Piotr WWojciechowski

Praktyczny pporadnik ddla ppracodawcy

PRAWO PRACY

2

Projekt graficzny okładkiDorota Zając

Opracowanie redakcyjneIzabella Skrzecz

Opracowanie typograficzne i łamanieBarbara Charewicz

Copyright © Główny Inspektorat Pracy 2007

www.pip.gov.pl

PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACYGŁÓWNY INSPEKTORAT PRACY

WARSZAWA 2007

3

SPIS TREŒCI

Rozdział pierwszy STOSUNEK PRACYI. Charakter prawny stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5II. Stosunek pracy a umowy cywilnoprawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5III. Test na stosunek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6IV. Przejście zakładu pracy na innego pracodawcę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7V. Zawieszanie przepisów prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

VI. Typy umów o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12VII. Zawarcie trzech kolejnych umów o pracę na czas określony . . . . . . . . . . . . . . . . 14VIII. Umowa o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14IX. Rozwiązywanie umów o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15X. Wypowiedzenie zmieniające warunki pracy lub płacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18XI. Uprawnienia pracownika w razie nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem

wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19XII. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika . . . . . . . . . . 20XIII. Rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia bez winy

pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24XIV. Rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez zachowania okresu

wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25XV. Uprawnienia pracownika w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez

pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26XVI. Uprawnienia pracodawcy w razie nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownika

umowy o pracę bez wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27XVII. Wygaśnięcie umowy o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Rozdział drugi RÓWNE TRAKTOWANIE, ZAKAZ DYSKRYMINACJI ORAZ MOBBINGU W STOSUNKACH PRACY

I. Równe traktowanie w stosunkach pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29II. Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Rozdział trzeci WYNAGRODZENIE ZA PRACĘI. Ustalanie wynagrodzenia za pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33II. Wynagrodzenie za czas niewykonywania pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36III. Gotowość do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38IV. Na czym polega gotowość do pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38V. Przestój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

VI. Gdy pracodawca powierzy inną pracę w czasie przestoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39VII. Wynagrodzenie za wadliwie wykonaną pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40VIII. Normy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41IX. Ochrona wynagrodzenia za pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41X. Forma wypłaty wynagrodzenia za pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43XI. Gdy pracodawca nie wypłaca wynagrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43XII. Potrącenia z wynagrodzenia za pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45XIII. Inne świadczenia związane z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46XIV. Naruszenie przepisów w zakresie wynagrodzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

4

Rozdział czwarty ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI PRACOWNIKAI. Odpowiedzialność porządkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50II. Procedura nakładania kar porządkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50III. Ogólne zasady odpowiedzialności materialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51IV. Odpowiedzialność za mienie powierzone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Rozdział piąty CZAS PRACYI. Planowanie czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

1. Nie tylko „wolna sobota” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552. Nie pomiń świąt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553. Pamiętaj o definicjach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564. Jak obliczyć wymiar czasu pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565. Dłużej niż miesiąc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

II. Ewidencjonowanie czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571. Sposób wypełniania ewidencji czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572. Kto i dla kogo tworzy ewidencję czasu pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583. Na jakie okresy prowadzona jest ewidencja czasu pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . 584. Co powinna zawierać ewidencja czasu pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585. Udostępnianie pracownikowi ewidencji na jego żądanie . . . . . . . . . . . . . . . . . 596. Konsekwencje nieprowadzenia lub nierzetelnego prowadzenia ewidencji

czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597. Postępowanie sądowe w sprawie ustalenia pracy w godzinach nadliczbowych 60

Rozdział szósty URLOPY WYPOCZYNKOWEI. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62II. Wymiar urlopu wypoczynkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62III. Udzielanie urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63IV. Urlop w wymiarze proporcjonalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63V. Przesunięcie terminu urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

VI. Odwołanie z urlopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VII. Udzielenie urlopu do końca kwartału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VIII. Urlop w okresie wypowiedzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66IX. Urlop na żądanie pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Rozdział siódmy UPRAWNIENIA PRACOWNIKÓW ZWIĄZANE Z RODZICIELSTWEM I. Ochrona kobiet w ciąży oraz kobiet i mężczyzn w czasie urlopu macierzyńskiego 67

1. Rozwiązanie umowy o pracę w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego . . . . . . 692. Zasady zatrudniania kobiet w ciąży lub w okresie urlopu macierzyńskiego . . . 72

Rozdział ósmy BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACYI. Obowiązek zgłoszenia działalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78II. Prawo pracownika do powstrzymania się od wykonywanej pracy . . . . . . . . . . . . 78III. Profilaktyczna ochrona zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79IV. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80V. Szkolenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

VI. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81VII. Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Rozdział dziewiąty CZYNNOŚCI NADZORCZO-KONTROLNE PAŃSTWOWEJ INSPEKCJI PRACY (Wyciąg z ustawy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Rozdział pierwszy

STOSUNEK PRACY

I. Charakter prawny stosunku pracy

Zgodnie z art. 22 k. p. § 1 przez nawiązanie stosunku pracy pra-cownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodza-ju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscui czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do za-trudniania pracownika za wynagrodzeniem

II. Stosunek pracy a umowy cywilnoprawne

Umowa o wykonanie pracy nieodpowiadająca wyżej wymienio-nym właściwościom nie powoduje powstania stosunku pracy, na-wet jeżeli ta spełnia niektóre z wyżej wymienionych warunków. Gdyjednak w zawartej umowie występują z równym nasileniem cechyumowy o pracę i innej umowy (np. umowy zlecenia) wówczas roz-strzygająca o typie umowy jest wola stron.

a. Umowa o dzieło

Jeżeli przedmiotem umowy jest wykonanie określonego utworu,między stronami powstaje stosunek prawny oparty na umowieo dzieło (art. 627 i n. k. c.). Jest to tzw. umowa rezultatu – zamawia-jący dzieło zasadniczo nie ponosi ryzyka związanego z jego wyko-nywaniem.

b. Umowa zlecenia

Stosunek pracy różni się też od umowy zlecenia, z której wynikaobowiązek dokonania określonej czynności prawnej lub świadcze-nia innych usług, w warunkach braku podporządkowania zlecenio-biorcy kierownictwu dającemu zlecenie. Czynności i usługi nie mu-szą być wykonywane osobiście przez przyjmującego zlecenie.

c. Umowa agencji

Stosunek pracy nie powstaje także na podstawie umowy agen-cji, która zobowiązuje agenta do stałego pośredniczenia przy zawie-raniu umów oznaczonego rodzaju na rzecz zleceniodawcy lub

5

do zawierania w jego imieniu takich umów (art. 758 i n. k. c.) W tymstosunku nie występuje podporządkowanie agenta kierownictwuzleceniodawcy charakterystyczne dla stosunku pracy.

III. Test na stosunek pracy

1. Zgodnie z art. 22 kp § 1 k. p. przez nawiązanie stosunku pra-cy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonegorodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miej-scu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca– do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Cechy stosunku pracy:

� podporządkowanie pracownika kierownictwu pracodawcy,

� odpłatność wykonywanej pracy,

� praca wykonywana osobiście przez pracownika,

� praca powtarzana w codziennych lub dłuższych odstępachczasu,

� wykonywana na „ryzyko” pracodawcy,

� wykonywana w miejscu i czasie wyznaczonym przez praco-dawcę.

Umowa o wykonanie pracy nieposiadająca wyżej wymienionychcech nie powoduje powstania stosunku pracy, nawet jeżeli spełnianiektóre z wyżej wymienionych warunków. Gdy jednak w zawartejumowie występują z równym nasileniem cechy umowy o pracę i in-nej umowy (np. umowy zlecenia), wówczas rozstrzygająca o typieumowy jest wola stron.

1. W wyroku z dnia 22 grudnia 1998 r. (I PKN 517/98, OSNAP– wkł., 1999, z. 7, poz. 4) SN uznał, że wykonywanie zleconych czyn-ności (montaż kabli antenowych) pod nadzorem kierownika budowynie oznacza świadczenia pracy w ramach podporządkowania pra-cowniczego, jeżeli zlecający pracę nie określił zakresu obowiązkówkażdego z członków zespołu montażowego i ich indywidualnego wy-nagrodzenia oraz miejsca i czasu realizacji powierzonego zadania.

6

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

2. W wyroku z 4 grudnia 1997 r. (I PKN 394/97, OSNAP 1998,z. 20, poz. 595) Sąd Najwyższy stwierdził, że przepis art. 22 § 11 k. p.nie ma zastosowania, gdy w łączącym strony stosunku prawnymbrak podstawowych elementów charakterystycznych dla stosunkupracy, takich jak osobiste wykonywanie czynności oraz podporząd-kowanie organizacyjne i służbowe.

3. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 28 październi-ka 1998 r. (I PKN 416/98, OSN Zb. Urz. 1999, Nr 24, poz. 775), brakbezwzględnego obowiązku świadczenia pracy wyklucza możliwośćzakwalifikowania stosunku prawnego jako stosunku pracy.

IV. Przejœcie zak³adu pracy na innego pracodawcê

1. Zgodnie z przepisem art. 231 § 1 Kodeksu pracy w razie przej-ścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, staje sięon z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy. Cy-towany przepis reguluje sytuację prawną pracowników zatrudnio-nych w zakładzie pracy, który przechodzi na innego pracodawcęw całości lub części. Określa też sytuację prawną podmiotu, któryprzejmując zakład pracy lub jego część, stał się pracodawcąwszystkich pracowników zatrudnionych w tych jednostkach.

2. Z mocy tego przepisu stosunki pracy z pracownikami zatrud-nionymi w zakładzie lub w jego części z chwilą przejęcia zakładupracy trwają nadal, z tą jednak różnicą, że na miejsce dotychczaso-wego pracodawcy wstępuje jako strona nowy podmiot w charakte-rze pracodawcy. Nowy pracodawca nabywa na zasadzie następ-stwa prawnego wszelkie prawa wynikające z nawiązanych stosun-ków pracy z poprzednim pracodawcą, a także przechodzą nańwszystkie obowiązki, jakie ciążyły na poprzednim pracodawcy.

3. Nowego pracodawcę wiążą wszelkie warunki należące do tre-ści stosunków pracy w chwili przejścia zakładu pracy na innego pra-codawcę, a więc wynikające także z porozumień normatywnych,w szczególności z układu zbiorowego pracy. Zgodnie z art. 2418

k. p., do pracowników zakładów pracy przejętych na zasadzieart. 231 k. p. stosują się w okresie jednego roku postanowienia ukła-du, którym byli objęci przed przejściem zakładu pracy lub jego czę-ści na nowego pracodawcę. Pracodawca może stosować warunki

7

art. 231 k. p.

korzystniejsze, natomiast porozumienie stron oraz wypowiedzeniepogarszające w tym czasie warunki umów o pracę są niedopusz-czalne (zob. uzasadnienie orz. SN z 25 listopada 1997 r.).

4. Art. 231 jest przepisem bezwzględnie obowiązującym (ius co-gens). Nawiązanie stosunku pracy z nowym pracodawcą na po-przednich warunkach następuje nawet wtedy, gdy strona przekazu-jąca zakład i strona przejmująca go umówiły się inaczej. Nie moż-na w szczególności wyłączyć stosowania tego przepisu umową cy-wilnoprawną (np. umową dzierżawy). Zmiana pracodawcy następu-je „automatycznie” w wyniku przejścia zakładu pracy na innego pra-codawcę, niezależnie od tego, czy pracodawca przekazujący z pra-codawcą przejmującym pracowników podjęli taką decyzję w spra-wie „przekazania” pracowników.

5. Pracownicy nie mogą skutecznie sprzeciwić się zmianie praco-dawcy. Strony mogą jednak zawierać indywidualne porozumieniazmieniające treść stosunku prawnego, który powstał w wyniku przej-ścia zakładu pracy na innego pracodawcę.

6. Podstawą przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę jestkażda czynność prawna lub zdarzenie, które powoduje objęcie za-kładu pracy przez innego pracodawcę w następstwie sprzedaży, wy-dzierżawienia, przekształcenia zakładu w spółkę lub w spółdzielnię,spadku po osobie fizycznej, która była poprzednim pracodawcą, fu-zji z innym przedsiębiorstwem itp.

7. Zgodnie z przepisem art. 231 § 3 Kodeksu pracy o przejściuzakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę i wynikają-cych z tego skutkach dla przejmowanych pracowników w zakresieich stosunków pracy pracodawca jest obowiązany niezwłocznie za-wiadomić pracowników na piśmie, w terminie poprzedzającym do-konanie tych zmian nie później niż 30 dni przed przejęciem. Zawia-domienie powinno nastąpić na piśmie wystosowanym oddzielniedo wszystkich pracowników lub za pomocą pisma podanegodo wspólnej wiadomości całej załogi, za potwierdzeniem jednakotrzymania tej informacji przez każdego z pracowników. Informacjętaką należy przekazać pracownikom tylko wtedy gdy u pracodaw-cy nie działają związki zawodowe.

8. Zgodnie z przepisem art. 231 § 4 Kodeksu pracy, pracownikmoże w terminie dwóch miesięcy od zawiadomienia o przejęciu,bez wypowiedzenia, za siedmiodniowym uprzedzeniem, rozwiązać

8

stosunek pracy. Rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie powodu-je dla pracownika takie skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwią-zaniem stosunku pracy przez pracodawcę za wypowiedzeniem.Możliwość skorzystania z rozwiązania stosunku pracy w taki sposóbjest uprawnieniem pracownika i uzależnione jest od jego woli. Pra-cownik który rozstaje się z pracodawcą w tym trybie zachowujeuprawnienia, jakie według ustaw pozakodeksowych tracą pracowni-cy wypowiadający umowy o pracę w określonych sytuacjach. Na tejzasadzie przysługuje pracownikowi prawo do zasiłku dla bezrobot-nych, którego pozbawieni są bezrobotni w przypadku rozwiązaniaprzez nich stosunku pracy za wypowiedzeniem lub na mocy poro-zumienia stron.

9. Rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie nie powoduje nato-miast skutków wypowiedzeń przewidzianych w ustawie o szczegól-nych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracyz przyczyn niedotyczących pracowników, w tym w szczególności pra-wa do odprawy pieniężnej. Ustawa ta normuje w sposób szczególnyinne sytuacje, niż art. 231 k. p.

10. Art. 231 § 5 k. p. reguluje w sposób szczególny sytuacjęprawną pracowników „świadczących dotychczas pracę na innejpodstawie niż umowa o pracę”. Są to osoby zatrudnione na pod-stawie powołania, mianowania, wyboru i spółdzielczej umowyo pracę. W taki sposób zatrudniani są niektórzy urzędnicy pań-stwowi lub samorządowi, nauczyciele czy sędziowie wymiarusprawiedliwości. Nowy pracodawca staje się z mocy prawa,na podstawie art. 231 § 1 k. p., stroną w tych stosunkach, jednak-że dotychczasowe warunki pracy i płacy powinny zostać zastąpio-ne nowymi – skoro praca oparta jest na innej podstawie, niż umo-wa o pracę, nie może być na tych warunkach kontynuowana. No-wy pracodawca zobowiązany jest zatem – jeśli nie może zapewnićpracownikom takich samych warunków pracy i płacy – zapropo-nować im nowe.

11. W sytuacji niezrealizowania prawa do rozwiązania stosunkupracy w wyżej wskazanym trybie, pracownik, któremu zmienił siępracodawca zachowuje wszystkie uprawnienia wynikające z do-tychczasowego stosunku pracy, w tym także te, które wynikają z po-wszechnie obowiązującego prawa (np. długość okresu wypowie-dzenia, czy odprawa pieniężna w sytuacji, gdy stosunek pracy zo-

9

stał rozwiązany z przyczyn dotyczących zakładu pracy już po prze-jęciu przez nowego pracodawcę). Strony stosunku pracy po przej-ściu zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę związa-ne są postanowieniami umowy o pracę, które wiązały pracownikaz byłym pracodawcą, a ich zmiana możliwa jest po dokonaniu wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy lub płacy, zgodniez przepisem art. 42 Kodeksu pracy.

2003.01.21 wyrok SN U I PKN 113/02 Pr. Pracy 2003/6/39Pracownik, który po przejściu zakładu pracy na innego praco-

dawcę w trybie art. 231 k. p., mimo prawidłowego pouczenia o moż-liwości rozwiązania umowy o pracę za 7-dniowym uprzedzeniem,kontynuuje zatrudnienie – nie zachowuje prawa do odszkodowaniarównego okresowi wypowiedzenia ani do odprawy na mocy ustawyz dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywaniaz pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładupracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.).

2002.01.08 wyrok SN N I PKN 779/00 OSNP – wkł. 2002/18/10Niewykonanie przez dotychczasowego pracodawcę obowiązku

udzielenia informacji i pouczenia z art. 231 § 3 k. p. nie wpływana skutek przejęcia zakładu pracy lub jego części z art. 231 § 1 k. p.

Dotychczasowy pracodawca nie odpowiada za zobowiązanianowego pracodawcy powstałe po przejęciu zakładu pracy (art. 231

§ 2 k. p.).

2001.12.17 wyrok SN I PKN 746/00 OSNP – wkł. 2002/12/9W udzielonej pracownikom informacji o przejściu zakładu pracy

lub jego części na innego pracodawcę (art. 231 § 3 k. p.), dotych-czasowy pracodawca powinien wskazać datę tego przejścia. Zmia-na tej daty powoduje obowiązek ponowienia informacji wraz z po-uczeniem o możliwości rozwiązania umowy przez pracownikana podstawie art. 231 § 4 k. p. Pracownik może rozwiązać umowęo pracę w tym trybie, choć uprzednio wyraził zgodę na przejściedo nowego pracodawcy.

10

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

2001.12.17 wyrok SN N I PKN 747/00 OSNP – wkł. 2002/7/6Wniesienie jako aportu przez gminę części mienia komunalnego

stanowiącego podstawę funkcjonowania gminnego przedsiębior-stwa energetyki cieplnej, poddanego następnie postępowaniu upa-dłościowemu do powołanej przez nią jednoosobowej spółki z ogra-niczoną odpowiedzialnością, może być kwalifikowane jako przej-ście zakładu pracy na innego pracodawcę (art. 231 § 1 k. p.).

2001.09.11 wyrok SN U I PKN 630/00 Wokanda 2002/5/20

Roszczenie o przywrócenie do pracy zgłoszone wobec dotych-czasowego pracodawcy, który dokonał wypowiedzenia umowyo pracę, staje się roszczeniem wobec nowego pracodawcy z uwagina jego wstąpienie w prawa i obowiązki dotychczasowego praco-dawcy (art. 231 k. p.).

2001.09.05 wyrok SN N I PKN 830/00 OSNP – wkł. 2001/24/8Likwidacja pracodawcy nie jest zdarzeniem powodującym wy-

gaśnięcie umowy o pracę.Wykreślenie osoby fizycznej z ewidencji działalności gospodar-

czej nie jest likwidacją pracodawcy w rozumieniu art. 411 k. p. Spół-ka cywilna może być następcą prawnym w stosunkach pracy łączą-cych jej wspólnika jako przedsiębiorcę z pracownikami zatrudniony-mi w celu prowadzenia przez niego samodzielnej działalności go-spodarczej (art. 231 k. p.).

V. Zawieszanie przepisów prawa pracy

Powszechnie obowiązujące przepisy prawa pracy przewidują in-stytucje umożliwiające zawieszenie świadczeń płacowych, na czasokreślony przewidziany tymi przepisami. Do takich regulacji należą:

1. Art. 91 Kodeksu pracy umożliwia zawieranie porozumień o za-wieszaniu w całości lub w części przepisów prawa pracy określają-cych prawa i obowiązki stron stosunku pracy, jeżeli jest to uzasad-nione sytuacją finansową pracodawcy. Nie dotyczy to przepisówKodeksu pracy oraz przepisów innych ustaw i aktów wykonaw-czych. Porozumienie takie zawiera pracodawca i reprezentującapracowników organizacja związkowa, a jeżeli pracodawca nie jestobjęty działaniem takiej organizacji, porozumienie zawiera praco-

11

art. 91 k. p.

dawca i przedstawicielstwo pracowników wyłonione w trybie przyję-tym u tego pracodawcy. Pracodawca przekazuje porozumienie wła-ściwemu inspektorowi pracy.

2. Zgodnie z art. 231a Kodeksu pracy, w analogiczny jak wyżejsposób może dojść do porozumienia o stosowaniu mniej korzyst-nych warunków zatrudnienia pracowników, niż wynikające z umówo pracę zawartych z tymi pracownikami, w zakresie i przez czasustalony w porozumieniu nie dłuższy niż 3 lata. Z uprawnienia tegomoże korzystać pracodawca nieobjęty układem zbiorowym pracylub zatrudniający mniej niż 20 pracowników.

3. Trzecią możliwością zawieszenia jest zawieszenie postano-wień układu zbiorowego. Zgodnie z art. 24127 § 1 Kodeksu pracy,ze względu na sytuację finansową pracodawcy, strony układu zakła-dowego mogą zawrzeć porozumienie o zawieszeniu stosowaniau danego pracodawcy, w całości lub w części, tego układu orazukładu ponadzakładowego, bądź jednego z nich, na okres nie dłuż-szy niż trzy lata.

VI. Typy umów o pracê

Umowy o pracę można zawierać:a) na czas nieokreślony,b) na czas określony,c) na czas wykonania określonej pracy,d) na czas określony w celu zastępstwa nieobecnego,

pracownika.Każda z wyżej wymienionych umów może być poprzedzona umo-

wą na okres próbny, nieprzekraczający trzech miesięcy.

UWAGA

W literaturze i orzecznictwie przyjęło się, że umowa o pracę,która nie została zawarta jako umowa terminowa, jest zeswej istoty umową na czas nieokreślony, nawet jeżeli nie zo-stała tak nazwana.

1. Umowa na czas nieokreślony może być przekształca-na na mocy porozumienia stron w umowę na czas określony lubw umowę na czas wykonywania określonej pracy. Strony nie mogąnatomiast przekształcić umowy na czas nieokreślony w umowę

12

art. 25 k. p.

art. 231a k. p.

art. 24127 k. p.

na okres próbny. Okres ten może poprzedzać zawarcie kolejnejumowy, ale nigdy odwrotnie.

2. Umowa na czas określony jest jedną z terminowych umówo pracę. Zawierana jest bądź do końca okresu ustalonego kalenda-rzowego, bądź do dnia dającego się w czasie oznaczyć przez wska-zanie faktu, który powinien nastąpić w przyszłości.

3. Strony mogą dopuścić możliwość wcześniejszego rozwiąza-nia umowy o pracę, zawartej na czas określony dłuższy niż sześćmiesięcy, przewidując dopuszczalność jej wypowiedzenia z zacho-waniem dwutygodniowego okresu.

4. Umowa o pracę zawarta na czas określony może ulec wcze-śniejszemu rozwiązaniu w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacjipracodawcy. Każda ze stron może ją wtedy rozwiązać za dwutygo-dniowym wypowiedzeniem (art. 411 § 2 k. p.). Może ulec także prze-dłużeniu z mocy prawa jeżeli (zgodnie z art. 177 § 3 k. p.) jest za-warta z pracownicą w ciąży i ulegałaby rozwiązaniu po upływie trze-ciego miesiąca ciąży.

5. Umowa na czas zastępstwa nieobecnego pracownika jestszczególną odmianą umowy na czas określony. Umowy takie mogąbyć rozwiązane na mocy porozumienia stron lub bez wypowiedze-nia, gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowyw tym trybie. Umowa na zastępstwo nie ulega – w odróżnieniuod typowej umowy na czas określony – przedłużeniu do dnia poro-du, jeżeli ulegałaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca cią-ży pracownicy.

6. Umowa na czas wykonania określonej pracy jest kolejną od-mianą umowy terminowej. Umowę taką strony zawierają na okrespotrzebny do zrealizowania określonego zadania, na przykład wy-budowania obiektu, wykonania prac remontowych, zbioru plonóww gospodarstwie rolnym. Umowę taką można wypowiedzieć w ra-zie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Nie ma nato-miast prawnej możliwości wcześniejszego jej rozwiązania za dwu-tygodniowym wypowiedzeniem.

7. Umowa na okres próbny jest zawierana w przypadkach, gdyjedna albo obie strony przed podjęciem decyzji o nawiązaniu sto-sunku pracy chcą poznać warunki przyszłego wykonywania pracyoraz wzajemne prawa i obowiązki w miejscu pracy. Zawarcie takiejumowy jest pozostawione swobodzie stron. Kodeks zastrzega tylko,

13

że umowa o pracę zawarta na okres próbny może jedynie „poprze-dzać” zawarcie umowy definitywnej (na czas nieokreślony, na czasokreślony, lub wykonania określonej pracy) oraz, że okres próbnynie może przekraczać 3 miesięcy.

VII. Zawarcie trzech kolejnych umów o pracêna czas okreœlony

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 251 § 1 zawarcie kolejnej umo-wy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach praw-nych z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli po-przednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas okre-ślony na następujące po sobie okresy, o ile przerwa między rozwią-zaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nieprzekroczyła jednego miesiąca.

Zakaz aneksowania

Uzgodnienie między stronami w trakcie trwania umowy o pracęna czas określony dłuższego okresu wykonywania pracy na podsta-wie tej umowy uważa się za zawarcie kolejnej umowy o pracęna czas określony.

Nie dotyczy

Zasada zakazu zawierania trzech umów na czas określonynastępujący bezpośrednio po sobie nie dotyczy umów o pracę naczas określony zawartych:

1) w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwio-nej nieobecności w pracy,

2) w celu wykonywania pracy o charakterze dorywczym lub se-zonowym albo zadań realizowanych cyklicznie.

VIII. Umowa o pracê

1. Przepis art. 29 Kodeksu pracy określa: 1) wymagania, jakimpowinna odpowiadać treść każdej umowy o pracę; oraz 2) formę,w jakiej umowa ta powinna być zawarta. Umowa o pracę powin-na być zawarta w formie pisemnej. Forma ta nie jest zastrzeżo-na w Kodeksie pracy pod rygorem nieważności. Jeśli pracodawcanie zachowa takiej formy, ma obowiązek potwierdzenia pracowniko-

14

wi na piśmie, najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy, rodzaju umowyi jej warunków. Niedopełnienie przez pracodawcę obowiązku po-twierdzenia na piśmie rodzaju umowy i jej warunków nie jest przy-czyną nieważności faktycznie zawartej umowy. Kodeks pracy nieprzewiduje takiej sankcji, a zgodnie z art. 73 § 1 k. c., który ma tuzastosowanie na mocy art. 300 k. p., czynność dokonana bez za-chowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawaprzewiduje rygor nieważności.

2. Umowa o pracę powinna określać rodzaj wykonywanej pracy,który powinien być wskazany w sposób nie budzący wątpliwości.Przez „rodzaj pracy” rozumie się typ czynności składających sięna umówioną pracę. Wskazanie ogólnie jakiegoś zawodu jako ro-dzaju pracy nie jest wystarczające.

3. Pojęcie „miejsca pracy” nie zostało określone w kodeksie pra-cy. W literaturze pod tą nazwą rozumiana jest jednostka przestrzeni,gdzie pracownik stale rozpoczyna i kończy codzienną pracę. Niemusi to być miejsce, gdzie pracodawca ma swoją siedzibę. Od takokreślonego miejsca pracy, będącego jednym z warunków umowyo pracę, należy odróżnić miejsce wypełniania obowiązków pracow-niczych, które usytuowane jest bądź to w zakładzie pracy, bądź po-za jego siedzibą, gdy pracownik wykonuje prace wymagające prze-mieszczania się w przestrzeni. Dotyczy to na przykład kierowcówi personelu latającego.

4. W każdej umowie o pracę powinno zostać wskazane wyna-grodzenie, które należy tak określić, aby sposób ustalenia wysoko-ści wynagrodzenia był oczywisty i mógł po zakończeniu jednegookresu płatności odpowiadać określonej kwocie dla konkretnegopracownika.

IX. Rozwi¹zywanie umów o pracê

1. Zgodnie z art. 30 § 1 Kodeksu pracy umowa o pracę rozwią-zuje się

1) na mocy porozumienia stron,2) przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu

wypowiedzenia,3) przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu

wypowiedzenia,

15

art. 30 k. p.

4) z upływem czasu na który była zawarta,5) z dniem ukończenia pracy, dla której była zawarta. Wyliczenie sposobów rozwiązania umowy o pracę w art. 30 § 1

pkt 1 ma charakter wyczerpujący. Oznacza to, że zarówno stronyukładu zbiorowego, jak i strony umowy nie mogą ustanawiać innychsposobów rozwiązywania umowy. Nie mogą też łączyć czy modyfiko-wać poszczególnych sposobów.

2. Na mocy porozumienia stron może ulec rozwiązaniu każdaumowa o pracę. Skoro strony mogą zgodnym oświadczeniem wolinawiązać stosunek pracy, to również w ten sam sposób mogą gorozwiązać. Rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumieniastron może nastąpić z inicjatywy każdej ze stron stosunku pracy.Nie ma przy tym znaczenia, która ze stron występuje z taką propo-zycją. Bez znaczenia jest przyczyna, dla której strony zdecydowałysię rozwiązać umowę. Rozwiązanie umowy o pracę na mocy poro-zumienia stron następuje w terminie ustalonym przez strony.

3. Rozwiązanie umowy o pracę z zachowaniem okresu wypo-wiedzenia wymaga złożenia przez stronę stosunku pracy – praco-dawcę lub pracownika – jednostronnego oświadczenia woli o roz-wiązaniu umowy o pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia.Okres wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślo-ny uzależniony jest od stażu u danego pracodawcy i wynosi:

1) dwa tygodnie, jeżeli okres zatrudnienia jest krótszy niż sześćmiesięcy,

2) jeden miesiąc, jeżeli okres zatrudnienia wynosi co najmniejsześć miesięcy,

3) 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata.Strony mogą, po dokonaniu wypowiedzenia umowy o pracę

przez jedną z nich, ustalić wcześniejszy termin rozwiązania umowy;ustalenie takie nie zmienia trybu rozwiązania umowy o pracę.

4. Pracownikowi zatrudnionemu więcej niż u jednego pracodaw-cy okres wypowiedzenia oblicza się oddzielnie, stosownie do okre-su zatrudnienia u każdego z nich. W razie zastosowania przez pra-codawcę okresu wypowiedzenia krótszego, niż wymagany, wypo-wiedzenie jest skuteczne, ale umowa o pracę rozwiązuje się z upły-wem okresu wymaganego, czyli następuje przedłużenie okresu wy-powiedzenia z mocy prawa. Pracownikowi przysługuje też wynagro-dzenie do czasu rozwiązania umowy.

16

5. Umowa o pracę zawarta na czas określony rozwiązuje sięz upływem czasu, na który była zawarta (z nadejściem umówione-go terminu, bez potrzeby jej wypowiadania). Stosunek pracy usta-je wówczas z woli stron, które z góry określiły zdarzenie rozwiązu-jące umowę. Zdarzeniem tym nie jest jednak czynność praw-na (jednostronna czy dwustronna), lecz sam upływ czasu. Umowazawarta na czas określony dłuższy niż sześć miesięcy, może byćtakże wypowiedziana, jeżeli strony wcześniej przewidziały takąmożliwość. Rozwiązanie umowy o pracę na czas określony nastę-puje nawet wtedy, gdy pracownik korzysta ze szczególnej ochro-ny trwałości stosunku pracy np. ochrony przysługującej działa-czom związkowym. Umowa trwa w takiej sytuacji tylko przez czas,na który została zawarta.

UWAGA

Strony mogą w umowie o pracę zawartej na czas określonyna okres dłuższy niż sześć miesięcy umieścić klauzulę o moż-liwości dwutygodniowego wypowiedzenia.

6. Na mocy art. 30 § 4 Kodeksu pracy, w oświadczeniu praco-dawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę zawartej na czas nieokre-ślony lub o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia, powin-na być wskazana przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie lub roz-wiązanie umowy. Przyczynowość obejmuje trzy elementy:

1) obowiązek istnienia przyczyny,2) podanie przyczyny związkowi zawodowemu, (jeżeli organi-

zacja związkowa reprezentuje pracownika),3) wskazanie przyczyny w piśmie o wypowiedzeniu lub rozwią-

zaniu umowy o pracę. Przyczyna wypowiedzenia umowyo pracę powinna być sformułowana w sposób konkretnyi szczegółowy. Brak tak określonej przyczyny może stać sięokolicznością, która spowoduje, że sąd pracy uzna takie wy-powiedzenie za niezgodne z przepisami prawa pracy i przy-wróci pracownika do pracy lub zasądzi odszkodowanie. Po-wodem rozwiązania umowy o pracę, zgodnie z najnowszymorzecznictwem, może być na przykład brak dyscypliny pra-cy, utrata zaufania lub nieumiejętność pracy w zespole. Niemoże stać się przyczyną natomiast okoliczność pozorna,

17

nieprawdziwa, lub niespełnianie oczekiwań pracodawcy, któ-re to sformułowanie Sąd Najwyższy uznał za zbyt ogólne.

7. W oświadczeniu pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracęlub o jej rozwiązaniu bez wypowiedzenia powinno być zawarte po-uczenie o przysługującym pracownikowi prawie do odwołania lub żą-dania przywrócenia do pracy, bądź odszkodowania. Zostało to po-twierdzone w wyroku Sądu Najwyższego, zgodnie z którym brak po-uczenia pracownika przez pracodawcę o prawie do odwołania sięod wypowiedzenia oraz o terminie dokonania tej czynności może sta-nowić okoliczność usprawiedliwiającą unieważnienie wypowiedzenia.

8. Strony umowy o pracę mogą się umówić, że w okresie wypo-wiedzenia pracownik nie będzie świadczył pracy (zachowując pra-wo do wynagrodzenia). Skoro bowiem strony mogą w każdej chwi-li rozwiązać stosunek pracy, czy też skrócić okres wypowiedzenia,tym bardziej mogą zrezygnować ze świadczenia pracy.

9. W okresie wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego przezpracodawcę, pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwa-nie pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Wymiar zwol-nienia wynosi 2 dni robocze, w okresie wypowiedzenia jednomie-sięcznego i 2 tygodniowego oraz 3 dni robocze w okresie trzymie-sięcznego wypowiedzenia.

X. Wypowiedzenie zmieniaj¹ce warunki pracy lub p³acy

Zgodnie z art. 42 § 1 k. p., przepisy o wypowiedzeniu umowyo pracę stosuje się odpowiednio do wypowiedzenia wynikającychz umowy warunków pracy i płacy. Wypowiedzenie warunków umo-wy o pracę powinno być dokonane na piśmie. W razie odmowyprzyjęcia przez pracownika zaproponowanych warunków pracy lubpłacy, umowa o pracę rozwiązuje się z upływem okresu dokonane-go wypowiedzenia. Jeżeli pracownik przed upływem połowy okresuwypowiedzenia nie złoży oświadczenia o odmowie przyjęcia zapro-ponowanych warunków, uważa się, że wyraził zgodę na te warunki.Pismo pracodawcy wypowiadające warunki pracy lub płacy powin-no zawierać pouczenie w tej sprawie. W razie braku takiego poucze-nia, pracownik może do końca okresu wypowiedzenia złożyćoświadczenie o odmowie przyjęcia zaproponowanych warunków.

18

art. 42 k. p.

Wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy lub płacynie jest wymagane w razie powierzenia pracownikowi, w przypad-kach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, innej pracy niż okre-ślona w umowie o pracę, na okres nieprzekraczający trzech miesię-cy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wyna-grodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika.

XI. Uprawnienia pracownika w razie nieuzasadnio-nego lub niezgodnego z prawem wypowiedzeniaumowy o pracê przez pracodawcê

1. W razie ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartejna czas nieokreślony jest nieuzasadnione lub narusza przepisyo wypowiadaniu umów o pracę, sąd pracy – stosownie do żądaniapracownika – orzeka o bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeliumowa uległa już rozwiązaniu – o przywróceniu pracownika do pra-cy na poprzednich warunkach albo o odszkodowaniu.

2. Orzeczenie sądu o bezskuteczności wypowiedzenia jest wy-dawane przed upływem okresu wypowiedzenia, aby zapobiec dal-szemu biegowi wspomnianego okresu i zakończeniu stosunku pra-cy. Orzeczenie o przywróceniu do pracy niweczy bezprawny skutekdokonanego wypowiedzenia, powodując, że stosunek pracy zosta-nie odtworzony (ulega restytucji) i trwa nadal bez potrzeby zawarciakolejnej umowy.

3. Pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywróceniado pracy, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pra-cy, którego wysokość jest ograniczona. Pracownikowi takiemu przy-sługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie więcejjednak niż za dwa miesiące, a gdy okres wypowiedzenia wynosił trzymiesiące – nie więcej niż za jeden miesiąc.

Pamiętać należy, że jeżeli umowa o pracę została rozwiąza-na z pracownikiem, któremu brakowało dwa lata do osiągnięcia pra-wa do emerytury albo z pracownicą w okresie ciąży lub urlopu ma-cierzyńskiego, wynagrodzenie przysługuje za cały czas pozostawa-nia bez pracy; dotyczy to także przypadku, gdy rozwiązano umowęo pracę z pracownikiem – ojcem wychowującym dziecko w okresiekorzystania z urlopu macierzyńskiego albo gdy rozwiązanie umowyo pracę podlega ograniczeniu z mocy przepisu szczególnego.

19

art. 45 k. p.

4. Zamiast przywrócenia do pracy sąd pracy może orzec od-szkodowanie. O odszkodowanie wystąpić może również pracownik,który nie jest zainteresowany przywróceniem do pracy. Odszkodo-wanie takie przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okresod dwóch tygodni do trzech miesięcy, nie niższej jednak od wyna-grodzenia za okres wypowiedzenia.

5. Pracodawca może odmówić ponownego zatrudnienia pra-cownika, jeżeli w ciągu 7 dni od przywrócenia do pracy nie zgło-sił on gotowości niezwłocznego podjęcia pracy, chyba, że prze-kroczenie terminu nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracow-nika. Pracownik, który przed przywróceniem do pracy podjął za-trudnienie u innego pracodawcy, może bez wypowiedzenia,za trzydniowym uprzedzeniem, rozwiązać umowę o pracę z tympracodawcą w ciągu 7 dni od przywrócenia do pracy. Rozwiąza-nie umowy w tym trybie pociąga za sobą skutki, jakie przepisyprawa wiążą z rozwiązaniem umowy o pracę przez pracodawcęza wypowiedzeniem.

6. Jeżeli wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na okrespróbny nastąpiło z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu tychumów, pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowaniew wysokości wynagrodzenia za czas, do upływu którego umowamiała trwać. Jeżeli wypowiedzenie umowy o pracę zawartejna czas określony lub na czas wykonania określonej pracy nastą-piło z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu tych umów, pra-cownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie w wysokościwynagrodzenia za czas, do upływu którego umowa miała trwać,nie więcej jednak niż za trzy miesiące.

XII. Rozwi¹zanie umowy o pracê bez wypowiedzeniaz winy pracownika

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedze-nia z winy pracownika w razie:

1) ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obo-wiązków pracowniczych,

2) popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowyo pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnia-

20

art. 52 k. p.

nie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jestoczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,

3) zawinionej przez pracownika utraty uprawnień kierowni-czych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.

2. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pra-cownika nie może nastąpić po upływie 1 miesiąca od uzyskaniaprzez pracodawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej roz-wiązanie umowy.

3. Pracodawca podejmuje decyzje w sprawie rozwiązania umo-wy po zasięgnięciu opinii reprezentującej pracownika zakładowejorganizacji związkowej, którą zawiadamia o przyczynie uzasadnia-jącej rozwiązanie umowy. W razie zastrzeżeń co do zasadności roz-wiązania umowy zakładowa organizacja związkowa wyraża swojąopinię niezwłocznie, nie później niż w ciągu 3 dni.

4. Określona w art. 52 k. p. dopuszczalność rozwiązania z pra-cownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia z przyczyn przezniego zawinionych jest uzależniona od łącznego spełnienia nastę-pujących przesłanek:

a) wystąpienia zdarzenia stanowiącego przyczynę uzasadniają-cą rozwiązanie umowy,

b) zachowania przez pracodawcę okresu miesięcznego przewi-dzianego do złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy, li-cząc od dnia uzyskania przez niego wiadomości o okolicz-ności uzasadniającej rozwiązanie umowy,

c) zasięgnięcia opinii, w pewnych wypadkach zgody, właściwe-go organu związku zawodowego na rozwiązanie umowy,

d) złożenia oświadczenia w przedmiocie rozwiązania umowyna piśmie z przytoczeniem przyczyny uzasadniającej rozwią-zanie umowy.

5. Charakter ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązkówwobec pracodawcy ilustruje bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego:

2001.12.06 wyrok SN I PKN 720/00 M. Prawn. 2003/1/11Samowolny zabór przez pracownika z jego akt osobowych doku-

mentów dotyczących stosunku pracy i uporczywa odmowa ich zwro-tu na żądanie pracodawcy stanowi ciężkie naruszenie podstawowychobowiązków pracowniczych (art. 52 § 1 pkt 1 w zw. z art. 100 § 1 k. p.).

21

2001.09.26 wyrok SN I PKN 638/00 Pr. Pracy 2002/1/35Pracownik, który w czasie zwolnienia lekarskiego podejmuje czyn-

ności sprzeczne z celem tego zwolnienia, jakim jest odzyskanie zdol-ności do pracy, a zwłaszcza czynności prowadzące do przedłużenianieobecności w pracy, godzi w dobro pracodawcy i działa sprzecznieze swoimi obowiązkami, takimi jak lojalność wobec pracodawcy, obo-wiązek świadczenia pracy i usprawiedliwiania nieobecności.

2001.07.12 wyrok SN I PKN 532/00 OSNP 2003/11/265Usiłowanie kradzieży na szkodę pracodawcy stanowi ciężkie naru-

szenie podstawowego obowiązku pracowniczego dbałości o mieniepracodawcy (art. 52 § 1 pkt 1 w związku z art. 100 § 2 pkt 4 k. p.).

2001.07.04 wyrok s. apel. III APa 47/01 OSA 2002/11/39 w WarszawiePozostawienie pojazdu bez opieki wraz z dokumentami pojazdu

i przewożonego w nim towaru, stanowi ciężkie naruszenie podstawo-wych obowiązków pracowniczych uzasadniające rozwiązanie z pra-cownikiem umowy o pracę w trybie art. 52 k. p.

2001.07.04 wyrok SN I PKN 524/00 OSNP 2003/10/247Rażącym niedbalstwem kasjera jest niezachowanie koniecznej

przezorności i należytej ostrożności, polegające na pozostawieniu pie-niędzy w niezamykanej szufladzie biurka na stanowisku pracy, choćbyoddzielonym od poczekalni dla interesantów, zamiast złożenia ichdo kasy pancernej na zapleczu.

2001.06.20 wyrok SN I PKN 472/00 OSNP 2003/8/202Pracownica samotnie wychowująca dzieci, z którą pracodawca

rozwiązał umowę o pracę za wypowiedzeniem, nie może skuteczniepowoływać się na art. 8 k. p. w celu uznania tego wypowiedzeniaza sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, jeżeli po zakoń-czeniu urlopu wychowawczego i zgłoszeniu się do pracy, dopuści-ła się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowni-czych, polegającego na niepodjęciu wykonywania pracy bez uspra-wiedliwionej przyczyny.

2001.05.24 wyrok SN I PKN 400/00 OSNP 2003/6/144Warunkiem przypisania pracownikowi ciężkiego naruszenia

podstawowych obowiązków pracowniczych jest jego rażąco niewła-ściwe zachowanie, polegające na zakłóceniu porządku i spokoju

22

w miejscu pracy, jeżeli postanowienia regulaminu pracy nie przewi-dują, że wejście pracownika po spożyciu alkoholu (lub podobniedziałających środków) na teren zakładu pracy w innym celu niżświadczenie pracy jest samo przez się naruszeniem ustalonego po-rządku i dyscypliny pracy.

2001.05.16 wyrok SN I PKN 391/00 OSNP 2003/5/120Niezgodne z prawem rozwiązanie przez osobę zarządzającą zakła-

dem pracy w imieniu pracodawcy umowy o pracę z pracownikiem na-ruszającym obowiązki pracownicze, nie stanowi przyczyny usprawie-dliwiającej rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winyosoby zarządzającej, chyba że działała ona oczywiście samowolnie,rażąco ignorując obowiązujące przepisy prawa pracy.

2001.05.16 wyrok SN I PKN 393/00 Pr. Pracy 2002/6/37Niewystąpienie przez pracodawcę do zarządu zakładowej organi-

zacji związkowej o wyrażenie zgody na rozwiązanie umowy o pracęz pracownikiem szczególnie chronionym z tytułu pełnionej funkcjizwiązkowej przesądza w zasadzie o słuszności roszczenia pracowni-ka domagającego się przywrócenia go do pracy. Tylko wyjątkowo na-ganne zachowanie pracownika, udowodnione przez pracodawcę,może stanowić podstawę odmowy uwzględnienia roszczenia o przy-wrócenie do pracy ze względu na sprzeczność żądania ze społeczno--gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego.

2001.03.07 wyrok SN I PKN 293/00 OSNP 2002/23/571Samowolne wykonanie przez pracownika niższego personelu me-

dycznego zabiegu niezleconego przez lekarza może stanowić uza-sadnioną przyczynę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzeniaz winy pracownika (art. 52 § 1 pkt 1 k. p.).

2001.02.07 wyrok SN I PKN 244/00 OSNP 2002/21/5201. Zatajenie przez pracownika, że został zaliczony do grupy inwa-

lidzkiej, w zamiarze wprowadzenia w błąd pracodawcy co do brakuprzeciwwskazań lekarskich do wykonywania pracy, może być uznaneza ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych(art. 52 § 1 pkt 1 k. p.) także wtedy, gdy wynikające z różnych orzeczeńlekarskich przeciwwskazania ze sobą kolidują.

2. Z art. 133 § 1 pkt 2 k. p. nie wypływa upoważnienie do samo-wolnego podejmowania przez pracownika pracy w godzinach nad-liczbowych.

23

2001.02.02 wyrok SN I PKN 233/00 OSNP 2002/20/490Z reguły nie jest celowe przywrócenie do pracy na poprzednich

warunkach (art. 56 § 2 k. p. w związku z art. 45 § 2 k. p.) pracowni-ka, z którym z powodu samowolnej odmowy wykonywania pracyrozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z jego winy z naru-szeniem art. 52 § 3 k. p.

6. Istotnym zagadnieniem prawnym jest skuteczne złożenieoświadczenia woli pracodawcy o rozwiązaniu umowy o pracę bez za-chowania okresu wypowiedzenia. Pracodawca skutecznie oświadczaswoją wolę tylko wtedy, jeżeli wola taka doszła lub mogła dojść do ad-resata, czyli pracownika. W dobrze pojętym interesie pracodawcy jestzatem skuteczne dostarczenie pisma pracownikowi o rozwiązaniuumowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia. W innymprzypadku naraża się na zarzut rozwiązania umowy o pracę dotknię-tego wadą prawną. Skuteczne złożenia oświadczenia woli można byćdokonane osobiście lub za pośrednictwem poczty (w takiej jednak sy-tuacji istotna jest data potwierdzenia przez pracownika otrzymanej ko-respondencji – ta może być dopiero bowiem datą rozwiązania umowyo pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia).

XIII. Rozwi¹zanie umowy o pracê bez zachowaniaokresu wypowiedzenia bez winy pracownika

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia:1) jeżeli niezdolność pracownika do pracy wskutek choroby

trwa:

a) dłużej niż 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudnionyu danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy,

b) dłużej niż łączny okres pobierania z tego tytułu wynagro-dzenia i zasiłku oraz pobierania świadczenia rehabilitacyj-nego przez pierwsze trzy miesiące – gdy pracownik byłzatrudniony u danego pracodawcy co najmniej 6 miesię-cy lub jeżeli niezdolność do pracy została spowodowanawypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową oraz

2) w razie usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracyz innych przyczyn niż wymienione w pkt 1, trwającej dłużejniż 1 miesiąc.

24

art. 53 k. p.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia nie może na-stąpić w razie nieobecności pracownika w pracy z powodu sprawo-wania opieki nad dzieckiem (w okresie pobierania z tego tytułu za-siłku), a w przypadku odosobnienia pracownika z powodu choro-by zakaźnej – w okresie pobierania z tego tytułu wynagrodzeniai zasiłku. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia nie mo-że nastąpić po stawieniu się pracownika do pracy w związkuz ustaniem przyczyny nieobecności.

XIV. Rozwi¹zanie przez pracownika umowy o pracêbez zachowania okresu wypowiedzenia

1. Zgodnie z art. 55 k. p., pracownik może rozwiązać umowęo pracę bez wypowiedzenia, jeżeli zostanie wydane orzeczenie le-karskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na zdro-wie pracownika, a pracodawca nie przeniesie go w terminie wska-zanym w orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiedniej zewzględu na stan jego zdrowia i kwalifikacje zawodowe.

2. Pracownik może rozwiązać umowę o pracę w takim trybie tak-że wtedy, gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia pod-stawowych obowiązków wobec pracownika; w takim przypadkupracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagro-dzenia za okres wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracę została za-warta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy– w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni.

3. Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę bezwypowiedzenia powinno nastąpić na piśmie, z podaniem przyczynyuzasadniającej rozwiązanie umowy. Pracownik nie może rozwiązaćumowy w tym trybie jeżeli upłynął miesiąc od chwili kiedy dowiedziałsię o zdarzeniu będącym podstawą do rozwiązania umowy o pracę.

4. Rozwiązanie umowy o pracę z przyczyn określonych powyżejpociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniemumowy przez pracodawcę za wypowiedzeniem.

5. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pra-cownika na podstawie art. 55 § 11 k. p., czyli z powodu ciężkiegonaruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika, jestskuteczne bez względu na to, czy wskazana przez pracownika przy-czyna rzeczywiście występuje. Ten sposób rozwiązania stosunku

25

art. 55 k. p.

pracy powinien znaleźć odzwierciedlenie w świadectwie pracy. Pra-codawca może kwestionować wskazane przez pracownika przyczy-ny rozwiązania umowy o pracę w procesie sądowym.

XV. Uprawnienia pracownika w razie niezgodnegoz prawem rozwi¹zania przez pracodawcê umowyo pracê bez wypowiedzenia

1. Pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wy-powiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umówo pracę w tym trybie, przysługuje roszczenie o przywrócenie do pra-cy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie. O przywró-ceniu do pracy lub odszkodowaniu orzeka sąd pracy.

2. Pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywróceniado pracy, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pra-cy, nie więcej jednak niż za 3 miesiące i nie mniej niż za 1 miesiąc.

3. Jeżeli umowę o pracę rozwiązano z pracownikiem w wiekuprzedemerytalnym, tj. nie więcej niż cztery lata do nabycia prawado emerytury lub pracownicą w okresie ciąży lub urlopu macierzyń-skiego, wynagrodzenie przysługuje za cały czas pozostawania bezpracy; dotyczy to także przypadku, gdy rozwiązano umowę o pracęz pracownikiem-ojcem wychowującym dziecko w okresie korzysta-nia z urlopu macierzyńskiego albo gdy rozwiązanie umowy o pracępodlega ograniczeniu z mocy przepisu szczególnego.

4. Odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzeniaza okres wypowiedzenia. Jeżeli rozwiązano umowę o pracę za-wartą na czas określony albo na czas wykonania określonej pra-cy, odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzeniaza czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za3 miesiące.

W razie rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę zawartejna czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, z naru-szeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowie-dzenia, pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie, jeżeliupłynął już termin, do którego umowa miała trwać, lub gdy przywró-cenie do pracy byłoby niewskazane ze względu na krótki okres, ja-ki pozostał do upływu tego terminu.

26

art. 56 k. p.

Jeżeli pracodawca rozwiązał umowę o pracę w okresie wypowie-dzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę bezwypowiedzenia, pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowa-nie. Odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzeniaza czas do upływu okresu wypowiedzenia.

XVI. Uprawnienia pracodawcy w razie nieuzasadnio-nego rozwi¹zania przez pracownika umowyo pracê bez wypowiedzenia

1. W razie nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownikaumowy o pracę bez wypowiedzenia, pracodawcy przysługuje rosz-czenie o odszkodowanie. O odszkodowaniu orzeka sąd pracy.

2. Odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzeniapracownika za okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązaniaumowy o pracę zawartej na czas określony lub na czas wykonaniaokreślonej pracy – w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni.

XVII.Wygaœniêcie umowy o pracê

1. Umowa o pracę wygasa w przypadkach określonych w kodek-sie oraz w przepisach szczególnych. Wygaśnięcie umowy o pracęjest to ustanie umowy z mocy zdarzenia określonego w ustawie, niebędącego czynnością prawną. Zdarzenia powodujące wygaśnięcieumowy o pracę są określone w prawie pracy wyczerpująco. Skutkutego nie mogą więc wywołać zdarzenia faktyczne, z którymi ustawanie łączy ustania stosunku pracy, zwanego wygaśnięciem stosunkupracy, np. porzucenie pracy przez pracownika. W przypadku wyga-śnięcia stosunku pracy, nie ma wymogu składania oświadczenia wo-li, czy nawet zawiadamiania pracownika o tym fakcie.

2. Artykuł 63 wymienia dwie grupy sytuacji, z którymi prawo łączywygaśnięcie stosunku pracy, tj. określone w kodeksie pracy i określo-ne w przepisach szczególnych (pozakodeksowych).

Kodeks pracy przewiduje wygaśnięcie stosunku pracy w sytuacji:a) śmierci pracownika,b) śmierci pracodawcy,c) 3-miesięcznej nieobecności pracownika z powodu tymczaso-

wego aresztowania,

27

art. 611 k. p.

art. 63 k. p.

d) niezgłoszenia przez pracownika powrotu do pracy w ciągu7 dni po rozwiązaniu stosunku pracy z wyboru u innego pra-codawcy.

Wygaśnięcie stosunku pracy z mocy przepisów pozakodekso-wych powodują w szczególności następujące zdarzenia:

a) niezgłoszenie przez pracownika powrotu do pracy w cią-gu 30 dni po odbyciu czynnej służby wojskowej, chyba żeniezachowanie tego terminu nastąpiło z przyczyn usprawie-dliwiających nieobecność w pracy,

b) wykreślenie przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przed-siębiorstw państwowych,

c) zdarzenia wiązane z wygaśnięciem stosunku pracy przez nie-które pragmatyki służbowe, np. utrata obywatelstwa polskie-go, praw publicznych czy orzeczenie wydalenia ze służby.

28

Rozdział drugi

RÓWNE TRAKTOWANIE, ZAKAZ DYSKRYMINACJI ORAZ MOBBINGU

W STOSUNKACH PRACY

I. Równe traktowanie w stosunkach pracy

1. Pracownicy powinni być równo traktowani w stosunkach pra-cy w zakresie:

1) nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy2) warunków zatrudnienia3) awansowania, oraz 4) dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawo-

dowych.Kryteria, którymi pracodawca nie może się posługiwać różnicu-

jąc sytuację pracowników (kryteria dyskryminacyjne) to w szcze-gólności:

1) płeć,2) wiek,3) niepełnosprawność,4) rasa,5) religia,6) narodowość,7) przekonania polityczne,8) przynależność związkowa,9) pochodzenie etniczne,

10) wyznanie,11) orientacja seksualna,12) zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w peł-

nym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.

UWAGA!

Równe traktowanie – oznacza niedyskryminowanie w jakikol-wiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio z wymienionychwyżej przyczyn zwanych kryteriami dyskryminacyjnymi.

29

art. 183a k. p.

Dyskryminowanie bezpośrednie – pracownik był, jest lubmógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzyst-nie niż inni pracownicy.Dyskryminowanie pośrednie – istnieje wtedy gdy na skutekpozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryteriumlub podjętego działania występują dysproporcje w zakresie wa-runków zatrudnienia na niekorzyść wszystkich lub znacznej licz-by pracowników należącej do grupy wyróżnionej ze względuna jedną lub kilka przyczyn wymienionych wyżej kryteriów dys-kryminacyjnych, jeżeli dysproporcje te nie mogą być uzasadnio-ne obiektywnymi powodami.Przejawem dyskryminowania pośredniego lub bezpośred-

niego jest również:1) działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do narusza-

nia zasady równego traktowania w zatrudnieniu,2) molestowanie czyli zachowanie, którego celem lub skutkiem

jest naruszenie godności albo poniżenie lub upokorzeniepracownika.

Molestowanie seksualne jest typem dyskryminowania zewzględu na płeć, przez co należy rozumieć każde nieakceptowanezachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płcipracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godnościlub poniżenie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mo-gą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy.

Za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu uwa-ża się różnicowanie przez pracodawcę sytuacji pracownika z jednejlub kilku przyczyn określonych wyżej jako kryteria dyskryminacyjne,którego skutkiem jest w szczególności:

1) odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy,2) niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę lub in-

nych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowa-niu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą,

3) pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podno-szących kwalifikacje zawodowe.

Okoliczności niebędące dyskryminowaniem bezpośrednimlub pośrednim

Zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie naruszają dzia-łania polegające na:

30

1) niezatrudnianiu pracownika z jednej lub kilku przyczyn okre-ślonych jako kryteria dyskryminacyjne, jeżeli jest to uzasad-nione ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywanialub wymagania zawodowe stawiane pracownikom,

2) wypowiedzeniu pracownikowi warunków zatrudnienia w za-kresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przy-czynami niedotyczącymi pracowników,

3) stosowaniu środków, które różnicują sytuację prawną pra-cownika ze względu na ochronę rodzicielstwa, wiek lub nie-pełnosprawność pracownika,

4) ustalaniu warunków zatrudniania i zwalniania pracowników,zasad wynagradzania i awansowania oraz dostępu do szkole-nia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych – z uwzględ-nieniem kryterium stażu pracy.

2. Nie stanowią naruszenia zasady równego traktowania w zatrud-nieniu działania podejmowane przez czas określony, zmierzającedo wyrównywania szans wszystkich lub znacznej liczby pracownikówwyróżnionych z jednej lub kilku przyczyn określonych jako kryteriadyskryminacyjne, przez zmniejszenie na korzyść takich pracownikówfaktycznych nierówności, w zakresie określonym w tym przepisie.

Różnicowanie pracowników ze względu na religię lub wyznanienie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu,jeżeli w związku z rodzajem i charakterem działalności prowadzonejw ramach kościołów i innych związków wyznaniowych, a także or-ganizacji, których cel działania pozostaje w bezpośrednim związkuz religią lub wyznaniem, religia lub wyznanie pracownika stanowiistotne, uzasadnione i usprawiedliwione wymaganie zawodowe.

Prawo do jednakowego wynagrodzenia

Pracownicy mają prawo do jednakowego wynagrodzenia za jed-nakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości.

Wynagrodzenie, obejmuje wszystkie składniki wynagrodzenia,bez względu na ich nazwę i charakter, a także inne świadczeniazwiązane z pracą, przyznawane pracownikom w formie pieniężnejlub w innej formie niż pieniężna.

Pracami o jednakowej wartości są prace, których wykonywaniewymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodo-wych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych

31

przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także po-równywalnej odpowiedzialności i wysiłku.

Roszczenia pracownika

Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego trak-towania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokościnie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

UWAGA

Skorzystanie przez pracownika z uprawnień przysługującychz tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniunie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenieprzez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wy-powiedzenia.

II. Mobbing

Pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi.

Definicja: Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczącepracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegającena uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika,wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powo-dujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika,izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.

Roszczenia pracownika

1) Pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, mo-że dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułemzadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

2) Pracownik, który wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę,ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wyso-kości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

UWAGA

Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę po-winno nastąpić na piśmie z podaniem przyczyny uzasadnia-jącej rozwiązanie umowy.

Roszczenia te nie mają charakteru alternatywnego co oznacza,że pracownik może żądać jednocześnie zadośćuczynienia i od-szkodowania.

32

art. 943 k. p.

Rozdział trzeci

WYNAGRODZENIE ZA PRACÊ

I. Ustalanie wynagrodzenia za pracê

1. Wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby od-powiadało rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaga-nym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakośćświadczonej pracy (art. 78 § 1 k. p.).

Aby określić wynagrodzenie za pracę, pracodawcy ustalająw układzie zbiorowym pracy wysokość oraz zasady przyznawaniapracownikom stawek wynagrodzenia za pracę określonego rodzajulub na określonym stanowisku, a także innych (dodatkowych)składników wynagrodzenia.

2. Natomiast u tych pracodawców, którzy zatrudniają co naj-mniej 20 pracowników i nie są objęci zakładowym lub ponadzakła-dowym układem zbiorowym pracy warunki wynagradzania za pracęustala się w regulaminie wynagradzania.

Jeżeli pracodawca zatrudnia mniej niż 20 pracowników, warunkiwynagradzania ustala pracownikowi w umowie o pracę.

3. Wynagrodzenie jest istotnym elementem każdej umowy o pra-cę. Umowa o pracę powinna w szczególności określać wynagrodze-nie odpowiadające rodzajowi wykonywanej pracy (art. 29 § 1 k. p.).Wzór umowy o pracę zamieszczony jako załącznik nr 2 do rozporzą-dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawiezakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w spra-wach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzeniaakt osobowych (Dz. U. nr 62, poz. 286 ze zm.) ma wyznaczone miej-sce do wpisania ustalonego przez strony stosunku pracy wynagro-dzenia za pracę w postaci składników tego wynagrodzenia, ich wy-sokości oraz podstawy prawnej ich ustalenia.

Formy wynagradzania

4. Należy wiedzieć, że pracodawcy, tworząc układ zbiorowypracy czy regulamin wynagradzania na zasadach przewidzianychw Kodeksie pracy, mogą wybierać spośród różnych form wynagra-dzania swoich pracowników oraz ustalać, jakie składniki obligato-

33

ryjne czy fakultatywne przysługiwać im będą z tytułu wykonywanejpracy.

Pracodawca może wprowadzić różne formy wynagradzania dlaróżnych grup zawodowych, np. kierowców, palaczy, handlowcówczy dla poszczególnych pracowników.

Najbardziej powszechne formy wynagradzania to:

� wynagradzanie według czasu pracy np. wynagradzanie mie-sięczne, godzinowe, dniówkowe, tygodniowe,

� wynagrodzenie według wyników pracy, które występuje w for-mie wynagrodzenia akordowego, prowizyjnego,

� wynagrodzenie premiowe.

Wymienione formy wynagradzania mogą występować samo-dzielnie np. prowizja od sprzedaży. Mogą być także łączone, np.można połączyć formę czasową z premiową i ustalić wynagrodze-nie pracownika – 12 zł za godzinę pracy plus premia miesięcz-na od 30% do 60%.

Wynagradzanie według czasu pracy polega na ustaleniu okre-ślonych stawek za przepracowanie jednostek czasowych np. mie-siąca – 2 400 zł, godziny – 10 zł/godz., dnia – 90 zł.

Wynagradzanie prowizyjne polega na ustaleniu wynagrodze-nia jako procentu od wartości dokonanych przez pracownika trans-akcji, usług lub wpływów od zawartych kontraktów, np. 0,05% pro-wizji od utargu miesięcznego w sklepie.

Wynagradzanie akordowe polega na wyliczaniu wynagrodze-nia pracownika na podstawie wyników pracy mierzonych ilościąwykonanych produktów w przyjętym okresie czasu, np. 0,20 złod jednej pomalowanej bombki lub 0,05 zł od przyspawanego ele-mentu.

Składniki wynagrodzenia za pracę

5. Kodeks pracy w art. 78 § 2 wymienia dwa rodzaje składnikówwynagrodzenia. Są to:

� składniki obligatoryjne, tzn. stawki wynagrodzenia za pracęokreślonego rodzaju lub na określonym stanowisku,

� składniki fakultatywne, tzn. dodatkowe składniki, które zosta-ły przyznane pracownikowi na mocy przepisów płacowychobowiązujących u danego pracodawcy.

34

Składnikiem obligatoryjnym jest z reguły wynagrodzenie zasad-nicze określone stawką miesięczną, (np. 1 670 zł,) stawką godzino-wą, np. (8,50 zł/godz.) lub stawką prowizyjną.

Przepisy płacowe mogą ustalać tabele stawek, np. regulaminwynagradzania może przewidywać, że za pracę na stanowisku spe-cjalisty ds. marketingu przysługuje wynagrodzenie w przedzialeod 1 000 zł do 2 500 zł, a na stanowisku kierowcy stawki godzino-we kształtują się w przedziale od 6 zł/godz. do 13 zł/godz.

To, w jakiej wysokości pracownik otrzyma wynagrodzenie, bę-dzie zależało od ustaleń, jakie zapadną przy podpisywaniu umowyo pracę. Pracodawca przy zatrudnianiu pracownika na stanowiskukierowcy może brać pod uwagę np. kwalifikacje pracownika, jegodoświadczenie, czy bezwypadkową jazdę samochodem i zapropo-nować odpowiednią wysokość stawki godzinowej.

UWAGA

Jeżeli pracodawca w umowie o pracę ustali wynagrodzenie w wy-sokości niższej niż przewiduje to np. regulamin wynagradzania,pracownikowi będzie przysługiwało roszczenie o wypłatę wy-nagrodzenia w wysokości przewidzianej w tym regulaminie.

Sąd Najwyższy w uchwale z 12 maja 1981 r. (sygn. akt I PZP 6/81,OSNCP nr 11, poz. 210) stwierdził, że „jeżeli umowa o pracę określazasadnicze wynagrodzenie za pracę pracownika w wysokości niż-szej od wynagrodzenia, jakie pracownik ten otrzymałby przy zasto-sowaniu właściwego przepisu płacowego, pracownikowi przysługu-je roszczenie o różnicę wynagrodzenia za okres nieprzedawnionytakże wówczas, gdy inne składniki wynagrodzenia określone w umo-wie powyżej minimalnych stawek kształtują się zgodnie z przepisamipłacowymi”.

UWAGA!

Jeżeli natomiast w umowie o pracę zostanie ustalone wynagro-dzenie zasadnicze w wysokości wyższej, niż przewidują to prze-pisy płacowe, pracodawca ma obowiązek dokonywania wypłatywynagrodzenia w ustalonej wysokości. Skutki finansowe nad-płaty obciążą pracodawcę. W celu prawidłowego ustalenia wy-nagrodzenia będzie on musiał dokonać wypowiedzenia zmie-niającego w trybie art. 42 § 1–3 k. p.

35

Dodatkowe składniki wynagrodzenia

Dodatkowymi składnikami wynagrodzenia pracownika mogą być:

� premie np. miesięczne, kwartalne, roczne, motywacyjne, itp.

� nagrody jednorazowe, okresowe, za spełnienie określonegozadania, itp.

� dodatki, np.:

– stażowy,

– funkcyjny, brygadzistowski,

– za pracę zmianową,

– za pracę w warunkach szkodliwych,

– za znajomość języków obcych,

– za pracę przy komputerze.

Przepisy płacowe przewidujące prawo do dodatkowych składni-ków wynagrodzenia powinny dokładnie określić, kiedy, w jakiej wy-sokości i na jakich zasadach będą one wypłacane.

II. Wynagrodzenie za czas niewykonywania pracy

Wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Natomiastza czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wy-nagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią(art. 80 k. p).

Należy uwzględnić to, że w pewnych sytuacjach pracodawcabędzie miał obowiązek wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia,mimo że nie wykonywał on żadnej pracy.

Jeżeli chodzi o przepisy zawarte w kodeksie pracy i aktach wy-konawczych do kodeksu, to pracownik zachowuje prawo do wyna-grodzenia m.in. w następujących sytuacjach:

� za czas zwolnienia od pracy na poszukiwanie pracy (art. 37§ 1 k. p.),

� za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem wy-miaru czasu pracy pracownikom, o których mowa w art. 1295

k. p. (dotyczy m.in. pracownic w ciąży),

� za czas zwolnienia od pracy na 2 dni na opiekę nad dziec-kiem do lat 14 (art. 188 k. p.).

36

� za czas zwolnienia od pracy ciężarnej pracownicy na zale-cone przez lekarza badania lekarskie przeprowadzanew związku z ciążą (art. 185 § 2 k. p.),

� za czas powstrzymywania się od wykonywania pracy luboddalenia się z miejsca pracy ze względu na zaistnieniebezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracow-nika (art. 210 § 3 k. p.),

� za czas przeprowadzania badań lekarskich okresowychi kontrolnych (art. 229 § 2 i § 3 k. p.),

� za czas szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pra-cy (art. 2373 § 3 k. p.),

� za czas uczestnictwa w posiedzeniu komisji bezpieczeń-stwa i higieny pracy w charakterze członka tej komisji(art. 23713 § 2 k. p.),

� za czas uczestnictwa w posiedzeniu komisji pojednawczejw charakterze członka tej komisji (art. 257 k. p.),

� za okres niezdolności do pracy wskutek choroby (art. 92 k. p.),� za czas zwolnień od pracy oraz usprawiedliwionej nieobec-

ności w pracy w przypadkach przewidzianych w rozporzą-dzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r.w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pra-cy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz. U.nr 60, poz. 281).

Za czas niewykonywania pracy pracownikowi pracownikowiprzysługuje wynagrodzenie, obliczane według zasad zawartychw § 5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 ma-ja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresieniewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podsta-wę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczychdo wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Ko-deksie pracy (Dz. U. nr 62, poz. 289 ze zm.).

Przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy orazza czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowa-nie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasadyobowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym żeskładniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej obliczasię z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okresniewykonywania pracy.

37

III. GotowoϾ do pracy

Może się zdarzyć, że pracownik, mimo że był do tego gotowy,nie mógł pracy wykonać. Pamiętajcie więc, że pracownikowiza czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania,a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, przysłu-guje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania,określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki skład-nik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warun-ków wynagradzania – 60% wynagrodzenia. W każdym przypadkuwynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wysokości mini-malnego wynagrodzenia za pracę (art. 81 § 1 k. p.).

Aby pracownik otrzymał wynagrodzenie za czas przerwy w pra-cy, muszą być spełnione łącznie dwa warunki: po pierwsze, musibyć gotowy do jej wykonywania, a po drugie, niemożność wykona-nia pracy wynika z przeszkód leżących po stronie pracodawcy.

IV. Na czym polega gotowoϾ do pracy?

Gotowość do pracy pracownika polega na tym, że pozostaje onw stanie fizycznej oraz psychicznej zdolności do wykonywania pra-cy, a także wyraża wolę do jej świadczenia. Natomiast przeszkodydotyczące pracodawcy to przyczyny zawinione lub niezawinioneprzez pracodawcę lecz uniemożliwiające pracownikowi wykonywa-nie pracy. Taką przeszkodą może być np. odmowa dopuszczeniapracownika do pracy, pomimo tego że posiada on prawomocneorzeczenie sądu pracy o przywróceniu go do pracy.

Najczęściej jednak wynagrodzenie jest wypłacane za czas prze-stoju, czyli za czas niewykonywania pracy z powodu wstrzymaniaprocesu pracy.

V. Przestój

Przestój może być spowodowany np.:� brakiem surowca,� brakiem dopływu energii,� awarią maszyn.

Przestój może być także wynikiem niewłaściwej decyzji osoby od-powiedzialnej za przebieg procesu produkcyjnego. Może być ponad-to wynikiem błędu pracownika obsługującego jakieś urządzenie lub

38

po prostu niewłaściwym wykonaniem pracy skutkującym wstrzyma-niem kolejnych prac np. budowlanych.

Przestój może być zawiniony lub niezawiniony przez pracowni-ka. Pracownikowi za czas niezawinionego przestoju przysługuje wy-nagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, okre-ślonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wy-nagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunkówwynagradzania – 60% wynagrodzenia. Wynagrodzenie to nie możebyć jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzeniaza pracę. Jeżeli natomiast przestój nastąpił z winy pracownika, wy-nagrodzenie nie przysługuje.

Pracownik wynagradzany jest według stałej stawki miesięcz-nej 900 zł. Otrzymuje także premię miesięczną w wysokości od 20%do 50%. W lipcu na skutek przestoju spowodowanego awarią ma-szyn pracownik nie świadczył pracy.

Za czas niewykonywania pracy przez miesiąc pracy z powoduprzestoju pracownik otrzyma wynagrodzenie przestojowe w wyso-kości 900 zł.

Przy ustalaniu wynagrodzenia określonego procentowo w celuobliczenia wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy, jeżelipracownik był gotów do jej wykonania oraz za czas niezawinionegoprzez pracownika przestoju stosuje się zasady obowiązująceprzy ustalaniu wynagrodzenia za urlop (§ 4 rozporządzenia MinistraPracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu usta-lania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy.

VI. Gdy pracodawca powierzy inn¹ pracê w czasieprzestoju

Na czas przestoju pracodawca może powierzyć pracownikowi in-ną odpowiednią pracę, za której wykonanie przysługuje wynagrodze-nie przewidziane za tę pracę, nie niższe jednak od wynagrodzenia ja-kie przysługiwałoby za czas niezawinionego przestoju. W przypadkugdy przestój następuje z winy pracownika, pracodawca wypłaca pra-cownikowi wyłącznie wynagrodzenie przewidziane za wykonaną pra-cę (art. 81 § 3 k. p.).

39

Przykład

W praktyce może wystąpić także przypadek przestoju spowodo-wany warunkami atmosferycznymi. Czy za czas takiego przestojupracodawca musi pracownikowi wypłacić wynagrodzenie, czy niema takiego obowiązku?

Wynagrodzenie za czas przestoju spowodowanego warunkamiatmosferycznymi przysługuje pracownikowi zatrudnionemu przy pra-cach uzależnionych od tych warunków, jeżeli przepisy prawa pracytak stanowią (art. 81 § 4 k. p.). Przypomnijmy, że przepisami prawapracy są np. układy zbiorowe pracy czy regulaminy wynagradzania.Jeżeli zatem przewidują one prawo pracownika do wynagrodzeniaw takim przypadku, to pracodawca jest zobowiązany do dokonaniawypłaty.

Jeżeli natomiast na czas takiego przestoju powierza sie pracowni-kowi inną pracę, to będzie mu przysługiwało wynagrodzenie przewi-dziane za wykonaną pracę, chyba że przepisy prawa pracy, np. regu-laminy wynagradzania przewidują wtedy prawo do wynagrodzenia jakza czas niezawinionego przestoju.

VII. Wynagrodzenie za wadliwie wykonan¹ pracê

W praktyce może wystąpić sytuacja, że pracownik źle wyko-na swoją pracę. I wtedy za wadliwe wykonanie z jego winy produk-tów lub usług wynagrodzenie nie będzie mu przysługiwać. Jeżelinatomiast wskutek wadliwie wykonanej pracy z winy pracownikanastąpi obniżenie jakości produktu lub usługi, jego wynagrodzenieulegnie odpowiedniemu zmniejszeniu (art. 82 § 1 k. p.).

Pamiętać należy, że jeżeli wadliwość produktu lub usługi zostanieusunięta przez pracownika, to będzie mu przysługiwać wynagrodze-nie odpowiednie do jakości produktu lub usługi, z tym że za czaspracy przy usuwaniu wady wynagrodzenie nie będzie przysługiwać.

Pracownik zatrudniony jest na stanowisku montera. W lipcu w wy-niku zaniedbania nieprawidłowo zmontował 21 podzespołów. Praco-dawca wypłaci mu w tym miesiącu wynagrodzenie za pracę pomniej-szone o wadliwie zmontowane podzespoły. Za zmontowanie jednegopodzespołu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości0,80 zł, a zatem jego wynagrodzenie ulegnie zmniejszeniu o 16,80 zł.

40

Przykład

VIII. Normy pracy

Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy, np. praca na akord,to pracodawca może stosować normy pracy, które stanowią mierniknakładu pracy, jej wydajności i jakości (art. 83 § 1 k. p.).

Normy pracy są ustalane z uwzględnieniem osiągniętego pozio-mu techniki i organizacji pracy i mogą być zmieniane w miarę wdra-żania technicznych i organizacyjnych usprawnień zapewniającychwzrost wydajności pracy.

Przekraczanie norm pracy nie stanowi podstawy do ich zmiany,jeżeli jest ono wynikiem zwiększonego osobistego wkładu pracypracownika lub jego sprawności zawodowej.

Jeżeli w firmie obowiązują normy pracy, to w przypadku ichzmiany, czyli wprowadzenia nowej normy, pracodawca ma obowią-zek powiadomienia o tym pracowników z wyprzedzeniem co naj-mniej dwutygodniowym.

IX. Ochrona wynagrodzenia za pracê

Przepisy kodeksu pracy nakładają na każdego pracodawcęobowiązek m.in.:� wypłaty wynagrodzenia w umówionej wysokości, nie mniej-

szej niż wynikająca z przepisów o wynagradzaniu lub umo-wy o pracę oraz ustawy o minimalnym wynagrodzeniu pra-cowników,

� wypłaty wynagrodzenia w stałym i ustalonym terminie,� dokonania wypłaty do rąk pracownika, chyba że obowiązek

ten zostanie spełniony w innej formie,� udostępnienia pracownikowi do wglądu dokumentów,

na podstawie których zostało obliczone jego wynagrodzenie,� dokonywania odliczeń i potrąceń z wynagrodzenia pracownika

tylko w granicach określonych przepisami praw.

Wypłaty wynagrodzenia za pracę należy dokonywać co najmniejraz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie (art. 85 § 1 k. p.).Może to być np. 25 czy 28 dzień każdego miesiąca.

Wynagrodzenie za pracę płatne raz w miesiącu wypłaca sięz dołu, niezwłocznie po ustaleniu jego pełnej wysokości, nie późniejjednak niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego miesiąca ka-

41

lendarzowego. Można zatem dokonywać wypłaty wynagrodzeniakażdego 5 czy 8 dnia danego miesiąca.

Wypłaty wynagrodzenia można także dokonywać częściej niżraz w miesiącu. Jeżeli jest to uzasadnione np. skomplikowanymrozliczeniem czasu pracy, pracodawca może do regulaminu pra-cy wprowadzić zapis, że wypłata wynagrodzenia będzie dokony-wana np. 24 dnia każdego miesiąca w formie zaliczki na poczetwynagrodzenia, a następnie 5 dnia następnego miesiąca pra-cownikom wypłacane będzie wyrównanie, czyli pozostała częśćnależnego wynagrodzenia.

Jeżeli ustalony w regulaminie pracy dzień wypłaty wynagrodze-nia za pracę jest dniem wolnym od pracy, np. jest to niedziela lubdzień wolny w pięciodniowym tygodniu pracy, wynagrodzenie mu-sicie wypłacić w dniu poprzedzającym.

W przypadku składników wynagrodzenia za pracę, przysługują-cych pracownikowi za okresy dłuższe niż jeden miesiąc, wypłatydokonuje się z dołu w terminach określonych w przepisach prawapracy np. regulaminie pracy.

Należy pamiętać, że pracodawcy ponoszą ryzyko związanez zatrudnianiem pracowników, a zatem są odpowiedzialni za ter-minowe przekazywanie wynagrodzenia. Dotyczy to zarówno wy-płaty wynagrodzenia w siedzibie firmy, jak i przesyłania wynagro-dzenia na konto bankowe pracownika.

UWAGA

Wynagrodzenie pracownika powinno być przekazane przezsłużby księgowości odpowiednio wcześniej, tak aby w dniuwypłaty, ustalonym w regulaminie pracy, znalazło się na kon-cie pracownika.

Do obowiązków pracodawców zatrudniających powyżej 20 pra-cowników należy określenie zarówno terminu, miejsca jak i czasuwypłaty wynagrodzenia za pracę w regulaminie pracy. Jeżeli nato-miast pracodawca zatrudnia mniej niż 20 pracowników to o terminie,miejscu i czasie wypłaty wynagrodzenia informuje pracownikówna piśmie (art. 29 § 3 k. p.).

Jeżeli obowiązuje układ zbiorowy pracy – to termin, miejscei czas wypłaty wynagrodzenia można ustalić albo w regulaminiepracy albo w układzie zbiorowym pracy.

42

Należy pamięta, że na żądanie pracownika istnieje obowiązek udo-stępnienia do wglądu dokumentów, na podstawie których zostało ob-liczone jego wynagrodzenie. Pracownik ma bowiem prawo zapozna-nia się zarówno ze sposobem, metodą, jak i podstawą prawną doko-nanych obliczeń wynagrodzenia za wykonaną pracę, w tym także wy-nagrodzenia za godziny nadliczbowe, innych składników, wynagro-dzenia za urlop czy należności ze stosunku pracy takich jak odprawapieniężna, odszkodowania itp.

X. Forma wyp³aty wynagrodzenia za pracê

Wypłaty wynagrodzenia dokonuje się w formie pieniężnej. Na-tomiast częściowe spełnienie wynagrodzenia w innej formie niż pie-niężna jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przewidują to ustawo-we przepisy prawa pracy lub układ zbiorowy pracy.

UWAGA

Jeżeli w firmie nie ma układu zbiorowego pracy, a takiegorozwiązania nie przewidują obowiązujące przepisy z zakresuprawa pracy, to nie jest dopuszczalne wypłacanie pracowni-kom wynagrodzenia w innej formie niż pieniężna, np. w na-turze jako deputat.

Obowiązek wypłacenia wynagrodzenia może być spełniony w in-ny sposób niż do rąk pracownika, jeżeli tak stanowi układ zbiorowypracy lub pracownik uprzednio wyrazi na to zgodę na piśmie (art. 86§ 3 k. p.). Pracodawca, u którego nie ma układu zbiorowego pracy,będzie mógł przekazywać wynagrodzenie pracownika na jego kon-to bankowe pod jednym warunkiem. Aby było to możliwe, pracow-nik musi wyrazić na to zgodę na piśmie i uprzednio oczywiście otwo-rzyć sobie rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy w banku. Brakzgody pracownika spowoduje, że wypłata wynagrodzenia będziemusiała następować do jego rąk, czyli w kasie firmy.

XI. Gdy pracodawca nie wyp³aca wynagrodzenia

Jeżeli pracodawca opóźnia się z wypłatą wynagrodzenia za pra-cę, pracownikowi przysługuje prawo żądania odsetek ustawowychz tytułu zwłoki w wypłacie. Dniem wypłaty wynagrodzenia za pracę

43

jest dzień określony w regulaminie pracy i jeżeli w tym dniu nie na-stępuje wypłata, a np. dopiero po 5 dniach to pracownik, na podsta-wie art. 481 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 k. p., może wy-stąpić z roszczeniem o wypłacenie odsetek.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 26 lutego 1975 r.,(sygn. akt I PR 31/75, PiZS 1976/5/69) „w przypadkach niewypła-cenia wynagrodzenia za pracę w ustalonym terminie, pracownikmoże żądać odsetek ustawowych, chociażby nie poniósł z tegopowodu żadnej szkody, a opóźnienie było następstwem okolicz-ności, za które pracodawca nie ponosi odpowiedzialności”.

Ponadto w uchwale z 19 września 2002 r. (sygn. akt III PZP 18/02)Sąd Najwyższy stwierdził, że „odsetki z tytułu opóźnienia w wy-płacie wynagrodzenia za pracę przysługują pracownikowiza czas opóźnienia także w części, od której pracodawca odpro-wadził składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz za-liczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych”.

Jeżeli pracodawca często naruszałby swój kodeksowy obowią-zek (art. 94 pkt 5) czyli nie wypłacałby terminowo i w prawidło-wej wysokości wynagrodzenia za pracę, pracownik mógłby po-traktować to jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiąz-ków pracodawcy. W konsekwencji mógłby skorzystać z możli-wości, jaką daje mu przepis art. 55 § 11 k p., tzn. rozwiązaćz pracodawcą umowę o pracę bez wypowiedzenia.

UWAGA

Gdyby pracownik rozwiązał umowę o pracę w trybie określo-nym w art. 55 § 11 k. p., czyli z powodu ciężkiego naruszeniapodstawowych obowiązków przez pracodawcę to przysługu-je mu odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okreswypowiedzenia umowy o pracę. A jeżeli umowa o pracę by-ła zawarta na czas określony lub na czas wykonania określo-nej pracy – w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni.

Każdy pracownik, któremu pracodawca nie wypłaci terminowolub w ogóle nie wypłaci wynagrodzenia za pracę lub należnego ze

44

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

stosunku pracy świadczenia może swoich roszczeń dochodzićna drodze sądowej (art. 242 § k. p.). Postępowanie sądowe dlapracownika wolne jest od opłat sądowych. Jeżeli u pracodawcydziała zakładowa organizacja związkowa, to wspólnie z nią praco-dawca może powołać komisję pojednawczą. Do jej uprawnień bę-dzie należało polubowne załatwianie sporów o roszczenia pracow-ników ze stosunku pracy (art. 244 k. p.), w tym także roszczeń do-tyczących wypłaty wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń.

XII. Potr¹cenia z wynagrodzenia za pracê

1. Z wynagrodzenia za pracę po odliczeniu składek na ubezpie-czenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fi-zycznych – podlegają potrąceniu tylko następujące należności:

1) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczychna zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,

2) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na po-krycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,

3) zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,4) kary pieniężne przewidziane w art. 108.

2. Potrąceń dokonuje się w podanej wyżej kolejności.

Potrącenia mogą być dokonywane w następujących granicach:1) w razie egzekucji świadczeń alimentacyjnych – do wysoko-

ści trzech piątych wynagrodzenia,2) w razie egzekucji innych należności lub potrącania zali-

czek pieniężnych – do wysokości połowy wynagrodzenia.

Potrącenia sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonaw-czych, na pokrycie innych należności niż świadczenia alimentacyj-ne, oraz zaliczki pieniężne nie mogą przekraczać połowy wynagro-dzenia, a łącznie z potrąceniami na zaspokojenie świadczeń alimen-tacyjnych – 3/5 wynagrodzenia.

3. Nagroda z zakładowego funduszu nagród, dodatkowe wyna-grodzenie roczne oraz należności przysługujące pracownikom z ty-tułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej podlegają egzeku-cji na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych do pełnej wysokości.

4. Z wynagrodzenia za pracę odlicza się, w pełnej wysokości,kwoty wypłacone w poprzednim terminie płatności za okres nie-

45

obecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wy-nagrodzenia.

5. Przy zachowaniu wyżej opisanych zasad potrąceń na zaspoko-jenie świadczeń alimentacyjnych pracodawca może dokonywać rów-nież bez postępowania egzekucyjnego, z wyjątkiem przypadków gdy:

a) świadczenia alimentacyjne mają być potrącane na rzeczkilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrąco-na, nie wystarcza na pełne pokrycie wszystkich należnościalimentacyjnych,

b) wynagrodzenie za pracę zostało zajęte w trybie egzekucjisądowej lub administracyjnej.

Potrąceń, o których mowa wyżej pracodawca dokonuje na wnio-sek wierzyciela na podstawie przedłożonego przez niego tytułu wy-konawczego.

UWAGA

Należności inne niż wyżej wymienione mogą być potrącanez wynagrodzenia pracownika tylko za jego zgodą wyrażonąna piśmie. W takim przypadku wolna od potrąceń jest kwota wynagro-dzenia za pracę w wysokości określonej w art. 871 § 1 pkt 1 Ko-deksu pracy przy potrącaniu należności na rzecz pracodaw-cy, oraz 80% kwoty określonej w art. 871 § 1 pkt 1 – przy po-trącaniu innych należności niż na rzecz pracodawcy.

XIII. Inne œwiadczenia zwi¹zane z prac¹

1. Wynagrodzenie za okres choroby

Za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek:

1) choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną– trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego– pracownik zachowuje prawo do 80% wynagrodzenia, chy-ba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawapracy przewidują wyższe wynagrodzenie z tego tytułu,

2) wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby przy-padającej w czasie ciąży, pracownik w tym czasie zacho-wuje prawo do 100% wynagrodzenia,

46

art. 92 k. p.

3) poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzia-nym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narzą-dów oraz poddania się zabiegowi pobrania komórek, tka-nek i narządów – w okresie 33 dni – pracownik zachowujeprawo do 100% wynagrodzenia.

1. Wynagrodzenie, o którym wyżej mowa oblicza się według za-sad obowiązujących przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku cho-robowego i wypłaca za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wy-łączając dni wolnych od pracy.

Wynagrodzenie, o którym wyżej mowa:1) nie ulega obniżeniu w przypadku ograniczenia podstawy

wymiaru zasiłku chorobowego,2) nie przysługuje w przypadkach, w których pracownik nie

ma prawa do zasiłku chorobowego.2. Za czas niezdolności do pracy z powodów wyżej wymienio-

nych trwającej łącznie dłużej niż 33 dni w ciągu roku kalendarzowe-go, pracownikowi przysługuje zasiłek chorobowy na zasadachokreślonych w odrębnych przepisach.

2. Odprawa rentowa lub emerytalna

1. Pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do rentyz tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pra-cy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę, przysługu-je odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagro-dzenia. Pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie na-być do niej prawa.

Sposób nabywania prawa do odprawy ilustruje bogate orzecz-nictwo Sądu Najwyższego:

2002.06.04 wyrok SN I PKN 346/01 „Prawo Pracy” 2003/1/35Spełnienie przez pracownika warunków uprawniających do ren-

ty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury nie stwarza dla żad-nej ze stron obowiązku rozwiązania stosunku pracy. Dlatego też za-chowanie prowadzące do ustania stosunku pracy w związku z na-byciem uprawnień emerytalnych lub rentowych musi przybrać for-mę prawną rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, określonąw przepisach prawa pracy. Pracownik pobierający emeryturę w cza-

47

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

art. 921 k. p.

sie nieprzerwanie trwającego stosunku pracy przechodzi na emery-turę dopiero po ustaniu tego zatrudnienia.

2001.01.11 wyrok SN I PKN 187/00 OSNP 2002/18/429Odprawa emerytalna przysługuje pracownikowi także w razie

przejścia na wcześniejszą emeryturę.

2000.11.16 wyrok SN I PKN 81/00 OSNP 2002/11/265Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracow-

nika z winy pracodawcy (art. 55 § 11 k. p.) nie może być uznane zaustanie stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę (art.921 § 1 k. p.), wobec czego pracownikowi nie przysługuje odprawapieniężna, choćby przed rozwiązaniem stosunku pracy posiadałustalone prawo do emerytury.

2000.01.07 uchwała SN III ZP 18/99 OSNP 2000/24/888Pracownikowi, który przeszedł na rentę inwalidzką (rentę z tytu-

łu niezdolności do pracy) po rozwiązaniu się umowy o pracę naczas określony, przysługuje jednorazowa odprawa pieniężna napodstawie art. 921 § 1 k. p., gdy pracownik stał się niezdolny do pra-cy wskutek choroby stwierdzonej w czasie zatrudnienia i prowadzą-cej, po nieprzerwanym okresie pobierania zasiłku chorobowego, doprzyznania mu renty.

1999.12.09 wyrok SN I PKN 408/99 OSNP 2001/9/305Pracownik, który rozwiązał umowę o pracę w związku z przej-

ściem na rentę rodzinną nie nabywa prawa do odprawy rentowej napodstawie art. 921 k. p.

3. Odprawa pośmiertna

1. W razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracylub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdol-ności do pracy wskutek choroby, rodzinie przysługuje od praco-dawcy odprawa pośmiertna.

2. Wysokość odprawy jest uzależniona od okresu zatrudnieniapracownika u danego pracodawcy i wynosi:

1) jednomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był za-trudniony krócej niż 10 lat,

2) trzymiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik był za-trudniony co najmniej 10 lat,

48

art. 93 k. p.

3) sześciomiesięczne wynagrodzenie, jeżeli pracownik byłzatrudniony co najmniej 15 lat.

3. Odprawa pośmiertna przysługuje następującym członkom ro-dziny pracownika:

1) małżonkowi,2) innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane

do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emerytu-rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Odprawę pośmiertną dzieli się w częściach równych pomiędzywszystkich uprawnionych członków rodziny. Jeżeli po zmarłym pra-cowniku pozostaje tylko jeden członek rodziny uprawniony do od-prawy pośmiertnej, przysługuje mu odprawa w wysokości połowyodpowiedniej kwoty odprawy pośmiertnej.

4. Odprawa pośmiertna nie przysługuje członkom rodziny, o któ-rych wyżej mowa, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracownika na ży-cie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucje ubezpieczeniowejest nie niższe niż odprawa pośmiertna przysługująca zgodnie z wy-żej opisanymi zasadami. Jeżeli odszkodowanie jest niższe od od-prawy pośmiertnej, pracodawca jest obowiązany wypłacać rodziniekwotę stanowiącą różnicę między tymi świadczeniami.

XIV. Naruszenie przepisów w zakresie wynagrodzeñ

Wykroczeniem przeciwko prawom pracownika jest:� niewypłacanie w ustalonym terminie wynagrodzenia za pra-

cę lub innego świadczenia przysługującego pracownikowialbo uprawnionemu do tego świadczenia członkowi rodzinypracownika,

� bezpodstawne obniżanie wysokości wynagrodzenia za pra-cę lub świadczenia,

� dokonywanie bezpodstawnych potrąceń z wynagrodzeniaza pracę lub innych wypłacanych świadczeń.

Pracodawca, który popełnia takie wykroczenie podlega karzegrzywny.

49

art. 282 § 1 k. p.

Rozdział czwarty

ZASADY ODPOWIEDZIALNOŒCI PRACOWNIKA

I. Odpowiedzialnoœæ porz¹dkowa

1. Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonego porządku,regulaminu pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy orazprzepisów przeciwpożarowych pracodawca może stosować:

1) karę upomnienia,

2) karę nagany.

2. Za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeń-stwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczeniepracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeź-wości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy – pracodawca możerównież stosować karę pieniężną.

3. Przepisy dotyczące odpowiedzialności porządkowej mającharakter bezwzględnie obowiązujący i nie jest możliwe umowneich ograniczenie, wyłączenie czy rozszerzenie, ani co do rodzaju karporządkowych, ani zakresu ich stosowania.

II. Procedura nak³adania kar porz¹dkowych

1. Kara nie może być zastosowana po upływie 2 tygodni od po-wzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczegoi po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia.

2. Kara może być zastosowana tylko po uprzednim wysłuchaniupracownika. Jeżeli z powodu nieobecności w zakładzie pracy pra-cownik nie może być wysłuchany, bieg dwutygodniowego terminunie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu do dnia stawie-nia się pracownika do pracy.

3. O zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownikana piśmie, wskazując rodzaj naruszenia obowiązków pracowni-czych i datę dopuszczenia się przez pracownika tego naruszeniaoraz informując go o prawie zgłoszenia sprzeciwu i terminie jegowniesienia. Odpis zawiadomienia składa się do akt osobowych pra-cownika.

50

4. Jeżeli zastosowanie kary nastąpiło z naruszeniem przepisówprawa, pracownik może w ciągu 7 dni od dnia zawiadomienia goo ukaraniu wnieść sprzeciw. O uwzględnieniu lub odrzuceniu sprzeci-wu decyduje pracodawca po rozpatrzeniu stanowiska reprezentującejpracownika zakładowej organizacji związkowej. Nieodrzucenie sprze-ciwu w ciągu 14 dni od dnia jego wniesienia jest równoznacznez uwzględnieniem sprzeciwu.

5. Pracownik, który wniósł sprzeciw, może w ciągu 14 dniod dnia zawiadomienia o odrzuceniu tego sprzeciwu wystąpićdo sądu pracy o uchylenie zastosowanej wobec niego kary.

6. W razie uwzględnienia sprzeciwu wobec zastosowanej karypieniężnej lub uchylenia tej kary przez sąd pracy, pracodawca jestobowiązany zwrócić pracownikowi równowartość kwoty tej kary.

7. Karę uważa się za niebyłą, a odpis zawiadomienia o ukaraniuusuwa z akt osobowych pracownika po roku nienagannej pracy.Pracodawca może, z własnej inicjatywy lub na wniosek reprezentu-jącej pracownika zakładowej organizacji związkowej, uznać karęza niebyłą przed upływem tego terminu.

III. Ogólne zasady odpowiedzialnoœci materialnej

1. Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wy-konania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził praco-dawcy szkodę ponosi odpowiedzialność materialną według zasadokreślonych w przepisach działu piątego Kodeksu pracy. Reguła tapociąga za sobą daleko idące skutki prawne. Nie ma bowiem praw-nych możliwości ponoszenia odpowiedzialności przez pracownikana zasadach innych niż przewidziane w Kodeksie pracy. Czyli przy-kładowo, jeżeli przy wykonywaniu obowiązków zawodowych pra-cownik nieumyślnie zbije lustro, odpowiedzialny jest za szkodędo wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia. Dochodzenie peł-nego odszkodowania nie jest możliwe.

2. Przesłankami odpowiedzialności pracownika są: naruszenieobowiązków pracowniczych (bezprawność), wina pracownika, wy-rządzenie szkody pracodawcy i związek przyczynowy między zawi-nionym naruszeniem obowiązków pracowniczych a szkodą.

3. Wina pracownika może wystąpić w formie winy umyślnej lubnieumyślnej. Z winą umyślną mamy do czynienia wówczas, gdy

51

pracownik chce wyrządzić szkodę (zamiar bezpośredni), jak i wów-czas gdy wyrządzenie szkody przewiduje i z tym się godzi (zamiarewentualny). Natomiast wina nieumyślna polega na tym, że pracow-nik nie mając zamiaru wyrządzenia szkody, wyrządza ją jednakna skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicz-nościach, mimo że możliwość wyrządzenia szkody przewidywał(lekkomyślność) lub mógł przewidzieć (niedbalstwo). Niedbalstwow zależności od zakresu niedołożenia staranności jest stopniowaneod lekkiego do rażącego.

4. Wyrządzenie szkody pracodawcy jest kolejną przesłanką od-powiedzialności materialnej pracownika. Jeżeli pracownik wyrzą-dził szkodę z winy nieumyślnej i w mieniu nie powierzonym pra-cownikowi ponosi pracowniczą odpowiedzialność tylko w grani-cach rzeczywistej szkody, ta zaś nie obejmuje spodziewanych ko-rzyści, które pracodawca mógłby osiągnąć gdyby mu szkody niewyrządzono.

5. Związek przyczynowy między zawinionym niewykonaniem lubnienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych, a wyrzą-dzeniem szkody pracodawcy, musi być typowy w świetle zasad do-świadczenia życiowego. Szkoda musi być więc zwykłym, normal-nym następstwem naruszenia obowiązków pracowniczych.

6. Pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasad-niające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałejszkody. Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takimzakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniła się do jejpowstania lub zwiększenia. Ciężar udowodnienia, że do powstaniaszkody lub jej zwiększenia przyczynił się pracodawca lub inne oso-by, spoczywa na pracowniku.

Pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pra-codawcy, a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłąw związku z działalnością pracodawcy, a w szczególności nie od-powiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicachdopuszczalnego ryzyka. Ryzyko działalności pracodawcy dotyczyw szczególności podjęcia nowego rodzaju produkcji, co może byćpołączone ze stratą.

7. W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdyz nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosowniedo przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe

52

ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracow-ników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.

8. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody,jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wyna-grodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szko-dy. Jest to maksymalna kwota odszkodowania za szkodę wyrządzo-ną z winy nieumyślnej. W razie wyrządzenia szkody przez kilku pra-cowników lub przez jednego pracownika kilkoma czynami zasadydotyczące odszkodowania stosuje się oddzielnie do każdego pra-cownika i każdego z jego czynów.

9. W razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniuprzez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zo-bowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca. Pra-cownik ponosi w takiej sytuacji odpowiedzialność regresową wobecpracodawcy. Jeżeli czyn został popełniony z winy nieumyślnej, od-powiedzialność ograniczona jest do wysokości trzymiesięcznegowynagrodzenia.

Jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązanydo jej naprawienia w pełnej wysokości. Przez odpowiedzialność w peł-nej wysokości rozumie się odpowiedzialność w granicach rzeczywistejstraty i utraconych korzyści, których pracodawca mógłby się spodzie-wać, gdyby pracownik nie wyrządził mu szkody.

IV. OdpowiedzialnoϾ za mienie powierzone

1. Pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albodo wyliczenia pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności, na-rzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochro-ny indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze odpowiada w pełnejwysokości za szkodę powstałą w tym mieniu.

2. Pracownik odpowiada w pełnej wysokości również za szkodęw mieniu innym niż wymienione wyżej powierzonym mu z obowiąz-kiem zwrotu albo do wyliczenia się.

3. Od odpowiedzialności wyżej określonej pracownik może sięuwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niegoniezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przezpracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzo-nego mienia.

53

4. Przy odpowiedzialności za szkodę w mieniu powierzonympracownik odpowiada do pełnej wysokości.

5. Przy pracowniczej odpowiedzialności za mienie powierzonew sposób szczególny uregulowany jest rozkład ciężaru dowodów.Pracodawca powinien wykazać prawidłowe powierzenie mienia orazszkodę spowodowana niezwróceniem mienia lub niewyliczeniem siępracownika, a także jego wysokość. Wówczas występuje domnie-manie odpowiedzialności pracownika, który może się od niej uwol-nić jeżeli wskaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależ-nych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcęwarunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.

6. Pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność material-ną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się.Podstawą łącznego powierzenia mienia jest umowa o współodpowie-dzialności materialnej, zawarta na piśmie przez pracowników z praco-dawcą. Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność material-ną odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednakże w ra-zie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowa-na przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosownąjej część odpowiadają tylko sprawcy szkody.

7. Pracownicy odpowiadają za szkodę w częściach określonychw umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Nie jest więcdopuszczalne ustanowienie w umowie odpowiedzialności za całąszkodę, a taki charakter ma odpiwedzialnośc solidarna. Umowao współodpowiedzialności materialnej, w której pracownicy zobo-wiązują się do ponoszenia przez każdego z nich odpowiedzialnościza całą szkodę, a zatem odpowiedzialności solidarnej, jest w tejczęści nieważna jako sprzeczna z prawem. W takiej sytuacji pra-cownicy odpowiadają za szkodę w częściach równych.

54

Rozdział piąty

CZAS PRACY

I. Planowanie czasu pracy

Jeżeli zaczyna się kolejny rok kalendarzowy i kolejny miesiąc,niektórzy pracodawcy przed końcem grudnia muszą ułożyć grafi-ki czasu pracy na nowe okresy rozliczeniowe. Grafiki muszą przy-gotować ci pracodawcy, którzy stosują pracę zmianową lub rów-noważne systemy czasu pracy. Podobnie będzie w tych firmach,gdzie pracę świadczy się także w niedziele i święta albo są różneterminy dni wolnych wynikających z przeciętnie 5-dniowego tygo-dnia pracy.

U pracodawcy ze stałym rozkładem czasu pracy, czyli w fir-mach, gdzie przykładowo pracuje się od poniedziałku do piątkuw stałych godzinach, a soboty i niedziele są dniami wolnymi, wy-starczą odpowiednie postanowienia zapisane w regulaminie pracydotyczące organizacji pracy w firmie. Nic jednak nie stoi na prze-szkodzie, żeby taki szef rozpisał grafik pracy na przyjęty u siebieokres rozliczeniowy np. miesięczny.

1. Nie tylko „wolna sobota”

Art. 129 k. p. określa, że pracownicy powinni świadczyć pracęprzeciętnie 5 dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym,czyli 40 godzin tygodniowo i 8 godzin dziennie. Dniem wolnym odpracy wynikającym z 5-dniowego tygodnia pracy może być każdydzień tygodnia z wyjątkiem niedzieli, która jest dniem ustawowowolnym od pracy. Dzień taki nie może również przypadać w święto.

Na ogół, w większości polskich firm jest to sobota (tzw. wolnasobota), ale dni wolne z tytułu 5-dniowego tygodnia pracy mogąprzypadać w różnych dniach tygodnia, np. w jednym tygodniubędzie to sobota, w drugim poniedziałek, a w trzecim z kolei środa.To pracodawca ustala termin takiego dnia wolnego w firmie.

2. Nie pomiń świąt

Z ustawy z 18 października 1951 r. o dniach wolnych od pracy(Dz. U. Nr 4, poz. 28 ze zm.) wynikają zaś inne wolne dni od pracy.

55

Są to wszystkie niedziele i 12 dni dodatkowych świąt państwowychi kościelnych.

3. Pamiętaj o definicjach

Rozpisanie harmonogramu nie jest skomplikowane, pod wa-runkiem że pracodawca właściwie obliczy obowiązujący pracow-nika wymiar czasu pracy. Od grudnia 2006 r. jest to o tyle łatwiej-sze, że zniknęła konieczność odrabiania podwójnych świąt wystę-pujących w jednym tygodniu i tym samym wyznaczenia zatrudnio-nym innego dnia pracy. W art. 130 k. p. zostało bowiem uchylonedrugie zdanie.

Przy rozliczaniu czasu pracy przez tydzień należy rozumieć 7 ko-lejnych dni kalendarzowych, poczynając od pierwszego dnia okre-su rozliczeniowego, a przez dobę – 24 kolejne godziny, poczynającod godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obo-wiązującym go rozkładem czasu pracy.

Jeśli pracownika z przyczyn usprawiedliwionych nie było w pra-cy, bo np. chorował, to pracodawca przy ustalaniu wymiaru czasupracy musi mu go obniżyć o liczbę godzin tej absencji, przypadają-cych do przepracowania w czasie tej nieobecności, zgodnie z przy-jętym rozkładem czasu pracy.

4. Jak obliczyć wymiar czasu pracy?

Zgodnie z art. 130 § 1 k. p. obowiązujący pracownika wymiarczasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym szef ustala:

� mnożąc 40 godzin (norma średniotygodniowa) przez liczbępełnych tygodni w okresie rozliczeniowym,

� dodając do otrzymanej liczby iloczyn 8 godzin (norma do-bowa) i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczenio-wego, przypadających od poniedziałku do piątku (tzw. dniwystających),

� odejmując od otrzymanego wyniku iloczyn 8 godzin (normadobowa) i liczby świąt przypadających w innym dniu niż nie-dziela (art. 130 § 2 zd. pierwsze k. p.).

� obniżając liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecnościw pracy, przypadających do przepracowania w czasie tejnieobecności, zgodnie z przyjętym rozkładem czasu pracy.

56

5. Dłużej niż miesiąc

Pracodawcy mogą także stosować dłuższe niżjednomiesięczne okresy rozliczeniowe. Najczęściej będą one 3-lub 4-miesięczne, ale np. w rolnictwie i hodowli jeśli jest tododatkowo uzasadnione nietypowymi warunkami organizacyjnymilub technicznymi mającymi wpływ na przebieg procesu pracydopuszcza się nawet 12-miesięczne cykle rozliczeniowe.

Wymiar czasu pracy w takim okresie oblicza się podobnie jakprzy cyklach jednomiesięcznych.

II. Ewidencjonowanie czasu pracy

1. Sposób wypełniania ewidencji czasu pracy

Ewidencję czasu pracy należy tak wypełnić, aby prawidłowo wy-płacić wynagrodzenie za pracę. W tym celu liczba rubryk w ewiden-cji czasu pracy powinna odpowiadać zapotrzebowaniu na ustalenieliczby godzin pracy, w tym szczególnie wyróżnione powinny być tegodziny, których przepracowanie daje Waszemu pracownikowi pra-wo do dodatkowego wynagrodzenia lub czasu wolnego od pracyoraz których rekompensata polega na konieczności oddania dniawolnego od pracy w innym terminie (praca w niedziele, święta, czydni wolne od pracy wynikające z przeciętnie pięciodniowego tygo-dnia pracy). Prawidłowe gospodarowanie czasem pracy Waszegopracownika polega bowiem zarówno na właściwym ustalaniu wyna-grodzenia za pracę, jak również udzieleniu prawidłowej liczby dniwolnych od pracy. Roszczenia pracowników o należne wynagro-dzenie za pracę może być dochodzone zarówno przed sądem pra-cy (pozew pracownika do sądu pracy), jak również w wyniku dzia-łania inspektora pracy (wydanie decyzji administracyjnej – nakazupłacowego w zakresie wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę).Liczba dni wolnych weryfikowana jest natomiast przez inspektorapracy w czasie dokonywania przez niego czynności kontrolnych.Udzielenie zbyt małej liczby dni wolnych jest wykroczeniem prze-ciwko prawom pracownika zagrożonym karą grzywny. Ponieważw trakcie trwania okresu rozliczeniowego weryfikacji podlegać mo-gą tylko godziny nadliczbowe z powodu przekroczenia dobowejnormy czasu pracy, praca w porze nocnej, dyżury, urlopy orazusprawiedliwione i nieusprawiedliwione nieobecności w pracy

57

– wszystkie takie informacje powinny być przez Was weryfikowanena bieżąco. Jeżeli jednak w przepisach wenątrzzakładowych (ukła-dzie zbiorowym pracy czy regulaminie wynagradzania) przewidzia-ne są dla pracownika specjalne dodatki uzależnione od czasuw którym praca jest przewidziana (np. dodatki za pracę w sobotyczy w godzinach popołudniowych) ewidencja powinna zawierać do-datkowe informacje.

2. Kto i dla kogo tworzy ewidencję czasu pracy?

Wszyscy pracodawcy mają obowiązek prowadzenia ewidencjiczasu pracy bez względu na zatrudnioną liczbę pracowników. Jeżelinawet zatrudnia się tylko jednego pracownika prowadzi się dla niegoindywidualną, imienną ewidencję czasu pracy. Obowiązek taki doty-czy wszystkich pracowników bez względu na podstawę prawną na-wiązania stosunku pracy (umowa, mianowanie, powołanie czy wybór).

3. Na jakie okresy prowadzona jest ewidencja czasu pracy?

Powszechnie obowiązujące przepisy prawa pracy nie przewidująokresów na jakie powinna być prowadzona ewidencja czasu pracy.To pracodawca decyduje jak długi okres będzie objęty ewidencją.Pamiętajcie jednak, że celem prowadzenia ewidencji jest prawidłoweustalenie wynagrodzenia i innych świadczeń związanych z pracą.Zgodnie z art. 85 k. p. wynagrodzenie powinno być wypłacane przy-najmniej raz w miesiącu. Aby ustalić prawidłową jego wysokość, ewi-dencję czasu pracy należy tak prowadzić, abyście przed każdym ter-minem płatności wynagrodzenia, obok stałych składników wynagro-dzenia za pracę mogli wypłacić należne wynagrodzenie za pracęw godzinach nadliczbowych. Najwygodniej i najpraktyczniej jest za-tem prowadzić miesięczną ewidencję czasu pracy, na podstawie któ-rej bez trudu ustalicie przysługujące wynagrodzenie za pracę w go-dzinach nadliczbowych przysługujące pracownikowi z tytułu prze-kroczenia dobowej normy czasu pracy, które powinno być wypłaco-ne w najbliższym terminie płatności po ich wystąpieniu, chyba żepraca taka jest rekompensowana czasem wolnym od pracy.

4. Co powinna zawierać ewidencja czasu pracy?

Podstawowym niezbędnym elementem, który powinna zawieraćkażda ewidencja czasu pracy, jest liczba godzin pracy, którą pra-

58

cownik przepracował. Rozporządzenie określa to jako ewi-dencję pracy w poszczególnych dobach roboczych. Pamiętaj-cie jednak, że oznacza to konieczność ewidencji każdegoprzepracowanego przez pracownika czasu, w tym pracyw niedzielę i święta, w niedzielę i w święta, w porze nocnej,w godzinach nadliczbowych, oraz w dni wolne od pracy wyni-kające z pięciodniowego tygodnia pracy. Ponadto, macie obo-wiązek ewidencjonować dyżury, urlopy, zwolnienia od pracy,oraz inne usprawiedliwione i nieusprawiedliwione nieobecno-ści w pracy, a w stosunku do pracowników młodocianych ma-cie obowiązek także uwzględnić w ewidencji czas ich pracyprzy pracach wzbronionych młodocianym, których wykonywa-nie jest dozwolone młodocianym w celu odbycia przez nichprzygotowania zawodowego.

5. Udostępnianie pracownikowi ewidencji na jego żądanie

Ewidencję czasu pracy należy udostępnić pracownikowina jego żądanie. Oryginał dokumentu jest Waszą własnością.Tym niemniej, forma udostępnienia ewidencji uzależniona jestod pracownika. Jego żądanie może dotyczyć jedynie wglądu,ale także powielenia metodą kserograficzną czy odpisaniaz oryginału.

6. Konsekwencje nieprowadzenia lub nierzetelnegoprowadzenia ewidencji czasu pracy

Dolegliwość sankcji uzależniona jest od stopnia narusze-nia i podlega ocenie inspektora pracy. Jeżeli nieprawidłowo-ści dotyczą jedynie technicznych braków w zakresie prowa-dzenia ewidencji czasu pracy, np. braku zapisu o realizacjiprzez pracownika prawa do urlopu wypoczynkowego, in-spektor pracy może zastosować jedynie wniosek o prawidło-we prowadzenie ewidencji przez umieszczanie w jej treściwszystkich niezbędnych informacji. Pamiętać jednak musicie,że zgodnie z art. 281 k. p., naruszanie przepisów o czasiepracy lub nieprowadzenie ewidencji czasu pracy jest wykro-czeniem przeciwko prawom pracownika. Inspektor pracy,stwierdzając takie wykroczenie, może również, w ramach tzw.

59

postępowania mandatowego, nałożyć karę grzywny w wysokoścido 2 000 zł lub w charakterze oskarżyciela publicznego wystąpićprzed sądem grodzkim o nałożenie kary grzywny do wysoko-ści 30 000 zł. Jeżeli z czynności kontrolnych inspektora pracy wy-nika, że ewidencja została sfałszowana, inspektor pracy może w ta-kiej sytuacji wystąpić do prokuratora z wnioskiem o podejrzeniepopełniania przestępstwa. Dalsze czynności uzależnione są od de-cyzji prokuratora w tej sprawie.

Fałszowanie ewidencji czasu pracy może stanowić przestępstwo:

� fałszerstwa (podrobienia lub przerobienia dokumentu), a je-go sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnościalbo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

� poświadczenia nieprawdy, przewidzianego w art. 271 § 1 k. k.Popełnia je osoba uprawniona do wystawienia dokumentu,która poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mają-cej znaczenie prawne. Podlega karze pozbawienia wolnościod 3 miesięcy do lat 5. W wypadku mniejszej wagi, sprawcapodlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

Grzywnę wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbęstawek oraz wysokość jednej stawki; jeżeli ustawa nie stanowi ina-czej, najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 360. Ustalającstawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego wa-runki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobko-we; stawka dzienna nie może być niższa od 10 złotych, ani też prze-kraczać 2 000 złotych.

Brak ewidencji czasu pracy lub jej nierzetelność może także stano-wić wykroczenie przeciwko prawom pracownika określone w art. 281pkt 5 k. p. zagrożone karą grzywny. Grzywnę w wysokości do 2 000 złmoże nałożyć na sprawcę wykroczenia w drodze mandatu inspektorpracy, zaś do 30 000 zł – sąd grodzki na wniosek inspektora pracy.

7. Postępowanie sądowe w sprawie ustalenia pracy w godzinach nadliczbowych

W postępowaniu sądowym w sprawie ustalenia pracy w godzi-nach nadliczbowych ewidencja czasu pracy może zostać przez sądpracy uznana jako dowód w sprawie. Ważny w tym zakresie jest wy-rok Sądu Najwyższego z 11 listopada 2003 r. sygn. akt (I PKN 678/00

60

art. 271 § 1 k. k.

OSNP – wkł. 2002/7/9), zgodnie z którym ciężar dowodu w zakresieczasu wykonywania pracy spoczywa zarówno na pracowniku, którydochodzi roszczeń z tego tytułu (art. 6 k. c. w związku z art. 300 k. p.),jak i na pracodawcy, który jest zobowiązany do prowadzenia ewiden-cji czasu pracy (art. 12911 k. p.). W analizowanej sprawie pozwanypracodawca oświadczył Sądowi, że ewidencja czasu pracy uległa za-ginięciu. Sąd uznał, że w takiej sytuacji należy badać wszystkie do-stępne dokumenty potwierdzające liczbę przepracowanych godzin.

Pamiętajcie, że zarówno dla sądu pracy, jak i dla inspektora pra-cy dowodem na liczbę przepracowanych godzin może być każdydokument, w tym również zapiski dokonywane przez pracowników,książki wyjść i wejść, elektroniczny system potwierdzania obecności.

61

Rozdział szósty

URLOPY WYPOCZYNKOWE

I. Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego

1. Pracownik podejmujący pracę po raz pierwszy, w roku kalen-darzowym, w którym podjął pracę, uzyskuje prawo do urlopu z upły-wem każdego miesiąca pracy, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopuprzysługującego mu po przepracowaniu roku.

2. Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdymnastępnym roku kalendarzowym.

II. Wymiar urlopu wypoczynkowego

1. Wymiar urlopu wynosi:

1) 20 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,

2) 26 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.

Do okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i wy-miar urlopu, wlicza się okresy poprzedniego zatrudnienia, bez wzglę-du na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku pracy.

Do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza sięz tytułu ukończenia:

a) zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej– przewidziany programem nauczania czas trwania nauki,nie więcej jednak niż 3 lata,

b) średniej szkoły zawodowej – przewidziany programem na-uczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,

c) średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych(równorzędnych) szkół zawodowych – 5 lat,

d) średniej szkoły ogólnokształcącej – 4 lata,e) szkoły policealnej – 6 lat,f) szkoły wyższej – 8 lat.Jeżeli pracownik pobierał naukę w czasie zatrudnienia, do okre-

su pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się bądź okreszatrudnienia, w którym była pobierana nauka, bądź okres nauki, za-leżnie od tego, co jest korzystniejsze dla pracownika.

62

III. Udzielanie urlopu

Urlopu udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracyzgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarzegodzinowym odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracypracownika w danym dniu. Przy udzielaniu urlopu jeden dzień odpo-wiada 8 godzinom pracy. Udzielenie urlopu w dniu pracy w wymia-rze godzinowym odpowiadającym części dobowego wymiaru czasupracy jest dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy część urlopu po-została do wykorzystania jest niższa niż pełny dobowy wymiar cza-su pracy pracownika w dniu, na który ma być udzielony urlop.

IV. Urlop w wymiarze proporcjonalnym

1. W roku kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracyz pracownikiem uprawnionym do kolejnego urlopu, pracownikowiprzysługuje urlop:

1) u dotychczasowego pracodawcy – w wymiarze proporcjo-nalnym do okresu przepracowanego u tego pracodawcyw roku ustania stosunku pracy, chyba że przed ustaniem te-go stosunku pracownik wykorzystał urlop w przysługującymmu lub w wyższym wymiarze,

2) u kolejnego pracodawcy – w wymiarze:a) proporcjonalnym do okresu pozostałego do końca dane-

go roku kalendarzowego – w razie zatrudnienia na czasnie krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego,

b) proporcjonalnym do okresu zatrudnienia w danym roku ka-lendarzowym – w razie zatrudnienia na czas krótszy niżdo końca danego roku kalendarzowego.

2. Jeżeli okres zatrudnienia przypada po nabyciu przez pracow-nika prawa do urlopu w danym roku kalendarzowym, wymiar urlo-pu pracownika powracającego do pracy w ciągu tego samego rokukalendarzowego ulega proporcjonalnemu obniżeniu, chyba żeprzed rozpoczęciem tego okresu pracownik wykorzystał urlopw przysługującym mu lub w wyższym wymiarze.

3. Pracownikowi, który przed ustaniem stosunku pracy w ciąguroku kalendarzowego wykorzystał urlop w wymiarze wyższym niżprzysługujący, u kolejnego pracodawcy przysługuje urlop w odpo-

63

wiednio niższym wymiarze; łączny wymiar urlopu w roku kalenda-rzowym nie może być jednak niższy niż wynikający z okresu prze-pracowanego w tym roku u wszystkich pracodawców.

4. Zasady dotyczące udzielania urlopu wypoczynkowego w wy-miarze proporcjonalnym stosuje się odpowiednio do pracownikapodejmującego pracę u kolejnego pracodawcy w ciągu innego ro-ku kalendarzowego niż rok, w którym ustał jego stosunek pracyz poprzednim pracodawcą.

5. Urlop w wymiarze proporcjonalnym nabywa pracownik, którypowraca do pracy u dotychczasowego pracodawcy w ciągu roku ka-lendarzowego po trwającym co najmniej 1 miesiąc okresie:

a) urlopu bezpłatnego,

b) urlopu wychowawczego,

c) odbywania zasadniczej służby wojskowej lub jej form za-stępczych, okresowej służby wojskowej, przeszkoleniawojskowego albo ćwiczeń wojskowych,

d) tymczasowego aresztowania,

e) odbywania kary pozbawienia wolności,

f) nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy.

Jeżeli okres taki przypada po nabyciu przez pracownika prawado urlopu w danym roku kalendarzowym, wymiar urlopu pracowni-ka powracającego do pracy w ciągu tego samego roku kalendarzo-wego ulega proporcjonalnemu obniżeniu, chyba że przed rozpo-częciem tego okresu pracownik wykorzystał urlop w przysługują-cym mu lub w wyższym wymiarze.

V. Przesuniêcie terminu urlopu

1. Przesunięcie terminu na wniosek pracownika

Wcześniej ustalone terminy urlopu wypoczynkowego mogąbyć zmieniane z inicjatywy pracodawcy lub pracownika. Moż-na przesunąć termin urlopu na wniosek pracownika umotywowa-ny ważnymi przyczynami. Pozwala na to art. 164 § 1 k. p. Ocena,czy przyczyny podawane przez pracownika są ważne należydo pracodawcy.

64

2. Przesunięcie terminu bez wniosku pracownika

Przesunięcie terminu urlopu może także nastąpić, jeżeli nie-obecność wypoczywającego pracownika spowodowałaby poważ-ne zakłócenia toku pracy (art. 164 § 2 k. p.). Ocena powagi zakłó-ceń również należy do pracodawcy.

3. Obowiązkowe przesunięcie urlopu

Mogą się zdarzyć okoliczności powodujące, że przesunięcie ter-minu urlopu jest obowiązkowe. Do takich sytuacji należą:� choroba,� odosobnienie związane z chorobą zakaźną,� powołania na ćwiczenia wojskowe lub szkolenie wojskowe

do 3 miesięcy,� urlop macierzyński.

Wtedy pracodawca obowiązkowo przesuwa pracownikowi urlopna inny termin (art. 165 k. p.).

VI. Odwo³anie z urlopu

Jeżeli wystąpiły okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczę-cia urlopu, które wymagają obecności pracownika, pracodawcamoże odwołać pracownika z urlopu.

Pracownik odwołany z urlopu ma obowiązek stawić się w miej-scu wskazanym przez pracodawcę, a pracodawca pokrywa kosztyponiesione przez pracownika w bezpośrednim związku z odwoła-niem go z urlopu – np. koszty przejazdu czy pobytu w ośrodku wy-poczynkowym.

VII. Udzielenie urlopu do koñca kwarta³u

Pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi urlopu naj-później do końca pierwszego kwartału następnego roku kalenda-rzowego. Termin ten uważa się za zachowany, jeżeli pracownik roz-pocznie urlop przed jego upływem, czyli przed 31 marca następne-go roku. Może się jednak zdarzyć, że pracodawca nie udzieli urlo-pu w wymaganym terminie. Urlop w takiej sytuacji „nie przepada”.Prawo pracownika do zaległego urlopu przedawnia się z upływem

65

trzech lat od dnia, w którym stało się wymagalne (art. 291 k. p.).Oznacza to, że pracownik do 3 lat od chwili nabycia prawa do urlo-pu może domagać się od pracodawcy udzielenia mu zaległegourlopu, ale tylko w formie naturalnej czyli „dni wolnych od pracy”.Ekwiwalent pieniężny może otrzymać tylko wtedy jeśli niewykorzy-stanie urlopu nastąpiło z przyczyn rozwiązania lub wygaśnięciastosunku pracy lub powołania do służby wojskowej.

VIII. Urlop w okresie wypowiedzenia

Od 1 stycznia 2003 r. pracodawca ma prawo posłać pracownikana urlop wypoczynkowy w okresie wypowiedzenia umowy o pra-cę. I to zarówno na urlop bieżący, jak i zaległy. Wymiar urlopu bie-żącego ustalany jest proporcjonalnie (zgodnie z zasadami proporcjiz art. 1551 k. p.).

IX. Urlop na ¿¹danie pracownika

Urlop na żądanie udzielany jest pracownikowi najpóźniej w dniurozpoczęcia urlopu, tj. zgodnie z rozkładem czasu pracy w danymdniu pracy. Jeżeli pracownik miał pracować do 16.00, to właśniedo tej godziny może zgłosić żądanie o urlop. Zawiadomić o rozpo-częciu urlopu może w dowolnej formie: osobiście, e-mailem, fak-sem czy telefonicznie. Pamiętać należy tylko, że skuteczne dostar-czenie informacji o urlopie jest zadaniem należącym do pracowni-ka. Jeżeli tego nie uczyni w taki sposób, że można dowiedzieć sięo żądaniu, nieobecność pracownika należy potraktować jako nie-usprawiedliwoną.

66

Rozdział siódmy

UPRAWNIENIA PRACOWNIKÓW ZWI¥ZANEZ RODZICIELSTWEM

I. Ochrona kobiet w ci¹¿y oraz kobiet i mê¿czyzn w czasie urlopu macierzyñskiego

Art. 177 k. p. ustanawia szczególną ochronę trwałości stosunkupracy kobiet w okresie ciąży oraz kobiet i mężczyzn w okresie ko-rzystania z urlopu macierzyńskiego. Wobec przewidzianej w art. 180§ 5 i 7 k. p. możliwości wykorzystania części urlopu macierzyńskie-go przez pracownika-ojca wychowującego dziecko, w dalszej czę-ści rozważań wszelkie uwagi na temat ochrony w okresie urlopumacierzyńskiego odnoszą się tak do pracownic, jak i pracowników.

Ochrona przewidziana w art. 177 k. p. występuje w postaci:� zakazu wypowiadania i rozwiązywania umów o pracę,� zakazu rozwiązywania umów o pracę bez wypowiedzenia,� obowiązku przedłużenia umów „terminowych”.Ochroną objęte są wszystkie pracownice bez względu na cha-

rakter zatrudnienia, rodzaj zawartej umowy (poza umową zawartąna okres próbny nieprzekraczający miesiąca – w czasie trwania te-go okresu) oraz formę własności zakładu, w którym są zatrudnione.Obecnie ochroną są objęte także pracownice zatrudnione przezosoby fizyczne (np. pomoce domowe).

Przepis § 1 zawiera nie tylko zakaz wypowiadania umowy o pra-cę, ale także zakaz rozwiązywania umowy o pracę już wypowiedzia-nej. Oznacza to, że wypowiedzenie staje się bezskuteczne – jeśli pra-codawca złożył pracownicy oświadczenie w sprawie wypowiedzeniaumowy o pracę w okresie ciąży bądź jeszcze przed okresem ochron-nym, ale termin rozwiązania umowy nastąpiłby w okresie ciąży. Za-tem w przypadku, gdy pracownica zajdzie w ciążę w okresie wypo-wiedzenia umowy o pracę, a pracodawca (mimo przedłożonegoprzez pracownicę zaświadczenia lekarskiego o stanie ciąży), nie cof-nie wypowiedzenia – pracownica może przed sądem pracy żądaćuznania wypowiedzenia za bezskuteczne, a jeżeli umowa uległa jużrozwiązaniu, przywrócenia do pracy lub zasądzenia odszkodowania.Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 czerwca 1995 r., I PRN 23/95

67

(OSNAPiUS 1995 nr 22, poz. 276) jednoznacznie orzekł, że wynika-jący z art. 177 § 1 k. p. zakaz rozwiązywania umowy o pracę z pra-cownicą w okresie ciąży obowiązuje również w sytuacji, gdy zaszłaona w ciążę w okresie wypowiedzenia. Powiadomienie pracodawcyo ciąży już po rozwiązaniu umowy o pracę może mieć wpływna roszczenie o wynagrodzenie za okres pozostawania bez pracy,nie ma natomiast znaczenia dla oceny nieprawidłowości rozwiązaniaumowy o pracę.

W przypadku przywrócenia do pracy i jej podjęcia, pracownicyprzysługuje wynagrodzenie za cały okres pozostawania bez pracy– na zasadach określonych w art. 47 i 57 k. p.

Zgodnie z art. 47 k. p., pracownicy, której wypowiedziano lubz którą rozwiązano umowę o pracę w okresie ciąży i która podjęłapracę w wyniku przywrócenia, przysługuje wynagrodzenie za całyczas pozostawania bez pracy. Jeżeli jednak pracodawca został powiadomiony o ciąży, powodującej objęcie kobiety szczególnąochroną trwałości stosunku pracy już po rozwiązaniu umowy, wyna-grodzenie przysługuje od chwili powiadomienia. Z tego wyroku wy-nika, że w takiej sytuacji wynagrodzenie nie może być niższe, niżokreślone w art. 57 k. p., tj. niższe niż za 1 miesiąc.

Sąd Najwyższy w wyroku z 14 stycznia 1981 r., I PRN 135/90(OSNCP 1981, z. 7, poz. 139) orzekł, że w razie niezgodnego z pra-wem rozwiązania przez zakład pracy umowy o pracę z pracownicąw okresie ciąży, niepowiadomienie zakładu pracy o ciąży pracow-nicy nawet po rozwiązaniu z nią umowy o pracę ma znaczenie tyl-ko przy rozpoznawaniu jej roszczenia o wynagrodzenie za czas,w którym nie pracowała, nie zawiadomiwszy zakładu pracy; pra-cownica taka nie może otrzymać wynagrodzenia niższego od okre-ślonego w art. 57 k. p.

Dla ochrony kobiety w okresie ciąży przed wypowiedzeniem lubrozwiązaniem umowy o pracę nie jest istotny termin wskazania po-wyższej okoliczności, lecz wyłącznie obiektywny stan rzeczy istnie-jący w chwili wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę (wyrokSN z 15 stycznia 1988 r., I PRN 74/87, Sł. Prac. 1988, nr 5, s. 28).Jednak zarzut, że kobieta w okresie wypowiedzenia była w ciąży,nie może odnieść skutku wówczas, jeżeli zostanie postawiony do-piero w rewizji. Podniesienie bowiem nowego faktu w rewizji jest

68

spóźnione (wyrok SN z 17 maja 1965 r., II PR 213/65, NP 1966, nr 6,s. 819, z glosą M. Piekarskiego i H. Szurgacza).

W okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego obowiązuje równieżzakaz wypowiadania warunków pracy i płacy. Wynika on z brzmie-nia art. 42 § 1 k. p., zgodnie z którym przepisy o wypowiedzeniuumowy o pracę stosuje się odpowiednio do wynikających z umowywarunków pracy i płacy.

1. Rozwiązanie umowy o pracę w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego

1. Rozwiązanie umowy o pracę w okresie ciąży pracownicy lubw okresie urlopu macierzyńskiego – może nastąpić w wyniku wypo-wiedzenia dokonanego przez pracownicę lub w drodze porozumie-nia stron. Jednakże w przypadku, gdy pracownica w momencie wy-powiedzenia nie wiedziała o stanie ciąży, wówczas może uchylić sięod oświadczenia woli jako złożonego pod wpływem błędu i doma-gać się ustalenia, że umowa trwa nadal (wyrok SN z dnia 3 lute-go 1993 r., I PZP 72/92 – niepublikowany). Pracownica nie możejednak domagać się uznania, że umowa o pracę trwa nadal, jeżeliw dacie składania oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowyo pracę nie była w ciąży, a zaszła w ciążę po tej dacie (por. wyrokSN z dnia 3 lutego 1993 r., I PZP 72/92, niepublikowany).

2. W przypadkach określonych w kodeksie pracy lub innychprzepisach prawa pracy umowa może wygasnąć. W myśl uchwałySądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1991 r., I PZP 23/91(OSP 1992, z. 9, poz. 195): „Wygaśnięcie stosunku pracy na pod-stawie art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikachsamorządowych (Dz. U. Nr 21, poz. 124) wyłącza zastosowanieart. 177 § 3 kodeksu pracy”. Na gruncie kodeksu pracy zachowałaaktualność uchwała SN z dnia 13 kwietnia 1972 r., III PZP 7/72(OSNCP z 1972, z. 9, poz. 158), zgodnie z którą „Kobiecie, która niebyła w ciąży w okresie wypowiedzenia jej umowy, przysługujeochrona [...] chociażby po okresie wypowiedzenia nastąpiło prze-rwanie ciąży”. W takim przypadku rozwiązanie umowy byłobysprzeczne z prawem. Jednakże po ustaniu ciąży pracodawca możeponownie wypowiedzieć pracownicy umowę o pracę, na zasadachdotyczących ogółu pracowników. Aktualne jest także postanowienieSądu Najwyższego z dnia 13 września 1979 r., I PRN 84/79 (OSNC

69

z 1980, z. 3, poz. 58), w myśl którego zakaz rozwiązywania umówo pracę obowiązuje również w sytuacji, gdy pracownica zaszław ciążę w okresie wypowiedzenia, a po okresie wypowiedzeniaprzerwała ciążę. Kwestia natomiast powiadomienia zakładu pracyo ciąży może mieć tylko znaczenie przy rozpoznawaniu roszczeniawnioskodawczyni o wynagrodzenie za czas, w którym nie pracowa-ła, nie zawiadomiwszy zakładu pracy o ciąży.

3. W okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego nie jest dopuszczal-ne rozwiązanie umowy o pracę z przyczyn przewidzianych w art. 53§ 1 i 2 k. p., niezawinionych przez pracownicę, tj.:� w razie niezdolności do pracy wskutek choroby trwającej dłu-

żej niż okres pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i zasiłku,� w razie usprawiedliwionej nieobecności pracownicy w pracy

z innych przyczyn niż choroba, trwającej dłużej niż 1 miesiąc,� w razie nieobecności pracownicy z powodu sprawowania

opieki nad dzieckiem lub odosobnienia pracownicy zewzględu na chorobę zakaźną – w okresie pobierania z tychtytułów zasiłku i wynagrodzenia.

4. W okresie ciąży i macierzyństwa dopuszczalne jest rozwiąza-nie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z winypracownicy. Niezbędnym warunkiem jest jednak uzyskanie zgodyzakładowej organizacji związkowej reprezentującej pracownicę.Jest to jedno z nielicznych uprawnień stanowiących związku zawo-dowego; jego zgoda uchyla bowiem wskazany zakaz. Zgodniez wyrokiem SN z dnia 15 grudnia 1975 r., I PRN 27/75 (OSNCP 1976,z. 7-8 poz. 179, z glosą W. Masewicza, OSP 1976, nr 10, poz. 196),zgodę na rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z kobie-tą w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego (art. 177 § 1 k. p.) wy-raża rada zakładowa lub jej prezydium. Sąd Najwyższy w uchwalez dnia 19 maja 1978 r. V PZP 6/77 (OSNC z 1978, nr 8, poz. 127)określił wytyczne wykładni przepisów kodeksu pracy normującychwspółdziałanie pracodawcy z organizacjami związkowymi przy roz-wiązywaniu umów o pracę. Wytyczne te do chwili obecnej w znacz-nej części zachowały aktualność – pod warunkiem uwzględnieniazmian, jakie nastąpiły w organizacji i strukturze ruchu związkowegociągu minionych lat.

Zgoda zakładowej organizacji związkowej reprezentującej pra-cownicę musi być uprzednia, tzn. nastąpić przed złożeniem przez

70

pracodawcę oświadczenia o rozwiązaniu umowy o pracę. Jednak-że rozwiązanie umowy bez uzyskania zgody nie powoduje nieważ-ności dokonanej czynności prawnej, mimo że to działanie jest bez-prawne, skutkujące odpowiedzialnością za popełnienie wykrocze-nia przeciwko prawom pracownika (art. 281 pkt 5 k. p.).

Jeżeli pracownica nie jest zrzeszona w żadnym związku zawo-dowym, a w zakładzie pracy działa kilka zakładowych organizacjizwiązkowych, pracownica może zwrócić się z wnioskiem o objęciejej ochroną do wybranej organizacji związkowej. Jeżeli zakładowaorganizacja związkowa wyrazi na to zgodę – pracodawca uzgadniaz nią rozwiązanie „dyscyplinarne” umowy o pracę z pracownicą. Je-żeli zakładowa organizacja związkowa wskazana przez pracownicęnie wyrazi zgody na reprezentowanie jej interesów, lub gdy u praco-dawcy nie działa organizacja związkowa – można uznać, że wobecbraku możliwości uzyskania zgody na rozwiązanie umowy, praco-dawca ma prawo podjąć decyzję samodzielnie. Jej zasadność bę-dzie wnikliwie zbadana przez rejonowy sąd pracy – w przypadkuwniesienia odwołania przez pracownicę.

Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 3 czerwca 1998 r., I PKN 164/98(OSNAPiUS 1999, nr 11, poz. 366) jeżeli w chwili rozwiązania umo-wy o pracę na podstawie art. 52 k. p. w związku z art. 177 § 1 k. p.pracodawca i zarząd zakładowej organizacji związkowej nie wiedząo ciąży zwolnionej pracownicy, gdyż nie złożyła ona świadectwa le-karskiego (art. 185 § 1 k. p.), to zgoda zakładowej organizacji związ-kowej może być skutecznie wyrażona po rozwiązaniu umowy o pra-cę, nie później jednak niż do chwili wydania orzeczenia w przedmio-cie przywrócenia do pracy lub odszkodowania. Wyrokiem tym SądNajwyższy podtrzymał stanowisko wyrażone w wyroku z 15 grud-nia 1975 r., I PRN 27/75 (OSNCP 1976, z. 7 – 8, poz. 179; OSPi-KA 1976, z. 10, poz. 196, z glosą W. Masewicza).

Zakaz wypowiadania umów o pracę pracownicy w ciąży niejed-nokrotnie rodzi dylematy moralne, gdyż wydaje się sprzeczny z za-sadami współżycia społecznego. Tego typu sytuacja była przed-miotem rozważań Sądu Najwyższego. SN w wyroku z 6 stycz-nia 1977 r., I PRN 127/76 (OSNCP 1977, z. 8, poz. 143) zajął nastę-pujące stanowisko: „Nie można oceniać ochrony, przysługującejpracownicy w okresie ciąży, w oderwaniu od wypełniania przez niąpodstawowych obowiązków pracowniczych, między uprawnienia-

71

mi i obowiązkami pracowniczymi istnieje bowiem współzależność.Przywrócenie do pracy pracownicy, której zakład pracy wypowie-dział umowę o pracę przed ujawnieniem przez nią ciąży i któraprzed powzięciem wiadomości o swej ciąży rażąco naruszała dys-cyplinę pracy oraz nadużyła zaświadczenia lekarskiego o zwolnie-niu z pracy, byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społeczne-go”. Z kolei w wyroku z dnia 15 kwietnia 1993 r., I PRN 23/93(OSNCP 1994, z. 2, poz. 40) SN orzekł, że w przypadku zwolnieniapracownicy w ciąży, przy ocenie, iż w wyniku przywrócenia do pra-cy albo przyznania odszkodowania dojść może do kolizji takiegorozstrzygnięcia z zasadami współżycia społecznego, należy takżeuwzględniać, że stosunek pracy takiej pracownicy z woli ustawo-dawcy i zgodnie z akceptowanymi regułami moralnymi podlegaszczególnej ochronie.

2. Zasady zatrudniania kobiet w ciąży lub w okresie urlopumacierzyńskiego

Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbo-wych ani w porze nocnej. Nie wolno jej także bez jej zgody delego-wać poza stałe miejsce pracy.

1. Kobiety opiekującej się dzieckiem w wieku do czterech lat niewolno bez jej zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych aniw porze nocnej, jak również delegować poza stałe miejsce pracy.

W przypadku wprowadzenia rozkładu czasu pracy ustalającegoprzedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę, na pod-stawie art. 1294 k. p. lub art. 132 § 2 i 3 k. p., wymiar czasu pracykobiety w ciąży nie może przekraczać 8 godzin. Za czas powyżej 8godzin, w którym pracownica nie świadczyła pracy – przysługuje jejtakie samo wynagrodzenie, jakie by otrzymała, gdyby pracowała(art. 1295 k. p.).

Zakaz pracy w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej obej-muje okres od chwili przedłożenia pracodawcy zaświadczenia le-karskiego stwierdzającego stan ciąży. Zakaz ten ma charakter bez-względnie obowiązujący, co oznacza, że musi być przestrzegany,nawet jeżeli pracownica wyrazi zgodę na pracę w tych godzinach.

2. Zakaz delegowania poza stałe miejsce pracy pracownicyw ciąży ma charakter względny – jeżeli pracownica wyrazi na tozgodę, może być delegowana. Przepis nie określa, w jakiej formie

72

zgoda powyższa ma być wyrażona: ustnie czy na piśmie, każdora-zowo, czy generalnie. Uważam, że ze względów dowodowych orazcelem uniknięcia sytuacji konfliktowych, zgoda powinna być wyra-żana za każdym razem, gdy pracownica otrzyma propozycję dele-gowania. Pod pojęciem „delegowanie poza stałe miejsce pracy” na-leży rozumieć zarówno delegowanie poza miejscowość, w którejkobieta jest zatrudniona, jak również delegowanie poza stałe miej-sce pracy w tej samej miejscowości, jeżeli jest ono połączonez dłuższym lub niedogodnym dojazdem. Należy dodać, że w myślart. 29 § 1 pkt 1 k. p. miejsce wykonywania pracy powinno być okre-ślone w umowie o pracę (por. Z. Salwa: Kodeks pracy po noweliza-cji. Komentarz, Warszawa 1996, s. 242).

3. Zakaz delegowania poza stałe miejsce pracy bez uprzedniejzgody obejmuje także pracowników opiekujących się dziećmiw wieku do czterech lat. Wyrażenie zgody warunkuje ponadto do-puszczalność zatrudniania takich pracowników w wymiarze po-nad 8 godzin dziennie, w godzinach nadliczbowych i w porze noc-nej (patrz art. 1891 § 1 k. p.).

4. Zakazy powyższe dotyczą osób sprawujących opiekę nie tylkonad własnymi dziećmi, lecz także tymi, w stosunku do których pra-cownik jest opiekunem prawnym w rozumieniu kodeksu rodzinnegoi opiekuńczego oraz dziećmi przyjętymi na wychowanie, jeżeli rów-nocześnie pracownik wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiemo wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka.

5. Pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącądziecko piersią przy pracy wzbronionej takiej pracownicy bezwzględu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lubniebezpieczne, jest obowiązany przenieść pracownicę do innej pra-cy, a jeżeli jest to niemożliwe, zwolnić ją na czas niezbędny z obo-wiązku świadczenia pracy.

Pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącądziecko piersią przy pozostałych pracach wymienionych w przepi-sach wydanych na podstawie art. 176 jest obowiązany dostosowaćwarunki pracy do wymagań określonych w tych przepisach lub takograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowialub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli dostosowanie warunkówpracy na dotychczasowym stanowisku pracy lub skrócenie czasupracy jest niemożliwe lub niecelowe, pracodawca jest obowiązany

73

przenieść pracownicę do innej pracy, a w razie braku takiej możli-wości zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świad-czenia pracy. Przeniesienie jest również konieczne w przypadkugdy pracownica w ciąży lub karmiąca dziecko piersią przedstawi za-świadczenie lekarskie stwierdzające przeciwwskazania zdrowotnedo wykonywania dotychczasowej pracy. W razie gdy zmiana warun-ków pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku pracy, skróce-nie czasu pracy lub przeniesienie pracownicy do innej pracy powo-duje obniżenie wynagrodzenia, pracownicy przysługuje dodatekwyrównawczy. Pracownica w okresie zwolnienia z obowiązkuświadczenia pracy zachowuje prawo do dotychczasowego wyna-grodzenia. Po ustaniu przyczyn uzasadniających przeniesienie pra-cownicy do innej pracy, skrócenie jej czasu pracy lub zwolnieniez obowiązku świadczenia pracy, pracodawca jest obowiązany za-trudnić pracownicę przy pracy i w wymiarze czasu pracy określo-nych w umowie o pracę. Minister właściwy do spraw zdrowia okre-śli, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb wydawania zaświad-czeń lekarskich stwierdzających przeciwwskazania zdrowotnedo wykonywania dotychczasowej pracy przez pracownicę w ciążylub karmiącą dziecko piersią, uwzględniając zagrożenia dla jej zdro-wia lub bezpieczeństwa występujące w środowisku pracy.

Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:1) 16 tygodni przy pierwszym porodzie,2) 18 tygodni przy każdym następnym porodzie,3) 26 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego

dziecka przy jednym porodzie.Pracownicy, która wychowuje dziecko przysposobione, przysłu-

guje urlop macierzyński w wymiarze 18 tygodni również przy pierw-szym porodzie.

Co najmniej 2 tygodnie urlopu macierzyńskiego mogą przypa-dać przed przewidywaną datą porodu.

Po porodzie przysługuje urlop macierzyński niewykorzystanyprzed porodem aż do wyczerpania pełnego okresu.

Pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygo-dni urlopu macierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałejczęści tego urlopu; w takim przypadku niewykorzystanej częściurlopu macierzyńskiego udziela się pracownikowi-ojcu wychowują-cemu dziecko, na jego pisemny wniosek.

74

Pracownica zgłasza pracodawcy pisemny wniosek w sprawie re-zygnacji z części urlopu macierzyńskiego, najpóźniej na 7 dniprzed przystąpieniem do pracy; do wniosku dołącza się zaświad-czenie pracodawcy zatrudniającego pracownika-ojca wychowują-cego dziecko, potwierdzające termin rozpoczęcia urlopu macie-rzyńskiego przez pracownika, wskazany w jego wniosku o udziele-nie urlopu, przypadający bezpośrednio po terminie rezygnacjiz części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę.

W razie zgonu pracownicy w czasie urlopu macierzyńskiego,pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko przysługuje prawodo niewykorzystanej części tego urlopu.

Pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dwóchpółgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Pra-cownica karmiąca piersią więcej niż jedno dziecko ma prawodo dwóch przerw w pracy, po 45 minut każda. Przerwy na kar-mienie mogą być na wniosek pracownicy udzielane łącznie.Pracownicy zatrudnionej przez czas krótszy niż 4 godzinydziennie przerwy na karmienie nie przysługują. Jeżeli czas pra-cy pracownicy nie przekracza 6 godzin dziennie, przysługuje jejjedna przerwa na karmienie.

1. Do korzystania w ciągu dnia roboczego z przerwy w pracyuprawnione są pracownice karmiące dzieci piersią. Fakt karmieniadziecka piersią powinien być przez pracownicę udokumentowany, cooznacza, że na żądanie pracodawcy pracownica powinna przedsta-wić stosowne zaświadczenie lekarskie. Przerwy na karmienie nie-mowląt są przerwami wliczanymi do czasu pracy; za czas tych przerwpracownicy przysługuje wynagrodzenie w takiej samej wysokości,w jakiej uzyskałaby je, gdyby w tym czasie pracowała. Przy określa-niu wynagrodzenia stosuje się zasady obowiązujące przy obliczaniuwynagrodzenia za czas urlopu, przy czym składniki wynagrodzeniaustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którymprzypadło zwolnienie od pracy (por. § 5 rozporządzenia Ministra Pra-cy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu usta-lania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagro-dzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw,dodatków do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianychw Kodeksie pracy, Dz. U. nr 62, poz. 289 ze zm.).

75

Dwie półgodzinne przerwy na karmienie (a gdy pracownica kar-mi więcej niż jedno dziecko – przerwy 45-minutowe) na wniosekpracownicy mogą być udzielane łącznie. W praktyce, w miejsceprzerw przypadających w ciągu dnia roboczego, pracownica naj-częściej korzysta ze skróconego dnia roboczego przez późniejszeo godzinę (1,5 godziny) rozpoczynanie pracy lub odpowiedniowcześniejsze jej kończenie. Wydaje się, że wobec braku w Kodek-sie pracy przepisu zakazującego wspomnianych praktyk, praco-dawcy są związani wnioskiem pracownicy o zastąpienie przerwyskróceniem dnia roboczego (por. M. T. Romer: Przerywany czaspracy, PP 1998, nr 10, s. 3).

Należy dodać, że żaden przepis nie określa wieku dziecka,do którego pracownica może korzystać z przerwy na karmienie. Co-raz częściej pracownice karmią dziecko nawet dłużej niż do ukoń-czenia przez nie pierwszego roku życia. W razie wątpliwości, czypracownica rzeczywiście nadal karmi dziecko, pracodawca ma pra-wo zażądać aktualnego zaświadczenia lekarskiego.

2. Uprawnienie do dwóch przerw na karmienie przysługuje tylkotym pracownicom, których czas pracy w ciągu dnia wynosi dłużejniż 6 godzin. Natomiast gdy czas pracy wynosi od 4 do 6 godzin,pracownicy przysługuje tylko jedna półgodzinna przerwa (a w przy-padku karmienia piersią więcej niż jednego dziecka – 45-minutowa).W przypadku zatrudnienia poniżej 4 godzin na dobę nie przysługu-je uprawnienie do przerwy na karmienie dziecka.

Pracownicy wychowującej przynajmniej jedno dziecko w wiekudo 14 lat przysługuje w ciągu roku zwolnienie od pracy na 2 dni,z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Prawo do zwolnieniaprzysługuje pracownicy od dnia podjęcia pracy, niezależnie od te-go, w którym miesiącu pracownica rozpoczęła pracę i bez względuna wymiar czasu pracy. Ze zwolnienia może skorzystać zarównomatka mająca dzieci w wieku do lat 14, jak również pracownica wy-chowująca dziecko przysposobione lub dziecko współmałżonka.Stosownie do art. 1891 k. p., ze zwolnienia tego może skorzystaćtakże mąż pracownicy lub opiekun dziecka. To, że żona pracowni-ka sprawuje opiekę nad dzieckiem nie będąc zatrudnioną lub prze-bywając na urlopie wychowawczym, nie ogranicza jego prawado skorzystania ze zwolnienia od pracy na podstawie art. 188 k. p.

76

Jedynie w sytuacji, gdy każde z rodziców lub opiekunów jest za-trudnione, z dni na opiekę na dziecko może skorzystać tylko jednoz nich. Jest także dopuszczalne podzielenie się tym uprawnieniemw taki sposób, że każde z rodziców (opiekunów) wykorzysta po jed-nym dniu na opiekę. Uprawnienia tego nie mają jedynie pracowni-cy pozbawieni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem.

Zwolnienie wynosi 2 dni bez względu na liczbę dzieci posiada-nych przez pracownicę. Zwolnienie od pracy może być wykorzysta-ne przez pracownicę łącznie lub rozdzielnie, może być łączonez urlopem lub innymi dniami wolnymi od pracy – zależy to wyłącz-nie od pracownicy. Pracodawca nie ma prawa ustalać, czy zwolnie-nie wykorzystywane jest zgodnie z celem.

W razie nieskorzystania przez pracownicę w danym roku kalen-darzowym z omawianego zwolnienia – pracownica nie może „prze-łożyć” zaległego zwolnienia na następny rok kalendarzowy. Za czaszwolnienia, o którym mowa, pracownica zachowuje prawo do wyna-grodzenia obliczanego jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy(§ 5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawiesposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracyoraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodo-wań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia orazinnych należności przewidzianych w Kodeksie pracy, Dz. U. z 1996 r.,nr 62, poz. 289 z późn. zm.).

77

Rozdział ósmy

BEZPIECZEÑSTWO I HIGIENA PRACY

I. Obowi¹zek zg³oszenia dzia³alnoœci

1. Pracodawca rozpoczynający działalność jest obowiązany,w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia tej działalności, zawiadomićna piśmie właściwego inspektora pracy i właściwego państwowegoinspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonejdziałalności.

2. Obowiązek taki ciąży na pracodawcy odpowiednio w raziezmiany miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności,zwłaszcza zmiany technologii lub profilu produkcji, jeżeli zmia-na technologii może powodować zwiększenie zagrożenia dla zdro-wia pracowników.

3. Właściwy inspektor pracy lub właściwy państwowy inspektorsanitarny może zobowiązać pracodawcę prowadzącego działal-ność powodującą szczególne zagrożenia dla zdrowia lub życia pra-cowników do okresowej aktualizacji informacji.

II. Prawo pracownika do powstrzymania siê od wykonywanej pracy

1. W razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpie-czeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dlazdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego pra-ca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik maprawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tymniezwłocznie przełożonego.

2. Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwazagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia,zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

3. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub odda-lenia się z miejsca zagrożenia z wyżej opisanych powodów pracow-nik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

4. Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożo-nego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szcze-gólnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psy-

78

art. 210 § 1–4 k. p.

chofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwa-rza zagrożenie dla innych osób.

III. Profilaktyczna ochrona zdrowia

1. Pracodawca jest obowiązany informować pracowników o ry-zyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o za-sadach ochrony przed zagrożeniami. (art. 226 k. p.). Obowiązanyjest również oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związanez wykonywaną pracą oraz zasady ochrony przez zagrożeniami.

Przez ryzyko należy rozumieć prawdopodobieństwo wystąpie-nia niepożądanych zdarzeń, związanych z wykonywaną pracą, po-wodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracownikówniekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodo-wych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywa-nia pracy.

2. Wstępnym badaniom lekarskim podlegają:1) osoby przyjmowane do pracy,2) pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska

pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy,na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lubwarunki uciążliwe.

Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowaneponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowiskolub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawiekolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lubwygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.

3. Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przy-padku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodo-wanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniomlekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na do-tychczasowym stanowisku.

4. Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza sięw miarę możliwości w godzinach pracy. Za czas niewykonywania pra-cy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowujeprawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innejmiejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów prze-jazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych.

79

5. Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez ak-tualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciw-wskazań do pracy na określonym stanowisku.

6. Pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach nara-żenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłówzwłókniających jest obowiązany zapewnić tym pracownikom okre-sowe badania lekarskie także:

1) po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami,czynnikami lub pyłami,

2) po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana oso-ba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.

7. Badania, wstępne, okresowe oraz badania pracowników nara-żonych są przeprowadzane na koszt pracodawcy. Pracodawca pono-si ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracow-nikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.

8. Pracodawca jest obowiązany przechowywać orzeczenia wy-dane na podstawie badań lekarskich.

9. W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazującychna powstawanie choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany,na podstawie orzeczenia lekarskiego, w terminie i na czas określo-ny w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nienara-żającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy.

10. Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje obniżenie wy-nagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczyprzez okres nieprzekraczający 6 miesięcy.

IV. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe

1. W razie wypadku przy pracy pracodawca jest obowiązanypodjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagroże-nie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowa-nym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wy-padku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podob-nym wypadkom.

2. Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić właści-wego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbio-rowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wy-wołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być

80

uznany za wypadek przy pracy. Pracodawca jest obowiązany prowa-dzić rejestr wypadków przy pracy. Koszty związane z ustalaniem oko-liczności i przyczyn wypadków przy pracy ponosi pracodawca.

V. Szkolenie

1. Nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykony-wania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnychumiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz za-sad bezpieczeństwa i higieny pracy.

2. Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pra-cownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopusz-czeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tymzakresie. Szkolenie pracownika przed dopuszczeniem do pracy niejest wymagane w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym sa-mym stanowisku pracy, które zajmował u danego pracodawcy bez-pośrednio przed nawiązaniem z tym pracodawcą kolejnej umowyo pracę. Szkolenia, takie odbywają się w czasie pracy i na koszt pra-codawcy. Pracodawca jest obowiązany zaznajamiać pracownikówz przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczący-mi wykonywanych przez nich prac.

3. Pracodawca jest obowiązany wydawać szczegółowe instruk-cje i wskazówki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy na sta-nowiskach pracy. Pracownik jest obowiązany potwierdzić na pi-śmie zapoznanie się z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwai higieny pracy.

VI. S³u¿ba bezpieczeñstwa i higieny pracy

1. Pracodawca zatrudniający więcej niż 100 pracowników two-rzy służbę bezpieczeństwa i higieny pracy, zwaną dalej „służbąbhp”, pełniącą funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpie-czeństwa i higieny pracy.

2. Jeżeli pracodawca nie jest obowiązany do powołania służbybhp, o której wyżej mowa, obowiązek wykonywania zadań tej służ-by spoczywa na pracodawcy.

3. Pracodawca może powierzyć wykonywanie zadań służbybhp specjalistom spoza zakładu pracy albo pracownikowi zatrud-nionemu przy innej pracy.

81

4. Właściwy inspektor pracy może nakazać utworzenie służbybhp przez pracodawcę zatrudniającego mniejszą liczbę pracowni-ków niż wyżej określona, jeżeli jest to uzasadnione stwierdzonymizagrożeniami zawodowymi.

VII. Komisja bezpieczeñstwa i higieny pracy

1. Pracodawca zatrudniający więcej niż 250 pracowników powo-łuje komisję bezpieczeństwa i higieny pracy, zwaną dalej „komisją”,jako swój organ doradczy i opiniodawczy. W skład komisji wchodząpracownicy służby bhp, lekarz sprawujący opiekę zdrowotnąnad pracownikami, społeczny inspektor pracy, a także przedstawi-ciele pracowników – wybrani przez zakładową organizację związko-wą, a w przypadku gdy u pracodawcy nie działa zakładowa organi-zacja związkowa – przez pracowników, w trybie przyjętym w zakła-dzie pracy.

2. Przewodniczącym komisji jest pracodawca lub osoba przezniego upoważniona, a wiceprzewodniczącym – społeczny inspek-tor pracy.

3. Zadaniem komisji jest dokonywanie przeglądu warunkówpracy, okresowej oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, opi-niowanie podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiega-jących wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, formułowa-nie wniosków dotyczących poprawy warunków pracy oraz współ-działanie z pracodawcą w realizacji jego obowiązków w zakresiebezpieczeństwa i higieny pracy.

4. Posiedzenia komisji odbywają się w godzinach pracy, nie rza-dziej niż raz w kwartale. Za czas nieprzepracowany w związkuz udziałem w posiedzeniu komisji pracownik zachowuje prawodo wynagrodzenia.

5. Komisja w związku z wykonywaniem zadań wymienionych wy-żej korzysta z ekspertyz lub opinii specjalistów spoza zakładu pracy– w przypadkach uzgodnionych z pracodawcą i na jego koszt.

1. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawiewykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowaniaw sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania

82

Akty wykonawcze:

chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach(Dz. U. Nr 132, poz. 1115).

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r.w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skut-ków tych chorób (Dz. U. Nr 132, poz. 1121).

3. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwai higieny pracy (Dz. U. Nr 129, poz. 844).

4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r.w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 109,poz. 704).

5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 li-stopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i na-tężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 217, poz. 1833).

6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznejz 9 września 1996 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szko-dliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 86, poz. 394).

7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28 ma-ja 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedziniebezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 1996 r., Nr 62, poz. 285).

8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznejz dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskichpracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pra-cownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewi-dzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. z 1996 r. Nr 69, poz. 332).

9. Rozporządzenie z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie szczegóło-wego ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy orazsposób ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamiesz-czanych w rejestrze wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 115, poz. 744).

83

Rozdział dziewiąty

CZYNNOŒCI NADZORCZO-KONTROLNEPAÑSTWOWEJ INSPEKCJI PRACY

(WYCI¥G Z USTAWY)

1. Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy:

1) nadzór i kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy,w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higie-ny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wyna-grodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających zestosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracow-ników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodo-cianych i osób niepełnosprawnych,

2) kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higie-ny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i moder-nizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażeniemaszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologii,

3) kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej,wykonywania działalności oraz kontrola przestrzeganiaobowiązku:

a) informowania powiatowych urzędów pracy o zatrudnieniubezrobotnego lub powierzeniu mu wykonywania innej pra-cy zarobkowej,

b) informowania powiatowych urzędów pracy przez bezro-botnych o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowejlub działalności,

c) opłacania składek na Fundusz Pracy,

d) dokonania wpisu do rejestru agencji zatrudnienia działal-ności, której prowadzenie jest uzależnione od uzyskaniawpisu do tego rejestru,

e) prowadzenia agencji zatrudnienia zgodnie z warunkamiokreślonymi w przepisach o promocji zatrudnienia i insty-tucjach rynku pracy,

4) kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowejoraz wykonywania pracy przez cudzoziemców,

84

5) uczestnictwo w przejmowaniu do eksploatacji wybudowa-nych lub przebudowanych obiektów budowlanych albo ichczęści w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach,

6) kontrola wyrobów wprowadzanych do obrotu pod względemspełniania przez nie wymagań dotyczących bezpieczeństwai higieny pracy, określonych w odrębnych przepisach,

7) podejmowanie działań polegających na zapobieganiu i elimi-nowaniu zagrożeń w środowisku pracy, a w szczególności:

a) badanie i analizowanie okoliczności i przyczyn wypadkówprzy pracy oraz kontrola stosowania środków zapobiega-jących tym wypadkom,

b) analizowanie przyczyn chorób zawodowych oraz kontrolastosowania środków zapobiegających tym chorobom,

c) inicjowanie prac badawczych w dziedzinie przestrzeganiaprawa pracy, a w szczególności bezpieczeństwa i higienypracy,

d) inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracyw rolnictwie indywidualnym,

e) udzielanie porad i informacji technicznych służących eli-minowaniu zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników,a także porad i informacji w zakresie przestrzegania pra-wa pracy,

8) współdziałanie z organami ochrony środowiska w zakresiekontroli przestrzegania przez pracodawców przepisówo przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska,

9) kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higie-ny pracy, określonych w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r.o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U.z 2007 r. Nr 36, poz. 233),

10) opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawapracy,

11) prawo wnoszenia powództw, a za zgodą osoby zaintereso-wanej – uczestnictwo w postępowaniu przed sądem pracy,w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy,

12) wydawanie i cofanie zezwoleń w przypadkach, o którychmowa w art. 3045 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Ko-deks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.),

85

13) udzielanie na pisemny wniosek osoby zainteresowanej in-formacji o minimalnych warunkach zatrudnienia pracowni-ków, określonych w dziale drugim rozdziale IIa ustawyz dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy,

14) współpraca z urzędami państw członkowskich Unii Euro-pejskiej odpowiedzialnymi za nadzór nad warunkami pra-cy i zatrudnienia pracowników, polegająca na:

a) udzielaniu informacji o warunkach zatrudnienia pracowni-ków skierowanych do wykonywania pracy na terytoriumpaństwa członkowskiego Unii Europejskiej na określonyczas, przez pracodawcę mającego siedzibę na terytoriumRzeczypospolitej Polskiej,

b) informowaniu o stwierdzonych wykroczeniach przeciwkoprawom pracowników skierowanych do wykonywania pra-cy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na określonyczas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie bę-dącym członkiem Unii Europejskiej,

c) wskazywaniu organu nadzoru nad rynkiem pracy, właści-wego do udzielania żądanej informacji ze względu na za-kres jego działania,

15) ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika okre-ślonych w Kodeksie pracy, wykroczeń, o których mowaw art. 119-123 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promo-cji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99,poz. 1001, z późn. zm.), a także innych wykroczeń, gdyustawy tak stanowią oraz udział w postępowaniu w tychsprawach w charakterze oskarżyciela publicznego,

16) wykonywanie innych zadań określonych w ustawiei przepisach szczególnych.

2. Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy ponadto nadzóri kontrola zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy:

1) osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawieniż stosunek pracy oraz osobom wykonującym na własnyrachunek działalność gospodarczą w miejscu wyznaczo-nym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącegopracodawcą, na rzecz którego taka praca jest świadczona,

86

2) przez podmioty organizujące pracę wykonywaną przezosoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy,w ramach prac społecznie użytecznych,

3) osobom przebywającym w zakładach karnych i zakładachpoprawczych, wykonującym pracę, a także żołnierzomw służbie czynnej, wykonującym powierzone im prace.

3. Państwowa Inspekcja Pracy sprawuje także nadzór i kontrolęzapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych wa-runków zajęć odbywanych na jego terenie przez studentówi uczniów niebędących pracownikami.

4. Państwowa Inspekcja Pracy może podejmować działaniaw zakresie prowadzenia badań oraz analizowania czynników szko-dliwych i uciążliwych w środowisku pracy.

5. W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy lubprzepisów dotyczących legalności zatrudnienia właściwe organyPaństwowej Inspekcji Pracy są uprawnione odpowiednio do:

1) nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonymterminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisówi zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

2) nakazania: wstrzymania prac lub działalności, gdy narusze-nie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowiapracowników lub innych osób wykonujących te prace lubprowadzących działalność; skierowania do innych pracpracowników lub innych osób dopuszczonych do pracywbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronio-nych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracownikówlub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracachniebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posia-dają odpowiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawachpodlegają natychmiastowemu wykonaniu,

3) nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeńw sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośredniezagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych spra-wach podlegają natychmiastowemu wykonaniu,

4) zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalno-ści w miejscach, w których stan warunków pracy stanowibezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; na-

87

kazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wy-konaniu,

5) nakazania, w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeń-stwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracownikówlub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawieniż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny ra-chunek działalność gospodarczą, zaprzestania prowadzeniadziałalności bądź działalności określonego rodzaju,

6) nakazania ustalenia, w określonym terminie, okolicznościi przyczyn wypadku,

7) nakazania pracodawcy wypłaty należnego wynagrodzeniaza pracę, a także innego świadczenia przysługującego pra-cownikowi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmia-stowemu wykonaniu,

8) skierowania wystąpienia, w razie stwierdzenia innych naru-szeń niż wymienione w pkt. 1-7, o ich usunięcie, a takżeo wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych.

2. Zasady postępowania kontrolnego

Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktyczne-go w zakresie przestrzegania prawa pracy, w szczególności prze-pisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisówdotyczących legalności zatrudnienia oraz udokumentowanie doko-nanych ustaleń.

1. W toku postępowania kontrolnego inspektor pracy ma prawo:1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomiesz-

czeń podmiotu kontrolowanego,2) przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stano-

wisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesówtechnologicznych i pracy,

3) żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkichpracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, alboktóre wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na in-nej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonują-cych na własny rachunek działalność gospodarczą, pi-semnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontro-lą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związkuz przeprowadzaną kontrolą,

88

4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy,przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładupracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacjitechnicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badańi pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalnościpodmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mupróbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanychlub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnejdo przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one zwią-zek z przeprowadzaną kontrolą,

5) żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich doku-mentów związanych z wykonywaniem pracy przez pra-cowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawieniż stosunek pracy,

6) zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organykontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją,

7) utrwalania przebiegu i wyników oględzin, o których mowaw pkt 2, za pomocą aparatury i środków technicznych słu-żących do utrwalania obrazu lub dźwięku,

8) wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lubwyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeńsporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie po-trzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego,

9) sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lubprzebywających na terenie podmiotu kontrolowanego, ichprzesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalnościzatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej,

10) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredy-towanych laboratoriów.

2. Inspektorzy pracy są uprawnieni do przeprowadzania, bezuprzedzenia i o każdej porze dnia i nocy, kontroli przestrzeganiaprzepisów prawa pracy, w szczególności stanu bezpieczeństwa i hi-gieny pracy oraz kontroli przestrzegania przepisów dotyczących le-galności zatrudnienia.

3. Kontrolę przedsiębiorcy przeprowadza się po okazaniu legity-macji służbowej i upoważnienia do jej przeprowadzenia.

4. Upoważnienie do przeprowadzania kontroli u przedsiębiorcypowinno zawierać następujące dane:

89

1) wskazanie podstawy prawnej przeprowadzenia kontroli, 2) oznaczenie organu kontroli, 3) imię i nazwisko, stanowisko służbowe osoby upoważnio-

nej do przeprowadzenia kontroli oraz numer jej legitymacjisłużbowej,

4) określenie zakresu przedmiotowego kontroli, 5) oznaczenie podmiotu objętego kontrolą, 6) wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu za-

kończenia kontroli, 7) podpis osoby udzielającej upoważnienia, z podaniem zaj-

mowanego stanowiska lub funkcji, 8) pouczenie kontrolowanego podmiotu o jego prawach

i obowiązkach, 9) datę i miejsce wystawienia upoważnienia.

5. Jeżeli okoliczności faktyczne uzasadniają niezwłoczne podję-cie kontroli u przedsiębiorcy, może być ona podjęta po okazaniu le-gitymacji służbowej. Kontrolowanemu należy niezwłocznie, nie póź-niej jednak niż w terminie 7 dni od dnia podjęcia kontroli, doręczyćupoważnienie do przeprowadzenia kontroli.

6. Upoważnienie do przeprowadzenia kontroli wydają GłównyInspektor Pracy i jego zastępcy oraz okręgowi inspektorzy pracyi ich zastępcy.

7. Okręgowi inspektorzy pracy mogą upoważnić nadinspekto-rów pracy – kierowników oddziałów do wydawania upoważnień,o których mowa w ust. 3 i 5.

Kontrolę przeprowadza się w siedzibie podmiotu kontrolowane-go oraz w innych miejscach wykonywania jego zadań lub przecho-wywania dokumentów finansowych i kadrowych.

8. Poszczególne czynności kontrolne mogą być wykonywanetakże w siedzibie jednostki organizacyjnej Państwowej InspekcjiPracy.

9. Przed podjęciem czynności kontrolnych inspektor pracy zgła-sza swoją obecność podmiotowi kontrolowanemu, z wyjątkiem przy-padków, gdy zgłoszenie to mogłoby mieć wpływ na wynik kontroli.

10. Inspektor pracy jest upoważniony do swobodnego porusza-nia się po terenie podmiotu kontrolowanego bez obowiązku uzyski-wania przepustki oraz jest zwolniony od rewizji osobistej, także

90

w przypadku, jeżeli przewiduje ją wewnętrzny regulamin podmiotukontrolowanego.

Podmiot kontrolowany ma obowiązek zapewnić inspektorowipracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzeniakontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane doku-menty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji przezosoby, o których mowa w art. 23 ust. 1 pkt 3, udostępnić urządze-nia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczeniez odpowiednim wyposażeniem.

Inspektor pracy, przystępując do sprawdzenia tożsamości oso-by jest obowiązany okazać legitymację służbową w taki sposób,aby osoba ta mogła odczytać i zanotować jego dane osobowe.

91

92

93