique religieuse en France, t. I, Paris.

Cichobłazińska A. (2006), • Mapa religijności Polaków, „Niedziela” nr 52.Delumeau J. (1976),• O chrystianizacji i dechrystianizacji, „Znak”, nr266-267.Grabowska M (2001), • Religijność i Kościół w procesie transformacji w Pol-

sce, [w:] E. Wnuk-Lipiński, M. Ziółkowski, Pierwsza dekada niepodległości. Próba socjologicznej syntezy, Warszawa: ISP PAN.

Janicki M., Władyka W.(2009), • Politycy w zakrystii, „Polityka”, nr 39 (2724) z dnia 2009-09-26 .

Keller J., Kotański W., Tyloch W., Kupis B. (1986), • Zarys Dziejów Religii, Warszawa: ISKRY.

Morawska E. (1984), • Civil religion vs. state power in Poland, „Society”, t.21, nr 4.Ostolski A. (2007), • Czy lewica ma kłopot z Kościołem?, „Więzi”, nr 7.Piwowarski W. (1986), • Religijność jako przedmiot badań socjologicznych,

[w:] Z zadań nad religijnością polską, Poznań-Warszawa: Pallottinum.


Piwowarski W.(1996), • Socjologia religii, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Schmitt C. (2000), • Teologia polityczna i inne pisma, tłum. M. Cichocki, Warszawa.

Stawrowski Z. (2004)• , Konserwatyzm a religia chrześcijańska, [w:] Mazur-kiewicz P., Sowiński S. (red.), Religia i konserwatyzm: sprzymierzeńcy czy konku-renci? Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.

Szawiel T. (1996), • Postawy i orientacje polityczne polskich katolików w trzy lata po rozpoczęciu reform politycznych i ekonomicznych, [w:] I. Borowik, W. Zda-niewicz (red.), Religia a przemiany społeczne w Polsce, Kraków: Zakład Wydawni-czy „Nomos”.

Szawiel T. (1999), • Wiara, Kościół, pluralizm, „Tygodnik Powszechny”, nr 24.Szostkiewicz A. • Dekalog i Polacy, „Polityka”, nr 37, 2001.Śpiewak P. (2003), • Hipermarket wiary, „Wprost”, Nr 1092, 2 listopada 2003.Tischner J. (1994), • Świat ludzkiej nadziei, Kraków: Znak.Tischner J. (2000), • Świat ludzkiej nadziei, wyd. 3, Kraków: Znak.Tischner J.(1998), • Spór o istnienie człowieka, Kraków: Znak. Yinger J.M. (1959), • Religion, Society and the Industrial, Nowy Jork:

Harper & Row.Wójtowicz A. (2004), • Współczesna socjologia religii: założenia, idee, pro-

gramy, Tyczyn: Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza.Zdaniewicz W., Zembrzuskiego T. (2000)• , Kościół i religijność Polaków

1945-1999, Warszawa: Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC.

Komunikaty CBOS

BS/34/2009, • Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych, Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa marzec 2009, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_120_09.PDF.

BS/53/2001, • Religijność Polaków na przełomie wieków, Komunikat z ba-dań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, kwiecień 2001, www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_120_09.PDF.


Akty prawne

Dziennik Ustaw 1997, Nr 78 poz. 483. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.•


http://www.cbos.pl, http://www.iskk.pl.• http://www.pis.org.pl/doc.php?d=unit&id=3• http://www.sld.org.pl/program• http://www.wyszynskiprymas.pl/rota.htm• Platforma Obywatelska i kompromis z Kościołem• , „Europa” nr 196,

05.01.2008 http://dziennik.pl/dziennik/europa/article104651/Platforma_Obywatel-ska_i_kompromis_z_Kosciolem.html

Mandels S. (2006), • Formy religijności w społeczeństwie polskim, PDF on-line http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4928

Wiśniewska K. (2009), • Religijni ale obok Kościoła, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,76842,6854149,Religijni__ale_obok_Kosciola.html#ixzz0l-cRFCPUx

255

Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar WojtasikPostawy, zachowania i decyzje wyborcze jako przedmiot badań empirycznych.

Tabela 1. Poparcie dla partii politycznych (w procentach) w badaniach własnych i ośrodków badania opinii.

Wykres 1. Procentowa struktura próby wedle zamieszkiwanego województwa.Wykres 2. Procentowa struktura próby wedle miejsca zamieszkania: miasto-wieś.Wykres 3. Procentowa struktura próby według płci.Wykres 4. Procentowa struktura próby według przedziału wieku.Wykres 5. Procentowa struktura próby według posiadanego wykształcenia.Wykres 6. Procentowa struktura próby według stanu cywilnego.Wykres 7. Procentowa struktura próby według statusu zawodowego.Wykres 8. Procentowa struktura próby według odczuwanej sytuacji materialnej.Wykres 9. Procentowa struktura próby według średnich dochodów na członka rodziny w gospodarstwie domowym.Wykres 10. Procentowa struktura próby według dostępu do Internetu.

Robert Alberski Proces zmiany lojalności wyborczej w Polsce w latach 2005-2009.

Tabela 1. Przesunięcie poparcia wyborczego w wyborach do Sejmu w latach 2001-2005.Tabela 2. Przesunięcie poparcia wyborczego w wyborach do Sejmu w latach 2005-2007.Tabela 3. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach prezydenckich w 2005 r. a decyzjami w wyborach parlamentarnych w 2007 r. (w procentach).Tabela 4. Przesunięcie poparcia wyborczego między wyborami do Sejmu w 2007 r. a wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.Tabela 5. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach parlamentarnych w 2007 r.

SPIS TABEL, WYKRESÓW, RYSuNKÓW

256a decyzjami w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. (w procentach).Tabela 6. Przepływy elektoratu pomiędzy decyzjami w wyborach prezydenckich w 2005 r. a decyzjami w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. (w procentach).

Wykres 1. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Sejmu w 2007 r., a preferencje partyjne w wyborach parlamentarnych w 2005 r.Wykres 2. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Sejmu w 2007 r., a preferencje w wyborach prezydenckich w 2005 r.Wykres 3. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r., a preferencje w wyborach prezydenckich w 2005 r.Wykres 4. Struktura elektoratu PO i PiS w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r., a preferencje w wyborach parlamentarnych w 2007 r.Wykres 5. Struktura zachowań wyborczych polskiego elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.

Bartosz Szwejkowski Preferencje prezydenckie w ujęciu profilowym.

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy preferencji prezydenckich w poszczególnych segmentach

elektoratu i wśród deklarujących absencję wyborczą.

Wojciech Peszyński Społeczne oddziaływanie strategii tworzenia list wyborczych.

Tabela 1. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych w podziale na elektoraty czterech największych partii.Tabela 2. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym na listach wyborczych

w poszczególnych Województwach. Tabela 3. Wartości wskaźnika WPW dla czterech największych komitetów, we wszystkich województwach w wyborach do Sejmu w 2007 roku i Parlamentu Europejskiego 2009 roku. Tabela 4. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym w podziale na stałe miejsce zamieszkania.Tabela 5. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym w podziale na płeć.Tabela 6. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na poziom wykształcenia.

257Spis tabel, wykresów, rysunków

Tabela 7. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na wiek.

Tabela 8. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na miejsce zatrudnienia.Tabela 9. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na dochód na członka rodziny.Tabela 10. Głosowanie na kandydatów z numerem pierwszym ze względu na postrzeganą sytuację materialną.

Jarosław Wichura Identyfikacje partyjne a preferencje w zakresie kształtu systemu politycznego w Polsce.

Tabela 1. Poparcie respondentów dla poszczególnych systemów partyjnych.Tabela 2. Rozkład ilościowy i procentowy poparcia poszczególnych elektoratów dla systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego. Tabela 3. Wybrane profile socjodemograficzne dla systemu parlamentarno-gabinetowego i systemu prezydenckiego. Tabela 4. Poparcie respondentów dla poszczególnych systemów rządów.Tabela 5. Rozkład ilościowy i procentowy poparcia poszczególnych elektoratów dla systemu jedno-, dwu- i wielopartyjnego.

Tabela 6. Wybrane profile socjodemograficzne dla systemu jedno-, dwu- i wielopartyjnego.

Agnieszka Turska-KawaPsychologiczne uwarunkowania zachowań wyborczych.

Tabela 1. Interkorelacje pomiędzy wybranymi zmiennymi psychologicznymi.Tabela 2. Istotność różnic i średnie wyniki w poziomie poszczególnych zmiennych między jednostkami deklarującymi udział oraz absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).Tabela 3. Istotność różnic i średnie wyniki w poziomie poszczególnych zmiennych między jednostkami aktywnymi i biernymi wyborczo w poszczególnych wyborach (α=0,05).Tabela 4. Wybrane charakterystyki psychologiczne poszczególnych elektoratów oraz jednostek deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych.Tabela 5. Wybrane profile socjodemograficzne w układzie średnich wyników poszczególnych zmiennych

258Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar Wojtasik Struktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie autoidentyfikacji lewicowo-prawicowych.

Tabela 1. Miejsce zamieszkania a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 2. Miejsce zamieszkania (miasto-wieś) a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 3. Płeć a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 4. Wiek a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 5. Wykształcenie a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 6. Stan cywilny a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 7. Struktura zawodowa a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 8. Ocena własnej sytuacji materialnej a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 9. Dochód na osobę w gospodarstwie domowym a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 10. Preferencje partyjne a średnie na skali lewica-prawica oraz procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi w układzie lewica-centrum-prawica.Tabela 11. Deklarowane orientacje lewicowe, centrowe i prawicowe a preferencje partyjne.

Rysunek 1. Natężenie postaw lewicowych, centrowych i prawicowych (odpowiednio) w układzie wojewódzkim.Rysunek 2. Rozkład autoidentyfikacji badanych o różnych preferencjach partyjnych oraz deklarujących absencję wyborczą.

Danuta Karnowska Identyfikacja lewica-prawica i jej rozumienie w przestrzeni kulturowej.

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy deklarowanych ideologicznych poglądów politycznych w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.Tabela 2. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy dopuszcza Pan(i) możliwość


aborcji z przyczyn niemedycznych?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 3. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie „Czy dopuszcza Pani możliwość

eutanazji?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 4. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy dopuszcza Pan(i) legalizację związków partnerskich par tej samej płci?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 5. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem nauki religii w szkołach?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 6. Interkorelacje pomiędzy formatem odpowiedzi na poszczególne pytania.Tabela 7. Interkorelacje pomiędzy odpowiedziami na poszczególne pytania a miejscem na skali lewica-prawica (1-10).

Waldemar Wojtasik Kwestie ekonomiczne jako czynnik dyskrepancyjny identyfikacji politycznych.

Tabela 1. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem wolny rynek jest najlepszym sposobem regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 2. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem państwo powinno kontrolować rynek?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 3. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem własność prywatna powinna być preferowana przed innymi formami własności?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 4. Rozkład procentowy i ilościowy odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem podatku liniowego?” w kontekście ideologicznych poglądów politycznych.Tabela 5. Deklarowane orientacje lewicowe, centrowe i prawicowe a preferencje partyjne. Tabela 6. Interkorelacje pomiędzy formatem odpowiedzi na poszczególne pytania.Tabela 7. Interkorelacje pomiędzy odpowiedziami na poszczególne pytania a miejscem na skali lewica-prawica (0-10).Tabela 8. Główne postulaty gospodarcze partii parlamentarnych.

Janusz Okrzesik, Krzysztof Stecyk Poglądy na kwestie socjalne i ich wpływ na polską scenę polityczną.

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o obecną rolę związków zawodowych w Polsce w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.

260Tabela 2. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o poparcie dla polityki ochrony grup słabszych i biedniejszych.Tabela 3. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o istnienie zbyt dużych różnic w dochodach Polaków w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.Tabela 4. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o konieczność gwarantowania przez państwo obywatelom możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.Tabela 5. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi na pytanie o konieczność gwarantowania przez państwo bezpłatnej opieki zdrowotnej w poszczególnych elektoratach i wyborcach, deklarujących absencję wyborczą.

Tomasz Okraska Poparcie dla demokracji i integracji z Unią Europejską w perspektywie deklarowanych preferencji partyjnych.

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem demokracji?”Tabela 2. Wybrane profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla demokracji.Tabela 3. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie: „Czy jest Pan(i) zwolennikiem integracji Polski z Unią Europejską”Tabela 4. Wybrane profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla integracji Polski z Unią Europejską.

Jan WolnickiPolacy wobec jednomandatowych okręgów wyborczych.

Tabela 1. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie „Czy jest Pan(i) zwolennikiem jednomandatowych

okręgów wyborczych w wyborach?”


Magdalena Marzec Uczestnictwo Polaków w praktykach religijnych i ich ocena roli Kościoła w życiu publicznym.

Tabela 1. Stosunek poziomu wiary do uczestnictwa w praktykach religijnych.Tabela 2. Procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie: „Jak często chodzi Pan(i) do kościoła?”Tabela 3. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na wiek i stan cywilny.Tabela 4. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na płeć.Tabela 5. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na wykształcenie.Tabela 6. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na miejsce zamieszkania.Tabela 7. Profile socjodemograficzne w różnych układach uczestnictwa w praktykach religijnych. Zróżnicowanie ze względu na województwa Polski.Tabela 8. Procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…”Tabela 9. Profile socjodemograficzne w różnych układach poparcia dla roli Kościoła w życiu publicznym. Zróżnicowanie regionalne.Tabela 10. Profile socjodemograficzne w różnych układach poparcia dla roli Kościoła w życiu publicznym.Tabela 11. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie: „Jak często chodzi Pan(i) do kościoła?”Tabela 12. Rozkład ilościowy i procentowy odpowiedzi w poszczególnych elektoratach i wśród deklarujących absencję wyborczą na pytanie: „Czy Pan(i) zdaniem rola Kościoła w życiu publicznym jest…”

263

Spis tabel:

Tabela 1. Socjodemograficzny rozkład ilościowy i procentowy badanej próby.Tabela 2. Istotność różnic w poziomie samooceny między wyborcami poszczególnych partii poli-tycznych i osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).Tabela 3. Istotność różnic w poziomie dyspozycyjnego optymizmu między wyborcami poszczegól-nych partii politycznych i osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).Tabela 4. Istotność różnic w poziomie samoskuteczności między wyborcami poszczególnych partii politycznych i osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).Tabela 5. Istotność różnic w poziomie dyspozycyjnego lęku między wyborcami poszczególnych par-tii politycznych i osób deklarujących absencję w wyborach parlamentarnych (α=0,05).Tabela 6. Profile socjodemograficzne w układzie średnich wyników poszczególnych zmiennych psy-chologicznych.Tabela 7. Profile socjodemograficzne w różnych układach preferencji prezydenckich.Tabela 8. Profile socjodemograficzne w układach poparcia dla różnych systemów rządów.Tabela 9. Profile socjodemograficzne w układach poparcia dla różnych systemów partyjnych.Tabela 10. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o obecną rolę związków zawodowych w Polsce.Tabela 11. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o poparcie dla polityki ochrony grup słabszych i biedniejszych.Tabela 12. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o istnienie zbyt dużych różnic w dochodach Polaków.Tabela 13. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o konieczność gwaranto-wania przez państwo obywatelom możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb.Tabela 14. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o konieczność gwaranto-wania przez państwo bezpłatnej opieki zdrowotnej.Tabela 15. Profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla okręgów wybor-

czych jednomandatowych.

ANEKS

264Tabela 1. Socjodemograficzny rozkład ilościowy i procentowy badanej próby.

ilość procent

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 84 7,7

Kujawsko-pomorskie 58 5,3

Lubelskie 61 5,6

Lubuskie 29 2,7

Łódzkie 73 6,7

Małopolskie 92 8,5

Mazowieckie 147 13,6

Opolskie 29 2,7

Podkarpackie 59 5,4

Podlaskie 34 3,1

Pomorskie 63 5,8

Śląskie 135 12,4

Świętokrzyskie 37 3,4

Warmińsko-mazurskie 42 3,9

Wielkopolskie 95 8,8

Zachodniopomorskie 48 4,4

PŁEĆ

Kobieta 557 51,3

Mężczyzna 529 48,7

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 4 0,4

Podstawowe/gimnazjalne 67 6,2

Zawodowe 187 17,2

Średnie/policealne 433 39,9

Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 395 36,3

STAN CYWILNY

Panna/kawaler 321 29,6

Mężatka/żonaty 604 55,6

Rozwódka/rozwodnik 61 5,6

Wdowa/wdowiec 100 9,2

265Aneks

ilość procent

WIEK

18-24 149 13,7

25-34 219 20,2

35-44 170 15,7

45-54 211 19,4

55-64 166 15,3

>65 171 15,7

CZY OBECNIE PANI/PAN

Pracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym 569 52,4

Pracuje dorywczo 78 7,2

Jest bezrobotna/bezrobotny 28 2,6

Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni 138 12,7

Jest na rencie/emeryturze 246 22,6

Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci 27 2,5


Wieś 398 36,7

Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 84 7,7

Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców 234 21,5

Miasto 100-200 tysięcy mieszkańców 128 11,8

Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 242 22,3


Żyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby 15 1,4

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 172 15,8

Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale musze oszczędzać na większe zakupy 588 55,6

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 242 22,3

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie 53 4,9


Do 500 zł. 88 8,1

501-1000 zł. 351 32,3

1001-2000 zł. 423 38,9

2001-5000 zł. 192 17,7

Powyżej 5000 zł. 32 3,0

266

ilość procent


Mam w pracy/ w szkole 62 5,7

Mam w domu 419 38,6

Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu 413 38,0

Nie mam 192 17,7

267AneksTa

bela

2. I

stot

ność

róż

nic

w p

ozio

mie

sam

ooce

ny m

iędz

y w

ybor

cam

i pos

zcze

góln

ych

part

ii po

lityc

znyc

h i o

sób

dekl

aruj

ącyc

h ab

senc

ję

w w

ybor

ach

parl

amen

tarn

ych

(α=0

,05)

.PO-PiS

PO-PSL

PO-SLD-UP

PO-elektorat innych ugrupowań

PO-deklarujący absencję

PiS-PSL

PIS-SLD-UP

PiS-elektorat innych ugrupowań

PiS-deklarujący absencję

PSL-SLD-UP

PSL-elektorat innych ugrupowań

PSL-deklarujący absencję

SLD-UP-elektorat innych ugrupowań

SLD-UP-deklarujący absencję

Elektorat innych-deklarujący absencję

t2,

246

2,34

11,

649

4,21

82,

848

0,71

00,

134

2,02

70,

215

0,77

60,

978

-0,5

891,

919

0,31

9-1

,996

df55

644

647

648

565

323

426

427

344

115

416

333

119

336

137

0

p0,

025

0,02

0n.

i.,0

000,

005

n.i.

n.i.

0,04

4n.

i.n.

i.n.

i.n.

i.n.

i.n.

i.0,

047

Tabe

la 3

. Ist

otno

ść r

óżni

c w

poz

iom

ie d

yspo

zycy

jneg

o op

tym

izm

u m

iędz

y w

ybor

cam

i pos

zcze

góln

ych

part

ii po

lityc

znyc

h

i osó

b de

klar

ując

ych

abse

ncję

w w

ybor

ach

parl

amen

tarn

ych

(α=0

,05)

.

PO-PiS

PO-PSL

PO-SLD-UP



PiS-PSL

PIS-SLD-UP



PSL-SLD-UP






t2,

903

1,80

10,

900

1,82

52,

374

0,12

71,

114

0,41

4-0

,701

-0,7

61-0

,204

-0,3

550,

585

0,62

4-0

,134

df55

644

647

648

565

323

426

427

344

115

,284

163

331

193

361

370

p0,

004

n.i.

n.i.

n.i.

0,01

8n.

i.n.

i.n.

i.n.

i.0,

448

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

268Ta

bela

4. I

stot

ność

róż

nic

w p

ozio

mie

sam

osku

tecz

nośc

i mię

dzy

wyb

orca

mi p

oszc

zegó

lnyc

h pa

rtii

polit

yczn

ych

i o

sób

dekl

aruj

ącyc

h ab

senc

ję w

wyb

orac

h pa

rlam

enta

rnyc

h (α

=0,0

5).

PO-PiS

PO-PSL

PO-SLD-UP



PiS-PSL

PIS-SLD-UP



PSL-SLD-UP






t3,

818

2,59

63,

529

2,32

95,

075

0,06

20,

578

-0,7

140,

796

-0,3

890,

606

0,48

01,

074

0,06

71,

317

df55

644

647

648

565

323

426

427

341

3,12

815

416

333

119

336

137

0

p0,

000

0,01

00,

000

0,02

00,

000

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

Tabe

la 5

. Ist

otno

ść r

óżni

c w

poz

iom

ie d

yspo

zycy

jneg

o lę

ku m

iędz

y w

ybor

cam

i pos

zcze

góln

ych

part

ii po

lityc

znyc

h

i osó

b de

klar

ując

ych

abse

ncję

w w

ybor

ach

parl

amen

tarn

ych

(α=0

,05)

.

PO-PiS

PO-PSL

PO-SLD-UP



PiS-PSL

PIS-SLD-UP



PSL-SLD-UP






t-3

,101

-2,0

90-2

,227

-3,2

08-4

,387

0,01

00,

146

-0,5

96-0

,624

0,10

5-0

,479

-0,4

52-0

,615

-0,6

520,

134

df55

644

647

648

565

323

426

427

344

115

416

333

119

336

137

0

p0,

002

0,03

70,

026

0,00

10,

000

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

269Aneks

Tabela 6. Profile socjodemograficzne w układzie średnich wyników poszczególnych zmiennych psychologicznych.

Samoocena Dyspozycyjny optymizm Samoskuteczność Dyspozycyjny

lęk

ilość średni wynik ilość średni

wynik ilość średni wynik ilość średni

wynik

WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 84 39,1 84 21,5 84 29,0 84 47,0


Lubelskie 61 37,1 61 21,0 61 28,2 61 49,3

Lubuskie 29 39,4 29 20,8 29 30,5 29 47,9

Łódzkie 73 38,4 73 20,5 73 28,9 73 47,4

Małopolskie 92 38,2 92 21,3 92 29,0 92 47,9

Mazowieckie 147 38,9 147 21,7 147 31,3 147 49,4

Opolskie 29 37,2 29 19,7 29 26,6 29 49,7

Podkarpackie 59 36,4 59 20,2 59 27,9 59 52,9

Podlaskie 34 37,2 34 20,8 34 29,5 34 49,5

Pomorskie 63 39,7 63 22,0 63 30,9 63 45,9

Śląskie 135 39,5 135 21,6 135 28,6 135 48,4

Świętokrzyskie 37 38,2 37 21,2 37 29,0 37 48,8


Wielkopolskie 95 37,0 95 20,1 95 24,5 95 50,7


PŁEĆ

Kobieta 557 38,0 557 21,1 557 28,5 557 49,5

Mężczyzna 529 38,4 529 21,2 529 29,4 529 48,0

WYKSZTAŁCENIE



Zawodowe 187 37,4 187 20,6 187 28,1 187 50,5



395 39,6 395 22,0 395 30,3 395 46,7

270


lęk



wynik

STAN CYWILNY

Panna/kawaler 321 37,9 321 21,4 321 29,3 321 48,1

Mężatka/żonaty 604 38,5 604 21,2 604 29,1 604 48,5


Wdowa/wdowiec 100 36,9 100 20,5 100 27,1 100 52,1

WIEK

18-24 149 37,6 149 21,4 149 29,4 149 48,1

25-34 219 38,9 219 21,5 219 29,8 219 46,8

35-44 170 38,4 170 21,2 170 29,0 170 48,2

45-54 211 38,4 211 21,0 211 28,6 211 49,4

55-64 166 38,4 166 20,7 166 28,6 166 49,3

>65 171 37,4 171 21,0 171 28,4 171 51,1


Pracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym

569 39,2 569 21,5 569 29,7 569 47,4

Pracuje dorywczo 78 36,6 78 21,0 78 28,9 78 50,4Jest bezrobotna/bezrobotny 28 34,9 28 19,8 28 28,3 28 52,6


Jest na rencie/emeryturze 246 37,4 246 20,7 246 27,8 246 51,4Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci 27 37,1 27 19,9 27 25,3 27 51,0


Wieś 398 37,4 398 20,7 398 28,3 398 49,5Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 84 38,0 84 20,6 84 28,4 84 48,6




271Aneks


lęk



wynik



15 34,3 15 18,3 15 28,7 15 57,2


172 35,0 172 19,4 172 26,2 172 53,6


588 38,3 588 21,1 588 28,8 588 48,9


242 39,8 242 22,1 242 30,6 242 45,8


53 41,5 53 23,8 53 32,5 53 43,2

ŚREDNI DOCHÓD NA CZŁONKA RODZINY W GOSPODARSTWIE DOMOWYM

Do 500 zł. 88 35,5 88 19,6 88 27,8 88 53,1

501-1000 zł. 351 37,4 351 20,6 351 27,7 351 50,1

1001-2000 zł. 423 38,4 423 21,4 423 28,9 423 48,7

2001-5000 zł. 192 40,3 192 22,1 192 31,6 192 45,0

Powyżej 5000 zł. 32 39,7 32 22,8 32 31,6 32 45,6


Mam w pracy/ w szkole 62 36,5 62 20,2 62 28,0 62 50,3

Mam w domu 419 37,8 419 21,0 419 28,7 419 49,2

Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu 413 39,8 413 22,2 413 30,6 413 46,2

Nie mam 192 36,2 192 19,6 192 26,5 192 53,0

272Ta

bela

7. P

rofil

e so

cjod

emog

rafic

zne

w r

óżny

ch u

kład

ach

pref

eren

cji p

rezy

denc

kich

.

Gdy

by w

ybor

y pr

ezyd

enck

ie o

dbyw

ały

się

w n

ajbl

iższ

ą ni

edzi

elę,

na

kogo

odd

ał(a

)by

Pan(

i) gł

os?

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny

Nie poszedłbym glosować

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

WO

JEW

ÓD

ZT

WO

Dol

nośl

ąski

e8

5,2

97,

05

10,0

129,

424

8,0

45,

68

10,8

147,

9K

ujaw

sko-

pom

orsk

ie18

11,6

86,

21

2,0

21,

611

3,7

68,

33

4,1

95,

1Lu

bels

kie

74,

58

6,2

24,

012

9,4

82,

77

9,7

56,

812

6,7

Lubu

skie

42,

62

1,6

24,

02

1,6

113,

71

1,4

11,

46

3,4

Łódz

kie

117,

114

10,9

510

,010

7,8

227,

32

2,8

11,

48

4,5

Mał

opol

skie

149,

010

7,8

12,

05

3,9

227,

315

20,8

68,

119

10,7

Maz

owie

ckie

117,

114

10,9

1224

,022

17,2

4916

,36

8,3

79,

526

14,6

Opo

lski

e1

,63

2,3

24,

03

2,3

82,

72

2,8

45,

46

3,4

Podk

arpa

ckie

85,

25

3,9

48,

06

4,7

124,

06

8,3

810

,810

5,6

Podl

aski

e11

7,1

43,

10

07

5,5

82,

70

00

04

2,2

Pom

orsk

ie6

3,9

75,

43

6,0

43,

128

9,3

22,

83

4,1

105,

6Śl

ąski

e18

11,6

1410

,97

14,0

1511

,741

13,7

79,

712

16,2

2111

,8Św

ięto

krzy

skie

74,

52

1,6

24,

04

3,1

103,

34

5,6

45,

44

2,2

War

miń

sko-

maz

ursk

ie7

4,5

64,

71

2,0

64,

77

2,3

45,

66

8,1

52,

8W

ielk

opol

skie

159,

718

14,0

36,

09

7,0

268,

75

6,9

45,

415

8,4

Zach

odni

o-po

mor

skie

95,

85

3,9

00

97,

013

4,3

11,

42

2,7

95,

1

273AneksG

dyby

wyb

ory

prez

yden

ckie

odb

ywał

y si

ę w

naj

bliż

szą

nied

ziel

ę, n

a ko

go o

ddał

(a)b

y Pa

n(i)

głos

?

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny


ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

PŁE

Ć

Kob

ieta

7548

,455

42,6

2346

,094

73,4

147

49,0

3041

,733

44,6

100

56,2

Męż

czyz

na80

51,6

7457

,427

54,0

3426

,615

351

,042

58,3

4155

,478

43,8

WY

KSZ

TAŁ

CE

NIE

Bez

wyk

szta

łcen

ia1

,61

,80

01

,80

00

00

01

,6

Pods

taw

owe/

gim

nazj

alne

63,

917

13,2

36,

09

7,0

82,

77

9,7

22,

715

8,4

Zaw

odow

e22

14,2

3426

,47

14,0

1410

,949

16,3

2129

,28

10,8

3218

,0

Śred

nie/

polic

ealn

e64

41,3

4131

,822

44,0

5240

,611

137

,031

43,1

3344

,679

44,4

Wyż

sze

(uko

ńczo

ne st

udia

lic

encj

acki

e lu

b m

agis

ters

kie)

6240

,036

27,9

1836

,052

40,6

132

44,0

1318

,131

41,9

5128

,7

STA

N C

YW

ILN

Y

Pann

a/ka

wal

er33

21,3

2317

,89

18,0

4232

,810

535

,021

29,2

2736

,561

34,3

Męż

atka

/żon

aty

100

64,5

8062

,030

60,0

6752

,316

254

,039

54,2

3952

,787

48,9

Roz

wód

ka/ro

zwod

nik

127,

77

5,4

36,

09

7,0

113,

77

9,7

34,

19

5,1

Wdo

wa/

wdo

wie

c10

6,5

1914

,88

16,0

107,

822

7,3

56,

95

6,8

2111

,8

274G

dyby

wyb

ory

prez

yden

ckie

odb

ywał

y si

ę w

naj

bliż

szą

nied

ziel

ę, n

a ko

go o

ddał

(a)b

y Pa

n(i)

głos

?

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny


ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

WIE

K

18-2

417

11,0

1310

,13

6,0

2217

,247

15,7

1013

,910

13,5

2715

,2

25-3

421

13,5

2015

,58

16,0

3527

,370

23,3

912

,518

24,3

3821

,3

35-4

436

23,2

1914

,79

18,0

1914

,852

17,3

912

,58

10,8

1810

,1

45-5

433

21,3

1612

,415

30,0

1814

,158

19,3

1723

,616

21,6

3821

,3

55-6

422

14,2

2519

,412

24,0

1713

,333

11,0

1520

,815

20,3

2715

,2

>65

2616

,836

27,9

36,

017

13,3

4013

,312

16,7

79,

530

16,9

CZ

Y O

BE

CN

IE P

AN

I/PA

NPr

acuj

e za

wod

owo

na p

ełny

m e

taci

e,

rów

nież

w ro

dzin

nym

gos

poda

rstw

ie

roln

ym83

53,5

5542

,629

58,0

6853

,117

658

,733

45,8

4054

,185

47,8

Prac

uje

dory

wcz

o7

4,5

64,

74

8,0

1914

,819

6,3

79,

78

10,8

84,

5

Jest

bez

robo

tna/

bezr

obot

ny1

,63

2,3

12,

02

1,6

113,

72

2,8

11,

47

3,9

Ucz

y si

ę w

szko

le/

stud

iuje

w w

yższ

ej u

czel

ni22

14,2

118,

53

6,0

1612

,535

11,7

68,

314

18,9

3117

,4

Jest

na

renc

ie/e

mer

ytur

ze38

24,5

4837

,212

24,0

1914

,855

18,3

2230

,610

13,5

4223

,6Za

jmuj

e si

ę do

mem

/W

ycho

wan

iem

dzi

eci

42,

66

4,7

12,

04

3,1

41,

32

2,8

11,

45

2,8

275AneksG

dyby

wyb

ory

prez

yden

ckie

odb

ywał

y si

ę w

naj

bliż

szą

nied

ziel

ę, n

a ko

go o

ddał

(a)b

y Pa

n(i)

głos

?

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny


ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

STA

LE

MIE

JSC

E Z

AM

IESZ

KA

NIA

Wie

ś 59

38,1

5643

,414

28,0

4736

,796

32,0

3852

,825

33,8

6335

,4

Mia

sto

do 2

0 ty

sięc

y m

iesz

kańc

ów12

7,7

118,

54

8,0

97,

023

7,7

34,

28

10,8

147,

9

Mia

sto

20-1

00 ty

sięc

y m

iesz

kańc

ów33

21,3

2116

,315

30,0

3124

,263

21,0

1622

,216

21,6

3921

,9

Mia

sto

100-

200

tysi

ęcy

mie

szka

ńców

2415

,512

9,3

714

,016

12,5

4314

,33

4,2

912

,214

7,9

Mia

sto

pow

yżej

200

tysi

ęcy

mie

szka

ńców

2717

,429

22,5

1020

,025

19,5

7525

,012

16,7

1621

,648

27,0

MO

JA S

YT

UA

CJA

MAT

ER

IAL

NA

Żyję

bar

dzo

bied

nie

– ni

e st

arcz

a m

i na

wet

na

pods

taw

owe

potrz

eby

31,

93

2,3

24,

01

0,8

10,

32

2,8

11,

42

1,1

Żyję

skro

mni

e –

mus

ze n

a co

dzi

eń

bard

zo g

ospo

daro

wać

149,

027

20,9

1224

,020

15,6

3511

,719

26,4

1216

,233

18,5

Żyję

śred

nio

– st

arcz

a m

i na

co d

zień

, al

e m

usze

osz

częd

zać

na w

ięks

ze

zaku

py10

064

,573

56,6

2142

,077

60,2

146

48,7

4055

,648

64,9

9955

,6

Żyję

dob

rze

– st

arcz

a m

i na

wie

le b

ez

spec

jaln

ego

oszc

zędz

ania

3120

,020

15,5

1122

,024

18,8

9832

,79

12,5

1013

,539

21,9

Żyję

bar

dzo

dobr

ze –

mog

ę so

bie

pozw

olić

na

wyg

odne

życ

ie7

4,5

64,

74

8,0

64,

720

6,7

22,

83

4,1

52,

8

276G

dyby

wyb

ory

prez

yden

ckie

odb

ywał

y si

ę w

naj

bliż

szą

nied

ziel

ę, n

a ko

go o

ddał

(a)b

y Pa

n(i)

głos

?

W. Cimoszewicz

L. Kaczyński

B. Komorowski

J. Kwaśniewska

D. Tusk

Z. Ziobro

Inny


ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ilość

procent

ŚRE

DN

IE D

OC

HO

DY

NA

CZ

ŁO

NK

A R

OD

ZIN

Y W

GO

SPO

DA

RST

WIE

DO

MO

WY

M

Do

500

zł.

2113

,56

4,7

12,

07

5,5

196,

39

12,5

79,

518

10,1

501-

1000

zł.

4327

,749

38,0

1632

,046

35,9

7424

,724

33,3

2229

,777

43,3

1001

-200

0 zł

.62

40,0

5542

,618

36,0

4635

,912

040

,032

44,4

3547

,355

30,9

2001

-500

0 zł

.24

15,5

1814

,015

30,0

2318

,072

24,0

68,

38

10,8

2614

,6

Pow

yżej

500

0 zł

.5

3,2

1,8

00

64,

715

5,0

11,

42

2,7

21,

1

DO

STĘ

P D

O IN

TE

RN

ET

U

Mam

w p

racy

/ w sz

kole

42,

68

6,2

36,

010

7,8

175,

76

8,3

68,

18

4,5

Mam

w d

omu

6743

,255

42,6

1530

,044

34,4

116

38,7

3143

,123

31,1

6838

,2

Mam

zar

ówno

w p

racy

/szk

ole,

jak

i w

dom

u56

36,1

2720

,920

40,0

5744

,514

247

,314

19,4

3648

,661

34,3

Nie

mam

2818

,139

30,2

1224

,017

13,3

258,

321

29,2

912

,241

23,0

277Aneks

Tabela 8. Profile socjodemograficzne w układach poparcia dla różnych systemów rządów.








Nie mam zdania


WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 19 6,8 44 9,2 21 6,4


Lubelskie 14 5,0 21 4,4 26 7,9

Lubuskie 8 2,8 10 2,1 11 3,3

Łódzkie 27 9,6 28 5,9 18 5,5

Małopolskie 23 8,2 42 8,8 27 8,2

Mazowieckie 28 10,0 69 14,5 50 15,2

Opolskie 10 3,6 11 2,3 8 2,4

Podkarpackie 20 7,1 20 4,2 19 5,8

Podlaskie 6 2,1 18 3,8 10 3,0

Pomorskie 21 7,5 19 4,0 23 7,0

Śląskie 32 11,4 60 12,6 43 13,1



Wielkopolskie 23 8,2 48 10,1 24 7,3


PŁEĆ

Kobieta 146 52,0 224 47,1 187 56,8

Mężczyzna 135 48,0 252 52,9 142 43,2

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 2 0,7 0 0,0 2 ,6


Zawodowe 48 17,1 79 16,6 60 18,2



278








Nie mam zdania


STAN CYWILNY

Panna/kawaler 74 26,3 152 31,9 95 28,9

Mężatka/żonaty 156 55,5 270 56,7 178 54,1

Rozwódka/rozwodnik 17 6,0 20 4,2 24 7,3

Wdowa/wdowiec 34 12,1 34 7,1 32 9,7

WIEK

18-24 33 11,7 68 14,3 48 14,6

25-34 58 20,6 98 20,6 63 19,1

35-44 40 14,2 85 17,9 45 13,7

45-54 47 16,7 101 21,2 63 19,1

55-64 52 18,5 61 12,8 53 16,1

>65 51 18,1 63 13,2 57 17,3

CZY OBECNIE PANI/PANPracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym

146 52,0 266 55,9 157 47,7

Pracuje dorywczo 19 6,8 25 5,3 34 10,3

Jest bezrobotna/bezrobotny 4 1,4 13 2,7 11 3,3

Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni 32 11,4 66 13,9 40 12,2

Jest na rencie/emeryturze 69 24,6 100 21,0 77 23,4

Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci 11 3,9 6 1,3 10 3,0


Wieś 116 41,3 164 34,5 118 35,9

Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 28 10,0 27 5,7 29 8,8

Miasto 20-100 tysięcy mieszkańców 47 16,7 106 22,3 81 24,6


Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 57 20,3 127 26,7 58 17,6

279Aneks








Nie mam zdania



Żyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby 7 2,5 2 0,4 6 1,8

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 50 17,8 58 12,2 64 19,5

Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale musze oszczędzać na większe zakupy 156 55,5 270 56,7 178 54,1

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 51 18,1 121 25,4 70 21,3



Do 500 zł. 38 13,5 26 5,5 24 7,3

501-1000 zł. 93 33,1 128 26,9 130 39,5

1001-2000 zł. 102 36,3 202 42,4 119 36,2

2001-5000 zł. 38 13,5 102 21,4 52 15,8

Powyżej 5000 zł. 10 3,6 18 3,8 4 1,2


Mam w pracy/ w szkole 18 6,4 24 5,0 20 6,1

Mam w domu 106 37,7 187 39,3 126 38,3

Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu 99 35,2 202 42,4 112 34,0

Nie mam 58 20,6 63 13,2 71 21,6

280Tabela 9. Profile socjodemograficzne w układach poparcia dla różnych systemów partyjnych.




WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 2 2,3 23 8,6 33 7,2 26 9,7


Lubelskie 12 13,6 9 3,3 16 3,5 24 8,9

Lubuskie 6 6,8 6 2,2 7 1,5 10 3,7

Łódzkie 7 8,0 26 9,7 25 5,4 15 5,6

Małopolskie 4 4,5 17 6,3 43 9,3 28 10,4

Mazowieckie 10 11,4 45 16,7 68 14,8 24 8,9

Opolskie 2 2,3 7 2,6 15 3,3 5 1,9

Podkarpackie 5 5,7 15 5,6 19 4,1 20 7,4

Podlaskie 3 3,4 5 1,9 18 3,9 8 3,0

Pomorskie 5 5,7 11 4,1 25 5,4 22 8,2

Śląskie 7 8,0 35 13,0 62 13,5 31 11,5

Świętokrzyskie 9 10,2 14 5,2 15 3,3 8 3,0


Wielkopolskie 6 6,8 15 5,6 56 12,2 20 7,4


PŁEĆ

Kobieta 41 46,6 129 48,0 215 46,7 172 63,9

Mężczyzna 47 53,4 140 52,0 245 53,2 97 36,1

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 2 2,3 0 0 0 0 2 0,7


Zawodowe 15 17,0 48 17,8 76 16,5 48 17,8

Średnie/policealne 36 40,9 108 40,1 164 35,7 125 46,5Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 28 31,8 97 36,1 206 44,8 64 23,8

STAN CYWILNY

Panna/kawaler 26 29,5 85 31,6 135 29,3 75 27,9

Mężatka/żonaty 51 58,0 153 56,9 259 56,3 141 52,4


Wdowa/wdowiec 10 11,4 18 6,7 43 9,3 29 10,8

281Aneks




WIEK

18-24 10 11,4 44 16,4 51 11,1 44 16,4

25-34 24 27,3 50 18,6 90 19,6 55 20,4

35-44 12 13,6 38 14,1 77 16,7 43 16,0

45-54 17 19,3 57 21,2 97 21,1 40 14,9

55-64 8 9,1 45 16,7 75 16,3 38 14,1

>65 17 19,3 35 13,0 70 15,2 49 18,2


42 47,7 142 52,8 262 57,0 123 45,7







Wieś 36 40,9 90 33,5 162 35,2 110 40,9





282




MOJA SYTUACJA MATERIALNAŻyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby

3 ,3 5 1,9 3 0,7 4 1,5

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 15 1,4 41 15,2 52 11,3 64 23,8


47 4,3 153 56,9 259 56,3 145 53,9

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 17 1,6 59 21,9 120 26,1 46 17,1

Żyję bardzo dobrze – mogę sobie pozwolić na wygodne życie 6 ,6 11 4,1 26 5,7 10 3,7


Do 500 zł. 15 17,0 20 7,4 24 5,2 29 10,8

501-1000 zł. 26 29,5 81 30,1 128 27,8 116 43,1

1001-2000 zł. 30 34,1 107 39,8 195 42,4 91 33,8

2001-5000 zł. 15 17,0 49 18,2 101 22,0 27 10,0

Powyżej 5000 zł. 2 2,3 12 4,5 12 2,6 6 2,2



Mam w domu 41 46,6 104 38,7 173 37,6 101 37,5


Nie mam 18 20,5 43 16,0 70 15,2 61 22,7

283Aneks

Tabela 10. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o obecną rolę związków zawodowych w Polsce.

Za duża Za mała Odpowiednia Nie mam zdania


WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 23 7,5 25 9,1 19 7,6 17 6,7


Lubelskie 16 5,2 16 5,8 6 2,4 23 9,1

Lubuskie 13 4,2 3 1,1 9 3,6 4 1,6

Łódzkie 26 8,5 20 7,2 11 4,4 16 6,3

Małopolskie 24 7,8 31 11,2 21 8,4 16 6,3

Mazowieckie 39 12,7 35 12,7 41 16,5 32 12,6

Opolskie 10 3,3 6 2,2 10 4,0 3 1,2

Podkarpackie 17 5,5 19 6,9 9 3,6 14 5,5

Podlaskie 7 2,3 8 2,9 12 4,8 7 2,8

Pomorskie 23 7,5 15 5,4 10 4,0 15 5,9

Śląskie 37 12,1 26 9,4 38 15,3 34 13,4

Świętokrzyskie 14 4,6 10 3,6 3 1,2 10 3,9


Wielkopolskie 20 6,5 23 8,3 23 9,2 29 11,4


PŁEĆ

Kobieta 136 44,3 140 50,7 129 51,8 152 59,8

Mężczyzna 171 55,7 136 49,3 120 48,2 102 40,2

WYKSZTAŁCENIE



Zawodowe 40 13,0 71 25,7 38 15,3 38 15,0

Średnie/policealne 118 38,4 113 40,9 100 40,2 102 40,2Wyższe (ukończone studia licencjackie lub magisterskie) 140 45,6 78 28,3 94 37,8 83 32,7

STAN CYWILNY

Panna/kawaler 99 32,2 72 26,1 70 28,1 80 31,5

Mężatka/żonaty 171 55,7 161 58,3 139 55,8 133 52,4


Wdowa/wdowiec 19 6,2 23 8,3 28 11,2 30 11,8

284



WIEK

18-24 46 15,0 30 10,9 32 12,9 41 16,1

25-34 74 24,1 55 19,9 40 16,1 50 19,7

35-44 49 16,0 36 13,0 47 18,9 38 15,0

45-54 57 18,6 67 24,3 46 18,5 41 16,1

55-64 45 14,7 46 16,7 40 16,1 35 13,8

>65 36 11,7 42 15,2 44 17,7 49 19,3


174 56,7 152 55,1 132 53,0 111 43,7







Wieś 88 28,7 125 45,3 83 33,3 102 40,2





285Aneks



MOJA SYTUACJA MATERIALNAŻyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby

3 1,0 4 1,4 1 0,4 7 2,8

Żyję skromnie – musze na co dzień bardzo gospodarować 32 10,4 54 19,6 35 14,1 51 20,1


166 54,1 164 59,4 138 55,4 136 53,5


85 27,7 40 14,5 63 25,3 54 21,3


21 6,8 14 5,1 12 4,8 6 2,4

ŚREDNI DOCHÓD NA CZŁONKA RODZINY

Do 500 zł. 16 5,2 30 10,9 16 6,4 26 10,2

501-1000 zł. 75 24,4 94 34,1 81 32,5 101 39,8

1001-2000 zł. 123 40,1 110 39,9 100 40,2 90 35,4

2001-5000 zł. 75 24,4 37 13,4 47 18,9 33 13,0

Powyżej 5000 zł. 18 5,8 5 1,8 5 2,0 4 1,6



Mam w domu 115 37,5 113 40,9 94 37,8 97 38,2


Nie mam 34 11,1 57 20,7 50 20,1 51 20,1

286Tabela 11. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi

na pytanie o poparcie dla polityki ochrony grup słabszych i biedniejszych.Czy opowiada się Pan(i) za polityką ochrony grup słabszych i biedniejszych?



WOJEWÓDZTWODolnośląskie 32 6,0 35 10,1 7 7,6 7 8,6 3 8,3Kujawsko-pomorskie 24 4,5 23 6,7 4 4,3 6 7,4 1 2,8

Lubelskie 37 7,0 17 4,9 4 4,3 3 3,7 0 0,0Lubuskie 16 3,0 8 2,3 4 4,3 1 1,2 0 0,0Łódzkie 33 6,2 25 7,2 7 7,6 4 4,9 4 11,1Małopolskie 53 10,0 30 8,7 3 3,3 2 2,5 4 11,1Mazowieckie 62 11,7 51 14,8 13 14,1 13 16,0 8 22,2Opolskie 13 2,4 13 3,8 1 1,1 2 2,5 0 0,0Podkarpackie 35 6,6 10 2,9 9 9,8 5 6,2 0 0,0Podlaskie 20 3,8 8 2,3 2 2,2 4 4,9 0 0,0Pomorskie 30 5,6 21 6,1 4 4,3 4 4,9 4 11,1Śląskie 61 11,5 54 15,7 12 13,0 6 7,4 2 5,6Świętokrzyskie 18 3,4 8 2,3 8 8,7 2 2,5 1 2,8Warmińsko-mazurskie 15 2,8 6 1,7 1 1,1 13 16,0 7 19,4

Wielkopolskie 62 11,7 20 5,8 7 7,6 6 7,4 0 0,0Zachodniopo- morskie 21 3,9 16 4,6 6 6,5 3 3,7 2 5,6

PŁEĆKobieta 281 52,8 174 50,4 47 51,1 36 44,4 19 52,8Mężczyzna 251 47,2 171 49,6 45 48,9 45 55,5 17 47,2

WYKSZTAŁCENIEBez wykształcenia 2 0,4 2 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0

Podstawowe/gimnazjalne 45 8,5 14 4,1 4 4,3 4 4,9 0 0,0

Zawodowe 137 25,8 33 9,6 6 6,5 9 11,1 2 5,6Średnie/policealne 188 35,3 147 42,6 47 51,1 31 38,3 20 55,6


160 30,1 149 44,2 35 38,0 37 45,7 14 38,9

287Aneks

Czy opowiada się Pan(i) za polityką ochrony grup słabszych i biedniejszych?



STAN CYWILNY

Panna/kawaler 123 23,1 122 35,4 36 39,1 28 34,6 12 33,3

Mężatka/żonaty 322 60,5 180 52,2 45 48,9 43 53,1 14 38,9Rozwódka/rozwodnik 31 5,8 16 4,6 6 6,5 4 4,9 4 11,1

Wdowa/wdowiec 56 10,5 27 7,8 5 5,4 6 7,4 6 16,7

WIEK

18-24 44 8,3 61 17,7 24 26,1 13 16,0 7 19,4

25-34 97 18,2 75 21,7 21 22,8 17 21,0 9 25,0

35-44 86 16,2 51 14,8 15 16,3 13 16,0 5 13,9

45-54 103 19,4 68 19,7 15 16,3 16 19,8 9 25,0

55-64 101 19,0 43 12,5 6 6,5 15 18,5 1 2,8

>65 101 19,0 47 13,6 11 12,0 7 8,6 5 13,9


270 50,8 188 54,5 44 47,8 46 56,8 21 58,3

Pracuje dorywczo 35 6,6 22 6,4 9 9,8 9 11,1 3 8,3

Jest bezrobotna/bezrobotny 17 3,2 6 1,7 4 4,3 1 1,2 0 0,0

Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni

40 7,5 61 17,7 16 17,4 12 14,8 9 25,0

Jest na rencie/emeryturze 153 28,8 62 18,0 16 17,4 12 14,8 3 8,3

Zajmuje się domem/wychowaniem dzieci

17 3,2 6 1,7 3 3,3 1 1,2 0 0,0

288





Wieś 236 44,4 96 27,8 30 32,6 24 29,6 12 33,3Miasto do 20 tysięcy mieszkańców

48 9,0 27 7,8 2 2,2 6 7,4 1 2,8


91 17,1 90 26,1 22 23,9 22 27,2 9 25,0


44 8,3 52 15,1 16 17,4 14 17,3 2 5,6


113 21,2 80 23,2 22 23,9 15 18,5 12 33,3



11 2,1 2 ,6 2 2,2 0 0,0 0 0,0


113 21,2 41 11,9 10 10,9 6 7,4 2 5,6


281 52,8 198 57,4 53 57,6 51 63,0 21 58,3


109 20,5 84 24,3 23 25,0 18 22,2 8 22,2


18 3,4 20 5,8 4 4,3 6 7,4 5 13,9

289Aneks





Do 500 zł. 53 10,0 26 7,5 6 6,5 3 3,7 0 0,0

501-1000 zł. 195 36,7 96 27,8 33 35,9 17 21,0 10 27,8

1001-2000 zł. 205 38,5 142 41,2 29 31,5 36 44,4 11 30,6

2001-5000 zł. 73 13,7 69 20,0 21 22,8 18 22,2 11 30,6

Powyżej 5000 zł. 6 1,1 12 3,5 3 3,3 7 8,6 4 11,1


Mam w pracy/ w szkole 34 6,4 14 4,1 9 9,8 4 4,9 1 2,8

Mam w domu 222 41,7 120 34,8 36 39,1 27 33,3 14 38,9Mam zarówno w pracy/szkole, jak i w domu

144 27,1 171 49,6 37 40,2 41 50,6 20 55,6

Nie mam 132 24,8 40 11,6 10 10,9 9 11,1 1 2,8

290Tabela 12. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie

o istnienie zbyt dużych różnic w dochodach Polaków.Czy uważa Pan(i), że różnice w dochodach Polaków są zbyt duże?







WYKSZTAŁCENIEBez wykształcenia 3 0,5 1 0,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0




196 31,9 87 37,3 43 45,7 31 39,2 38 58,5

291Aneks

Czy uważa Pan(i), że różnice w dochodach Polaków są zbyt duże?



STAN CYWILNY

Panna/kawaler 161 26,2 74 31,8 37 39,4 26 32,9 23 35,4


Wdowa/wdowiec 59 9,6 27 11,6 5 5,4 4 5,1 5 7,7

WIEK

18-24 69 11,2 40 17,2 16 17,0 14 17,7 10 15,4

25-34 126 20,5 45 19,3 21 22,3 11 13,9 16 24,6

35-44 85 13,8 40 17,2 13 13,8 19 24,1 13 20,0

45-54 129 21,0 29 12,4 16 17,0 22 27,8 15 23,1

55-64 100 16,3 39 16,7 14 14,9 8 10,1 5 7,7

>65 106 17,2 40 17,2 14 14,9 5 6,3 6 9,2


316 51,4 122 52,4 42 44,7 46 58,2 43 66,2




61 9,9 40 17,2 14 14,9 14 17,7 9 13,8



17 2,8 6 2,6 2 2,1 1 1,3 1 1,5

292






53 8,6 17 7,3 6 6,4 6 7,6 2 3,1


127 20,7 49 21,0 19 20,2 24 30,4 15 23,1


71 11,5 26 11,2 18 19,1 5 6,3 8 12,3


119 19,3 56 24,0 24 25,5 24 30,4 19 29,2



11 1,8 2 0,9 1 1,1 1 1,3 0 0,0


122 19,8 27 11,6 10 10,6 7 8,9 6 9,2


355 57,7 130 55,8 45 47,9 40 50,6 34 52,3


111 18,0 61 26,2 33 35,1 19 24,1 18 27,7


16 2,6 13 5,6 5 5,3 12 15,2 7 10,8

293Aneks





Do 500 zł. 59 9,6 10 4,3 5 5,3 8 10,1 6 9,2

501-1000 zł. 229 37,2 75 32,2 26 27,7 14 17,7 7 10,8

1001-2000 zł. 239 38,9 92 39,5 35 37,2 28 35,4 29 44,6

2001-5000 zł. 81 13,2 46 19,7 25 26,6 22 27,8 18 27,7

Powyżej 5000 zł. 7 1,2 10 4,3 3 3,2 7 8,9 5 7,7




181 29,4 106 45,5 42 44,7 45 57,0 39 60,0

Nie mam 138 22,4 36 15,5 13 13,8 1 1,3 4 6,2

294Tabela 13. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie o konieczność

gwarantowania przez państwo obywatelom możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb.Czy Pan(i) zdaniem państwo powinno gwarantować obywatelom możliwość

zaspokajania podstawowych potrzeb?







WYKSZTAŁCENIEBez wykształcenia 2 ,3 2 0,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0




223 34,1 117 39,7 22 30,6 27 57,4 6 35,3

295Aneks

Czy Pan(i) zdaniem państwo powinno gwarantować obywatelom możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb?



STAN CYWILNY

Panna/kawaler 188 28,7 91 30,8 24 33,3 12 25,5 6 35,3


Wdowa/wdowiec 69 10,5 22 7,4 6 8,3 2 4,3 1 5,9

WIEK

18-24 74 11,3 56 19,0 11 15,3 4 8,5 4 23,5

25-34 128 19,5 64 21,7 13 18,1 10 21,3 4 23,5

35-44 99 15,1 44 14,9 13 18,1 11 23,4 3 17,6

45-54 119 18,2 60 20,3 15 20,8 14 29,8 3 17,6

55-64 109 16,6 35 11,9 15 20,8 6 12,8 1 5,9

>65 126 19,2 36 12,2 5 6,9 2 4,3 2 11,8


329 50,2 165 55,9 35 48,6 30 4,9 10 58,8




68 10,4 49 16,6 11 15,3 7 1,1 3 17,6



16 2,4 8 2,7 2 2,8 0 0,0 1 5,9

296






51 7,8 26 8,8 4 5,6 3 6,4 0 0,0


130 19,8 68 23,1 15 20,8 15 31,9 6 35,3


59 9,0 45 15,3 14 19,4 8 17,0 2 11,8


161 24,6 49 16,6 16 22,2 13 27,7 3 17,6



9 1,4 3 1,0 3 4,2 0 0,0 0 0,0


114 17,4 44 14,9 9 12,5 4 8,5 1 5,9


373 56,9 158 53,6 39 54,2 25 53,2 9 52,9


131 20,0 74 25,1 19 26,4 13 27,7 5 29,4


28 4,3 16 5,4 2 2,8 5 10,6 2 11,8

297Aneks





Do 500 zł. 65 9,9 16 5,4 5 6,9 1 2,1 1 5,9

501-1000 zł. 223 34,0 97 32,9 18 25,0 10 21,3 3 17,6

1001-2000 zł. 254 38,8 111 37,6 34 47,2 19 40,4 5 29,4

2001-5000 zł. 101 15,4 60 20,3 10 13,9 13 27,7 8 47,1

Powyżej 5000 zł. 12 1,8 11 3,7 5 7,0 4 8,5 0 0,0




208 31,8 131 44,4 30 41,7 35 74,5 9 52,9

Nie mam 137 20,9 38 12,9 13 18,1 2 4,3 2 11,8

298Tabela 14. Profile socjodemograficzne w układach odpowiedzi na pytanie

o konieczność gwarantowania przez państwo bezpłatnej opieki zdrowotnej.Czy Pan(i)a zdaniem państwo powinno gwarantować

bezpłatną opiekę zdrowotną?







WYKSZTAŁCENIEBez wykształcenia 3 0,4 1 ,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0




244 32,3 91 45,5 11 29,7 30 52,6 19 51,4

299Aneks

Czy Pan(i)a zdaniem państwo powinno gwarantować bezpłatną opiekę zdrowotną?



STAN CYWILNY

Panna/kawaler 209 27,7 67 33,5 12 32,4 22 38,6 11 29,7


Wdowa/wdowiec 76 10,1 16 8,0 4 10,8 2 3,5 2 5,4

WIEK

18-24 93 12,3 32 16,0 7 18,9 12 21,1 5 13,5

25-34 146 19,3 45 22,5 6 16,2 9 15,8 13 35,1

35-44 115 15,2 32 16,0 5 13,5 14 24,6 4 10,8

45-54 144 19,1 42 21,0 7 18,9 8 14,0 10 27,0

55-64 121 16,0 26 13,0 6 16,2 9 15,8 4 10,8

>65 136 18,0 23 11,5 6 16,2 5 8,8 1 2,7


372 49,3 125 62,5 17 45,9 34 59,6 21 56,8




89 11,8 28 14,0 4 10,8 11 19,3 6 16,2


zajmuje się domem/wychowaniem dzieci

21 2,8 4 2,0 1 2,7 0 0,0 1 2,7

300






62 8,2 15 7,5 2 5,4 4 7,0 1 2,7


151 20,0 52 26,0 8 21,6 11 19,3 12 32,4


84 11,1 25 12,5 7 18,9 7 12,3 5 13,5


165 21,9 43 21,5 7 18,9 17 29,8 10 27,0



11 1,5 2 1,0 1 2,7 1 1,8 0 0,0


142 18,8 16 8,0 7 18,9 3 5,3 4 10,8


424 56,2 121 60,5 14 37,8 25 43,9 20 54,1


154 20,4 49 24,5 10 27,0 21 36,8 8 21,6


24 3,2 12 6,0 5 13,5 7 12,3 5 13,5

301Aneks





Do 500 zł. 76 10,1 4 2,0 3 8,1 2 3,5 3 8,1

501-1000 zł. 261 34,6 63 31,5 9 24,3 13 22,8 5 13,5

1001-2000 zł. 293 38,8 79 39,5 17 45,9 18 31,6 16 43,2

2001-5000 zł. 113 15,0 44 22,0 5 13,5 19 33,3 11 29,7

Powyżej 5000 zł. 12 1,6 10 5,0 3 8,1 5 8,8 2 5,4




237 31,4 110 55,0 12 32,4 36 63,2 18 48,6

Nie mam 161 21,3 19 9,5 6 16,2 5 8,8 1 2,7

302Tabela 15. Profile socjodemograficzne w układach poparcia i braku akceptacji dla okręgów

wyborczych jednomandatowych.Czy jest Pan(i) zwolennikiem jednomandatowych

okręgów wyborczych w wyborach?

Tak Nie Nie mam zdania


WOJEWÓDZTWO

Dolnośląskie 29 7,3 19 9,5 36 7,3


Lubelskie 22 5,6 9 4,5 30 6,1

Lubuskie 10 2,5 4 2,0 15 3,1

Łódzkie 34 8,6 11 5,5 28 5,7

Małopolskie 42 10,6 17 8,5 33 6,7

Mazowieckie 49 12,4 24 12,0 74 15,1

Opolskie 7 1,8 5 2,5 17 3,5

Podkarpackie 23 5,8 14 7,0 22 4,5

Podlaskie 8 2,0 12 6,0 14 2,9

Pomorskie 27 6,8 11 5,5 25 5,1

Śląskie 48 12,2 20 10,0 67 13,6



Wielkopolskie 19 4,8 17 8,5 59 12,0


PŁEĆ

Kobieta 179 45,3 95 47,5 283 57,6

Mężczyzna 216 54,7 105 52,5 208 42,4

WYKSZTAŁCENIE

Bez wykształcenia 1 0,3 0 0 3 0,6


Zawodowe 56 14,2 40 20,0 91 18,5



303Aneks

Czy jest Pan(i) zwolennikiem jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach?



STAN CYWILNY

Panna/kawaler 124 31,4 50 25,0 147 29,9

Mężatka/żonaty 228 57,7 121 60,5 255 51,9

Rozwódka/rozwodnik 24 6,1 12 6,0 25 5,1

Wdowa/wdowiec 19 4,8 17 8,5 64 13,0

WIEK

18-24 58 14,7 21 10,5 70 14,3

25-34 81 20,5 37 18,5 101 20,6

35-44 70 17,7 27 13,5 73 14,9

45-54 75 19,0 47 23,5 89 18,1

55-64 67 17,0 32 16,0 67 13,6

>65 44 11,1 36 18,0 91 18,5


Pracuje zawodowo na pełnym etacie, również w rodzinnym gospodarstwie rolnym 216 54,7 105 52,5 248 50,5

Pracuje dorywczo 30 7,6 16 8,0 32 6,5

Jest bezrobotna/bezrobotny 12 3,0 4 2,0 12 2,4

Uczy się w szkole/studiuje w wyższej uczelni 50 12,7 18 9,0 70 14,3

Jest na rencie/emeryturze 81 20,5 53 26,5 112 22,8

Zajmuje się domem/wychowywaniem dzieci 6 1,5 4 2,0 17 3,5

STAŁE MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Wieś 134 33,9 79 39,5 185 37,7

Miasto do 20 tysięcy mieszkańców 35 8,9 10 5,0 39 7,9



Miasto powyżej 200 tysięcy mieszkańców 81 20,5 45 22,5 116 23,6

304Aneks

Czy jest Pan(i) zwolennikiem jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach?




Żyję bardzo biednie – nie starcza mi nawet na podstawowe potrzeby 6 1,5 3 1,5 6 1,2

Żyję skromnie – muszę na co dzień bardzo gospodarować 60 15,2 26 13,0 86 17,5

Żyję średnio – starcza mi na co dzień, ale muszę oszczędzać na większe zakupy 221 55,9 114 57,0 269 54,8

Żyję dobrze – starcza mi na wiele bez specjalnego oszczędzania 86 21,8 46 23,0 110 22,4



Do 500 zł 46 11,6 12 6,0 30 6,1

501-1000 zł 99 25,1 58 29,0 194 39,5

1001-2000 zł 158 40,0 85 42,5 180 36,7

2001-5000 zł 76 19,2 40 20,0 76 15,5

Powyżej 5000 zł 16 4,1 5 2,5 11 2,2


Mam w pracy/w szkole 19 4,8 17 8,5 26 5,3

Mam w domu 161 40,8 71 35,5 187 38,1

Mam zarówno w pracy/w szkole, jak i w domu 154 39,0 72 36,0 187 38,1

Nie mam 61 15,4 40 20,0 91 18,5

Wstęp .........................................................................................................................3

Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar WojtasikPostawy, zachowania i decyzje wyborcze jako przedmiot badań empirycznych ......7

Robert AlberskiProces zmiany lojalności wyborczej w Polsce w latach 2005-2009 ........................23

Bartosz SzwejkowskiPreferencje prezydenckie w ujęciu profilowym .......................................................39

Wojciech PeszyńskiSpołeczne oddziaływanie strategii tworzenia list wyborczych ................................57

Jarosław WichuraIdentyfikacje partyjne a preferencje w zakresie kształtu systemu politycznego w Polsce ...................................................................................................................79

Agnieszka Turska-KawaPsychologiczne uwarunkowania zachowań wyborczych ......................................101

Agnieszka Turska-Kawa, Waldemar WojtasikStruktura społeczna oraz preferencje partyjne w układzie autoidentyfikacji lewico-wo-prawicowych ....................................................................................................123

Danuta KarnowskaIdentyfikacja lewica-prawica i jej rozumienie w przestrzeni kulturowej ..............139

Waldemar WojtasikKwestie ekonomiczne jako czynnik dyskrepancyjny identyfikacji politycznych ..153

SPIS TREŚCI

305

306Janusz Okrzesik, Krzysztof StecykPoglądy na kwestie socjalne i ich wpływ na polską scenę polityczną ...................173

Tomasz OkraskaPoparcie dla demokracji i integracji z Unią Europejską w perspektywie deklarowa-nych preferencji partyjnych ...................................................................................195

Jan WolnickiPolacy wobec jednomandatowych okręgów wyborczych .....................................213

Magdalena MarzecUczestnictwo Polaków w praktykach religijnych i ich ocena roli Kościoła w życiu publicznym .............................................................................................................227

Spis tabel, wykresów, rysunków ............................................................................255

Aneks .....................................................................................................................263

Spis treści ...............................................................................................................305

PREFERENCJE POLITYCZNE 2009 - badania-elektoratu.us.edu.pl · 4 scyplinarności badań nad nimi i...

Documents

Transcript of PREFERENCJE POLITYCZNE 2009 - badania-elektoratu.us.edu.pl · 4 scyplinarności badań nad nimi i...