WITOLD NIESIOOWSKI

PRAKTYCZNE WSKAZWKI DLA ZBIERACZY MOTYLI

Warszawa 1955

PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

WSTP Ksiga adresowa entomologw caego wiata zawiera pokan liczb nazwisk ludzi zajmujcych si motylami. Midzy tymi motylarzami jest tylko niewielu profesorw i nauczycieli - zawodowych przyrodnikw; olbrzymia wikszo to lekarze, prawnicy, rni urzdnicy, inynierowie, rzemielnicy, robotnicy itd. Trudno przypuszcza, aby wszyscy ci zbieracze motyli, nalecy do rnych narodw i zawodw, byli zamiowani jedynie w dziecinnym, bezproduktywnym kolekcjonerstwie. Widocznie wic zainteresowanie to ma w sobie co nie tylko pocigajcego, ale i poytecznego. Naley podkreli, e wikszo motyli ma powane znaczenie gospodarcze jako szkodniki upraw rolnych i drzew lenych oraz, w pewnym stopniu, magazynw i skadw; s take gatunki poyteczne. Zrozumiae jest wic, e poznanie fauny motyli i ich biologii jest dla nas bardzo wane. Nie naley si zraa tym, e u nas w kraju ten i w wzruszy ramionami i umiechnie si z politowaniem na widok dorosego, nierzadko siwego mczyzny z siatk na motyle w rku. Entomologia, czyli nauka o owadach, stoi u wielu narodw na bardzo wysokim poziomie, i my, wic nie powinnimy im ustpowa w tej dziedzinie. Jak na kadym polu pracy, tak i w entomologii, a wic i w nauce o motylach, potrzebna jest koniecznie dusza praktyka i pomoc ludzi dowiadczonych. Zbierajc motyle prawie od dziecistwa, a wic przez kilkadziesit lat, ja rwnie uczyem si od innych, podpatrywaem przyrod i zebraem do duo dowiadczenia, ktrym chc si podzieli z modszymi, mniej dowiadczonymi motylarzami w nadziei, e uwagi moje niejednemu uatwi, uprzyjemni zbieranie motyli i zachc go do pniejszej powanej i owocnej pracy w tym kierunku. Nie trzeba chyba dodawa, e nie naley traktowa zbierania motyli, jak bezdusznego kolekcjonerstwa; tak jak do kadej czynnoci, majcej przynie takie lub inne korzyci, powinnimy do zbierania motyli podchodzi z rozsdkiem, planowo, majc przed oczami okrelony cel, a wwczas nie tylko zaspokoimy wasn, czsto przelotn satysfakcj, ale przyczynimy si do rozszerzenia wiedzy na wskim wprawdzie, ale wanym odcinku nauk biologicznych.

Cz I ZBIERANIE I HODOWLA GSIENIC I POCZWAREK. OWIENIE MOTYLI A. Motyle wiksze (Macrolepidoptera)1. Zbieranie gsienic Samo zbieranie motyli z pominiciem gsienic i poczwarek nigdy nie moe da dokadnego obrazu, jakie motyle wystpuj w danej okolicy; duo jest gatunkw, ktre wiod ywot tak ukryty, e si je spotyka bardzo rzadko, chocia niektre s nawet dosy pospolite, gsienice ich natomiast, a czasem i poczwarki, mona nieraz znale w wikszych ilociach. Dlatego te kady zbieracz powinien je hodowa. Przy szukaniu gsienic na oko trzeba uwaa na lady, jakie po sobie zostawiaj. Licie ogryzione, zwinite albo spite przdz, czasem cae gazki ogoocone z nich, s oznak obecnoci gsienic. Czsto obecno gsienic, zwaszcza wikszych, zdradzaj odchody, ktre mona spotka np. na drogach lenych lub na miejscach niezaronitych. Gdzie le takie odchody, tam z pewnoci ponad nimi na gazi eruje jaka gsienica. Szukajc np. gsienic trupiej gwki na anie ziemniakw, najatwiej znajdziemy j patrzc nie na roliny, lecz na ziemi, gdzie atwo mona zauway due kulki kau tego motyla. Ogryzione licie spotyka si czsto, ale nie zawsze znajdzie si na nich gsienice. Jeeli jednak lady s wiee, a gsienicy w pobliu nie ma, to prawdopodobnie eruje ona w nocy, a za dnia siedzi schowana gdzie w gbi krzaka na gazce albo te niedaleko od ywicej j roliny, pod zeschymi limi, w mchu, pod kamieniem lub te pytko zagrzebana w ziemi. Dlatego lepiej jest polowa na gsienice z latark w nocy, znajdzie si je wwczas czsto na tej rolinie, na ktrej pozostawiy lady. Szukanie gsienic w nocy nie jest trudne. Na niskich rolinach najatwiej je zbiera czerpakiem. Szczeglnie owocne s poowy na polanach lub na kach lenych porosych borwkami, wrzosem i rnymi niskimi rolinami, a take na kach kwiecistych, na waach rzecznych lub kolejowych itp. Najlepsza por roku do szukania jest wczesna wiosna, kiedy ogromna ilo przezimowanych gsienic wyazi ze swych kryjwek; potem za pna jesie, a do listopada, czasem, zalenie od pogody, jeszcze pniej. Znaczna cz gsienic nie lubi, a czsto nawet nie znosi rolin bujnych, o duych, soczystych liciach, lecz woli roliny o wygldzie chorobliwym o zkych liciach, gdy te zawieraj mniej wody, ktra bywa przyczyn biegunki i innych chorb. Do przenoszenia znalezionych gsienic uywa si jakiegokolwiek niewielkiego drewnianego lub blaszanego pudeka, do ktrego przymocowany jest blaszany lejek dugoci 6 cm; otwr grny lejka ma 3 cm, a dolny 1,5 cm rednicy.1

Przez otwr lejka wpuszcza si gsienice do pudeka (Rys. 1). Przed zamkniciem wkada si do niego odrobin wieej trawy lub lici, aby zabezpieczy gsienice przed obijaniem si o cianki. Bardzo praktyczny jest typ pudeek przedstawiony na rysunku 2. Gsienice wrzuca si przez otwr o zamykany blaszan pokrywk p. Otwr d zasonity jest drucian siatk i suy do przewietrzania pudeka.

Rys. 1. Proste pudeko do przenoszenia gsienic. Podawanie sposobw zbierania gsienic i poczwarek motyli pospolitych albo takich, ktrych gsienice lub poczwarki jest znacznie trudniej znale anieli same motyle, uwaam za zbyteczne. Podaj wic sposoby zdobycia tylko tych, ktre atwiej spotka ni same motyle.

Rys. 2. Fabryczne pudeko do przenoszenia gsienic: a - otwr pudeka, p - pokrywka blaszana, d - otwr zasonity drucian siatk.

W lutym, a najpniej w pierwszych dniach marca, gdy ziemia jest jeszcze zmarznita, naley wybra si na pow gsienic, ktre zimuj w badylach pozostaych po citej trzcinie (Phragmites communis Trin.). Gdy ziemia rozmarznie trudno dosta si na takie miejsca, bowiem trzcina ronie w wodzie lub na mokradach. Wystajce ponad ld odygi trzciny ucina si, rozupuje i szuka wewntrz gsienicy. Jeeli si j spostrzee, trzeba rozupany koniec zoy i zwiza go nitk, a otwr na kocu trzciny zatka mchem. W ten sposb mona znale gsienice rnych gatunkw swek z rodzajw: Hyphilare Hbn., Sideridis Hbn. i Nonagria maritima Tausch. Na mieszkanie i poywienie dla znalezionych gsienic wybiera si badyle, w ktrych jest rdze. W domu wstawia sieje do soja lub doniczki, ktrej dno pokryte jest warstw mokrego piasku, wyjmuje si mech, ktrym byy zatkane otwory, a na jego miejsce wkada si troch mikiszu chleba i kawaeczki jabka, a dla gsienic motyla Nonagria maritima Tausch. oprcz tego, jak radz niektrzy zbieracze, kawaeczki wieego misa. Sj z gsienicami zawizuje si gaz, aby nie ucieky. Gsienice Nonagria maritima Tausch. s kanibalami, tj. zjadaj inne, trzeba wic trzyma je osobno. W kocu lutego, a najdalej w pierwszych dniach marca szuka si przezimowanych gsienic jeynwki (Macrothylacia rubi L.). Siedz one na wrzosach, mchach itp. grzejc si w socu, s wic atwe do zauwaenia. Nie jedz ju nic, przepoczwarczaj si na ziemi w marcu, a hodowla ich odbywa si bez trudnoci. W tym samym okresie spotyka si przezimowane gsienice miernikowca Boarmia roboraria Schiff. wspinajce si powoli po pniach drzew i krzakw. Wczesn wiosn mona znale przezimowane gsienice pod mchem i pod zeschymi limi. Licie takie grabi si maymi grabkami, wkada do otwartego parasola, ktrym si porusza tak jak przetakiem, przy czym wszystko, co cisze opada na d, a na wierzchu pozostaj lekkie licie. Te zbiera si i odrzuca, a wreszcie na spodzie pozostan cisze licie, w ktrych kryj si gsienice, poczwarki, chrzszcze itp. Sposb ten jest dobry, ale poniewa gsienice znacznej wikszoci rnych nocnicwek s do siebie bardzo podobne, trzeba zna je dobrze, aby nie zbiera masowo gatunkw zbyt pospolitych. Wczesn wiosn naley szuka gsienic niedwiedziwek (Arctiidae). Najodpowiedniejsz por jest wczesny ranek, wtedy bowiem atwo je znale na miejscach nasonecznionych, na rolinach koo potw, w suchych rowach, na nasypach kolejowych, na polanach i wyrbach lenych. W ten sposb owi si np. gsienice Arctia aulica L., A. villica L., Rhyparia purpurata L. i inne, nieraz w wikszej iloci. Limenitis populi L. (osiniec) skada jajka w lipcu na samych kocach gazek osiki (Populus tremula L.). Mae gsieniczki, dugoci l cm zimuj w2

liciach zwinitych w rurk. Rurki te przymocowane s przdz do koca gazki albo do pczka zawsze nisko, najwyej na wysokoci czowieka. Szuka ich trzeba na modych drzewkach lub krzakach osiki rosncych na miejscach nasonecznionych, a szczeglnie przy drogach lenych; w gbi lasu i w cieniu nie znajdzie si ich nigdy. Najlepsz por do szukania gsienic osica jest marzec i kwiecie. Odcite gazki z domkami (rurkami) gsieniczek wstawia si do mokrego piasku w chodnym, przewiewnym miejscu i skrapia codziennie. Gdy osiki nieco si zazielenia, ucina si mode gazki i przywizuje do zeszorocznych, a od czasu do czasu wystawia na soce. Charakterystyczn cech gsienicy osica jest m. in. to, e ogryza ona li zaczynajc od gry po obu stronach nerwu gwnego. Trzeba zawsze pamita, by dla znalezionych gsienic wzi do domu odpowiedni ilo poywienia, mianowicie tej roliny, na ktrej si je znalazo. Jeeli nie zna si poywienia gsienicy, naley jej da licie rolin rosncych w pobliu miejsca znalezienia albo te prbowa poda jej licie babki (Plantago L.), czeremchy (Prunus padus L.), kruszyny (Frangula alnus Mill.), saaty (Lactuca sativa L.): Rzadko si zdarza, aby gsienica nie zadowolia si jedn z tych rolin. Okres kwitnienia bazi iwy (Salix caprea L.) jest najodpowiedniejsz por do szukania gsienic nocnicwek z rodzajw Amathes Hbn. i Cosmia Tr. Zbieranie i hodowla ich jest bardzo atwa. Gsienic, o tej porze malekich i yjcych wewntrz bazi, nie szuka si na oko, lecz zbiera si wiksz ilo bazi z rnych miejsc zarwno z gazek jak i z ziemi, i nastpnie wrzuca je do duego pudeka majcego wierzch pokrywy ze szka lub celofanu, aby miay duo wiata; w braku takiej pokrywy zawizuje si wierzch pudeka gaz, by gsienice nie mogy wyj; pudeko stawia si na oknie, na balkonie lub w innym miejscu owietlonym, ale nie nasonecznionym i pozostawia w spokoju mniej wicej przez tydzie, po czym dosypuje si do pudeka troch wieych bazi i znowu czeka par dni. Nastpnie wysypuje si bazie (nie wszystkie na raz) na arkusz papieru i szuka si gsienic, ktre ju przez ten czas dobrze podrosy i opuciy wntrze bazi. Gsienice te - a bywa ich w takim pudeku czasem i kilkadziesit wkada si na razie do soja; po dokadnym wyczyszczeniu pudeka i nasypaniu do niego czystej, przegrzanej w gorcym piecu ziemi (dla zabicia pasoytw, pleni itp.) na dwa lub trzy palce gruboci, napenia si je wieymi baziami, nastpnie wkada si gsienice, zawizuje pudeko gaz i stawia na poprzednim miejscu. Jeeli bazi ju nie ma, daje si gsienicom licie malin albo tarniny (Prunus spinosa L), na ktrych chowaj si doskonae, natomiast licie innych rolin jedz niechtnie i wwczas hodowla czsto si nie udaje.

Do pudeka trzeba od czasu do czasu zaglda, usuwa stamtd odchody i tworzc si ple, a gdy wszystkie gsienice pochowaj si w ziemi, odstawi pudeko i czeka, a zaczn si lgn motyle, tj. do sierpnia, wrzenia, a czasem nawet do padziernika. W baziach iwy yj te. malekie gsieniczki grotnika Eupithecia tenuiata Hbn.; trzeba uwaa by poczwarek tych motyli, lecych zwykle na dnie pudeka nie przeoczy i nie wyrzuci razem z niepotrzebnymi ju baziami. Naley te zbiera bazie topolowe i postpowa z nimi tak samo jak z baziami iwy. Gsienice kilku rzadszych gatunkw z rodzaju Cosmia Tr. yj w maju na lipach, bukach i klonach schowane midzy limi spitymi z sob przdz gsienicy. Przezimowane gsienice barczatki dbwki (Lasiocampa quercus L.) spotyka si czsto w kwietniu na rnych krzakach i drzewach, zwaszcza na brzegach lasu, na polanach lenych i w modych kulturach. O tej porze krzaki s jeszcze prawie bezlistne, wic t do du gsienic nie trudno zauway na cienkich gazkach kruszyny, szakaku, modziutkich brzzek, leszczyny, krzakw dbowych itp. Gsienice ugorwki (Lemonia dumi L.) nie s tak rzadkie jak postaci dojrzae. Szuka ich trzeba gwnie na podmokych kach, na torfowiskach, zwaszcza nad rowami i brzegiem rzek. yj od maja do koca lipca na Jastrzbcu (Hieracium Tourn.), mniszku lekarskim (Taraxacum officinale Web.), saacie (Lactuca sativa L. i L. muralis Less.) itp. eruj w nocy. Szuka ich naley z latark. Gsienice nasierszycy rnobarwnej (Endromis versicolora L.) yj na tych samych miejscach co barczatka dbwka, ale dopiero w czerwcu i w lipcu; mona ich szuka na liciach krzakw, zwaszcza modziutkich brzzek na oko, albo strzepujc do parasola. Mode gsieniczki yj gromadnie siedzc na brzegu licia jedna za drug. W kwietniu, a najdalej w pierwszej poowie maja trzeba szuka gsienic lub poczwarek przeziernikw (Aegeriidae). Niektre z nich atwo jest zdoby i to czasem w wikszej iloci, chocia postaci dojrzae, ktre si zaczynaj lgn od koca maja, spotyka si rzadko. Wybierajc si na poszukiwanie gsienic czy poczwarek przeziernikw powinno si wzi z sob ma rczna pik, duto, ostry wikszy n, drucian szczotk i opatk. Gsienice przeziernikw yj w pniach i korzeniach drzew albo w korzeniach rolin zielnych, mona je wic wydosta stamtd tylko przy uyciu powyszych narzdzi. Gsienice przeziernikw yjce w pniach drzew nie atwo jest hodowa, dlatego te znacznie lepiej szuka poczwarek, co naley czyni w poowie maja. Obecno gsienic w pniu zdradzaj trociny wyrzucone na zewntrz przez3

wygryziony otwr. Jeeli w lecie lub w jesieni spotka si taki pniak, trzeba go sobie zaznaczy albo zapamita, a na poszukiwanie poczwarek wybra si dopiero na wiosn, w czasie odpowiednim dla kadego z podanych niej gatunkw. Na wiosn, ewentualnie w lecie spotyka si czsto wystajce z pnia lub lece obok niego uski poczwarek, z ktrych motyle ju wyszy. Gdzie jest jedna lub dwie takie uski, tam z pewnoci w pniaku bdzie kilka lub kilkanacie poczwarek, z ktrych motyle jeszcze si nie wylgy. Naley je wyjmowa z drzewa ostronie albo o ile si da, bra razem z kawakiem kory lub drewna. Przeziernik osowiec (Aegeria apiformis Cl.) yje w korzeniach i w dolnej czci pnia (pniaka) rnych gatunkw topoli, rzadziej wierzb i jaboni. Dorosa gsienica robi sobie w jesieni oprzd, w ktrym zimuje i w ktrym si wiosn przepoczwarcza. Oprzdy takie le albo w korze, albo czciej w ziemi, bliziutko pnia i korzeni, skd mona je bardzo atwo wykopywa opatk, ale ostronie, aby nie uszkodzi oprzdw. Szuka si ich w kocu kwietnia i w pierwszych dniach maja. Na jednym miejscu mona znale du ilo oprzdw. Motyle legn si w kocu maja i na pocztku czerwca. Sphecia crabroniformis Lewin jest gatunkiem bardzo podobnym do przeziernika osowca, ale rzadkim. Jego gsienica yje w wierzbach iwach, a szuka jej poczwarek trzeba zupenie tak samo jak przeziernika osowca. Aegeria melanocephala Dalm. gatunek rwnie bardzo rzadki yje przewanie w lasach, w pniach i uschnitych gaziach osiki (Populus tremula L). Chodnik, w ktrym yje gsienica, koczy si czsto w suchej gazce. Po odamaniu takiej gazki mona w niej czasem znale gsienic albo poczwark; szuka jej naley od poowy maja. Paranthrene tabaniformis Rott. jest gatunkiem w niektrych okolicach czsto spotykanym. Gsienica yje w pniach, a gwnie w gazkach wyrastajcych u dou pnia, tak zwanych wilkach, i w gaziach skarowaciaych krzakw rnych gatunkw topoli. Obecno gsienicy w pniu zdradzaj wyrzucone przez ni trociny. Na gazkach, w ktrych yje gsienica, tworz si zawsze wyranie widoczne zgrubienia - narola. Gazk z takimi zgrubieniami ucina si mniej wicej na 10 cm poniej zgrubienia i tyle powyej, potem si j ostronie rozupuje i szuka gsienic. Naley pamita, e takie same zgrubienia na gazkach wytwarza take larwa pewnego chrzszcza z rodziny kzek (Saperda populnea L.), ktr atwo jednak odrni od gsienicy przeziernika, gdy ta ma osiem par odny, larwa za kzki jest beznoga; ponadto przekrj otworu, w ktrym yje gsienica przeziernika, jest kolisty, a otworu chodnika larwy kzki zawsze owalny. Gazki z gsienicami stawia si w domu grubszym kocem w mokry piasek, ktrym wysypany jest spd soja, a sj zawizuje si gaz; w kocu maja albo w pocztkach czerwca lgn si motyle. Gsienic lub poczwarek przeziernika naley szuka od pierwszych dni maja.

Gsienice Synanthedon scoliaeformis Bkh. yj w starych brzozach pod kor, nisko nad ziemi, zwaszcza w terenie mokrym. Trzeba ich szuka okoo poowy maja i w pierwszych dniach czerwca, gdy poczwarki s ju dojrzae. Za pomoc szczotki drucianej oczyszcza si powierzchni kory i wwczas staj si widoczne otwory, ktrymi pniej maj wyj motyle; znalazszy wyloty chodnikw wycina si poczwarki z kory dutem lub noem. Osobicie wycinaem je z pni starych brzz ma, ale bardzo ostr siekierk. Spostrzegszy trociny i uski poczwarek opuszczone przez motyle, a wystajce z kory ciosaem w tym miejscu kor odcinajc cienkie warstwy, a ukaza si otwr chodnika zrobionego przez gsienic. Gdy ju w otworku wida byo poczwark, wycinaem ostrym dutkiem nieduy kawaek kory razem z poczwark. W kilka dni potem w domu lgy si te motyle. Synanthedon spheciformis Gerning yje w pniach, gwnie modych, kilkuletnich olch lub w grubszych odrostkach pni olch, rzadziej brzz. Spotykaem je najczciej w zmarniaych kilkuletnich olchach rosncych nie zwarcie, lecz pojedynczo, z dala od siebie na wilgotnych polankach. Wycinanie gsienic lub poczwarek z tak modych drzew jest niemoliwe, kto by jednak chcia polowa na nie, musiaby szuka ich w pniach starych drzew, a zwaszcza w niezbyt grubych pniaczkach pozostaych po ciciu drzewek lub odroli od pnia. Naley szuka w pierwszej poowie maja. Niektrzy motylarze ucinaj przy samej ziemi rczn pik wszystkie cienkie pniaczki olchowe i brzozowe, ktre pozostaj po wyciciu drzewek i odroli od pni, a nazbierawszy ich wiksz ilo rozupuj noem na jednym kocu. Jeeli wewntrz jest gsienica, rozszczepiony kawaek zwizuje si sznurkiem. W domu wstawia si kawaki drzewa z gsienicami grubszym kocem do soja z wilgotnym piaskiem na dnie i pozostawia tak do czasu, a zaczn si lgn motyle. Gsienice Synanthedon tipuliformis Cl. robi szkody w ogrodach ywic si rdzeniem gazek porzeczek. Krzaki i gazki, w ktrych eruj, pozna mona po zkych, usychajcych liciach. Gdy si na wiosn robi porzdek w ogrodach i przy tym obcina usche i chore gazki porzeczek, trzeba w nich szuka gsienic lub poczwarek rozupujc gazk po gazce. Dalej postpuje si jak przy poprzednim gatunku. Gsienice Synanthedon vespiformis L. yj pod kor pniakw po citych dbach oraz w ich dwuletnich odrolach i s po zrbach nierzadkie. Szuka si ich w maju tak samo jak gsienic S. scoliaeformis Bkh.; mona te zbiera je w jesieni. W tym przypadku daje si do soja na dwa palce grubo kory dbowej startej na trociny i wkada si gsienice, ktre zaraz wchodz do rodka i robi sobie oprzd na zim. Sj zawizany gaz stawia si w odpowiednim miejscu, a z wiosn lgn si motyle.

4

Gsienice Synanthedon myopaeformis Bkh. yj pod kor drzew owocowych, zwaszcza jaboni, czasem te jarzbiny, przewanie w miejscach chorych, zranionych. Zbieranie i chw odbywa si w taki sam sposb jak poprzedniego gatunku. Szuka naley w maju. Gsienice Synanthedon culiciformis L. yj midzy kor a drewnem pniakw brzozowych i olchowych, czsto te w gazkach odrastajcych z pniakw. Jeeli si spotyka w lecie lub w jesieni pniak, z ktrego wysypuj si dugie trociny, trzeba go naznaczy, a na poszukiwanie gsienic i poczwarek wybra si dopiero w maju nastpnego roku. Poszukuje si ich, jak gatunkw poprzednich, za pomoc szczotki drucianej; w jednym takim pniaku mona nieraz znale kilkanacie poczwarek. Gsienice Synanthedon formicaeformis Esp., do pospolite, yj w zgrubieniach i ranach wierzb, szczeglnie w piekach po citej ozinie, a obecno ich w gazce zdradzaj wyrzucone trociny. Gazki z gsienicami ucina si i postpuje dalej tak, jak przy S. spheciformis Gerning. Gsienice Dipsosphecia ichneumoniformis F. yj w korzeniach wilyny (Ononis spinoza L.), lucerny (Medicago L.), komonicy (Lotus corniculatus L.), ldwiana (Lathyrus pratensis L.) itp. Rolina, w ktrej korzeniach znajduje si gsienica, ma zwykle wygld chorobliwy. Wykopuje si j opatk razem z ziemi, wstawia do doniczki i postpuje tak, jak opisano przy nastpnym gatunku. Chamaesphecia empiformis Esp. jest gatunkiem najpospolitszym ze wszystkich przeziernikw. Gsienica jego yje w korzeniach duych, grubych krzakw wilczomleczu (Euphorbia cyparissias L. i E., esula L.), gdzie obecno jego atwo pozna po zkych i zmarniaych listkach. Rolin tak wykopuje si razem z ziemi i wsadza do doniczki. Przy wykopywaniu, a nastpnie przy wsadzaniu roliny do doniczki trzeba postpowa ostronie, aby gsienicy nie zdusi. Najlepiej szuka gsienic pod jesie, kiedy najatwiej jest pozna roliny chore. Dopki jeszcze ciepo, trzeba roliny w doniczkach lekko podlewa, aby nie uschy. Gdy nadejdzie zima, stawia si doniczki na balkonie, strychu lub w pokoju nieopalanym, aby gsienice podda dziaaniu niskiej temperatury, a nawet mrozu. Ju w styczniu albo lutym przenosi si je stopniowo do cieplejszych pomieszcze, tak by nie byo zbyt nagego skoku temperatury; rolin podlewa si lekko co par dni, a motyle legn si po dwch lub trzech tygodniach. Gsienice Chamaesphecia muscaeformis View. yj w korzeniach zawcigu (Armeria vulgaris Wild.), zwaszcza w okolicach piaszczystych. Trzeba ich szuka w maju i pierwszej poowie czerwca wykopujc roliny o chorym wygldzie; hodowa jak gatunek poprzedni. Gsienice Bembecia hylaeiformis Lasp. yj w korzeniach i pdach malin (Rubus idaeus L.). Zbiera si je w maju, a obecno ich pozna mona zwykle po zym wygldzie pdu. Pdy takie, a take zeszoroczne suche naley prbowa wyrwa. W tym celu chwyta si pd za grn cz i cignie przechyliwszy go na

bok. Jeeli da si atwo wyrwa, to prawie na pewno w nim, albo w korzeniu na miejscu zerwania znajduje si gsienica. Po odciciu grnej czci pd z gsienicami wstawia si jednym kocem w mokry piasek i postpuje, jak przy poprzednich gatunkach. Motyl ten jest nierzadki na polanach i wyrbach lenych, gdzie nieraz w duej iloci rosn maliny. W okolicach, gdzie ronie powoik pncy (Clematis vitalba L.), a szczeglnie na krzakach pncych si po murach otaczajcych ogrody mona znale w lipcu i sierpniu gsienice maego, ale piknego i rzadkiego motylka, przygldki szybnicy (Thyris fenestrella Scop.). Maa, brzowa z ciemna gwk gsieniczka zwija licie powojnika w trbk i tam yje. Przy zrywaniu takiego licia trzeba uwaa, gdy gsienica zaniepokojona wysuwa si z niego i szybko spada na ziemi. Gsienica ta wydziela wo pluskwy. Dorose gsienice niepylaka apollo (Parnassius apollo L.) wygrzewajce si na socu znajdowaem w Tatrach na rozchodniku (Sedum fabaria Koch.) w maju i w pocztkach czerwca przed poudniem, zwaszcza rano. Chw ich jest bardzo atwy; motyl lgnie si w poowie lipca. Pikne mae nocnicwki z rodzaju Metachrostis Hon., ktrych jest kilka gatunkw, rzadko spotyka si w postaci dojrzaej. atwiej jest znale gsienice, ktre yj na rnych porostach pokrywajcych pnie drzew, ciany starych drewnianych budynkw mury tynkowane i nietynkowane, skay itp. Za dnia chowaj si w tych porostach albo obok nich, w pkniciach kory lub muru. Najatwiej znale je podczas deszczu lub zaraz po deszczu w kadym razie nie w dni soneczne. Szuka trzeba w maju i czerwcu a jednego z gatunkw (Metachrostis muralis Forst) w lipcu i sierpniu. Metachrostis perla F. szuka naley w maju noc na porostach rosncych na murach. Gsienice kilku gatunkw nocnicwek z rodzaju Harmodia Hbn. yj w kwiatach, a gwnie w torebkach nasiennych rolin godzikowatych, jak: lepnica (Silne L.), firletka (Lychnis L.), mydlnica (Saponaria L.), godzik (Dianthus L.); wystpuj w lipcu, sierpniu i wrzeniu. Agriopis aprilina L. jest pikn i rzadk nocnicwk. Gsienice jej mona do atwo znale w kwietniu, za dnia na pniach dbw w pkniciach kory. Bardzo rzadka jest Valeria aleagina F. Gsienica tego gatunku yje na wiosn do koca czerwca na tarninach i gogach, zwaszcza na krzakach starych, pokrytych porostami. W dzie siedzi na gazkach, przy czym trudno j spostrzec, gdy ubarwienie ma bardzo podobne do porostw. eruje w nocy; mona j wtedy strzsa do parasola. Gsienica Eudia pavonia L. yje od maja do koca sierpnia na wrzosie, borwkach poza tym na wiklinie, malinie, tarninie, gogu itp. Due, piknie zielone i atwo wpadajce w oczy okazy s w niektrych miejscach liczne. Mode gsieniczki s czarne; yj gromadnie.

5

Spord zawisakw (Sphingidae) rzadko spotyka si gsienice trupiej gwki (Acherontia atropos L.) i powojowca (Horse convolvuli L.); poczwarki tych gatunkw najatwiej znale idc jesieni za pugiem orzcym ziemniaczyska. W ogle na polach, mona w ten sposb zebra wiksze iloci gsienic oraz poczwarek rnych motyli nocnych. Gsienice innego zawisaka, tawulca (Sphinx ligustri L.) yj w sierpniu i wrzeniu na ligustrze (Ligustrum vulgare L.), lilaku (Syringa vulgaris L.) i jesionie (Fraxinus L.). Spotykaem je do czsto w alei jesionowej, na pniach tych drzew albo na ziemi, gdy ju jako dorose schodziy, aby szuka miejsca do przepoczwarczenia si. Rwnie atwo znajduje si gsienice innych zawisakw yjcych na drzewach, jak: lipowiec, topolowiec, ppawik, zawisak siwiotek. Gsienice innych zawisakw, jak przytuliak, gadysz, pazik, yj na przytulii (Galium L.), wierzbwce (Epilobium L.). Gsienica Proserpinus proserpina Pallas zielona albo brunatnoszara ma zamiast rogu na ostatnim piercieniu ma narol, jakby guziczek. eruje w nocy na wierzbwce, wiesioku (Oenothera L.), krwawnicy (Lythrum L.). Posta doskonaa (imago) jest bardzo rzadka, gsienice za spotyka si czciej, zwaszcza w nocy. Gsienice wilczomleczka eruj czsto w duych ilociach na wilczomleczu. Na krzakach wiciokrzewu (Lonicera nigra L.) spotyka si czsto gsienic trutniowca (Hemaris fuciformis L.). Wszystkie one yj w lipcu i sierpniu. Niektre motyle dojrzale z rodziny nocnicwek Notodontidae spotyka si bardzo rzadko, chocia gsienice ich s do pospolite. Niestety, yj one przewanie na wierzchokach drzew, wic zbieranie ich jest prawie niemoliwe. Gdy jednak drzewo zostanie przewrcone przez burz albo cite, mona zdoby nawet duo okazw. Midzy innymi na buku i dbie - potwor (Stauropus fagi L.), na dbie - bardzo rzadk Hoplitis milhauseri F., na brzozie - Leucodonta bicoloria Schiff., Odontosia carmelita Esp., O. sieversi Men. i. in. Gsienice z rodzajw Archanara Wkr., Gortyna Tr., Apamea Tr., Phragmitiphila Hmps., Arenostola Hmps., Rhisedra Hbn. yj take wewntrz rolin wodnych lub botnych, jak: jeogwka (Spargamum L.), paka szerokolistna (Typha latifolia L.), manna (Glyceria R.). Obecno gsienic zdradzaj zke licie; szuka trzeba w maju i czerwcu. Motyle dojrzae spotyka si rzadko. Motyla doskonaego kapturnicy (Cucullia Schrk.) trudno jest zdoby, gdy do przynty nie przylatuje, a wiato nie bardzo go przyciga. Ponadto niektre gatunki tych motyli tak s do siebie podobne, e nie mona ich rozrni, gsienice natomiast wyranie rni si midzy sob. Zbiera si je w lipcu i sierpniu, niektre nawet pniej. Najwicej ich yje na dziewannie (Verbascum L.) i trdowniku (Scrophularia L.), a mianowicie: Cucullia premanthis Bsd., C. verbasci L., C. scrophulariae Capieux, C. lychnitis Rbr., C. thapsiphaga Tr. Duo gatunkw yje na bylicy i piounie (Artemisia L.), jak: Cucullia fraudatrix Ev., C, artemisiae Hufn., C. absinthii L., C. argentea Hufn.

Gsienice tych ostatnich s barw doskonale upodobnione do roliny, ktr si ywi, trzeba przeto mie dobre oko, aby je zauway; dlatego te lepiej je strzepywa do parasola. Inne gatunki yj na krwawniku (Achillea L.), mleczu (Sonchus L.), saacie (Lactuca L.), dzwonkach (Campanula L.), wrotyczu (Tanacetum L.), rumianku (Matricaria L.), rumianie (Anthemis L.). Gatunki yjce na rumianku i rumianie eruj tylko w nocy, a na dzie chowaj si na ziemi. Na astrach ogrodowych oraz na kwiatach dzikiego astra gawdki (Aster amellus L.) rosncego na sonecznych wzgrzach, w suchych lasach i zarolach yje gsienica kapturnicy (Cucullia asteris Schiff.). Hodowanie tych wszystkich gsienic jest bardzo atwe. Nocnicwka Abrostola asclepiadis Schiff. jest tak podobna do A. triplasia L., e rozrnienie ich, zwaszcza dla pocztkujcego motylarza jest prawie niemoliwe. Gsienice natomiast tych dwch motyli s zupenie do siebie niepodobne, gdy pierwsza (A. asclepiadis Schiff.) jest niebieskawobiaa, obsypana maymi czarnymi kropkami, druga za (A. triplasia L.) zielona albo rowa, bez adnych kropek. A. triplasia L. jest bardzo pospolita, natomiast A. asclepiadis Schiff. rzadka; gsienicy jej trzeba szuka w lipcu i sierpniu na ciemiyku biaokwiatowym (Vincetoxicum officinale Mnch.), rolinie do pospolitej na suchych wzgrzach, skaach i widnych zarolach. Podobnie jak przezierniki (Aegenidae) rzadko spotyka si w zbiorach koszwki (Psychidae); motylki te, przewanie malekie i niepozorne, otrzyma mona prawie wycznie przez hodowanie gsienic lub poczwarek. Motylki, zwaszcza gatunki najmniejsze, s do siebie tak podobne, e trudno je rozrni, ale koszyczki (oprzdy) ich gsienic mona atwiej oznaczy. Dlatego te powinno si koniecznie zbiera koszyczki i hodowa gsienice oraz poczwarki, tylko wtedy bowiem mona takie malestwo na pewno oznaczy, gdy si zna jego koszyczek (rys. 3). Koszyczkw naley szuka w kwietniu, a najpniej na pocztku maja, gdy motyle lgn si ju w maju. Szuka trzeba nisko, na wszelkich supach, kamieniach kilometrowych przy drogach, na pniach drzew po brzegach lasw, a zwaszcza na drzewach stojcych pojedynczo na polach i kach. Inne koszwki przymocowuj swoje koszyczki prawie wycznie do dziebe traw, gdzie s trudno dostrzegalne. W grach naley ich szuka take nisko na skaach i pod kamieniami. Koszyczkw nie mona odrywa palcami, lecz trzeba odcina scyzorykiem razem z kawaeczkiem kory, gazki lub trawy; odrywajc koszyczek palcami prawie zawsze uszkodzi si znajdujc si wewntrz delikatn gsieniczk lub poczwark. Podaj kilka gatunkw wikszych, ktrych szukanie jest do atwe. Canephora unicolor Hufn. Motyle spotyka si rzadko, ale ich koszyczki s pospolite; due, 3 do 4 cm dugoci, pokryte wzdu niedbale uoonymi, odstajcymi kawaeczkami dziebe, igie sosny i lici. W maju koszyczki samcze znajduj si na pniach drzew nisko, samicze znacznie wyej.6

Rys. 3. Koszyczki koszwek (Psychidae): l - Cenephora unicolor Hufn,; 2- Pachytelia villosella O.; 3 - Acantopouche atra L.; 4 - Psyche viciella Schiff.; 5 - Phalacropteryx graslinella Bsd.; 6 - Sterrhopteryx hirsutella Hbn.; 7 - Psychidea bombycella Schiff. 8 - Fumea casta Pali; 9 - Fumea betulina Z., ; 10 - Fumea etulina Z., ; 11 - Epichnopteryx pulla Esp., ; 12 - Epichnopteryx pulla Esp., ; 13 - Bacotia sepium Spr.; 14 - Apterona crenulella f. holix Siebold, koszyczek z gry; 15 - Apterona crenulella f. helix Siebold, koszyczek z boku. Pachytelia villosella O. Motyl bardzo rzadki, koszyczki ksztatem i wielkoci podobne do poprzedniego gatunku, ale oboone wzdu dugimi kawakami cienkich gazek, szpilek sosnowych, czasem traw odstajcych doem;

koszyczki jego mona znale na pniach drzew podobnie jak i gatunku poprzedniego, przewanie w miejscach wilgotnych. Acantopsyche atra L. Koszyczki tego gatunku s znacznie mniejsze do 2 cm dugoci, pokryte rwnie kawaeczkami dziebe, ale krtkimi, nieodstajcymi jak u poprzednich gatunkw, lub piaskiem. Koszyczki znajduj si na pniach drzew, zwaszcza w miejscach wilgotnych, najczciej w rzadkich olszynach. Psyche vicella Schiff. Motyle spotyka si rzadko, koszyczki do 2 cm dugoci, oboone krtkimi, cienkimi kawaeczkami dziebe trawy uoonymi poprzecznie, mona je znale w pocztkach maja, przewanie w miejscach wilgotnych, na wyce (Vicia L.), wilczomleczu (Euphorbia L.), krwawniku (Achillea L.) na samych rolinach, albo w pobliu na pniach drzew, supach telegraficznych itp., nisko nad ziemi. Sterrhopteryx hirsutella Hbn. Motyl do pospolity, przychodzi do wiata. Koszyczki l do l cm dugoci oboone nieporzdnie, jak bd, cieniutkimi kawaeczkami dziebe trawy, maymi skrawkami kory drzewnej, wystpuj na pniach rnych drzew. Phalacropteryx graslinella Bsd. Motyl rzadki. Koszyczki okoo 2 cm dugoci, gruszkowate, pokryte kawaeczkami dziebe, ale cae oprzdzione jakby jedwabn nitk albo pajczyn. Koszyczki znajduj si gwnie w lasach sosnowych, na miejscach pokrytych wrzosami. Koszyczki samcze przymocowane s do traw, samicze za przewanie na wierzchokach modziutkich sosenek. Koszyczki drobnych koszwek yjcych na trawach i in. spotyka si take przyczepione do pni, supw itp. Niektre gatunki yj na porostach dbw, brzz, drzew iglastych, inne spotyka si przyczepione do lici dbu, leszczyny. Gsienica koszwki Bacotia sepium Spr. yje na porostach drzew; atwo j pozna, gdy jest przyczepiona do pnia pionowo, jakby staa na gowie. Jesieni czsto mona spotyka gsienice przdki jeynwki (Macrothylacia rubi L.). Na polanach lenych, na kach, waach kolejowych itp. yj czsto w duych ilociach; ciemnobrunatne kilkucentymetrowej dugoci, zwijaj si przy dotkniciu, przy czym widoczne staj si te piercienie okalajce ciao. Trzeba je zbiera pn jesieni, i to w wikszej iloci, gdy s trudne do przezimowania. Zebrane gsienice wkada si do drewnianej paczki z ziemi, przykrywa warstw lici i stawia na strychu, nie ruszajc ich pniej zupenie. W pocztku stycznia przenosi si paczk do pokoju, wyjmuje ostronie gsienice i wkada do specjalnej klatki, a w braku takiej - do paczki lub puda, na ktrego dno nasypuje si uprzednio ziemi, a na niej kadzie si warstw mchu zmoczonego w ciepej wodzie. Paczk zawizuje si kawakiem gazy i stawia w pokoju opalanym; wwczas gsienice robi sobie niezwocznie oprzdy pod mchem. Nie mona ich niepokoi, lecz trzeba czeka spokojnie; po paru tygodniach zaczn, si lgn motyle. Nie naley gsienic bra go rk, gdy7

maj parzce woski wywoujce silne swdzenie. Gsienic lepiej szuka na wiosn, po przezimowaniu (patrz str. 8). Przez cae lato, do pnej jesieni, spotyka si do czsto gsienice trociniarki czerwicy (Cossus cossus L.). Wielka, misistej barwy gsienica, o grzbiecie ciemniejszym, opuszcza w tym czasie drzewo, w ktrym ya, szukajc sobie wygodnego miejsca do przepoczwarczenia si. Gsienicy takiej nie mona chowa w pudeku drewnianym, bo je przegryzie; nie radz te bra j ej w rk, bo ma zbyt silne i ostre szczki. Do soja lub pudeka blaszanego wkada si nieco trocin drzewnych albo rozdrobnionej kory, wsadza si gsienic, a ta zaraz robi sobie oprzd, z ktrego wychodzi motyl w kocu czerwca lub w pierwszej poowie sierpnia. Oprzdy z poczwarkami mona znale w starych wierzbach (gowiastych), w prchnie i w suchych liciach pokrywajcych zwykle grub warstw gowy tych drzew. Modsze gsienice da si atwo hodowa wkadajc do blaszanego puda spory kawa suchego chleba Eupithecia Curt. S to mae, przewanie niepokane motylki z rodziny miernikowcw (Geometridae). W zbiorach widuje si zaledwie po kilka okazw, chocia z Polski znanych jest okoo 60 gatunkw. Trudno je znale, a przy tym z powodu maych rozmiarw i koloru przewanie szarego, rwnie trudno oznaczy. Chcc zdoby wiksz ilo gatunkw i dobrze je oznaczy trzeba koniecznie hodowa gsienice, ktre s atwiejsze do znalezienia ni motylki dojrzae. Gsieniczki yj przewanie na niskich rolinach, po wikszej czci w kwiatach i kwiatostanach, w pczkach, na torebkach i w torebkach nasiennych. Trzeba ich wic szuka na nastpujcych rolinach; lnica (Linaria Mill.), naparstnica (Digitalis L.), dziurawiec (Hypericum L.), tarnina, gogi, berberys, kozek (Valeriana L.), lepnica (Silene L.), firletka (Lychnis L.), barszcz (Heracleum L.) i inne baldaszkowate (Umbelliferae), kalina, ciemiyca (Veratrum L.), starzec (Senecio L.), krwawnik (Achillea L.), nawo (Solidago L.), przytulia (Galium L.), chaber (Centaurea L.), bylica (Artemisia L.), wrzos (Calluna Salisb.), dzwonek (Campanula L.), dziewanna (Verbascum L.), wrotycz (Tanacetum L.), driakiew (Scabiosa L.), macierzanka (Thymus L.), oboda (Atriplex L.) itp., a take na pdach drzew iglastych, jaowca, modrzewia, dbu, na chmielu i porzeczkach. Gsieniczki yj gwnie w lipcu, sierpniu, wrzeniu i padzierniku, a tylko niewiele w maju i czerwcu.

2. Szukanie poczwarek i jajek Poczwarki s najtrudniejsze do znalezienia, prcz pewnej niewielkiej iloci gatunkw. Z wiosn, gdy si szuka gsienic midzy zbieranymi do parasola limi, jak to poprzednio opisano, nierzadko znajduje si i poczwarki. Mona te szuka ich kopic opatk ziemi koo korzeni drzew, zwaszcza dbw, topl, wierzb, lip i brzz. Idc za pugiem, jak to ju poprzednio wspomniano (trupia gwka, powojowiec), mona te zebra czasem do duo poczwarek. Na pniach drzew, zwaszcza w zaomach kory albo pod kor odstajc znajduj si czsto oprzdy z poczwarkami. Niektre jednak motyle np. z rodziny Notodontidae, jak Cerura bicuspis Bkh., C. furcula L., C. bifida Hbn. czy te Hoplitis milhauseri F., robi takie oprzdy, e tylko bardzo wprawne oko potrafi je zauway. Gsienice z rodzaju Cerura przed przepoczwarczaniem si wydraj w korze drzew wgbienie, w ktre wchodz i przykrywaj si trocinami wygryzionymi z tego wgbienia tak misternie, e nie wida w tym miejscu ani ladu okaleczenia kory, tylko niewielkie wzniesienie, co jakby twardy guz na gadkiej korze nie rnicy si od niej ani barw, ani gadkoci. Takie guzy spotyka si te czasem na parkanach, sztachetach itp. cinajc je ostronie noem trzeba w nich szuka poczwarek. Gsienica Hoplitis milhauseri F, yjca na dbach nie w rodku lasu, lecz na pojedynczych drzewach, w alejach itp. przykrywa swj oprzd kawakami kory i porostw, tak e jest bardzo trudny do znalezienia, gdy nie rni si prawie wcale od kory. Trzeba dokadnie obejrze pie drzewa mniej wicej, do wysokoci czowieka, badajc kade podejrzane miejsce, jak mae wzniesienia nad kor i porostami lub niezwykle uoone kawaeczki porostw, zwaszcza midzy spkan kor. Najlepiej szuka w padzierniku, gdy atwiej zauway oprzdy na mokrych pniach dbw, zanim je w zimie wyuskaj dzicioy. Poza tym spotyka si poczwarki pod okapami dachw, parkanw, murw, w zaamach ska, pod kamieniami itp. Szukanie jajek jest nawet dla dowiadczonego entomologa bardzo mozolne. Poza kilkoma gatunkami motyli, ktre znosz jajka na jednym miejscu kupkami tworzcymi niejako gniazda widoczne z daleka, jak np. Lymantria dispar L., Orgyia antiqua L., Malacosoma neustria L. i niewiele innych, mona czasem bez trudnoci znale pojedyncze jajka na liciach lub pniach drzew, zoone przez motyle wielkie, przewanie pospolite, jak np. Amorpha populi L., Smerinthus ocellata L., Dicranura vinula L. Na og szukanie jajek wymaga wielkiej cierpliwoci, orientowania si, na jakich rolinach yj gsienice szukanych motyli i znajomoci tych rolin; trzeba wiedzie, w jakim czasie szuka, zna obyczaje samiczek przy skadaniu jajek. Bez tych wiadomoci szukanie jajek byoby daremne.

8

Skadanie jajek przez motyle dzienne i socolubne (heliofilne) mona obserwowa nierzadko. Gdy samiczka zatrzymuje si od czasu do czasu na pewnym gatunku roliny przez dusz chwil, a wic nie dla pobrania pokarmu, trzeba zaraz potem przejrze dokadnie licie, gazki i kwiaty roliny a znajdzie si pojedyncze jajka. Tak mona szuka jajek rwnie w nocy, z latark wiecc sabo, ale do tego trzeba mie duo dowiadczenia. Znalezionych jajek nie mona odrywa od podoa, lecz trzeba je bra razem z liciem, gazk lub kawakiem kory, do ktrej s przyczepione. Praktyczniej jednake jest zowi zapodnion samiczk i wsadzi j w domu do klatki dla gsienic, do ktrej wkada si rolin stanowic pokarm gsienicy. Znalezione zapodnione samiczki rzadkich motyli nocnych, powinno si bra do domu ywe, aby zniosy jajka, bo tylko w ten sposb mona otrzyma wiksz ilo okazw motyla, nieraz bardzo rzadkiego. Skoro gsieniczki wyjd z jajek, wkada si je do szczelnie zamykajcego si pudeka, aby si nie porozaziy. Gsieniczkom, ktrych nie znamy, powinno si dawa jako ywno delikatne listki rnych rolin, a si natrafi na tak, ktra im odpowiada. 3. Hodowla gsienic i poczwarek Nie kady moe sobie pozwoli na kupno klatek do hodowania gsienic i poczwarek (rys. 4), nie atwo te je naby; zreszt mona si zupenie dobrze bez takiej klatki obej zastpujc j soikami lub pudekami wikszymi i mniejszymi. Do hodowania gsienic nadaj si zwyke soje szklane, na wiksze gsienice soje wiksze, na mniejsze - mae. Na spd soja wsypuje si ziemi na 2 do 3 palcw gruboci. Ziemi trzeba przedtem dobrze wypray w celu zabicia znajdujcych si w niej wszelkich yjtek i zarodnikw pleni; na ziemi kadzie si poywienie - licie tej roliny, ktr si ywi dane gsienice, nastpnie wkada si gsienice i zawizuje sj gaz. Poywienie powinno si dawa jak najczciej, aby byo o ile monoci wiee, nie zwide. Niektre licie widnce szybko, np. topl, wierzb, trzeba zmienia nawet dwa razy dziennie; inne, jak babki, wytrzymuj i dwa dni. Sj powinno si czsto czyci usuwajc odchody gsienic, aby nie pleniay. Jeeli sj jest odpowiednio duy, dobrze jest zamiast rzuca na spd pojedyncze licie, woy gazk lub kilka gazek do niskiej, pkatej flaszki napenionej wod i t wstawi do soja, a licie bd si trzymay duej (topol i wierzb mimo to naley zmienia codziennie). W takim razie trzeba jednak flaszk oblepi grubym papierem albo te powstawia kawaki gazek tak, aby gsienice, ktre z lici spadn na ziemi miay po czym wydosta si z powrotem do gry. Otwr flaszki naley zatka papierem, wat lub mchem, aby si gsienice nie potopiy.

Jeszcze lepiej jest hodowa gsienice na rolinach sadzonych w doniczkach, do tego jednak potrzebne s soje z odcitym dnem. Sojem takim, a waciwie rur szklan, przykrywa si rolin, wkada do rodka gsienice, a grn cz rury zawizuje si gaz. W braku soja otacza si rolin gaz i obwizuje sznurkiem naokoo grnego brzegu doniczki.

Rys. 4. Klatka do hodowania gsienic. Przykrycie takie jest koniecznie potrzebne nie tylko dlatego, aby gsienice nie pouciekay, ale take dla uchronienia ich przed pasoytami. Naczynie z gsienicami powinno sta tak, aby miao dosy wiata i powietrza, ale nie na socu. Kto ma do dyspozycji ogrd, moe hodowa gsienice w ogrodzie na powietrzu; zwaszcza mode, mae gsieniczki chowaj si w ten sposb bardzo dobrze. W tym celu zeszywa si z kawaka gazy - odpowiednio do wielkoci gazki, na ktrej si chce hodowa gsienice - co w rodzaju rkawa i rkaw ten (Rys. 5) naciga si na gazk, zawizujc jeden jego koniec sznurkiem naokoo gazki. Przez drugi otwr wkada si do wntrza gsienice, jeeli s malekie - za pomoc mikkiego pdzelka, po czym zawizuje si drugi koniec woreczka. Gsienice zostawia si w spokoju i co par dni otwiera si doln cz worka, aby z niego usun odchody. Skoro gsienice objedz jedn gazk, trzeba je przenie na inn, ewentualnie z odcit objedzon gazk. Gdy zaczynaj dorasta, wyjmuje si je z worka i hoduje dalej w pokoju.

9

Rys. 5. Rkaw z gazy do hodowania gsienic w terenie. Przy podawaniu gsienicom poywienia powinno si dobrze oglda licie i gazki wieej roliny, aby z nimi nie woy do soja innych owadw lub mieci. Nie mona podawa ywnoci mokrej np. od deszczu bd rosy, gdy gsienice potem choruj. Gsienic, ktre si wkada do soja na wiee roliny, nie mona odrywa od licia lub gazki starej, wyschnitej, lecz odcina noyczkami (scyzorykiem) ten kawaeczek, do ktrego gsienica jest przyczepiona, i z nim pooy j na licie wiee. Skoro gsienice s ju tak due, e maj si w krtkim czasie przepoczwarczy, kadzie si na wierzch ziemi troch czystego mchu, a dopiero na nim licie suce za poywienie. Robi si to dlatego, aby gsienice mogy sobie w mchu porobi oprzdy. Jeeli si spostrzee gsienic chor, trzeba j zaraz usun, aby si od niej nie zaraziy inne. Jak wiadomo, gsienice zmieniaj kilka razy skr, tj. liniej; w tym czasie siedz gdzie ukryte przez duszy czas bez ruchu i dopiero po wylinieniu zaczynaj znowu je. Takich gsienic nie mona rusza ani niepokoi, gdy pozdychaj, a w najlepszym razie wydadz motyle pokurczone. Trzeba wic uwaa, by gsienicy liniejcej nie wzi za chor. Nie mona do jednego naczynia wkada za wiele gsienic, a tym bardziej rnych gatunkw, gdy sobie wzajemnie przeszkadzaj, czsto si kalecz. Najniebezpieczniejsze s: Nonagria maritima Tausch, Calymnia trapezina L., Eupsilia satellitia L., Phragmitiphila typhae Thnb., Polia pisi L., P. persicariae L., Spilosoma menthastri Esp., Aphomia sociella L. S one poniekd zawodowymi kanibalami Ale i wiele innych gatunkw gsienic niemisoernych, hodowanych w niewoli w klatkach lub innych naczyniach kaleczy si wzajemnie albo nawet morduje swoje towarzyszki, gdy braknie poywienia, gdy ich jest za duo w jednym naczyniu albo gdy maj przez duszy czas zbyt sucho; odczuwaj wtedy pragnienie, ktre gasz krwi wspwiniw. Dotychczas znanych jest ponad sto takich krwiopijcw, a midzy nimi: Papilio machaon L., Anthochaiis cardamines L., Sphinx ligustri L.,

Stauropus fagi L., Cossus cossus L., po kilka gatunkw z rodzajw: Euxoa Hbn., Rhyacia Hbn., Monima Hbn., Amathes Hbn., Conistra Hbn., Cucullia Schrk., Arctia Schrk. itp. Przyniosem raz do domu 8 gsienic niedwiedziwki Hipocrita jacobaeae L., postawiem pudeko z nimi w szafie i zapomniaem o tym. Po 5 czy 6 dniach przypomniaem sobie o nich, a zajrzawszy do pudeka znalazem w nim tylko jedn zdrow poczwark, z drugiej tylko maleki kawaeczek, a z reszty gsienic ani ladu; wszystkie zjada ta jedna, ktra si wreszcie zapoczwarczya. Gsienice, ktre si przepoczwarczyy w ziemi lub te porobiy sobie oprzdy ponad ziemi wewntrz klatki, powinno si pozostawi w spokoju, nie wyjmowa ich z oprzdw. Poczwarki znalezione podczas wycieczki, wykopane z ziemi lub wyjte z jakichkolwiek przyczyn z oprzdw, wkada si na zim w pierwszych dniach listopada do glinianej niepolewanej doniczki. Doniczk tak napenia si wicej ni do poowy czystym, biaym piaskiem, ukada si na nim poczwarki, przykrywa je wieym mchem i stawia na balkonie za oknem na deszczuce lub skrzynce na kwiaty. Tak zimuj bardzo dobrze. Mona te robi to w inny sposb. Doniczk napenia si, jak powiedziano poprzednio, piaskiem albo mchem. Nastpnie przygotowuje si torf przez roztarcie w rkach bardzo drobno i zmieszanie z wod. Po godzinie, gdy torf dobrze nasiknie, naley go wy i pooy warstw na jeden do dwch palcw gruboci na przygotowan w doniczce ziemi. Na torf kadzie si poczwarki, ewentualnie i gsienice (np. Macrothylacia rubi L. zimuje w ten sposb bardzo dobrze) i przykrywa je a do wierzchu doniczki czystym, delikatnym mchem. Poczwarki nie powinny dotyka cian doniczki. Na tak przygotowan doniczk nakada si drug wiksz dnem do gry jako przykryw i cao zakopuje si w ziemi tak, aby z grnej doniczki mniej wicej poowa wystawaa nad ziemi. Wystajc cz przysypuje si cienk warstw ziemi, a cao znw suchymi limi, ale take nie grubo. W ten sposb poczwarki zabezpieczone s przed szkodnikami, nawet tak wielkimi jak myszy, poza tym maj odpowiedni temperatur, wilgo, i nigdy nie tworzy si zabjcza dla nich ple. Poczwarek i gsienic zimujcych nie mona przez zim zostawia w ciepym pokoju, lecz trzeba je podda dziaaniu mrozu. W tym celu przykrywa si ziemi, w ktrej si one znajduj, grub warstw mchu sparzonego poprzednio wrzc wod, wynosi si naczynie na strych, balkon, do altany w ogrodzie lub na inne odpowiednie miejsce; dopki mrozw nie ma, skrapia si dobrze mech pokrywajcy poczwarki mniej wicej co 6-8 dni. Gdy nastan mrozy, skraplanie jest niepotrzebne. Tak zostawia si poczwarki i gsienice przez ca zim, a w poowie marca przenosi si je do pokoju. Poczwarki mona wzi do domu wczeniej, nawet w pocztkach stycznia, trzeba je jednak po przyniesieniu z mrozu najpierw zostawi przez dzie w pokoju nieopalonym, a dopiero potem

10

przenie do ciepego. Musz jednak zaznaczy, e nie wszystkie poczwarki znosz takie skrcenie czasu zimowania. Budzce si ze snu zimowego gsienice potrzebuj duo wilgoci do rozmikczenia twardego kau wypeniajcego ich wntrznoci od jesieni. W domu trzymane w suszy nie mog pozby si tego kau i gin, trzeba wic temu zapobiec. W przyrodzie wykonuj t czynno ciepe, wiosenne deszcze; lepidopterolog musi je w domu zastpi kpiel. Przezimowane gsienice skrapia si dobrze letni wod, po czym wystawia si je na soce, aby wyschy. Lepszym, radykalniejszym sposobem jest wykpanie gsienic w misce z letni wod (najwyej 20-25), do ktrej wrzuca si je i zostawia tak dugo, a si zmcz, opij wod, czasem nawet spadaj na dno miski topic si. Wtedy wyjmuje si je z wody, kadzie na arkusz bibuy, wystawia si na soce albo kadzie koo ciepego pieca. Wkrtce gsienice przychodz do siebie, oddaj z atwoci rozmikczony ka i staj si zdolne do ycia. Po takiej kpieli trzeba je strzec przed zimnem i przecigiem. Gsienice niedwiedziwek (Arctiidae) i nocnicwek (Noctuidae) obchodz si zwykle bez takiej kpieli, gdy si im poda soczystej saaty wywoujcej rozwolnienie. Gdy naczynia z poczwarkami ju s w pokoju ciepym, trzeba codziennie skrapia powierzchni ziemi wod za pomoc rozpylacza, zwaszcza rano i wieczr, kontrolujc, czy si jaki motyl nie wylg. Niektre motyle siedz po wylgniciu na miejscu bardzo dugo, ale inne, jak wszystkie przezierniki (Aegeriidae) i koszwki (Psychidae), zaczynaj lata wkrtce po wykluciu si; trzeba wic ogromnie na nie uwaa i zawczasu zatru, aby si nie otrzepay tukc po klatce. Poczwarki trupiej gwki (Acherontia atropos L.) i powojowca (Horse convolvuli L.) pozostawia si przez zim w ciepym pokoju, trzeba jednak stara si, aby miay dosy wilgoci i ziemi, w ktrej zimuj, czsto skrapia wod za pomoc rozpylacza. Zdarza, si, e motylowi po opuszczeniu poczwarki nie chc rozwin si skrzyda; siedzi nieraz dugi czas a skrzyda nie rosn wcale. Taki okaz skrapia si dobrze wod, a jeeli i to nie pomaga, trzeba go wystawi na soce. Niektre poczwarki le przez dwa, trzy i wicej lat, zanim si z nich motyl wykluje, nie mona przeto wyrzuca poczwarek, z ktrych motyl si nie wydoby o zwykym czasie. Poczwark nieyw, wyschnit atwo pozna po lekkoci; tak si oczywicie usuwa. Poczwarki cikie, zdrowo wygldajce zostawia si w klatce, gdy -jak ju powiedziaem - motyle mog si wylgn znacznie pniej.

Choroby gsienic 1. Katar kiszek (biegunka). Objawem tej choroby s wodniste, potem pynne ekskrementy (ka); przyczyn jest podawanie gsienicom poywienia nadgniego, trzymanego za dugo w wodzie lub mokrego od deszczu. Chore gsienice atwo wyleczy podajc im odpowiedni, wiey pokarm. Muskardyna (wapnienie) wystpuje szczeglnie u gsienic silnie owosionych, np. niedwiedzic wek, a take u niektrych nieowosionych gsienic tzw. motyli drobnych (Microlepidoptera). Jest to grzybek wypeniajcy i niszczcy cay organizm; wydostaje si przez skr na wierzch, a gsienica wyglda jakby caa posypana wapnem. Pebryna (czerwonka), choroba wywoana przez pewien gatunek pierwotniaka. Gsienice nie chc je, ubarwione jasno dostaj ciemnych plam, a z otworu odbytowego wypywa rzadka, tawa albo czerwonawa ciecz. Grasseria (przetuszczenie), choroba wywoywana rwnie przez pierwotniaki. Gsienice przed zapoczwarczeniem si puchn, byszcz jak zatuszczone i gin. Flacheria (piczka). Przyczyn choroby jest pewien gatunek bakterii. Chora gsienica biega szybko, niespokojnie, nie chce je, wreszcie zwisa bezwadnie, a z gby kapie ciemna, cuchnca ciecz.

2.

3.

4. 5.

Wystpowanie tej ostatniej choroby jest dla czowieka bardzo korzystne, gdy w czasie takich epidemii gin masowo gsienice gronych szkodnikw, np. mniszki (Lymantia monacha L.). Poza katarem kiszek wszystkie wymienione choroby s zaraliwe, bardzo trudne do leczenia, ktre udaje si rzadko. Bezpieczniejsze jest przeto niszczenie (palenie) chorych, a nawet tylko podejrzanych o chorob gsienic, aby nie pozaraay zdrowych. Leczenia mona prbowa wyjtkowo przy gatunkach bardzo rzadkich. Naczynia, w ktrych byy chore gsienice, trzeba dokadnie wydezynfekowa albo - jeeli s to maowartociowe pudeka - spali.

11

Wrogowie gsienic i poczwarek Czsto zdarza si, e znalezione gsienice i poczwarki s nakute, to znaczy, e w ciaach ich s jajka albo larwy najwikszych ich wrogw: rnych bonkwek (Hymenoptera), jak np. gsienicznikw lub innych owadziarek, a take muchwek zwanych rczycami, lub tachinami. Takich gsienic ani poczwarek nie powinno si wyrzuca, lecz trzeba je hodowa lub przechowywa kad w osobnej epruwetce, aby po wylgniciu si tych bonkwek lub muchwek zobaczy, jakie gatunki pasoytuj w tych gsienicach i poczwarkach. 4. owienie motyli owienie motyli w dzie Ju w pierwszych dniach marca, a czasem nawet w kocu lutego pojawia si spora ilo motyli, w tym cz zeszorocznych, przezimowanych, cz za wieo wylgych, yjcych tylko w tej porze roku. Wystarcz dwa, trzy dni soneczne, ciepe, a przynajmniej niemrone - cho nocami bywaj jeszcze przymrozki -aby motyle si pojawiy. Cho nieg ley jeszcze naok, cho jeszcze czasem poprszy, zbieracz, ktry chce znale miernikowce jak: boratek (Phigalia pedaria F.), zimwki (Erannis leucophaearia Schiff., E. marginaria F. i Theria. rupicapraria Schiff.), Alsophila aescularia Schiff., i inne my, jak np. Polyploca flavicornis L., musi si popieszy, gdy za kilka dni ju ich nie bdzie i poka si dopiero w nastpnym roku. Jak w ogle wszystkich miernikowcw, tak i tych trzeba szuka za dnia na pniach drzew. Samczyki tych motyli atwo dostrzec, gdy s do due i siedz zwykle nisko na pniach drzew; samiczek, ktre s bezskrzyde (a raczej maj skrzydeka zmarniae), trzeba dobrze szuka, gdy jako stworzonka szare, niedue, a przy tym znacznie rzadsze od samcw s trudne do znalezienia. Theria rupicapraria Schiff., spotka mona w zbiorach rzadko. Nie jest to jednak motyl tak rzadki dla kogo, kto go umie szuka. Po dwch lub trzech cieplejszych dniach w kocu lutego i w pierwszych dniach marca trzeba i tam, gdzie ronie w wikszej iloci tarnina lub gogi (Crataegus L.). Samiczki siedz nisko nad. ziemi na piekach i gaziach tych krzakw wygrzewajc si w socu, samczyki za pokazuj si przewanie wieczorami, lataj w pobliu lub kopuluj z samiczkami. Z latark w rku trzeba przeglda gazk po gazce, a spotka si te rzadkie motyle czasem nawet w wikszej iloci. O tej samej porze roku mona wieczorami owi na przynt bardzo pospolite przezimowane nocnicwki (Noctuidae), s one jednak czsto zniszczone, a dadz si te atwo owi w innej porze roku. Podobnie przedstawia si sprawa z motylami

dziennymi, jak pokrzywnik, pawik, aobnik, cytrynek i inne, ktre yy i latay jeszcze w poprzednim roku w jesieni i zimoway. Te mona znale w zimie po strychach domw, zwaszcza w strzechach, w piwnicach, dziuplach starych drzew, a take pod limi krzakw przysypanych niegiem. Skoro tylko brzozy zaczn puszcza soki, czyli w kocu marca lub na pocztku kwietnia, zaczyna lata Brephos parthenias L., Br, notha Hbn., Polyploca flavicornis L. i inne. Motyle te lataj w dnie soneczne; siadaj na okaleczonych drzewach, z ktrych wypywa sok, a take na mokrej ziemi. W tym samym czasie pojawiaj si pikne i due miernikowce krpaki (Poecilopsis pomonaria Hbn., Lycia hirtaria Cl., Biston strataria Hufn.). Nie trudno ich szuka, gdy siedz na pniach drzew liciastych, najczciej o gadkiej korze, jak bukw, jesionw itd., s wic dobrze widoczne. Samiczka gatunku P. pomonaria Hbn. jest bezskrzyda i dlatego do trudna do znalezienia; siedzi przewanie na pniu tu nad ziemi. Bardzo podobnym do P. pomonaria Hbn., a rzadkim gatunkiem jest P. isabellae Harr. yjcy w lasach modrzewiowych; trzeba go szuka na pniach modrzewi w tym samym czasie co inne krpaki. Wtedy te powinno si szuka nocnicwki Brachionycha nubeculosa Esp. Jest do do duy szary motyl o ciemniejszym rysunku; mona go znale przewanie na pniach brzz, nisko przy ziemi zawsze na stronie pnia zwrconej ku socu. W kocu marca lub w pocztkach kwietnia, czasem nawet pniej, zalenie od pogody i soca, w lasach, przewanie na miejscach, gdzie rosn wiksze iloci krzakw lub odrostkw brzz, olch, leszczyny, lata pikny duy motyl - nasierszyca rnobarwna (Endromis versicolora L.). W-tym przypadku nie mona wycieczki odkada. Naley przeczeka jeden lub dwa pikne dni, a trzeciego by na miejscu, na ktrym spodziewamy si motyla spotka; o tej porze roku pogoda jest ogromnie zmienna, wic przeoczenie takich sonecznych dni rwnaoby si zrezygnowaniu z tegorocznego polowania, gdy nasierszyca lata bardzo krtko, szybko ginie. Samiczki nasierszycy lgn si rano okoo godziny dziesitej. Siedz wwczas zwykle nisko na pniu drzewa lub na krzaku czy lecej odamanej gazi i nie atwo je znale, gdy barw dostosowane s do otoczenia. Jeeli si znajdzie samiczk jeszcze niezapodnion, zowienie samczyka nie przedstawia trudnoci; zostawia si samiczk po prostu na miejscu albo wkada si, j do pudeka, ktrego pokrywka jest zrobiona z rzadkiej gazy i oczekuje z przygotowan siatk w rku. W krtkim czasie zaczynaj si ze wszystkich stron zlatywa samczyki. Wystarczy nie ruszajc si prawie z miejsca machn od czasu do czasu siatk, a w cigu godziny mona mie w pudeku pokan ilo samczykw. Jeeli nie mamy ywej, wieo wylgej samiczki, trzeba polowa na pojedyncze samczyki, ktre lataj jak szalone, trudno je wic apa. Przed poudniem samiczki wychodz na drzewa lub aa krzaki i umiejscawiaj si na kocach cienkich gazek, skd mona je atwo strzsa. W12

dni pochmurne samce siadaj na kocach gazek modych brzzek i tam je nie trudno owi. Strzsanie z drzew powinno si stosowa od wczesnej wiosny do pnej jesieni, gdy na gazkach i liciach odpoczywa w cigu dnia dua ilo postaci dojrzaych rnych motyli nocnych, a take gsienic, czsto rzadkich i trudnych do znalezienia w inny sposb. Strzsania najlepiej dokonywa za pomoc niedugiego, ale mocnego kija, ktrego jeden koniec obwizany jest grubo szmatami, skr lub gum, a to w tym celu, aby przy uderzeniu nie niszczy kory, co byoby bardzo szkodliwe dla drzew.

Rys. 6. Parasol entomologiczny. Zrozumiae, e nie po kadym uderzeniu maczug bd z gazi spaday motyle lub gsienice, a tym bardziej okazy rzadkie. Nie trzeba si jednak tym zraa i niecierpliwi, bo ten sposb owienia motyli nocnych, gsienic i rnych innych owadw daje czsto doskonae wyniki. Z duych gazi strzsa si owady na rozpostarte przecierado, gdy w trawie trudno jest je znale. Do tego celu uywa si te parasola entomologicznego (Rys. 6), ktry powinien by o ile monoci duy i z biaego ptna. Do strzsania najlepsze s dni pochmurne. W pierwszych dniach kwietnia na miejscach, gdzie mode osiki (Populus tremula L.) tworz wiksze lub mniejsze grupy gstych krzakw, zwaszcza na zrbach lenych mona spotka rzadkiego miernikowca Epirrhanthis diversata Schiff. Trzeba uderza kijem po krzakach, by motyla wyposzy. W ostatnich dniach kwietnia i na pocztku maja lgnie si bardzo rzadki motyl wielbdka wgielna (Odontosia carmelita Esp.) i pokrewna jej O. sieversi Men. Trzeba ich szuka na pniach brzz, przy samej ziemi pilnie przegldajc pie za pniem w dni pogodne przed poudniem, szczeglnie na brzegu lasu. Pod adnym warunkiem nie powinno si przeoczy czasu kwitnienia wierzby iwy (Salix caprea L.) i pokrewnych jej gatunkw. owienie motyli nocnych na baziach jest prawdziw przyjemnoci, a przy tym, co najwaniejsze, dostarcza nam duo rzadkich okazw, ktre w inny sposb trudne s do

znalezienia. Na baziach jawi si wszystko, co o tej porze yje, a wic wszystkie przezimowane nocnicwki, jak zrzenicwki (Amathes Hbn.), poleciwka (Xantholeuca croceago F,), poronice (Conistm Hbn.), szczerbwka (Scoliopteryx libatrix L.), drzewice (Lithophane Hbn.), bdnice (Xylina T r.) i wiele innych, dalej wieo wylge, tylko o tej porze yjce liczne gatunki przegibek (Monima Hbn,), mary (Cerastis leucographa Schiff. i C, rubricosa F.), strzygonia choinwka (Panolis flammea Schiff.) itp. Zbieranie ich jest bardzo atwe, ale na pow trzeba koniecznie i we dwch, a lepiej jeszcze we trzech i nie zaczyna wczeniej, a si zupenie ciemni, a motyle si najedz i zasiedz. Pow trwa okoo ptorej godziny, pniej przychodzi bardzo mao motyli. Jeeli bazie kwitn nisko na krzakach, mona motyle zbiera wprost do zatruwaczki; jeden ze zbieraczy owietla ostronie latark krzak za krzakiem, gazk za gazk, drugi za przeglda bazie, a spostrzegszy okaz godny zebrania podstawia pod niego ostronie soik trzymany w prawej rce, lew za dotyka motyla, ktry wpada do podstawionego soika. Trzeba przy tym postpowa ostronie, aby nie potrzsn krzakiem, gdy wtedy wszystkie siedzce na nim motyle spadaj na ziemi. Inaczej postpuje si, jeeli bazie kwitn na drzewach wysoko i dosign ich nie mona. W tym przypadku bierze si due biae przecierado albo lepiej dwa zszyte z sob i rozpociera je pod drzewem lub pod gazi; jeden z pomocnikw wchodzi ostronie na drzewo i silnie, krtko potrzsa gazi, najlepiej przez uderzenie obcasem. Motyle spadaj jak liwki na podoone przecierado. Zbieracz i jego pomocnik musz si pieszy ze zbieraniem motyli, dopki le jak martwe, gdy po niedugim czasie odlatuj. Jedna osoba owieca przecierado, druga robi przegld motyli i zbiera te, ktre s potrzebne, reszt za pozostawia. Najatwiej zbiera si je w ten sposb, e w lewej rce trzyma si zatruwaczk otwart, w prawej pset lub lepiej ma yeczk, ktr zbiera si motyle z przecierada i wrzuca do soika. Warto mie dwie lub trzy zatruwaczki, aby wrzucona do jednego soiczka wiksza ilo motyli nie obcieraa si wzajemnie. Przy strzsaniu trzeba uwaa na kierunek wiatru, choby najsabszego, i przecierado umieszcza na ziemi nie wprost pod potrzsan gazi, lecz nieco za wiatrem, gdy motyle nie spadaj pionowo, tylko zawsze niesione wiatrem -troch ukonie. Tak jak wiosn na baziach mona i w lecie owi motyle nocne wieczorami strzepujc je z drzew i krzakw, na ktrych pasoytuj mszyce. Mszyce pojawiaj si czsto w ogromnych ilociach i s wielkimi szkodnikami, gdy wysysaj soki z lici i z modych gazek w ilociach znacznie wikszych, anieli im to jest potrzebne do odywiania si. Nadmiar wyssanego soku wydalaj, a sok spadajc drobnymi kropelkami na niej pooone licie tworzy na nich sodk powok. Licie takie wygldaj jakby lakierowane, byszczce. Drzew opanowanych przez mszyce trzeba szuka za dnia, a pozna je atwo po wielkich13

ilociach obsiadajcych drzewa gromadnie przernych much oraz po mrwkach, ktrych cae procesje wdruj na drzewo po pniu zwabione zapachem i sodycz wydalonego przez mszyce soku. Najczciej s to drzewa liwowe, brzoskwiniowe, lipy, ale take i inne, czasem nawet iglaste. Pow motyli odbywa si tak samo jak na baziach i daje zwykle doskonae wyniki. W taki sam sposb mona owi motyle nocne na kwitncych lipach. Zarwno na baziach, jak i na drzewach opanowanych przez mszyce oraz na kwitncych lipach spotykamy oprcz nocnicwek (Noctuidae) due iloci miernikowcw (Geometridae). Te trzeba jednak owi siatk, gdy przy potrzsaniu drzewem nie spadaj, lecz ulatuj w gr. Gdy buki zaczynaj wypuszcza licie i lekko si zazielenia, nierzadki jest w lasach, szczeglnie bukowych, pikny duy motyl, lotnica zyska (Aglia tau L.). Samczyki lataj przed poudniem, mniej wicej od godziny dziesitej, szukajc samiczek; lot maj rzucajcy si, wskutek czego trudno je zapa. Samiczki s bardzo trudne do znalezienia, gdy nie lataj za dnia, lecz siedz nisko przy ziemi. Ziemia w lasach liciastych zasana jest na wiosn grubo zknitymi limi, a poniewa motyl jest tej samej barwy, przeto trzeba dobrego oka, aby tak samiczk odkry. Szuka jej naley idc bardzo powoli, krok za krokiem i przepatrujc wszystkie wystajce z ziemi gazki, krzaki, zesche badyle zeszoroczne; rzadko tylko mona j spotka na pniu drzewa. Jeeli si uda znale wieo wylg samiczk, mona przy niej, tak jak przy samiczce nasierszycy, zebra du ilo samczykw. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy lata lotnica zyska (nieco pniej), pojawia si ruchwka pawica (Eudia pavonia L.). Szuka jej trzeba gwnie na zrbach lenych obfitych we wrzosy, w wiklinach, po brzegach lasw. Samczyki lataj w dnie pogodne od rana do wieczora, ale gwnie po poudniu. Samiczki siedz za dnia nisko na krzakach i przy uwanym szukaniu niezbyt trudno je znale, gdy zdradzaj je ogromne oka na skrzydach. W maju, czerwcu i lipcu naley zwraca baczn uwag na latajce w dzie samczyki koszwek (Psyche Schrk., Epichnopteryx Hbn., Fumea Steph. itp.). Lataj one w socu, przewanie przed poudniem: Oreopsyche muscella F. wczesnym rankiem na trawiastych zboczach, inne znowu pno po poudniu (inne za przylatuj w nocy do wiata) po kach, zrbach i drogach lenych, a e s malekie i niepokane, atwo uchodz uwagi. Lataj zwykle zupenie nisko rozbijajc si cigle o trawy i krzaki. Chcc znale samiczk trzeba uwaa na miejsce, do ktrego zlatuje si wiksza ilo samczykw, bo te wska niezawodnie, gdzie si ukrywa samiczka, ktra, jako bezskrzyda, siedzi w swoim koszyczku (oprzdzie) ukryta czasem gboko w trawie. W maju i w nastpnych letnich miesicach lata tak wielka ilo gatunkw motyli, e niemoliwe jest opisanie sposobu owienia kadego z nich z osobna; zreszt byoby to zbyteczne, gdy dla przewaajcej iloci s te same metody.

Zwrc wic tylko uwag na motyle, o ktrych da si powiedzie co szczeglnego. Od poowy czerwca do poowy lipca na lenych podmokych kach, torfowiskach, gdzie rosn borwki i bagno (Ledum palustre L.), lata szlaczko Colias palaeno L, Gsienica yje na borwce bagiennej (Vaccinium uliginosum L.) w maju. Hemaris tityus L. - motyl podobny ksztatem i wielkoci do fruczaka gobka (Macroglossum stellatarum L.), ale z przezroczystymi skrzydami atwy do znalezienia za dnia w maju tam, gdzie ronie i kwitnie w wikszej iloci szawia (Salvia pratensis L.), ostrze (Cynoglossum officinale L.) lub mijowiec (Echium vulgare L.). Podobny jest bardzo do trzmiela, ale ma lot zupenie inny, bujajcy, nie trudno go zatem spostrzec. Bardzo podobny do poprzedniego jest Hemaris fuciformis L., rni si od niego znacznie szersz ciemn obwdk na brzegach skrzyde, nie czarn, ale czerwono-brunatn. Pierwszy lata przewanie po kach, polach, drugi za prawie wycznie po zrbach i brzegach lasw, gdy tam ronie krzew, ktrego limi ywi si jego gsienica. Motyla dojrzaego spotyka si nieczsto, ale gsienic atwo mona znale w wikszych ilociach na wiciokrzewie (Lonicem nigra L.). W kocu maja i w pierwszych dniach czerwca lata po kach, zwaszcza lenych, i po wyrbach przdka jeynwka (Macrothylacia rubi L.), motyl wielkoci ruchwki pawicy. Samce lataj jak szalone gwnie po poudniu i s trudne do zapania w locie, samiczki za lataj wieczorem oraz noc i nieraz owiem je zaraz po zachodzie soca. Niektrych zawisakw (Sphingidae) trzeba szuka wieczorem na kwiatach, innych za dnia na pniach drzew. Tawulec (Sphinx ligustri L.), borowiec (Hyloicus pinastri L.), wilczomleczek (Celerio euphorbiae L.), przytulijak (Celerio galii Rott.), gadysz i pazik (Pergesa elpenor L. i P. porcellus L.), powojowiec (Horse convolvuli L.), a take przylatujce do nas z poudniowej Europy Celerio lineata F. subsp. livornica Esp. i oleandrowiec (Deilephila nerii L.) przylatuj wkrtce po zachodzie soca do kwiatw w ogrodach, na kach i wyrbach lenych. Celerio linaeta F., a zwaszcza oleandrowiec s bardzo rzadkie; przylatuj do nas czasem w gorce lata. Wszystkie te zawisaki mona na pewno spotka w ogrodach, gdzie kwitn: wiciokrzew przewiercie (Lonicera caprifolium L.), mydlnica (Saponaria officinalis L.), godziki (Dianthus L.), floksy, tyto szlachetny (Nicotiuna tabacum L.), petunia, werbena. Na kach, ugorach i po lasach na kwiatach firletki poszarpanej (Lychnis floscuculi L.), szawii, mijowca (Echium L.), ostrki (Delphinium L.), jasnoty biaej (Lamium album L.), ostrzenia (Cynoglossum L,), lepnicy (Silene L.), macierzanki (Thymus L.), wrzosu (Calluna Salisb.) itp. spotyka si duo innych motyli, szczeglnie nocnicwek, midzy ktrymi mona znale rzadkie gatunki, zwaszcza z rodzajw: kapturnica (Cucullia Schrk.), mokradlica (Hyphilare Hbn.),14

paciepnica (Apamea Tr.), zwieczornica (Gortyna Tr.), ozmrocznica (Archanara Wkr.) i wiele innych. Polujc na motyle nocne na kwiatach, gdy si ciemni i nie mona odrni jednego okazu od drugiego, trzeba bardzo ostronie owietla pobliskie kwiaty latark, aby nie owi gatunkw niepotrzebnych, pospolitych, lecz wybiera tylko okazy rzadkie. Inne zawisaki, jak nastrosz lipowiec (Mimas tiliae L.), topolowiec (Amorpha populi L.), ppawik (Smerinthus ocellata L.), siedz za dnia z nastroszonymi skrzydami na pniach drzew; lipowiec na lipach i olchach, topolowiec i ppawik za na wierzbach i topolach, ppawik rwnie na jaboniach. Polowa na nie najlepiej rano; spotyka si wtedy czsto kopulujce parki bd na pniach drzew, bd obok, na trawach, zbou lub krzakach. Trupia gwka (Acherontia atropos L.) ywi si sokiem wyciekajcym z drzew, tote nie znajdzie si jej na kwiatach. Przylatuje chtnie do wiata, w niektre lata mona j spotka w dzie siedzc na cianach i parkanach. Przezierniki (Aegeriidae) lataj gwnie w kocu maja i w czerwcu, niektre jednak take znacznie pniej. Gsienica najwikszego z nich, przeziernika osowca (Aegeria apiformis Cl), yje w topolach i wierzbach; tam te trzeba szuka motyli; lgn si one z poczwarek wczenie przed poudniem i siedz zupenie nisko na pniach lub gaziach tych drzew, skd mona je strzsa. Midzy godzin dziewit a dziesit czsto mona znale kilka wieo wylgych okazw na jednym miejscu. Pniej rozlatuj si i bardzo rzadko mona je spotka. Gsienica bardzo podobnego do przeziernika osowca, a bardzo rzadkiego przeziernika szerszeniowca (Sphecia crabroniformis Lewin) yje tak samo jak osowiec, ale tylko w wierzbach iwach. Motyla szuka si tak jak poprzedniego. Tak samo i w tej porze trzeba szuka innych przeziernikw: Paranthrene tabaniformis Rott. na topolach; Synanthedon scoliaeformis Bkh., na starych brzozach, zwaszcza rosncych na mokrych miejscach; S. myopaeformis Bkh. na jaboniach, rzadziej na gruszach; Bembecia hylaeiformis Lasp. od poowy czerwca na krzakach malin i w ich pobliu, zwaszcza rano przed wschodem soca. Gatunek Synanthedon spheciformis Gerning mona spotka nierzadko w kocu maja i w pocztkach czerwca na miejscach zaronitych krzakami i modymi drzewkami olchowymi. Lataj one okoo godziny dziewitej dziesitej wokoo tych krzakw, siadaj na liciach, a e s dosy due, wic atwo je dostrzec. Motyle gatunku S. tipuliformis Cl. wystpuj czsto masowo na porzeczkach, gdzie je mona zbiera wczesnym rankiem. Gatunku S. vespiformis L. najlepiej szuka na zrbach lenych, gdzie jest duo odroli z pniakw dbowych. Czasem spotyka si je na tych pniakach, ale przewanie na liciach odroli wyrastajcych z pniakw citych dbw. Na takich miejscach te pikne motyle s nierzadkie, wpadaj atwo w oczy sw czarno-t barw i podobiestwem do os, ktre s od nich

oczywicie mniejsze. owiem je take na kwitncych poduchach macierzanki (Thymus L.), a spotykaem od pierwszych dni maja do koca wrzenia. S. culiciformis L. bywa na pniach brzz, czasem olch, czciej na pniakach wieo citych brzz, z ktrych wypywa sok, ale take na liciach krzakw dbowych i innych rosncych w pobliu lasu brzozowego. Motyla S. formicaeformis Esp. najatwiej jest znale w ozach. Zbieraem go w wikszych ilociach w czerwcu w czasie kwitnienia derenia widwy (Cormis sanguinea L.). Motylki uwijaj si przed poudniem w dnie soneczne koo krzakw, siadaj na liciach, szczeglnie krzeww o liciach wikszych, jak np. derenia widwy. Gatunek Chatnaesphecia empiformis Esp. jest do pospolity tam, gdzie ronie w wikszej iloci wilczomlecz (Euphorbia cyparissias L.). Mona go owi czerpakiem w czerwcu i lipcu z kwiatw wilczomlecza, zwaszcza pod wieczr. Czerpak jest to worek z jakiego bd mocnego materiau osadzony na obrczy zrobionej z grubego, silnego drutu (Rys. 16). Idc przez k lub polan len, gdzie rosn niskie roliny, kosi si, tzn. zagarnia czerpakiem po tych rolinach tam i z powrotem, a po paru takich poruszeniach przeglda si zawarto czerpaka, wyjmuje motyle, gsienice i inne owady. Nie mona kosi jednym cigiem za dugo; wystarczy machn trzy, cztery razy i zajrze do czerpaka, gdy uderzajc o roliny czerpakiem, do ktrego ju wpady motyle lub gsienice, mona je silnie uszkodzi. Podobny do poprzedniego, ale bardzo rzadki gatunek przeziernika Charnaesphecia leucopsiformis Esp. yje rwnie na wilczomleczu, lecz dopiero w kocu sierpnia i we wrzeniu. Inny gatunek, Chamaesphecia muscaeformis View., owi si najczciej na kwiatach zawcigu (Armeria vulgaris Willd.) w czerwcu i w lipcu, Dipsosphecia ichneumoniformis F. za pojawia si od ostatnich dni maja do poowy sierpnia. Jest on rzadki, a mona go spotka tam, gdzie ronie w wikszych ilociach wilyna (Ononis spinosa L.), lucerna (Medicago L.), komonica (Lotus corniculalus L.) ldwian (Lathyrus pratensis L.) itp. owi si go jak gatunek poprzedni - czerpakiem. Przezierniki mona te spotka na kwitncych krzewach takich jak: dere widwa (Cornus sanguinea L.), tawua (Spiraea L.), bez czarny (Sambucus nigra L.) itp., a take na kwiatach niskich rolin, jak: wilczomlecz (Euphorbia L.), posonek (Helianthemum Mill.), zawcig (Armeria L.), macierzanka (Thymus L.), driakiew (Scabiosa L.), baldaszkowate (Umbelliferae) itp. Siedz one na tych kwiatach lub lataj koo nich w dni soneczne, a poniewa s do podobne do rozmaitych bonkwek, komarw lub much, a przy tym bardzo zwinne, przeto atwo uchodz uwagi. S ponadto bardzo pochliwe i trzeba si do nich zblia ostronie. Prawie wszystkie s nierzadkie, niektre nawet pospolite, ale mimo to trudno znale ich gsienice lub poczwarki.

15

W czerwcu pojawia si jeden z najwikszych i najpikniejszych naszych dziennych motyli, osiniec albo pokonnik (Limenitis populi L.). Gsienica jego yje na osice (Populus tremula L.), wic i motyli trzeba szuka w pobliu tych drzew, zwaszcza modych, niskich. Zaczynaj lata wczesnym rankiem; do godziny dziesitej moe jedenastej rano lataj nisko, siadaj na bocie, na odchodach cuchncych lub na chorych miejscach drzew, z ktrych wypywa sok, i wtedy atwo je owi. Gdy pokonnik koczy swj lot, zaczynaj pojawia si mieniaki (Apatura F.), ktre lataj przez cay prawie lipiec. Mona go prawie na pewno spotka tam, gdzie ronie wiksza ilo wierzb. Zachowuje si zupenie podobnie jak pokonnik, trzeba przeto szuka przed poudniem, czasem te pniej po poudniu, bo gdy soce wzniesie si wyej, lata wysoko wok koron wierzb. Samiczki spotyka si znacznie rzadziej ni samce, niechtnie bowiem opuszczaj si na ziemi. ywi si przewanie sokiem wypywajcym z konarw lub grnych czci pnia. W tym samym mniej wicej czasie lataj due przdkwki: przdka dbwka (Lasiocampa quercus L.), przdka koniczynwka (Las. trifolli Esp.) i barczatka sosnwka (Dendrolimus pini L.). Samce dwch pierwszych gatunkw lataj w dzie po kach, sadach, zwaszcza w wyrbach i brzegach lasw. Rzucaj si w szybkim locie to w t, to w ow stron, wic trudno je zowi. Samice siadaj zwykle na trawach, pniach drzew, najczciej wysoko, na kocach gazek krzeww, gdzie nie s trudne do znalezienia, gdy wida je z daleka. Barczatki sosnwki siedz na pniach starszych sosen, szczeglnie rosncych na brzegu lasu, przewanie nisko na pniu, gdzie kora jest silnie popkana, czasem pod kor odstajc, a e barw podobne s do kory, przeto trzeba dobrze uwaa, aby ich nie przeoczy. Gsienica wielkiego motyla trociniarki czerwicy (Cossus cossus L.) toczy pnie i gazie rnych drzew liciastych, szczeglnie wierzb. Motyl lgnie si przed poudniem, wyazi na pie wierzby i siedzi tam do wieczora. atwo go zauway, gdy oparty tyln czci odwoka o drzewo, grn cz ciaa odchyla trzymajc si wycignitymi nogami kory, wyglda wic jak kawaek obcitej gazki odstajcej od kory. Okoo poowy lipca pojawia si dosy duy, biay w drobne stalowoniebieskie kropki motyl torzyniad (Zeuzera pyrina L.). Gsienice jego yj w pniach i konarach rnych drzew liciastych, ale gwnie w jesionach, olchach i jaboniach. Gdzie wic drzewa te rosn w wikszej iloci, zwaszcza w alejach jesionowych lub olchowych, mona znale torzyniada siedzcego na pniach albo na niszych grubych konarach, ale tylko po poudniu, midzy godzin czwart a sidm, gdy o tej porze opuszcza on poczwark. Samczyki tego gatunku przylatuj rwnie do wiata. W grach, zwaszcza w Tatrach i Pieninach, a take miejscami w dolinie Popradu lata od poowy lipca do koca sierpnia niepylak apollo (Panasius apollo L.). Gatunek ten jest ustawowo

chroniony, wic bez specjalnego pozwolenia nie wolno go owi. Buja przewanie po nasonecznionych, bezdrzewnych zboczach gr w krainie regla nie wzlatujc na szczyty i rzadko zniajc si w doliny. Siada na kwiatach ostu lub ostroenia (Cirsium Mill.), jest mao pochliwy, mona go wic atwo podej i zowi. W Tatrach nie jest zbyt rzadki, lecz niestety grozi mu zupene wyniszczenie, gwnie z powodu zalesienia wszystkich halizn, ktre s dla niego koniecznym warunkiem ycia; poza tym jest wyapywany przez niesumiennych handlarzy motylami. Kady prawdziwy mionik przyrody powinien stara si, aby tego szlachetnego motyla chroni przed zagad. Samiczek, ktre jeszcze nie zniosy jajek, nie powinno si owi pod adnym pozorem. Pozna je bardzo atwo po grubym, penym jajek odwoku, jako te po braku tzw. sphragis tj. tworu wygldajcego jak kawaeczek czarnej blaszki, ktr samczyk przylepia do koca odwoka samiczki podczas zapodnienia. Przy polowaniu na motyle latajce w dzie niepraktyczne jest przebieganie k, pl, lasw, tj. wielkich przestrzeni. Przy takim sposobie szukania duo motyli uchodzi uwagi, wyniki wycieczki bywaj wic bardzo mierne. Zbieracz wybierajcy si na pow powinien sobie zawsze naprzd wyznaczy pewne ograniczone, niezbyt wielkie miejsce, na ktrym chce zbiera; to miejsce przeszukiwa dokadnie, bez popiechu, a uwanie, pozostajc na nim chocia przez par godzin. Niektre motyle lataj o wczesnych, rannych godzinach, inne okoo dziewitej - dziesitej lub w poudnie, jeszcze inne po poudniu lub przed zachodem soca. Lepiej wic pozosta na jednym miejscu, dajmy na to na obszernej polanie lenej lub na zrbie, i tu chodzi powoli, od krzaka do krzaka,od kwiatu do kwiatu. Takie polany lene i zrby, szczeglnie porose rnymi krzakami i krzewami, bywaj czsto -e si tak wyra - kopalniami zota dla zbieracza motyli i w ogle wszelkich owadw. Tu znajdzie si w odpowiedniej porze oprcz motyli dziennych take przerne latajce w dzie wiatolubne (heliofilne) motyle nocne, jak np. wszystkie kraniki (Zygaenidae), wiele gatunkw piknych niedwiedziwek (Arctiidae), rne przezierniki (Aegeriidae) i inne motyle latajce w dni soneczne. Na takich polanach i przy zastosowaniu wspomnianego sposobu chwytania znajdowaem niejednokrotnie Pericallia matronula L. Rzadko spotykane przezierniki Synanthedon sphaeciformis Gerning, S, vespiformis L., S. culiciformis L. S. formicaeformis Esp., owiem przed poudniem po par okazw dziennie na krzakach, zwaszcza dbowych i olchowych, i to po trzy, cztery okazy na jednym krzaku. Na og nie mona si ogranicza do jednego tzw. dobrego miejsca, gdzie lata najwicej motyli, gdy rnorodno gatunkw bdzie tam ograniczona; inne motyle lataj w lesie suchym, piaszczystym, inne w moczarowatym, inne na kach mokrych, a inne na suchych, inne wreszcie na rozlegych piaskach czy nieuytkach porosych skp rolinnoci. Lepszy jest nieraz jeden jedyny motyl16

znaleziony np: na pustych torfowiskach lub na pustyni piaszczystej ni pene pudo pospolitych gatunkw zebranych na kwiecistej ce. Dlatego te miejsca wycieczek powinno si zmienia. Zbierajc motyle w grach spotykaem nieraz w dnie soneczne motyle nocne latajce lub siedzce na kwiatach, zwaszcza rolnice (Rhyacia Hbn.) i byszczki jak np. Syngrapha interrogationis L., S. ain Hohenw., Phytometra bractea F. Niejednokrotnie te spotykaem Celerio galii Rott. unoszce si przed poudniem nad kwiatami ostroenia wschodnio-karpackiego (Cirsium pauciflorum Koch.). Przy zbieraniu w grach konieczne jest dokadne notowanie wzniesienia nad poziom morza miejsca, na ktrym zowio si dany gatunek. Niektre motyle dzienne, zwaszcza modraszki (Lycenidae) maj zwyczaj ukadania si do snu gromadnie. Pno po poudniu obsiadaj wysze trawy zbierajc si w gromadki po kilka, a czasem po kilkanacie, i tak nocuj ze zoonymi skrzydekami. Wystarczy schyli si i przyjrze dokadnie, czy midzy nimi nie ma czego, co warte byoby zebrania. W ten sposb mona nieraz znale adne i ciekawe okazy. Ubarwienie modraszkw jest bardzo zmienne, zwaszcza spodu skrzyde; wystpujce tam drobne czarne kropki s czasem zlane w jedn dug poprzeczn plam, czasem bywaj bardzo due, to znowu okrge lub podune, rozcigajce si nieraz jakby promienie ku rodkowi skrzyde; czasem pewnej liczby plam brakuje, to znowu trafiaj si plamy nadliczbowe. Te wszystkie cechy mona bez trudnoci zauway u picych w gromadce modraszkw rwnie wczesnym rankiem. Wikszo miernikowcw (Geometridae), chocia s one motylami nocnymi, owi si przewanie za dnia. Sposb zbierania ich jest jednak zupenie inny ni motyli dziennych. Po pierwsze, zbiera je mona nie tylko w dni pikne, pogodne, ale take w chmurne, odpowiedniejsze nawet do owu. Po drugie trzeba ile monoci przeszuka jak najwikszy teren, a wic postpowa przeciwnie ni podczas poowu motyli latajcych w dzie. Miernikowce siedz zawsze na pniach drzew, pod limi, na krzakach, na murach, parkanach, potach itp. Szukajc ich w lesie trzeba bardzo uwaa na kady pie, koo ktrego si przechodzi. Oprcz tego naley idc uderza po krzakach, niszych gaziach drzew, po trawach kijem trzymanym w prawej rce, w lewej za trzyma w pogotowiu siatk, w ktr si apie wyposzone motyle. Siedzce na pniach drzew zbiera si wprost do soika, ale siatk trzeba zawsze mie przygotowan, gdy niektre gatunki s pochliwe i uciekaj, zanim si je przykryje soikiem. Przy tym sposobie owienia dobrze jest mie przy sobie kawaek kartonu lub cieniutk deszczueczk, aby j po przykryciu motyla soikiem wsun midzy soik a pie, na ktrym siedzia motyl; inaczej czsto wylatuje on ze soika, zanim si go zamknie korkiem. Gdy motyl jest ju w soiku przykryty kartonem, kadzie si korek na karton, ktry dopiero teraz si wysuwa zamykajc soik korkiem.

W grach, gdzie zwykle jest duo drzew powyrywanych z korzeniami, kryje si pod nimi podczas dnia mnstwo miernikowcw; chcc je stamtd wyposzy trzeba silnie uderzy pie obcasem z gry, a wylatujce motyle owi siatk. Na skaach, zwaszcza po stronie zacienionej, kryje si take duo miernikowcw, ktre zbiera si w podobny sposb jak z pni drzew; siedzce w zaomach ska i pod skaami wypasza si stamtd niewielk gazk. Znaczna ilo motyli nocnych chowa si na dzie chtnie w jaskiniach i pieczarach, gdzie trzeba ich szuka owietlajc ciany latark. Na kwitncych lipach spotyka si take w nocy duo miernikowcw, ale apanie ich siatk moliwe jest tylko na nisko zwisajcych gaziach. O szukaniu innych motyli nocnych w dzie niewiele da si powiedzie. Zarwno przdkwki, jak i nocnicwki spotyka si czasem na tych samych miejscach, co miernikowce. Poza tym duo motyli nocnych mona czsto znale, zwaszcza wczesnym rankiem na supach latarnianych lub na gaziach drzew rosncych w pobliu, skd mona je strzepywa. W pobliu latar spotyka si nieraz rzadkie okazy. Trzeba te szuka pod dachami domw, na parkanach, murach, grobowcach cmentarnych itp. Przewanie jednak siedz one za dnia schowane w trawie, pod suchymi limi, gdzie szukanie ich jest prawie niemoliwe. Wprawdzie i stamtd daj si wyposzy, ale s inne pewne i dobre sposoby owienia ich w nocy. Wszystkie one dadz si atwo owi przy wietle lampy, a nocnicwki i pewna cz miernikowcw take na przynt. Niektre gatunki motyli lataj tylko pn jesieni, w padzierniku listopadzie, a czasem nawet w pocztkach grudnia, zalenie od pogody. S to przewanie nocnicwki miernikowce, ale jest te kilka gatunkw z innych rodzin. Lgn si wwczas Dryobotodes protea Bkh., Agriopis aprilina L., Brachionycha sphinx Hufn., Meganephria oxyacanthae L., Colotois pennaria L. Oporina dilutala Schiff. i inne. Gatunek Conistra vau-punctatum Esp. uwaany za rzadko nie jest istocie rzadki, ale trzeba go szuka w miesicach zimowych od pnej jesieni do wczesnej wiosny w dniach, ktrych temperatura waha si okoo zera. Podczas zimy agodnej lata on w grudniu, styczniu i lutym; przylatuje chtnie do przynty oraz do wiata w trzy godziny, a najliczniej w cztery-pi godzin po zachodzie soca (wedug Adamczewskiego). Pn jesieni lata opusznica pirwka (Ptilophora plumigera Esp.) naleca do rodziny garbatek (Notodontidae); mona j znale na pniach klonu, na parkanach, a take przy wietle lamp. Motyl ten zimuje pojawia si czasem w marcu i kwietniu. Od koca wrzenia do pierwszych przymrozkw spotyka si przdk osinwk (Poecilocampa populi L.), na pniach drzew, parkanach i przy wietle lamp. Rzadko spotykanego motyla Chesias legatella Schiff. naley w tym samym czasie szuka w zarolach arnowca (Sarothamnus Wimm.) skd atwo go wyposzy. Na kach, zwaszcza grskich i podgrskich, na wrzosowiskach, skarpach kolejowych itp. lata od poowy wrzenia do listopada, zalenie od17

pogody, w dnie soneczne szczeglnie przed poudniem, podobny do przdki dbwki pikny motyl ugorwka (Lemonia dumi L.). Samczyki lataj bardzo szybko i s bardzo trudne do zowienia w locie, samiczki za siedz ukryte w trawie, ale od czasu do czasu wzlatuj na chwil, aby si znowu ukry. Jesieni lata pospolita wprawdzie, ale adna ma bielnica sinogwka (Diloba caeruleocephala L.); czsto j mona spotka na murach, parkanach, pniach drzew i supach latarnianych. Na pniach brzz i innych drzew mona znale w padzierniku i listopadzie rzadk snowok (Brachionacha sphinx Hufn.). Na przynt, a take do wiata owi si w tym czasie wiele gatunkw nocnicwek, o czym pomwimy w nastpnych rozdziaach. Rwnie z miernikowcw lata w tej porze duo gatunkw jak np. zimwki Erannis defoliaria Cl. i E. aurantiaria Hbn., pidziki Operphtera brumata L. i Op. fagata Scharf., nierwnik Alsophila uudripunctata Esp. Wszystkie one s przewanie pospolite i atwo je znale na pniach drzew, po lasach, sadach, alejach itp. Starszy, dowiadczony lepidopterolog nie moe zadowoli si zowieniem po l lub 2 okazw motyli z kadego gatunku, lecz powinien zbiera je w wikszych ilociach gwnie dlatego, e znaczna wikszo motyli jest bardzo zmienna, tak dalece, e u niektrych gatunkw nie atwo jest znale dwa okazy niczym nie rnice si od siebie. Szczegln zmienno wykazuj: przeplatki (Melitaea F.), perowce (Argynnis F.), modraszki (Lycaena F.), barczatka sosnwka (Dendrolimus pini L.), brudnica mniszka (Lymantria monacha L.), agreciak (Abraxas grossulariata L.), szyple (Angerona prunaria L.) i inne. Nie mog tutaj opisywa tych zmiennoci, zwrc wic tylko uwag na to, e midzy wymienionymi motylami spotykamy okazy bardzo ciemne, prawie czarne, czasem cakowicie czarne, i odwrotnie bardzo jasne, o maej iloci barwy czarnej, a take porednie midzy nimi. Plamy czarne lub ciemne bywaj okrge, mae, to znacznie powikszone, czasem poczone z sob w jedn wielk plam idc w poprzek skrzyde, to znowu jak promienie wzdu skrzyde itp. Zmienno t wida z wierzchu albo na spodzie skrzyde, czsto na jednej i drugiej stronie. Nawet zwyky bielinek bytomkowiec (Pieris napi L.) bywa bardzo zmienny. W grach, u nas w Tatrach, dalej w Karpatach Wschodnich, samiczki tych bielinkw s zupenie inne ni na nizinach. Maj one wierzchu skrzyde to przewanie ochrowote (nie biae), przyprszone silniej lub sabiej jakby czarnym pykiem; robi wic wraenie tawych z odcieniem ciemnopopielatawym. Jest to podgatunek bielinka bytomkowca Pieris napi subsp. bryoniae O. Takie odmiany zdarzaj si take na nizinach, chocia bardzo rzadko. Ciekawe, a bardzo rzadkie odmiany spotyka si te czasem u rusaek, jak: pokrzywnik, pawik, wierzbowiec, admira, itp.

Czasem, rwnie bardzo rzadko, zdarzaj si wrd motyli hermafrodyty, czyli obojnaki, okazy o cechach samczych i samiczych, co szczeglnie wpada w oczy u gatunkw, ktrych samiczki rni si barw lub wielkoci od samczykw; wwczas jedna para skrzyde jest samcza, druga samicza. Motyle, o ktrych mowa, s przewanie bardzo rzadkie; dlatego trzeba zwraca na nie baczn uwag. Nie naley jednak pomija adnego najpospolitszego nawet motyla, choby to by zwyky bielinek, pokrzywnik lub modraszek; kady ciekawie wygldajcy okaz naley starannie obejrze. Zaawansowany lepidopterolog powinien stara si o zebranie motyli nie tylko z najbliszej okolicy, lecz take z innych obszarw, dajmy na to z caej Polski, bo przecie inne gatunki wystpuj w poudniowej, a inne w pnocnej czci kraju, inne na nizinach, a inne w grach itp. Zbiory kompletowa mona w drodze zamiany z innymi lepidopterologami. Trzeba zatem zbiera tak ilo motyli, zwaszcza charakterystycznych dla danej okolicy, aby w zamian za te otrzyma gatunki z innych okolic. owienie motyli nocnych przy wietle lampy Wiadomo, e owady w ogle, a motyle nocne w szczeglnoci, przylatuj do wiata. Im wiato silniejsze, tym wicej motyli do siebie przyciga. Do wiata przylatuj prawie wszystkie gatunki motyli nocnych, dlatego te owienie ich przy wietle daje najlepsze wyniki. W miastach owietlonych elektrycznoci mona zbiera noc motyle przy latarniach, ale e lampy wisz zwykle wysoko, wic uchwytne s tylko te motyle, ktre niej przelatuj lub ktre upadn na ziemi, Znaczna cz siada na pobliskich, przez latarnie jasno owietlonych murach domw albo te uderzywszy si o cian spada na ziemi tu obok niej. Tam znajduje si ich przewanie wicej ni przy latarni. W miejskich parkach i alejach owietlonych latarniami siada duo motyli na liciach drzew. Potrznicie gazi zgania je stamtd i mona je wtedy owi siatk. Wielka ilo wiate rozrzuconych po caym miecie rozprasza motyle; lataj one wszdzie, ale jest ich mao. W bliskiej okolicy miasta owietlonego silnymi lampami mnstwo motyli ginie i wskutek tego fauna motyli coraz bardziej uboeje. Kto mieszka na wsi a ma do dyspozycji werand lub balkon wychodzcy na ki, ogrody albo kawaek lasu, ten jest w szczliwym pooeniu, moe bowiem bez trudu zwabia motyle do siebie, nawet wprost do pokoju. Na werandzie lub balkonie wiesza si na cianie - jeeli jest ciemna, niebielona przecierado; przy cianie ustawia si nieduy st, ktry pokrywa si czci zwisajcego przecierada, stawia si na tym lamp i przygotowania do polowania skoczone. Gdzie nie ma werandy lub balkonu, trzeba wieci w pokoju. Do18

samego okna przysuwa si st, do niego przystawia si np. wysoki parawan, na nim rozwiesza si przecierado tak, aby cz jego pokrywaa st. Przed tym przecieradem ustawia si lamp tak, aby je dobrze owietlaa, a rwnoczenie rzucaa wiato przez okno na zewntrz. Zbieracz siada z boku stou (po prawej stronie), aby mg obserwowa owietlone przecierado i motyle. Na brzegu stou ukada si zatruwaczki i wszelkie przybory potrzebne do poowu. Siatk trzeba mie zawsze tak przygotowan, aby j mona byo atwo uchwyci, gdy znaczna cz motyli wlatuje do pokoju nie siadajc na przecieradle i lata wysoko pod powa, gdzie trzeba je owi siatk. Zwracam uwag, e do owienia przy wietle lampy konieczna jest biaa, dobrze owietlona ciana albo kawa rozwieszonego biaego ptna. Bez takiego ptna nie ma po co wybiera si na owy do parku, lasu lub na ki, gdy ogromna wikszo motyli przelatuje tylko koo lampy, przecierado za przyciga je do siebie; siadaj na nim, albo po nim lataj i to nie tylko po stronie owietlonej, ale take czsto po przeciwnej, ktra rwnie jest jasna. Od czasu do czasu, zwaszcza, gdy chwilowo przelatuje mniej motyli, naley z latark rczn przeglda ciany pokoju, szczeglnie nisko nad podog, w miejscach ciemniejszych, a nawet na pododze, gdy tam kryj si te motyle, ktre wleciay do pokoju ominwszy przecierado: W ten sposb mona znale czsto po kilka gatunkw nieraz bardzo rzadkich, ktre na przecieradle siadaj niechtnie. Kto po skoczeniu poowu zamyka na noc okna, powinien je rano dokadnie przejrze, gdy z nadejciem witu wszystkie znajdujce si w pokoju motyle nocne staraj si wylecie, a nie mogc si przedosta przez szyby siadaj po rogach i ciemnych ktach okien lub gdzie w pobliu na cianie. Kto nie ma sposobnoci wieci w ten sposb w domu albo te chce owi motyle gdzie dalej, musi zabra z sob wszystkie przybory potrzebne przy poowach, a wic: lamp, przecierado, a przynajmniej kawaek biaego ptna, najmniej 80 cm szerokoci, a okoo 150 cm dugoci, kilka metrw mocnego sznura, scyzoryk, krzeso polowe, no i oczywicie zatruwaczki, pudeka, siatki i pset. Przybywszy na miejsce wyszukane ju poprzednio, za dnia przywizuje si sznurek midzy dwoma drzewami na wysokoci okoo 120 cm, na nim wiesza si przecierado przymocowujc je szpilkami albo przyszytymi do niego tasiemkami. Dolna cz przecierada