Warszawa 2012

Maksymilian Pazdan Wydanie 15

Prawoprywatnemiędzynarodowe

Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-NowakOpracowanie redakcyjne: Małgorzata NowakOpracowanie techniczne: Krzysztof KoziarekKrzysztof Koziarek

Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-686-6

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Offi ce Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści

Objaśnienia skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Przedmowa do wydania piętnastego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

CZĘŚĆ OGÓLNA

ROZDZIAŁ I. Wiadomości wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19§ 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim . . . . . . . . . . . . . . . . 22III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa . . . . . . . . . . . . . . 25

§ 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26I. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27II. Szkoła statutowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28III. Fryderyk Karol von Savigny (1779–1861) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30IV. Nowa szkoła włoska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31V. Czasy nowsze i najnowsze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

§ 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36I. Akty prawa wewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37II. Umowy międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37III. Europejskie prawo prywatne międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43IV. Prawo zwyczajowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ROZDZIAŁ II. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego . . . . . . 47§ 4. Budowa i rodzaje norm kolizyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

I. Budowa normy kolizyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47II. Rodzaje norm kolizyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

§ 5. Zakres normy kolizyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49§ 6. Łącznik normy kolizyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

I. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50II. Obywatelstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52III. Zamieszkanie (domicyl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

6 Spis treści

www.lexisnexis.pl

IV. Pobyt zwykły i pobyt prosty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55V. Inne łączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

§ 7. Wykładnia. Luki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57§ 8. Zagadnienie kwalifi kacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

ROZDZIAŁ III. Oznaczenie i zastosowanie prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . 63§ 9. Kwestia wstępna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63§ 10. Odesłanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65§ 11. Niejednolite prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70§ 12. Zmiana statutu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72§ 13. Obejście prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75§ 14. Klauzula porządku publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76§ 15. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80§ 16. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właś ciwego . . . . . . 81

I. Zasady ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 84III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa

właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84A. Zabiegi kwalifi kacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84B. Dostosowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji

prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaś ciwego

prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA

ROZDZIAŁ IV. Osoby fi zyczne i prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89§ 17. Osoby fi zyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90II. Zdolność prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94IV. Ubezwłasnowolnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95V. Zdolność do czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96VI. Wyjątek na rzecz prawa miejsca prowadzenia przedsiębiorstwa

(art. 11 ust. 2 ustawy z 2011 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97VII. Wyjątek na rzecz legis loci actus (art. 12 ustawy z 2011 r.) . . . . . . . . . . . . . 98VIII. Szczególna zdolność do czynności prawnych (art. 11 ust. 3 ustawy

z 2011 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100IX. Zdolność wekslowa i czekowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101X. Imię i nazwisko osoby fi zycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

§ 18. Osoby prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104II. Zakres zastosowania statutu personalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110III. Zmiana statutu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111IV. Wyjątek na rzecz prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest

prowadzone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Spis treści 7

V. Wyjątek na rzecz prawa miejsca dokonania czynności prawnej . . . . . . . . . . . 112VI. Ułomne osoby prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112VII. Międzynarodowe osoby prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113VIII. Spółki europejskie, spółdzielnie europejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

§ 19. Dobra osobiste osoby fi zycznej i prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ROZDZIAŁ V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie . . . . . . . . 116§ 20. Dopuszczalność oraz dokonanie czynności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116§ 21. Forma czynności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

I. Unormowania krajowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119A. Artykuł 25 ustawy z 2011 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119B. Prawo wekslowe i czekowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

II. Unormowania konwencyjne i europejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124A. Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży

towarów z 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124B. Konwencyjne unormowania kolizyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124C. Europejskie unormowania kolizyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

§ 22. Wady oświadczenia woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127§ 23. Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128§ 24. Przedstawicielstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

I. Przedstawicielstwo ustawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129II. Pełnomocnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

§ 25. Przedawnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

ROZDZIAŁ VI. Zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136§ 26. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

I. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145II. Wybór statutu kontraktowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

A. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154B. Wybór prawa według Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie

właś ciwym dla zobowiązań umownych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155C. Wybór prawa według rozporządzenia Rzym I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa . . . . . . . . . . . 161A. Uwaga wstępna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161B. Stan prawny po wejściu w życie Konwencji rzymskiej z 1980 r.

o prawie właś ciwym dla zobowiązań umownych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162C. Poszukiwanie prawa właś ciwego w braku wyboru prawa według

rozporządzenia Rzym I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163D. Przepisy ustawy z 2011 r. uzupełniające rozporządzenie Rzym I . . . . . . 168

IV. Umowy o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169A. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169B. Stan prawny po wejściu w życie Konwencji rzymskiej z 1980 r.

o prawie właś ciwym dla zobowiązań umownych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170C. Umowa o pracę według rozporządzenia Rzym I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

V. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171VI. Zobowiązania wekslowe i czekowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8 Spis treści

www.lexisnexis.pl

VII. Zakres zastosowania prawa właś ciwego dla stosunku zobowiązaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173A. Rozważania ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173B. Unormowanie Konwencji rzymskiej z 1980 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174C. Zakres zastosowania statutu kontraktowego na tle rozporządzenia

Rzym I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175§ 27. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi . . . 179

I. Stan prawny w okresie obowiązywania ustawy z 1965 r. . . . . . . . . . . . . . . . . 180II. Unormowania konwencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181III. Stan prawny po wejściu w życie rozporządzenia Rzym II . . . . . . . . . . . . . . . 184

A. Zasady ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184B. Wybór prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187C. Prawo właś ciwe w braku wyboru prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190D. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

§ 28. Zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego . . . 198

ROZDZIAŁ VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa własności intelektualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

§ 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201II. Zagadnienia kwalifi kacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206III. Zakres statutu rzeczowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206IV. Zmiana statutu rzeczowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

§ 30. Prawa własności intelektualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211I. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212II. Unormowania ustawy z 2011 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212III. Unormowania konwencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

A. Prawo autorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213B. Własność przemysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

ROZDZIAŁ VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218§ 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

§ 32. Forma zawarcia małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226III. Małżeństwa konsularne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

§ 33. Skutki braku możności lub niezachowania formy zawarcia małżeństwa . . . . . 227I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

§ 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Spis treści 9

§ 35. Rozwiązanie małżeństwa i separacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233I. Prawo właś ciwe dla rozwiązania małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234II. Zakres zastosowania statutu rozwiązania małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . 237III. Separacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

§ 36. Pochodzenie dziecka. Odpowiedzialność rodzicielska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240I. Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

A. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241B. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

II. Uznanie dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242A. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242B. Zakres zastosowania statutu uznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

III. Odpowiedzialność rodzicielska. Środki ochrony dziecka . . . . . . . . . . . . . . . 244A. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244B. Jurysdykcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245C. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

IV. Unormowania w konwencjach bilateralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248§ 37. Przysposobienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250II. Stosunek normy z art. 57 do normy z art. 58 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253III. Zakres statutu adopcyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

§ 38. Alimentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257II. Zakres zastosowania prawa właś ciwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

§ 39. Opieka i kuratela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

ROZDZIAŁ IX. Sprawy spadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268§ 40. Statut spadkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269II. Zakres statutu spadkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

A. Przesłanki dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272B. Ustalenie zawartości spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275C. Powołanie do dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku . . . . . . . . . . . 277E. Dział spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

§ 41. Statut czynności prawnych mortis causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281I. Prawo właś ciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

§ 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

ROZDZIAŁ X. Problematyka kolizyjnoprawna mediacji i międzynarodowego arbitrażu handlowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

§ 43. Umowa o mediację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287I. Mediacja jako alternatywny sposób rozwiązywania sporów . . . . . . . . . . . . . . 288II. Regulacje mediacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288III. Statut umowy o mediację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

§ 44. Umowa o arbitraż (zapis na sąd polubowny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

10 Spis treści

www.lexisnexis.pl

§ 45. Umowa stron z mediatorem (mediatorami). Receptum arbitrii . . . . . . . . . . . . . . 295 I. Umowa stron z mediatorem (mediatorami) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 II. Receptum arbitrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

§ 46. Prawo stosowane w międzynarodowym arbitrażu handlowym . . . . . . . . . . . . . 299

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3031. Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80,

poz. 432) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3032. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia

17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właś ciwego dla zobowiązań umownych Rzym I) (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6; sprost. Dz.Urz. UE 2009 L 309/87) . . . . . . . . 317

3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właś ciwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

4. Decyzja Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie zawarcia przez Wspólnotę Europejską Protokołu haskiego z dnia 23 listopada 2007 r. o prawie właś ciwym dla zobowiązań alimentacyjnych (2009/941/WE) (Dz.Urz. UE 2009 L 331/17) . . . 354

5. Konwencja o jurysdykcji, prawie właś ciwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzona w Hadze dnia 19 października 1996 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 172, poz. 1158) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Objaśnienia skrótów

I. Źródła prawa

ETS – Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – TSUE)

k.c.austr. – Kodeks cywilny austriacki (ABGB)k.c.franc. – Kodeks cywilny francuskik.c.hiszp. – Kodeks cywilny hiszpańskik.c.niem. – Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB)k.c.; k.c.pol. – ustawa z 23 maja 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16,

poz. 93 ze zm.)k.c.szwajc. – Kodeks cywilny szwajcarskik.h. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca

1934 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)k.m. – ustawa z 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn.

Dz.U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 ze zm.)k.p. – ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.

z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywil-

nego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy

(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788)k.s.h. – ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych

(Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.)Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

(Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.)pr.a.s.c. – ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywil-

nego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264)pr.czek. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37,

poz. 283 ze zm.)pr.lotn. – ustawa z 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U.

z 2012 r., poz. 933 ze zm.)pr.weksl. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37,

poz. 282 ze zm.)przep. wprow. – przepisy wprowadzające (do poszczególnych ustaw)rozporządzenie Rzym I – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)

nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właś ciwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6)

12 Objaśnienia skrótów

www.lexisnexis.pl

rozporządzenie Rzym II – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właś ciwego dla zobowiązań pozaumownych (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40)

TSUE – Trybunał Sprawiedliwości Unii EuropejskiejTWE/TFUE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (obecnie: TFUE –

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej; wersje skonsolido-wane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz.Urz. UE 2010 C 83/1)

ustawa z 1926 r. – ustawa z 2 sierpnia 1926 r. – Prawo prywatne międzynaro-dowe (Dz.U. Nr 101, poz. 581 ze zm.)

ustawa z 1965 r. – ustawa z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynaro-dowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.)

ustawa z 2011 r. – ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432)

II. Wykaz skrótów tytułów opracowań najczęściej cytowanych

Europeizacja pr.pryw. – Europeizacja prawa prywatnego, red. M. Pazdan, W. Popiołek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar, Warszawa 2008, t. I i II

J. Gołaczyński, Prawo 2008 – J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, lub 2011 Warszawa 2008 (wyd. II) oraz 2011 (wyd. III)J. Jakubowski 1984 – J. Jakubowski, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys

wykładu, Warszawa 1984J. Jakubowski, M. Tomaszewski, – J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniew-A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983 ski, Zarys międzynarodowego prawa handlowego, War-

szawa 1983W. Ludwiczak 1990 lub 1996 – W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne,

wyd. IV, War szawa 1990 oraz wyd. V, Poznań 1996 (w oprac. K. Kru cza la ka)

M. Pazdan, Prawo 2010 – M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, wyd. 13, Warszawa 2010

K. Przybyłowski 1935 – K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935

K. Przybyłowski 1964 – K. Przybyłowski, Kodyfi kacyjne zagadnienia polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s. 3–66

K. Przybyłowski 1966 – K. Przybyłowski, Nowe polskie unormowanie problema-tyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s. 3–37

Księga Całusa – Studia i rozprawy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrze jowi Całusowi, red. A. Janik, War-sza wa 2009

Księga Erecińskiego – Aurea Praxis. Aurea Theoria. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. I i II, red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011

Księga Okolskiego – Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księ ga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, red. M. Modrzejewska, War szawa 2010

Księga Oleszki – Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, red. A. Dańko-Roesler, J. Jacyszyn, M. Pazdan, W. Popiołek, Warszawa 2012

Objaśnienia skrótów 13

Księga Pazdana – Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005

Księga Przybyłowskiego – Rozprawy prawnicze. Księga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków–Warszawa 1964

Księga Rajskiego – W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pa-miątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, red. A. Brzozowski, W. Kocot, K. Michałowski, War-sza wa 2007

Księga Skąpskiego – Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pa miąt kowa ofi arowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, red. A. Mączyński, M. Pazdan, A. Szpunar, Kra ków 1994

Księga Sobańskiego – Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofi arowana Księ dzu Pro fe so rowi Remi giu szowi Sobańskiemu, red. M. Pazdan, Katowice 2000

Księga Sołtysińskiego – Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, red. A. Nowicka, Poznań 2005

Księga Sośniaka – „Studia Iuridica Silesiana”, t. 5 dedykowany Profesorowi Mieczysławowi Sośniakowi, red. M. Pazdan, Katowice 1979

Księga Szurskiego – Międzynarodowy i krajowy arbitraż handlowy u progu XXI wieku. Księ ga pamiątkowa dedykowana doktorowi habilitowanemu Tadeuszowi Szurskiemu, red. A. Tynel, A. Szumański, S. Pieckowski, P. Nowaczyk, J. Poczobut, Warszawa 2008

M. Sośniak 1991 – M. Sośniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Kato-wi ce 1991

M. Sośniak, B. Walaszek, – M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski, Między na ro -E. Wierzbowski 1969 dowe prawo rodzinne, Wrocław–Warszawa 1969B. Walaszek, M. Sośniak 1973 – B. Walaszek, M. Sośniak, Zarys prawa międzynarodo-

wego prywatnego, Warszawa 1973E. Wierzbowski 1971 – E. Wierzbowski, Międzynarodowy obrót prawny w spra-

wach cywilnych, War szawa 1971F. Zoll 1947 – F. Zoll, Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1947

III. Czasopisma

ADR – „ADR. Arbitraż i Mediacja”AICr – „Archivum Iuridicum Cracoviense”At. – „Ateneum”AUL – „Acta Universitatis Lodziensis”AUWP – „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo”BMS – „Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości”Clunet – „Journal de droit international”, fondé par E. ClunetDPC – „Droit Polonais Contemporain”ECR – European Court Reports (Zbiory orzecznictwa Trybunału Euro pej-

skiego)EPS – „Europejski Przegląd Sądowy”Gaz.Sąd.War. – „Gazeta Sądowa Warszawska”GSP – „Gdańskie Studia Prawnicze”

14 Objaśnienia skrótów

www.lexisnexis.pl

ICLQ – „The International and Comparative Law Quarterly”IPRax – „Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts”JfO – „Jahrbuch für Ostrecht”JPIL – „Journal of Private International Law”KPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”KSP – „Krakowskie Studia Prawnicze”MoP – „Monitor Prawniczy”MPP – „Monitor Prawa Pracy”NJW – „Neue Juristische Wochenschrift”NP – „Nowe Prawo”NPN – „Nowy Przegląd Notarialny”OSA – „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”OSN – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna” (także poprzednie

nazwy)OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich” (poprzednio „Orzecznictwo Sądów

Polskich i Komisji Arbitrażowych”)Pal. – „Palestra”PES – „Problemy Egzekucji Sądowej”PiP – „Państwo i Prawo”PP – „Problemy Praworządności”PPC – „Polski Proces Cywilny”PPG – „Problemy Prawne Górnictwa”PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”PPHZ – „Problemy Prawne Handlu Zagranicznego”PPiA – „Przegląd Prawa i Administracji”PPP – „Problemy Prawa Przewozowego”PPPM – „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego”PPWiP – „Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego”PrSp – „Prawo Spółek”PS – „Przegląd Sądowy”PSM – „Przegląd Stosunków Międzynarodowych”PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”PwHZ – „Prawo w Handlu Zagranicznym”PWOWI – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wy na-

lazczości i Ochrony Włas ności Intelektualnej”PWPMEiP – „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego

i Po rów naw cze go”PWS – „Problemy Wymiaru Sprawiedliwości”PYIL – „The Polish Yearbook of International Law”RCDIP – „Revue critique de droit international privé”Rec. des Cours – „Recueil des Cours de l’Académie de Droit International de la Haye”RP – „Radca Prawny”RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”RPiE – „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny”RZ – „Rabels Zeitschrift” (oraz poprzednia nazwa „Zeitschrift für auslän-

disches und internationales Privatrecht”)SC – „Studia Cywilistyczne”SIS – „Studia Iuridica Silesiana”SP – „Studia Prawnicze”SPE – „Studia Prawno-Ekonomiczne”St. et Doc. – „Studia et Documenta”

Objaśnienia skrótów 15

St. Iur. – „Studia Iuridica”TiGM – „Technika i Gospodarka Morska”TP – „Themis Polska”TPP – „Transformacje Prawa Prywatnego”ZfOR – „Zeitschrift für Ostrecht”ZN IBPS – „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego”ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze”ZNUMK – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo”

Pełna informacja bibliografi czna o pozycjach powoływanych w przypisach w formie skró-conej jest podana w literaturze do poszczególnych paragrafów.

Przedmowa do wydania piętnastego

Do niedawna prawo prywatne międzynarodowe stanowiło składnik prawa wewnętrz-nego każdego państwa. Każde państwo miało więc własne prawo prywatne międzyna-rodowe. Osobliwością tego działu prawa było pojawianie się wśród jego źródeł aktów legislacji międzynarodowej. Liczba norm kolizyjnych pochodzenia konwencyjnego stopniowo się zwiększała.

Obecnie w prawie prywatnym międzynarodowym państw członkowskich Unii Euro-pejskiej trzeba wyróżnić dwie części składowe: europejskie i krajowe prawo prywatne międzynarodowe. Wśród źródeł prawa prywatnego międzynarodowego występują także dziś liczne konwencje. Taki stan istnieje również w Polsce.

W podręczniku zostały objaśnione unormowania zarówno europejskiego, jak i krajo-wego prawa prywatnego międzynarodowego. Uwzględniono również najważniejsze kolizyjnoprawne regulacje konwencyjne.

Nowa polska ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym została uchwalona przez Sejm 4 lutego 2011 r. Weszła ona w życie 16 maja 2011 r. W obecnym wydaniu pod-ręcznika jej postanowienia są omawiane we fragmentach poświęconych prawu krajo-wemu. W razie potrzeby bliższego zapoznania się z przepisami ustawy z 1965 r. mogą okazać się przydatne poprzednie wydania podręcznika.

Przy ostatecznej redakcji podręcznika udzielili mi jak zwykle pomocy dr Witold Ku-rowski, dr Katarzyna Sznajder, dr Maciej Zachariasiewicz i dr Jacek Zrałek, za co składam im serdeczne podziękowania.

Katowice, sierpień 2012 roku Maksymilian Pazdan

CzęśćOGÓLNA

Rozdział I

Wiadomości wstępne

§ 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego

Literatura: K. Przybyłowski 1935, § 1; W. Ludwiczak, Między normą kolizyjną a prawem jed-nolitym, RPiE 1958, nr 1; K. Przybyłowski, Zagadnienie defi nicji prawa międzynarodowego

prywatnego, „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” 1958, 13; A.J. Jakubowski, Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, nr 11; H. Trammer, Zasięg obowią-zywania prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, nr 12; J. Skąpski, Unifi cation des règles des confl its de lois et unifi cation du droit interne, AICr 1968, vol. I; J. Jakubowski, Nowe drogi rozwoju mię-dzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, nr 12; M. Sośniak, Considérations sur l’étendue et l’objet du droit international privé, PYIL 1983, vol. XII; S. Sołtysiński, Recenzja z pierwszego wydania niniej-szego podręcznika, PiP 1988, nr 11; A. Mączyński, Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego, w: Księga Skąpskiego, s. 231–247; M. Pazdan, O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właś ciwego, w: Księga Sobańskiego, s. 338–350.

I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim

1 Międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy to główne źródła częstego występowania w dzisiejszych czasach sytuacji życio-

wych (stosunków) powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywają nazywane sytuacjami (stosunkami) międzynarodowymi lub sytuacjami (stosun-kami) z elementem obcym (zagranicznym).

Przykłady: obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; oby-watel polski w czasie pobytu w Bułgarii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku którego szkody doznaje obywatel turecki mający miejsce zamieszkania w Niemczech; polska spółka zawiera umowę o budowę kompletnego obiektu przemysłowego z inwestorem marokańskim.

W takich wypadkach pojawia się pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) zastosować?

20 Rozdział I. Wiadomości wstępne

www.lexisnexis.pl

2 Odpowiedzi na to pytanie udzielają specjalnie w tym celu sformułowane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczają sfery działania systemów praw-

nych w przestrzeni przez określenie ich właś ciwości (kompetencji). Są więc normami dotyczącymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i stąd w nauce prawa prywatnego międzynarodowego określa się je czasem mianem „norm kom-petencyjnych”. Kształtują wszak kompetencję sądu do orzekania według treści norm wchodzących w skład takiego albo innego systemu prawnego. Innymi słowy, określają, jakie prawo (prawo jakiego państwa) powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy. Ustanawiają zarazem obowiązek stosowania – przy ocenie sprawy, o którą chodzi – norm należących do takiego lub innego systemu prawnego. Takie właśnie normy kolizyjne wchodzą w skład prawa prywatnego międzynarodowego.

Prawo prywatne międzynarodowe w swej kolizyjnej części obejmuje przeto ogół norm rozgraniczających – w stosunkach z zakresu prawa cywilnego,

rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy – sfery działania systemów praw-nych różnych państw przez określenie, które z nich należy stosować.

Objaśnienie to nawiązuje do wypowiedzi K. Przybyłowskiego 1935, s. 2: „Prawem prywatnym mię-dzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatnoprawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować”. Por. też B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8.

Dla tak rozumianego pojęcia tego prawa przyjmujemy nazwę: prawo prywatne mię-dzynarodowe w znaczeniu wąskim. Stwierdzenie to zapowiada, że możliwe jest również szerokie ujęcie pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego, o czym niżej.

3 W przeszłości prawo prywatne międzynarodowe stanowiło część prawa wewnętrznego każdego państwa. Każde państwo miało więc własne prawo prywatne międzynarodowe. Obecnie w państwach członkowskich Unii Europejskiej należy wyróżnić dwa składniki: europejskie i krajowe prawo prywatne międzynarodowe. Dotyczy to także naszego państwa i obowiązującego u nas prawa prywatnego międzynarodowego.

Normy krajowego prawa prywatnego międzynarodowego poszczególnych państw zo-stały ukształtowane pod wpływem różnych czynników, zachodzą więc między nimi – niekiedy dość znaczne – różnice. Temu zróżnicowaniu starano się zapobiec, podejmując wysiłki zmierzające do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego mię-dzynarodowego, m.in. w drodze umów międzynarodowych1, przede wszystkim wielostronnych, obejmujących większą liczbę państw lub pewne ich grupy, oraz umów dwustronnych. Mieliśmy więc do czynienia ze zjawiskiem „umiędzynarodowienia” do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa.

Konwencje, których uczestnikiem jest Polska, zostaną wymienione w § 3 niniejszego rozdziału.

Trzeba też wspomnieć, że po zmianie (mocą Traktatu Amsterdamskiego) brzmienia art. 65 TWE (obecnie art. 81 TFUE) pojawiły się nowe możliwości dla ustawodawcy unijnego. W zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego ustawodawca ten może podejmować działania unifi kacyjne obejmu-

1 Duże zasługi w dziele unifi kacji norm kolizyjnych w skali międzynarodowej ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Por. A. Zieliński, Haska Konferencja Prawa Prywat-nego Międzynarodowego, PiP 1982, nr 11, s. 61 i n.

§ 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 21

jące normy określające właś ciwość sądu oraz właś ciwość prawa. Traktat Lizboński tendencję tę wzmocnił. O pierwszych krokach podjętych na tej drodze będzie mowa w § 3, pkt III niniejszego rozdziału. Po 1 maja 2004 r. przedsięwzięcia te są doniosłe także dla Polski.

4Organ każdego państwa stosuje przede wszystkim normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w danym państwie (w jego siedzibie). Mogą to być normy pochodzenia czysto krajowego lub międzynarodowego. Kwestia stosunku krajo-wych norm kolizyjnych do norm pochodzenia międzynarodowego (w tym także norm prawa unijnego) zostanie wyjaśniona w dalszych rozważaniach.

Normy kolizyjne obcego prawa prywatnego międzynarodowego mogą być stosowane jedynie na podstawie i w granicach dopuszczonych przez normy kolizyjne obowiązu-jące w danym państwie. Rolę taką odgrywają normy o odesłaniu.

5Nie wszystkie normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego rozumianego wąsko skonstruowane są identycznie i spełniają takie same funkcje. Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właś ciwego (por. np. art. 11–27 ustawy z 2011 r.), istnieją normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 5, 6, 7, 8 ustawy z 2011 r.). Ich rola jest zresztą znaczna. Oddziałują one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, którego główne instrumenty stanowią normy należące do pierwszej grupy. Uzupełniają i wzbogacają ten mechanizm.

Przepisy prawa prywatnego międzynarodowego ujmowanego wąsko są w przewa-żającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris cogentis). Wola stron może

stanowić podstawę wskazania prawa właś ciwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 2011 r. (por. art. 4 ust. 1, art. 52, 64 ust. 1 ustawy z 2011 r.) lub w innych przepisach (por. art. 3 rozporządzenia Rzym I i art. 14 rozporządzenia Rzym II).

Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wyty-czaniu zasięgu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Sto-

sunek z elementem obcym to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w ob-rębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa.

Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodo-wego należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki między-narodowe2, inni uważają, że wszelkie stosunki, a więc także te, które powiązane są wyłącznie z własnym obszarem prawnym3 (z obszarem prawnym państwa, o którego normy kolizyjne chodzi).

2 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 12–14; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. Sołty-siński w recenzji z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, nr 11, s. 111.

3 Tak w szczególności K. Przybyłowski 1935, s. 2 i 3; tenże, Zagadnienie defi nicji, s. 70. Podobnie H. Trammer, Zasięg obowiązywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8 i 9; M. Sośniak 1991, s. 7.

22 Rozdział I. Wiadomości wstępne

www.lexisnexis.pl

Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacieśnianiu zasięgu norm koli-zyjnych prawa prywatnego międzynarodowego do sytuacji z elementem obcym prze-mawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia każdej wziętej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powiązanie stosunków objętych zakresem normy z ob-szarem danego państwa, które zostało podniesione do rangi łącznika. Inne powiązania owych stosunków są zupełnie obojętne. Pozbawione znaczenia jest więc to, czy te inne powiązania dotyczą tego samego państwa, co powiązanie przewidziane w łączniku, czy też odnoszą się do innych państw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, po-legające na rozgraniczaniu sfer działania praw różnych państw w przestrzeni, spełnia także wtedy, gdy ze względu na całkowite powiązanie stanu faktycznego z polskim ob-szarem prawnym (m.in. za pośrednictwem kryterium stanowiącego jej łącznik) prze-widuje właś ciwość prawa polskiego.

Przykład: Jeśli więc oboje nupturienci są w chwili zawarcia małżeństwa obywatelami pol-skimi, ich możność zawarcia małżeństwa – na podstawie normy kolizyjnej z art. 48 ustawy z 2011 r. – powinna być oceniona według prawa polskiego. Norma z art. 48 ustawy z 2011 r. działa zarówno wtedy, gdy powiązanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obsza-rami prawnymi zachodzi (np. przez miejsce urodzenia lub miejsce zwykłego pobytu jednego z nupturientów), jak i wówczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmuszałoby urzędnika stanu cywilnego lub sędziego do wstępnych ustaleń – przed zastosowaniem art. 48 ustawy z 2011 r. – czy w rozpatrywanej sprawie występują jakieś (ale jakie?) elementy obce, wiążące ją z obszarem prawnym innego państwa.

Inna rzecz, iż występowanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowić sygnał, że nieodzowne jest rozważenie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku właś ciwe. Jeżeli stan faktyczny powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć (bez zaglądania do ustawy kolizyjnej), że właś ciwe jest prawo polskie.

II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim

6 Ostatnio coraz bardziej upowszechnia się przekonanie, że tradycyjna koncepcja prawa prywatnego międzynarodowego, w myśl której dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przestała w sposób adekwatny odzwierciedlać rzeczywistość i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa prywatnego między-narodowego zaliczać także niektóre zespoły norm merytorycznych. Solidaryzując się zasadniczo z tym poglądem, dostrzegam jednak konieczność wprowadzenia odpo-wiednich rozróżnień terminologicznych. Przemawiają za tym różnice, jakie zachodzą między normami merytorycznymi prawa prywatnego międzynarodowego a normami kolizyjnymi należącymi do tej dziedziny prawa. Z tych też względów celowe wydaje się wprowadzenie, oprócz pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu ścisłym, nadto jeszcze pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu sze-rokim. To ostatnie pojęcie traktować zaś można jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia pierwszego.

7 Wychodząc z tych założeń, przyjmuję, że prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje prawo prywatne międzynarodowe w zna-