Prahistoria Europy Studia
-
Upload
malgorzata-minda -
Category
Documents
-
view
214 -
download
4
Transcript of Prahistoria Europy Studia
K. Godłowski, J. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1983
J. Gąssowski, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich. Zarys, Warszawa 1985.
Kozłowski J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998.
Wykład I:
Zagadnienia wstępne
I. Historia a archeologia
Zabytki archeologiczne są szczególnymi źródłami. Są to materialne ślady ludzkiej
działalności zachowane w postaci kopalnych reliktów. Archeologia zajmuje się
• odkrywaniem,
• opisywaniem,
• klasyfikowaniem
• i interpretacją tych zabytków.
Archeologia jest więc dyscypliną historyczną, wnoszącą istotny wkład do znajomości
różnych okresów dziejów, której specyfika polega na charakterze badanych źródeł.
Szczególne znaczenie posiada archeologia dla badań nad okresami, z których nie są znane
źródła pisane, dla których źródła archeologiczne są jedynymi przekazami historycznymi. Dzieje tych czasów
są przedmiotem badań prahistorii - dyscypliny historycznej, która opierając się na źródłach archeologicznych
i na ich analizie dokonywanej przez archeologię odtwarza najbardziej istotne elementy procesu
historycznego. Należą do nich prawie wszystkie dziedziny kultury pierwotnych społeczeństw (łącznie z
elementami kultury duchowej i społecznej), gospodarcze podstawy ich rozwoju oraz pewne fakty z dziedziny
historii politycznej.
Początki znajomości pisma i własnej rachuby czasu nie były synchroniczne na różnych
terytoriach: kraje śródziemnomorskie oraz Bliski Wschód weszły w orbitę historii opartej na źródłach
pisanych znacznie wcześniej niż kraje środkowej i północnej Europy. Istnienie wzajemnych kontaktów
między tymi obszarami sprawiało, że poważną pomocą w odtworzeniu historii terenów, z których znamy
jedynie źródła archeologiczne, były fakty zarejestrowane w źródłach pisanych na innych terenach oraz
ustalona tam chronologia. Okresy te nazywamy protohistorycznymi, a dziedzinę archeologii badającą je —
archeologią protohistoryczną.
Istniały ponadto okresy, w których źródła pisane były stosunkowo skromne, a całokształt
szeregu dziedzin życia oświetlały nam prawie wyłącznie źródła archeologiczne, (np. dzieje starożytne
społeczeństw śródziemnomorskich, badane przez archeologię śródziemnomorską lub dzieje
wczesnośredniowiecznych społeczeństw zamieszkujących ziemie polskie, badane przez archeologię
wczesnośredniowieczną). Także dla późniejszych jeszcze czasów archeologia odgrywa poważną rolę w
poznaniu niektórych wybranych dziedzin życia, badanych przez tzw. archeologię historyczną.
Na obszarze Bliskiego Wschodu najdawniejsze źródła pisane sięgają jeszcze 28 stulecia
p.n.e. Najstarsze przekazy pisane dotyczące ziem polskich pojawiają się w historiografii rzymskiej schyłku
pierwszego wieku p.n.e. Odtworzenie historii starożytnej ziem polskich w okresach poprzedzających
pojawienie się pierwszych kontaktów z krajami nadśródziemnomorskimi — w których znano już pismo i
własną rachubę czasu — jest więc wyłączną domeną prahistorii. Wobec szczupłości źródeł pisanych
dotyczących naszych terenów także w czasach późniejszych, aż do połowy XIII w., tj. do końca okresu
wczesnego średniowiecza, archeologia odgrywa poważną rolę w badaniu przeszłości ziem polskich.
II. Typy źródeł archeologicznych
Materiał źródłowy, którym rozporządza archeologia dzielimy na dwa rodzaje:
1. Źródła nieruchome - obiekty takie, jak grodziska, kurhany i kopce ziemne, ślady konstrukcji
kamiennych itp., widoczne niekiedy na powierzchni ziemi; najczęściej są ukryte w ziemi i
wydobywane dopiero w czasie robót ziemnych lub systematycznych prac wykopaliskowych; są
to różnego rodzaju ślady budowli w postaci jam wykopywanych w ziemi, słupów, groby
wkopywane w ziemię, ślady działalności produkcyjnej w rodzaju pieców, pracowni, kopalń i in.
Źródła nieruchome dzielimy na:
• obiekty osadnicze – w tej grupie wyróżniamy:
- Jaskinie i nawisy skalne, formy naturalne, zasiedlane przez człowieka w różnych epokach,
niekiedy przystosowane do potrzeb mieszkalnych przez budowę osłon.
- Ślady osad złożonych z jam wykopywanych w ziemi pod budowle typu ziemiankowego lub
półziemiankowego, ewentualnie osad z budowlami naziemnymi, zachowanymi w postaci dołów po słupach,
Wspierających konstrukcje naziemne. Konstrukcje mieszkalne były też wykonywane z kamienia
(fundamenty, ściany). W osadach takich mogą też występować podobne budowle o funkcji już nie
mieszkalnej, lecz gospodarczej (jamy zasobowe, spichlerze, jamy odpadkowe).
- Siady fortyfikacji w postaci wałów ziemnych, drewnianych lub kamiennych, fos i murów.
Fortyfikacje te mogą otaczać poszczególne osady (mówimy wówczas o osadach obronnych lub grodach)
albo całe obszary.
- Drogi, ulice, mosty, groble, których ślady mogą występować w obrębie osad lub wzdłuż
pewnych szlaków komunikacyjnych.
- Siady pracowni wytwarzających narzędzia kamienne, pieców do wytopu metali, pracowni
hutniczych, ceramicznych wraz z piecami do wypału naczyń, wędzarni ryb, smołami itp.
- Siady orki na polach, zachowane najczęściej pod nasypami kurhanów lub innymi
konstrukcjami, w postaci bruzd. Niekiedy zachowane są całe systemy pól wraz z ich granicami.
- Miejsca kultowe zachowane w postaci śladów drewnianych lub kamiennych świątyń,
kręgów kamiennych, posągów lub innych przedmiotów kultu. Przedmiotem kultu w czasach
prahistorycznych mogły też być pewne naturalne utwory, jak skały lub wzniesienia o specjalnym kształcie.
Często związane są z nimi miejsca składania ofiar bóstwom.
• Grobowce
- Groby szkieletowe i ciałopalne — w zależności od zwyczajów pogrzebowych
nakazujących palenie ciała lub składanie zmarłego nie-spalonego do grobu. Groby ciałopalne dzielimy
jeszcze na groby popielnicowe (szczątki zmarłego zostały złożone do naczynia-urny), jamowe (szczątki
zmarłego wraz ze szczątkami stosu, na którym został spalony, składano bezpośrednio do jamy grobowej) i
warstwowe (w których szczątki zmarłego były rozproszone na większej przestrzeni, pokryte lub nie nasypem
grobowym).
- Groby płaskie i kurhanowe — w zależności od istnienia lub braku nasypu ziemnego,
pokrywającego miejsce pochówku.
-Groby z obstawami kamiennymi lub innymi konstrukcjami wyróżniającymi miejsce
złożenia szczątków zmarłego lub bez nich. Groby otaczane kamieniami, pokrywane konstrukcją kamienną
naziemną (np. groby dolmenowe) lub groby w skrzyniach kamiennych — nazywamy grobami
megalitycznymi.
2. Źródła ruchome –przedmioty występujące w zespołach zwartych (osadniczych lub grobowych)
bądź też oddzielnie, w formie znalezisk luźnych.
Ważną rolę w analizie źródeł ruchomych są następujące zagadnienia:
• surowiec, z którego zostały one wykonane (możemy podzielić na wykonane z kamienia, gliny,
metalu - miedzi, brązu, żelaza, złota, srebra itp. – z drewna, kości i rogu, innych surowców
pochodzenia organicznego) – badając surowiec posługujemy się metodami eksperymentalnymi,
lub też korzystamy z doświadczeń nauk technicznych badających współczesne procesy
technologiczne (np. badania metalograficzne i chemiczne).
• sposób i forma wykonania - zajmuje się tym specjalna gałąź archeologii zwana typologią -
klasyfikuje i badanie rozwoju zabytków archeologicznych.
• funkcja spełniania przez prahistorycznych użytkowników – ustalamy ją metodą eksperymentalną
lub metodą komparatywną (porównawczą), przez nawiązanie pewnych zabytków
archeologicznych do podobnych wytworów użytkowanych jeszcze dziś przez współczesne
społeczeństwa pierwotne.
Podział zabytków archeologicznych pod względem surowca stał się podstawą wydzielenia
trzech epok prahistorii, a mianowicie:
• epoki kamienia,
• brązu
• żelaza
Podział ten, aktualny do dziś, został wprowadzony jeszcze w pierwszej połowie wieku XIX
przez duńskiego badacza J. Ch. Thomsena.
Pod względem funkcji zabytki archeologiczne dzielimy na:
a) narzędzia pracy,
b) sprzęt domowy i gospodarski,
c) szczątki pożywienia,
d) naczynia gliniane, drewniane, metalowe i in.,
e) broń,
f) części stroju, ozdoby i przedmioty zbytku,
g) środki komunikacji,
h) przedmioty kultu.
Szczególną grupą znalezisk zwartych są skarby – są to nagromadzenia przedmiotów przed-
stawiających dużą wartość dla ich właściciela, powstałe w następujących okolicznościach:
a) jako miejsce ukrycia cennych przedmiotów nagromadzonych przez właściciela i
przechowywanych celem ich zabezpieczenia przed niebezpieczeństwem grabieży, wojny itp.,
b) jako miejsce ukrycia przedmiotów przewożonych przez kupców na trasach handlowych,
czyli tzw. skarby kupieckie,
c) jako dary składane w miejscach kultowych (ofiary bóstwom), czyli tzw. skarby wotywne.
III. Metody badań archeologicznych
1. Wykrywanie i eksploracja (badania) stanowisk archeologicznych
Dziś archeolog rozporządza znacznie doskonalszymi metodami poszukiwawczymi; przede
wszystkim nastąpił rozwój metod służących do wykrywania obiektów nieruchomych (zarówno osadniczych,
jak i grobowych), bez konieczności dokonywania sondażowych prac wykopaliskowych. Służy do tego:
a) Fotografia lotnicza pozwalająca na wykrycie niewidocznych z ziemi drobnych form
rzeźby powierzchni (będących np. zatartymi przez orkę śladami wałów lub kopców ziemnych); fotografia
lotnicza pozwala też na obserwację zmian barwy gleby czy zmian w kolorze i nasileniu roślinności,
będących przeważnie wynikiem istnienia na tym terenie zasypanych próchnicą jam i rowów.
b) Metoda elektrooporowa- Pomiar różnic w oporze elektrycznym, jaki stawia nienaruszona
warstwa ziemi w porównaniu z ziemią poruszoną przez człowieka i ewentualnie śladami wzniesionych przez
niego konstrukcji. Metoda ta pozwala identyfikować, bez konieczności rozkopywania terenu, ślady
zachowanych pod ziemią jam i rowów oraz konstrukcji z kamienia, cegły lub wypalonej gliny.
c) Pomiar anomalii pola magnetycznego, wywoływanych istnieniem pewnych obiektów
utworzonych z wypalonej gliny (piece, paleniska, warstwy zniszczenia osad powstałe skutkiem pożarów
itp.), bądź też śladów obróbki i wytopu żelaza.
d) Metoda fosfatowa - polega na pomiarze zawartości związków fosforu w glebie,
wzrastającej na miejscach starożytnego osadnictwa; pomaga ustalić zasięgu osad prahistorycznych.
e) Metody wykopaliskowa, która pozwala w pełni poznać charakter obiektów nieruchomych
oraz wydobyć ukryte w ziemi zabytki ruchome. Przedmiotem wykopalisk są układy obiektów nieruchomych
i przedmiotów ruchomych znajdujące się pod ziemią w sedymentacji antropogenicznych lub przyrodniczych,
które w archeologii określa się mianem warstw kulturowych. Są to przeważnie ślady jednokrotnego pobytu
grup ludzkich na danym miejscu. Wyróżniamy też stanowiska wielowarstwowe, powstałe w wyniku
wielokrotnego zasiedlenia tego samego miejsca, składające się z szeregu warstw kulturowych.
2. Datowanie zabytków archeologicznych
Pierwszym etapem datacji jest ustalenie tzw. chronologii względnej, czyli kolejności
chronologicznej poszczególnych warstw osadniczych. Jest to podstawą do datowania tych znalezisk w
ramach naszego systemu rachuby czasu, czyli ustalenia chronologii absolutnej. Wyróżniamy następujące
metody pozwalające ustalić chronologię względną:
a) Metoda stratygraficzna – możliwa do zastosowania na stanowiskach o wielu warstwach
kulturowych; opiera się na założeniu, że warstwy zalegające niżej są starsze, zaś warstwy wyżej zalegające
są młodsze.
b) Metoda kartograficzna lub zonograficzna – bada zasięg przestrzenny pewnych
przedmiotów
c) Metoda znalezisk zwartych - przyjmująca, że wytwory współwystępujące ze sobą w tego
typu zespołach (głównie grobach i skarbach) o układzie niezaburzonym są sobie współczesne
d) Metoda stratygrafii horyzontalnej – zwarte zespoły, szczególnie grabowe na
cmentarzyska, układają się często w różnowiekowych strefach, których badanie pozwala na grupowanie
zespołów chronologicznie bliskich. Kolejne następstwo tych stref jest podstawą chronologii względnej. Jest
to tzw. metoda stratygrafii horyzontalnej.
e) Metoda kolagenowa i fluorowa - polegają na ustalaniu względnego wieku kości na
podstawie stopniowo zachodzących w nich zmian chemicznych Wyróżniamy następujące metody
pozwalające ustalić chronologię absolutną:
a) Metoda historyczna (zwana te ż metodą importów) - opiera się na badaniu tzw importów z
terenów, w których pojawiła się własna rachuba czasu lub źródła pisane. Wymaga to oczywiście dobrego
opracowania chronologii przedmiotów importowanych na obszarach macierzystych, co jest jednak znacznie
ułatwione przez występowanie ich w obiektach dobrze datowanych (np. groby, których wiek określają
monety lub napisy). Metodą tą nie możemy jednak sięgnąć dalej wstecz poza 26-28 stulecie p.n.e.
b) Metody zapożyczone z nauk przyrodniczych - opierają się na cyklicznym charakterze
zmian klimatycznych, których wzajemne następstwo (okresy chłodne i ciepłe) jest określone w jednostkach
czasowych. Odtwarzając metodami geologicznymi, paleozoologicznymi lub paleobotanicznymi klimat, jaki
panował w czasie pobytu człowieka na danym terenie możemy, przez nawiązanie do cyklu zmian
klimatycznych, określić wiek odpowiednich znalezisk archeologicznych.
c) Metody opierające się na rozpadzie substancji radioaktywnych:
- metoda C14: okres połowicznego rozpadu jest stosunkowo] krótki, (ok. 5500 lat) - tzw. kalibracja
możliwa jest w przedziale czasowym: od 1840 n. e. do 4750 lat radiowęglowych p.n.e.
- Dla okresów wcześniejszych (powyżej 50000 lat) stosujemy datowanie oparte na rozpadzie i
przemianach innych izotopów, takich jak tor (230Th), i uran (234/288U), argon i potas (40Ą, 40K).
d) paleomagnetyczna metoda datowania absolutnego - polega ona na odtworzeniu krzywej
zmian pola magnetycznego, deklinacji i inklinacji (na podstawie datowanych próbek), a następnie
rzutowania na tę krzywą parametrów określonych dla poszczególnych próbek, których wiek pragniemy
oznaczyć. Dla metody tej najlepszym materiałem są nieruchome wypalone struktury gliniane (np. piece), z
których możemy pobierać zorientowane w stosunku do współczesnego pola magnetycznego ziemi próbki
gliny, zachowującej w trakcie wypalania parametry dawnego pola magnetycznego.
3. Metody rekonstrukcji stosunków kulturowych, gospodarczych l społecznych. Metoda etniczna w
archeologii
Podstawowym etapem analizy archeologicznej jest klasyfikacja zabytków ruchomych, dzięki
czemu możliwe jest wydzielenie grup przedmiotów podobnych ze względu na określony układ cech
surowcowych, technologicznych, morfologicznych lub ornamentacyjnych; grupy te nazywam typami.
Zespoły zabytków (tj. inwentarze domów, grobów, jam itp.) użytkowanych w tym samymi czasie przez
określone grupy ludzkie, charakteryzujące się podobnym zestawem typów zabytków określamy jako kultury
archeologiczne.
Kultury dzielą się z kolei na jednostki węższe, charakteryzujące siej jeszcze większym
zestawem podobnych typów wytworów.
IV. Rozwój archeologii ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich
Początki zainteresowań zamierzchłą przeszłością na ziemiach polskich sięgają jeszcze wieku
XV, kiedy Jan Długosz podał wzmiankę o odkryciu w Nochowie i Łęknie na terenie Wielkopolski. Od wieku
siedemnastego zaczęto właściwie interpretować znaleziska archeologiczne, czego dowodem są obserwacje
Jana Jonstona, urodzonego w Szamotułach, który w roku 1661 trafnie określił znaleziska naczyń, jako
wyposażenie grobów prahistorycznych.
Początki naukowego zainteresowania zabytkami archeologicznymi w Polsce:
Zorian Dołęga Chodakowski (pseudonim Adama Czarnookiego) - przedstawił pierwszy
program badań starożytności prasłowiańskich na terenie Polski i reszty Słowiańszczyzny.
J. Lelewel, który w swej rozprawie na temat nauk pomocniczych historii, opublikowanej w
1822 r., wyznaczył właściwe miejsce archeologii w całokształcie nauk historycznych
W dziewiętnastym wieku zostały położone podstawy periodyzacji czasów prehistorycznych,
której głównym kryterium jest surowiec do produkcji podstawowych narzędzi pracy. Periodyzacja ta, zwana
systemem trzech epok (kamienia, brązu i żelaza), została wprowadzona w 1826 r. przez duńskiego badacza J.
Ch. Thomsena.
Zasadnicze znaczenie miały w tym zakresie prace francuskich archeologów G. de Mortillet,
J. Boucher de Perthes i E. Larteta; udowodnili oni wielką starożytność społeczeństwa ludzkiego, -którego
początki sięgały jeszcze czasów przeddyluwialnych.
V. Periodyzacja prahistorii
1. Kryteria periodyzacji prahistorii
• surowiec do wyrobu narzędzi (trzy epoki: kamienia, brązu i żelaza), stosunki
gospodarcze (np. wprowadzenie rolnictwa i hodowli jest podstawowym kryterium podziału
epoki kamienia, pozwalającym na wyróżnienie okresu neolitu od okresu paleolitu, w którym
dominowała gospodarka zbieracko-łowiecka),
• zmiany stosunków społecznych (np. okres wędrówek ludów),
• wydarzenia polityczne (np. okres wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej),
• przemiany ustrojowe.
2. Epoki prahistorii ziem polskich
a) Epoka kamienia; dzielimy ją na:
• okres starszy (inaczej zwany paleolitem - na ziemiach polskich obejmuje okres od ok. 250-
180 tyś. lat do ok. 8000 lat p.n.e); jest odpowiednikiem ostatniej epoki geologicznej —
plejstocenu (epoki lodowej), trwającej od 1,87 miliona lat temu do 11500 lat temu, czyli do
początków holocenu, w którym panował klimat zbliżony do współczesnego;
• środkowy (mezolit) – jego początek nastąpił wraz ze nastaniem starszej części holocenu i
trwał do 4 tysiąclecia przed Chr.; kończy on ostatecznie rozwój społeczeństw opartych na
gospodarce zbieracko-łowieckiej. Rozpoczyna się- wówczas okres gospodarki wytwórczej
— rolnictwa i hodowli zwierząt;
• młodszy (zwany też neolitem) - na ziemiach polskich rozpoczyna się w końcu 6 tyś. p.n.e.,
trwa do przełomu wieku XX i XIX p.n.e.; pojawia się wówczas na naszych ziemiach
umiejętność wytwarzania naczyń glinianych oraz gładzenia narzędzi kamiennych; epokę tę
dzielimy na:
• neolit właściwy (ok. 5200-3700 lat p.n.e.)
• neeolit (ok. 3700-1900 lat p.n.e.) - charakteryzuje się występowaniem, obok podstawowych
ciągle wyrobów kamiennych, także wyrobów z pierwszego metalu — miedzi.
Granice chronologiczne poszczególnych okresów dotyczą przede wszystkim Polski
południowej. W Polsce północnej należy się liczyć z pewnym opóźnieniem poszczególnych cezur
chronologicznych
b) Epoka brązu (1900 lat p.n.e. – ok. 700 lat p.n.e) – następuje zróżnicowanie majątkowe związane z
bogaceniem się starszyzny plemiennej
c) Epoka żelaza; dzielimy ją na:
• wczesny okres epoki żelaza (700-400 p.n.e.), zwany też okresem halsztackim (od ośrodków
metalurgii i wydobycia soli znanych w okolicach Hallstatt w Austrii),
• okres przedrzymski (400 p.n.e. do początków n.e.,), zwany też lateńskim (od miejscowości
La Tène w Szwajcarii); z którym wiąże się , ekspansja Celtów w Europie
• okres rzymski (od początków n.e. do ok. 375 r. n.e.), zwany okresem wpływów kultury
prowincjonalno-rzymskiej, przypadający na czasy rozwoju Imperium Rzymskiego aż do
jego schyłku
• okres wędrówek ludów, zapoczątkowany najazdem Hunów (375 r. n.e.), w ujęciu różnych
autorów obejmujący czasy do końca VI lub VII wieku n.e.,
• okres wczesnośredniowieczny, począwszy od VII w., w praktyce nawet od początku VI w. aż
do połowy wieku XIII.
Periodyzacja prahistorii ziem polskich:
Chronolo
gia
O
kr
es
y
ge
ol
og
ic
zn
e
E
poki
prah
ist.
Okresy Gos
podarka
Gł.
surowce
Typ
antropologiczny
VI/VII w. H
ol
oc
en
E
pok
a
żela
za
Wczes
ne
średniowiecze
Wy
twórcza:
rolniczo -
hodowlana
c
era
mi
ka
ż
elazo
Homo
sapiens sapiens
375 po
Ch.
Wędró
wka ludów
Pocz. n.
e.
rzymsk
i
późny
Lateńs
ki środkowy
400 p.
Ch.
700 p.
Ch.
Przedr
zymski
(wczesny)
E
pok
a
brąz
u
V b
rąz
IV
III
II
19000
p.Ch.
I
3700 p.
Ch.
E
pok
a
kam
ienn
a
Eneolit m
iedź
5200 p.
Ch.
Neolit
7900 lat
radiowęglowych
p. Ch.
Mezoli
t
zbi
eracko-
łowiecka
kam
ień
12000 P
lej
st
oc
en
Paleoli
t schyłkowy
40000 Paleoli
t górny
90000
Paleoli
t środkowy
neandert
alczyk
Paleoli
t dolny
pitekantr
op
Wykład II i III:
Epoka kamienia
I. Paleolit
1. Środowisko geograficzne i chronologia paleolitu
W okresie plejstocenu (1,87 mln – 11500 lat temu) nastąpiło ochłodzenie klimatu i pokrycie
dużej części północnej półkuli lodowcami kontynentalnymi. Okresy rozprzestrzenienia lodowców i
ochłodzenia klimatu nazywamy glacjałami, zaś okresy całkowitego zaniku lodowców kontynentalnych
interglacjałami. W obrębie glacjałów można wyróżnić chłodne stadiały i nieco cieplejsze interstadiały.
Wyróżniamy cztery okresy glacjalne, przedzielone okresami interglacjalnymi:
a) zlodowacenie (glacjał) szczecińskie lub Günz (nazwy zlodowaceń alpejskich pochodzą od
rzek, po które sięgały lodowce alpejskie) - od ok. 800 tys._lat do ok. 590 tyś. lat;
b) interglacjał Günz -Mindel od ok. 590-530 tys. lat;
c) zlodowacenie południowopolskie lub krakowskie, zwane też w Alpach mindelskim - od
ok. 530 do 430 tyś. lat (sięgało do Karpat i Sudetów);
d) interglacjał Mindel-Riss (zwany też wielkim, ze względu na długi okres trwania) – od ok.
430 – 240 tys. lat;
e) zlodowacenie środkowopolskie (sięgnęło do pasma Wyżyn i głębokim jeziorem wtargnęło
w Bramę Morawską), zwane też w Alpach risskim - ok. 240-120 tys. lat;
f) interglacjał Riss-Würm zwany tej eemskim (120-90 tys. lat);
g) zlodowacenie ostatnie zwane bałtyckim (Vistulian), odpowiadające zlodowaceniu Würm
w Alpach - od ok. 90 tys. lat do schyłku plejstocenu, tj. do ok. 8 tys. lat p.n.e. W obrębie tego zlodowacenia
można wyróżnić następujące okresy:
• od 90 do 75 tys. lat — okres pierwszych słabych wahnięć chłodnych przedzielonych
okresami cieplejszymi;
• od 75 do 44 tys. lat — pierwsza transgresja lądolodu sięgająca maksymalnie południowych
wybrzeży Bałtyku (w Polsce po okolice Tczewa); okres ten jest zwany wczesnym
(pierwszym) pleniglacjałem ostatniego zlodowacenia;
• od 44 do 20 tys. lat — okres interpleniglacjalny, na terenie Polski w zasadzie dość chłodny,
arktyczny, z kilkoma epizodami cieplejszymi;
• od 20 tys. do 12 tys. lat — drugi pleniglacjał związany z maksymalną transgresją lądolodu
oraz ze szczególnie suchym i chłodnym klimatem; Maksymalna transgresja lądolodu sięga
wówczas do Wielkopolski (tzw. stadiał brandenburski = Leszna), by następnie wycofywać
się stopniowo, czego dowodem są moreny stadiału frankfurckiego (= poznańskiego) i
pomorskiego; od 12 do 8 tys. lat p.n.e. — okres późnego glacjału, charakteryzujący się
wycofaniem lodowców z ziem polskich na obszar dzisiejszego Bałtyku, a następnie
południowej Skandynawii; Niż Europejski został znów otwarty dla osadnictwa
prahistorycznego; na ziemiach polskich okres nadal chłodny z dwoma epizodami
cieplejszymi (interstadiały: Bölling w 11 tyś. i Alleröd w 10 tyś. p.n.e.).
Od ok. 8 tys. lat p.n.e. zaczyna się holocen, charakteryzujący się współczesnymi warunkami
klimatycznymi, tundra i stepotundra zostają zastąpione przez zbiorowiska leśne.
Na terenie Polski nie ma stanowisk archeologicznych wyprzedzających schyłek
przedostatniego, wielkiego interglacjału (ok. 250--230 tyś. lat temu). Są nieliczne stanowiska z okresu
przedostatniego zlodowacenia (zniszczenie ewentualnych śladów pobytu człowieka sprzed zlodowacenie
południowopolskie). W okresie przedostatniego zlodowacenia ziemie polskie były dostępne dla osadnictwa
też wyłącznie w okresie, kiedy lodowce wycofywały się dalej na północ, a więc w interstadiałach.
W górnym plejstocenie, szczególnie podczas ostatniego zlodowacenia rozwijały się
specyficzne gatunki dużych ssaków: mamut, nosorożec włochaty, a także renifer, suhak, wielkie ssaki
jaskiniowe (niedźwiedź, lew, hiena).
II. Typy antropologiczne epoki kamienia
1. Australopitecus
Z okresu schyłkowego pliocenu znamy z obszaru Afryki Południowej i Wschodniej szczątki
gatunku nazwanego australopitekiem. W ich obozowiskach datowanych na ponad 3 mln lat znaleziono
pierwsze, najprymitywniejsze narzędzia wytwarzane z otoczaków kamiennych. Cechy charakterystyczne
australopiteków:
• postawa wyprostowana,
• wzrost ok. 150 cm,
• pojemność mózgu ok. 450-600 cm3,
• przypominał szympansa,
• chód dwunożny,
• uzębienie zbliżone do człowieka współczesnego
2. Pitekantropus
Pojawił się ok. 600000 lat temu. Znaleziska kostnych szczątków tego gatunku pochodzą z
Azji Południowo-Wschodniej, Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej oraz z Europy. Cechy
charakterystyczne:
• pojemność czaszki (słabo wysklepiona, czoło płaskie, pochylone ku tyłowi, silnie
rozwinięte wały nadoczodołowe, żuchwa masywna) ok. 900-1200 cm3.
Ich rozwój trwał do ok. 120000 lat wstecz.
3. Homo sapiens neardertalensis
Nazwa pochodzi od miejsca, gdzie dokonano pierwszego odkrycia jego szczątków kostnych
w 1856 r. w jaskini Feldhofer w dolinie rzeki Meander. Jest zaliczany do gatunku Homo. Cechy
charakterystyczne:
• średni wzrost (nawet do 180 cm),
• nieco pochylony ku przodowi,
• niskie sklepienie czaszki,
• potężne jeszcze łuki nadoczodołowe,
• niski, szeroki nos i wystająca szczęka.
Stworzył kulturę datowaną na środkowy paleolit.
4. Homo sapiens sapiens
Pojawił się ok. 60000 lat temu (znaleziska szczątków człowieka współczesnego w
towarzystwie zabytków datowanych na ten okres m. in. w Palestynie i we Francji). Masowe występowanie
człowieka współczesnego następuje dopiero pomiędzy 38000 a 30000 rokiem p.n.e. (wtedy ostatecznie
zanika człowiek neandertalski). Cechy charakterystyczne:
• silne wysklepienie czaszki,
• zanik łuków nadoczodołowych,
• dolna szczęka jest zaopatrzona w charakterystyczny podbródek.
• pojemność czaszki 1100 – 1700 cm3.
W okresie paleolitu górnego stworzył kulturę, różniącą się od kultury środkowego paleolitu.
Już w tym okresie obserwujemy dość wyraźne zróżnicowanie typu fizycznego Homo sapiens sapiens.
Wyróżnia się trzy rasy człowieka górnego paleolitu:
• rasa kromaniońska (nazwana od stanowiska Cro-Magnon we Francji), z którą wiąże się
także specyficzne znaleziska morawskie, zaliczane do typu przedmosteckiego (od
stanowiska Predmosti koło Prerova na Morawach),
• rasa grimaldzka (od stanowisk w skałach Grimaldi na granicy Francji i Włoch koło
Mentony), zbliżona do rasy negroidalnej;
• rasa szanseladzka (od stanowiska Raymonden — Chancelade), pojawiająca się przy końcu
górnego paleolitu, zbliżona cechami do dzisiejszych mieszkańców północne j Eurazji i
Ameryki.
III. Początki kultury ludzkiej
a) Kultura narządzi otoczakowych
Najstarsze narzędzia kamienne odkryto łącznie ze szczątkami kostnymi australopiteków w
Afryce Środkowo-Wschodniej, w dolinie rzeki Omo na granicy Etiopii i Kenii. Wykonane były przez odbicie
kilku odłupków na obwodzie otoczaka kamiennego. Ich wiek określono metodą argonowo-potasową na
ponad 3 miliony lat. Prawie tak samo starożytne ślady tej kultury odkryto na śródziemnomorskim wybrzeżu
Francji w jaskini Vallonet koło Mentony oraz w dolinie rzeki Tet, także na południu Francji. W okresie
wczesnego plejstocenu, poprzedzającego jeszcze rozprzestrzenienie lodowców kontynentalnych, człowiek
pierwotny wytwarzający narzędzia otoczakowe docierał także do środkowej Europy. Siady kultury
otoczakowe j datowane metodą paleomagnetyczną na ponad 650000 lat znamy też z terenu Czechosłowacji
(w okolicach Brnai Pragi). Duże obozowiska z narzędziami otoczakowymi, datowane na ok. 420000 lat temu
odkryto na Węgrzech
Australopiteki posługiwali się niewątpliwie także narzędziami drewnianymi i zdobywali
pożywienie drogą zbierania płodów roślinnych oraz polowań na zwierzęta (antylopy i inne większe
zwierzęta w Afryce). Do polowań używano także miotanych kamieni, tzw. bolas, które specjalnie obrabiano
nadając im kształt wielościanów Do rozbijania czaszek zwierzęcych używano prawdopodobnie kości.
Odkrycia na Węgrzech wskazują, że twórcy młodszej kultury otoczakowej w Europie znali już ogień..
b) Kultury pięściakowe - szelska (abwilska) i aszelska
Nazwy pochodzi od stanowisk archeologicznych w Chelles i Abbeville w północnej Francji
oraz od miejscowości St. Acheul nad Sommą w północnej Francji.
Narzędzia otoczakowe były staranniej obrabiane po obu stronach, a kształt bardziej
wydłużony, kończasty. W ten sposób powstały nowe narzędzia - zwane pięściakami.
Kultury pięściakowe rozwinęły się na terenie dużej części Starego Świata (poza Azją
Wschodnią) w okresie pomiędzy 800000 a 120000 lat. Ich twórcami byli przede wszystkim przedstawiciele
pitekantropów. Równocześnie z wprowadzeniem pięściaków zaczęto produkowanie narzędzi z odłupków.
Służyły one przede wszystkim do przeróbki skór i drzewa, podczas gdy pięściaki były narzędziami
uniwersalnymi, znajdującymi zastosowanie m. in. do zbierania i wykopywania z ziemi pędów i korzeni
roślin.
W zależności od zasobów danych terenów rozwijała się albo gospodarka o przewadze
zbieractwa, albo łowiectwa. Na terenach nadmorskich obfitujących w małże rozwijają się kultury
uprawiające zbieractwo, których inwentarz charakteryzuje duża ilość pięściaków. Natomiast na terenach,
gdzie przeważa łowiectwo rozwija się zespół z przewagą narzędzi odłupkowyćh.
Stanowiska kultury aszelskiej z licznymi narzędziami pięściakowymi występują przede
wszystkim w Europie Zachodniej (głównie Francja, Hiszpania i Włochy) oraz w Europie Wschodniej
(wybrzeża Morza Czarnego). Natomiast teren Europy Środkowej jest raczej domeną kultur produkujących
narzędzia z odłupków, które spotykamy licznie na terenie Niemiec (szczególnie z okresu przedostatniego
glacjału) oraz Czechosłowacji. Na terenie Niemiec znaleziono najbliższe naszemu terenowi szczątki kostne
pitekantropa (Mauer koło Heidelbergu).
IV. Paleolit dolny i środkowy na ziemiach polskich
1. Najstarsze ślady działalności człowieka w dolnym i środkowym paleolicie
Najstarsze znaleziska archeologiczne na ziemiach polskich pochodzą ze schyłku
przedostatniego interglacjału oraz z okresu przedostatniego zlodowacenia. W epizodach cieplejszych
podczas tego zlodowacenia dotarły na nasze ziemie grupy ludności dolnopaleolitycznej, pokrewnej ludności
wytwarzającej narzędzia odłupkowe, znane z terenu Niemiec. Ślady obozowisk tych grup ludzkich, niestety
poważnie zniszczonych przez nasunięcia przedostatniego zlodowacenia, odkryto w Raciborzu-Studziennej,
Bieńkowicach i kilku innych miejscowościach na terenie .Górnego Śląska. Ludność ta stosowała bardzo
prymitywną technikę produkcji odłupków krzemiennych, które przerabiano na narzędzia skrobiące i tnące.
Znaleziono ślady ognisk, świadczące o umiejętności niecenia ognia. Pojedyncze pięściaki kultury aszelskiej
znane są też z terenu Śląska.
Pod koniec przedostatniego zlodowacenia pojawiają się pierwsi mieszkańcy w jaskiniach
Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Ślady takich obozowisk odkryto w najniższych warstwach Jaskini
Nietoperzowej w Jerzmanowicach, woj. Małopolskie (w okolicach Olkusza) oraz w Piekarach pod
Krakowem. Ludność ta znała wyżej rozwiniętą technikę łupania krzemienia, polegającą na umiejętności
przygotowywania rdzenia, celem uzyskania odłupków o określonym, najbardziej pożądanych kształtów.
Technikę tę nazywamy lewaluaską (od stanowiska Levallois na przedmieściach Paryża).
W okresie ostatniego interglacjału (Riss-Würm) pojawiają się na naszym terenie grupy
ludności środkowopaleolitycznej. Ślady pobytu odkryto w jaskini Dziadowa Skała koło Skarżyc, niedaleko
Częstochowy, w Jaskini Okiennik koło Piaseczna, także niedaleko Częstochowy i w Jaskini Nietoperzowej).
Jaskinie te były użytkowane jako okresowe schroniska łowieckie. Istniała ciągłość procesu zasiedlenia
naszych ziem w ostatnim interglacjale.
Bardziej trwałe obozowisko z tego okresu odkryto na stanowisku w Krakowie przy ul.
Królowej Jadwigi (Kraków-Zwierzyniec). Występował tam piec gliniany typu kopułkowego, służący do
wędzenia mięsa. Na tym stanowisku występowała rozwinięta technika lewaluaskiej.
2. Kultura prądnicka
Rozwinęła się w początkach ostatniego zlodowacenia, w okresie od 90000 do 70000 lat
p.n.e. (od końca ostatniego interglacjału, aż do pierwszego głównego ochłodzenia podczas ostatniego
zlodowacenia). Nazwa pochodzi od rzeki Prądnik, nad którą skupiona jest większość stanowisk tej kultury.
Kultura ta należy do wielkiej grupy środko-wopaleolitycznych kultur mustierskich (od miejsc. Le Moustier,
dep. Dordogne, Francja). Charakteryzuje się formami narzędzi zbliżonymi do pięściaków, które są związane
z tradycją kultury aszelskiej. Przewodnią formą kultury prądnickiej jest obustronnie obrobiony nóż z ostrym
wierzchołkiem, który służył do cięcia skór i innych materiałów. Występują też liczne zgrzebła oraz pięściaki.
Kultura prądnicka jest reprezentowana zarówno na stanowiskach otwartych (np. na Wawelu w Krakowie),
jak i w jaskiniach (jaskinia Okiennik, Jaskinia Ciemna w Ojcowie, schronisko Wylotne w Sąspowie.
3. Kultura szarencka
Nazwa pochodzi od departamentu Charente we Francji. Znana jest z Jaskini Raj koło Kielc.
Pokrewna jest środkowodunajskiej grupie tej jednostki . Jej najbardziej charakterystycznymi narzędziami są
zgrzebła, często ze specjalnymi, wysokimi retuszami. Wyrazem kontaktów z obszarami naddunajskimi w
tym okresie jest pojawienie się wyrobów z krzemienia pochodzącego z okolic Zawichostu w stanowiskach
środkowopaleolitycznych na Węgrzech (koło Miskolca).
4. Kultury schyłku pierwszego pleniglacjału
Ślady osadnictwa tego okresu (ok. 42 tys. lat p.n.e.) odkryto na stanowisku Kraków-
Zwierzyniec Kultura ta charakteryzuje się występowaniem liściowatych grotów oszczepów, której
początków można upatrywać w basenie środkowego Dunaju i na północnych Bałkanach. Analogiczne
wyroby datowane na ok. 41 tys. lat p.n.e. odkryto na Morawach (Brno-Bohunice).
V. Kultury górnego paleolitu Polski
Przejście od paleolitu środkowego do górnego możemy śledzić jedynie poza terenami Polski,
szczególnie w Europie Zachodniej oraz w krajach śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie. Kultura
górnego paleolitu jest związana z człowiekiem współczesnym — Homo sapiens sapiens. Był on twórcą
trzech kultur pojawiających się w okresie pomiędzy 36000-29000 lat p.n.e. na naszych ziemiach.
1. Kultura oryniacka
Nazwa pochodzi od stanowiska Aurignac, (dep. Lot-et-Garonne, Francja). Jej pierwsze ślady
(40 tysiąclecie p.n.e.), odkryto na Bliskinr Wschodzie (Jabrud koło Palmyry w Syrii), oraz na Bałkanach
(jaskinia Bacho Kiro w Bułgarii). Kultura ta rozwinęła się na Morawach i stąd rozpowszechniła się w całej
prawie Europie. Cechy charakterystyczne:
• kościanne groty oszczepów
• specyficzne narzędzia kamienne, wykonywane z wiórów, takich jak drapacze wysokiej formy,
noże wiórowe,
• ludność zamieszkiwała zarówno w jaskiniach (np. Jaskinia Mamutowa w Wierzchowiu, woj.
Małopolskie, jak i na stanowiskach .otwartych (Kraków-Zwierzyniec, Kraków-Sowiniec).
Ciekawą odmianę kultury oryniackiej odkryto w Górze Puławskiej (niedaleko Radomia, pod
Kozienicami), gdzie występowały obozowiska z kilkoma szałasami i ogniskami. Znaleziono przy nich liczne
drobne wiórki, obubocznie retuszowane, które służyły jako zbiorniki ostrzy składanych z drewnianej oprawy
i kamiennych zbrojników, ewentualnie jako groty strzał.
2. Kultura jerzmanowicka
Nazwa pochodzi od stanowisk, w Jaskini Nietoperzowej-w Jerzmanowicach, woj.
małopolskie, niedaleko Olkusza. Kultura ta pochodzi najprawdopodobniej z terenu zachodniej części Niżu
Europejskiego, skąd się przemieszczała stopniowo na wschód. Cechy charakterystyczne:
• kamienne groty oszczepów o formie liściowatej, wykonywane przede wszystkim z
wiórów kamiennych.
Kultura jerzmanowicka jest nam znana przede wszystkim ze stanowisk jaskiniowych, które
miały charakter schronisk łowieckich. Najstarsza warstwa kultury jerzmanowickiej w Jaskini Nietoperzowej
jest datowana metodą radiowęgla na ok. 36000 lat p.n.e. Na terenie Polski przetrwała prawdopodobnie do
początku ostatniego okresu zimnego (tj. do ok. 20000 lat p.n.e.), po czym jej ludność wyemigrowała na teren
Niżu Rosyjskiego, gdzie spotykamy ją w okolicach Kostienek nad Donem.
3. Kultura szelecka
Nazwa pochodzi od stanowiska w jaskini Szeleta koło Miszkolca na Węgrzech. Cechy
charakterystyczne:
• groty oszczepów w kształcie liścia laurowego
• narzędzia przypominające obiekty kultury mustierskiej (np. zgrzebła, narzędzia
zębate) oraz oryniackiej, co wskazuje na kontakty grup ludności tych dwu kultur.
Kultura szelecka na naszych ziemiach rozwija się pomiędzy 35 i 30 tysiącleciem na terenie
Górnego Śląska (np. Dzierżysław) i w Małopolsce (np. Kraków-Zwierzyniec).
4. Kultura szatelperońska
Nazwa pochodzi od miejscowości Chatelperron, dep. Allier, weFrancji.
Charakteryzuje się:
• ostrzami wiórowymi z łukowatą zatępioną krawędzią, tzw. tylcem.
Tradycje ostrzy rylcowych spotykamy w Europie w okresie od okresu pomiędzy 26-:21 —
tysiącleciami p. n. e. Wiążą się one z kulturami graweckimi (od stanowiska La Gravette, we Francja),
których wschodnia prowincja obejmuje tereny Austrii, Czech, Słowacji i Rosji. Charakteryzują się:
bardzo wyspecjalizowanym inwentarzem narzędzi kościanych i kamiennych,
• rozwiniętą plastyką figuralną,
• umiejętnością wypalania masy ceramicznej
• gładzenia narzędzi kamiennych
Na naszych ziemiach znamy przedstawicieli tych kultur, przybyłych z terenu Czechosłowacji
przez przełęcze karpackie (np. obozowiska w Krakowie, przy ul. Spadzistej, z ciekawymi budowlami
szałasowymi konstruowanymi przy użyciu kości mamutów z braku drzewa na obszarze plejstoceńskiej
stepotundry), lub z terenu dorzecza Dniestru (np. w Krakowie-Przegorzałach oraz w Jaskini Mamutowej).
5. Kultura magdaleńska
Ostatni okres chłodny spowodował ograniczenie osadnictwa paleolitycznego na naszych
ziemiach pomiędzy 19 i 13 tysiącleciem p.n.e. Dopiero w 13 tysiącleciu p.n.e. pojawiają się grupy ludności
przybyłej z Europy Zachodniej, należące do kultury magdaleńskiej (od stanowiska La Madeleine, we
Francja). Najstarsza w Polsce faza .tej kultury, sięgająca być może jeszcze 13 tysiąclecia p.n.e., występuje w
Jaskini Maszyckiej w Maszycach, woj. Małopolskie (okolice Olkusza). Stwierdzono tam bogaty inwentarz
wyrobów kościanych, głównie kościanych grotów oszczepów. Ludność tej kultury zdobiła swe narzędzia
motywami geometrycznymi: są to jedne z najstarszych na ziemiach polskich zabytków sztuki.
6. Kultura hamburska
Równolegle do kultury magdaleńskiej występują na obszarze zachodniej Polski ślady kultury
hamburskiej, datowanej od 13 tysiąclecia p.n.e., docierającej przez obszar Niżu Europejskiego. Stanowiska
tej kultury odkryte w Linach i Olbrachcicach są najbardziej wschodnimi stanowiskami tej kultury w Europie.
Kultura hamburska reprezentuje najwcześniejsze grupy ludzkie docierające na obszar Niżu i wykształcające
specyficzny typ adaptacji do warunków panujących u schyłku plejstocenu na Niżu Europejskim.
VI. Kultury schyłkowego paleolitu Polski
1. Warunki natutalne
W 12 tysiącleciu p.n.e. rozpoczyna się ostateczne cofanie się lądolodu z Niżu Europejskiego
związana z jego wytapianiem. Bałtyk zostaje uwolniony od lodów staje się znów morzem, połączonym z
Morzem Północnym. Na obszarze Niżu łowcy reniferów, szczególnie w chłodniejszych okresach zwanych
dryasowymi. Nasilenie ruchów migracyjnych następowałow cieplejszej oscylacji Alleröd w ciągu 10
tysiąclecia p.n.e.
2. Egzemplifikacja kultur z 10 tysiąclecia przed Chr.
a) Kultury ostrzy tylcowych
Związane genetycznie z młodszymi kulturami magdaleńskimi, dostosowane do leśnego
środowiska.
Na naszym obszarze pojawiły się należące do tej grupy tzw. kultury Federmesser (nazwa
pochodzi od niemieckiego terminu oznaczającego rodzaj noża z łukowato zatępionym tylcem),
reprezentowane przez tzw. grupę tarnowską (od stanowiska Tarnowa w Wielkopolsce). Ludność tych kultur
jest powiązana z zachodnią częścią Niżu. Część tych ugrupowań przeniknęła też z południa przez Karpaty (o
czym świadczą stanowiska w Pieninach oraz wyroby z surowców kamiennych importowanych z południa).
b) Kultury ostrzy trzoneczkowatych
Typowe dla środowiska tundrowego.
Do grupy tych kultur należy kultura lyngbijska(od stanowiska Nørre Lyngby w Danii).
Ludność tej kultury przybyła na ziemie polskie w interstadiale Alleröd z północno-zachodniej części Niżu.
3. Egzemplifikacja kultur z 9 tysiąclecia przed Chr.
W najmłodszym okresie chłodnym (9 tys. p.n.e.) na ziemiach polskich pojawiły się dwie
grupy łowców reniferów:
a) Ludność kultury ahrensburskiej.
Nazwa pochodzi od stanowiska Ahrensburg koło Hamburga). Zasiedlili oni zachodnie
obszary.
b) Ludność kultury świderskiej.
Nazwa pochodzi od stanowiska Świdry Wielkie koło Warszawy. Zasiedlili oni wschodnie
obszary.
W kulturach tych występują ostrza trzoneczkowate, będące przede wszystkim grotami strzał.
Nastąpiło upowszechnienie łuku i udoskonalenie techniki łowieckiej, zwiększenie efektywności łowów, a
także specjalizacja w łowach na mniejsze zwierzęta. Oprócz grotów strzał w stanowiskach mazowszańskich
występują rylce, drapacze i inne narzędzia.
Ludność schyłkowopaleolityczna zamieszkuje przede wszystkim na piaszczystych, niskich
terasach rzek lub w sąsiedztwie innych zbiorników wodnych. Ludność ta rozpoczęła systematyczną
eksploatację surowców mineralnych - krzemienie z Gór Świętokrzyskich, krzemienie jurajskie z okolic
Krakowa oraz barwniki mineralne (hematyt) z okolic Skarżyska-Kamiennej. Surowce te były eksportowane
daleko poza granice ziem polskich.
VII. Gospodarka, stosunki społeczne i kultura duchowa w paleolicie na ziemiach polskich
1. Gospodarka
Podstawą gospodarczą było i zbieractwo (miało przewagę w najwcześniejszych okresach) i
łowiectwo (zdobywało przewagę w póxniejszych okresach). Następuje stopniowe doskonalenie broni
myśliwskiej:
• bolasa (istniały już w kulturach otoczkowych),
• oszczep – pojawił się w środkowym paleolicie,
• łuk,
• miotacze oszczepów – pojawiły się w górnym paleolicie.
Polowano na wielkie ssaki. Istniała specjalizacja poszczególnych grup ludności w
polowaniach na określone gatunki zwierząt:
• W paleolicie środkowym i na początku górnego występują grupy ludności wyspecjalizowane w
polowaniach na niedźwiedzie jaskiniowe. Na ziemiach polskich polowano na nie w początkach
górnego paleolitu (stanowiska na Dolnym Śląsku w okolicach Złotoryi, w jaskiniach na górze
Połom)
• Później grupy ludności wyspecjalizowane w polowaniach na mamuty, konie, bizony, renifery. Na
ziemiach polskich z późnego paleolitu pochodzą stanowiska z Góry Bronisławy w Krakowie,
gdzie znaleziono szczątki mamutów.
2. Osadnictwo
W paleolicie górnym na stepowych obszarach Europy Środkowej występowały duże stada
mamutów. Zakładano tu wielosezonowe osady na jednym miejscu. Powstają wówczas budowle mieszkalne
konstruowane z drzewa lub kości oraz skór zwierzęcych (dwa szałasy paleolityczne odkryte w Krakowie na
Górze Bronisławy – wykorzystano części szkieletów ponad 40 mamutów). Osadnictwo wiązało się z
warunkami klimatycznymi:
• W okresach stadialnych (arktycznych) na ziemiach polskich miało charakter peryferyczny
(krótkotrwałe wyprawy z obszarów zakarpackich).
• W okresach interstadialnych (cieplejszych) południowa część Polski była obszarem
przejściowym pomiędzy sferą kulturową charakterystyczną dla wysoczyzn i dla Niżu
Europejskiego.
W paleolicie nie ma ciągłości zaludnienia, takiej jaka występowała np. w basenie
naddunajskim czy w basenie środkowego Dniestru.
Na terenach Polski - w okolicach Krakowa, na terenie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskie, w
Górach Świętokrzyskich, na Śląsku Górnym – występowały złoża surowców krzemiennych (nie było ich w
Czechosłowacji, na Węgrzech i w Austrii). Surowce polskie eksportowano. Od wczesnej fazy górnego
paleolitu na ziemiach polskich istniały wyspecjalizowane pracownie krzemieniarskie.
3. Organizacja społeczna
a) W paleolicie górnym i środkowym
Stanowiska zamieszkiwały w nich grupy złożone z 15-20 osobników. Społeczności te
związane były więzami rodowymi. Więzi rodowe oparte były na linii matki (matrylinearność) - duża rola
kobiety (znaleziska figurek przedstawiających postacie kobiece - na terenie Czech, Słowacji i Rosji).
b) Paleolit schyłkowy
Podstawową jednostką jest pojedyncza rodzina złożona z 4-6 osób. Świadczą o tym znacznie
mniejsze niż w górnym paleolicie rozmiary osad i poszczególnych szałasów mieszkalnych. Coraz większą
rolę odgrywa mężczyzna, zanikają występujące dawniej dowody roli kobiety.
4. Wierzenia
Początki pojawiają się w paleolicie środkowym - rozwija się malowanie ciała (znaleziska
barwików mineralnych i rozcieraczy do barwików w stanowiskach mustierskich — m. in. w Jaskini Raj pod
Kielcami) oraz zwyczaj chowania zmarłych (pochówki neandertalczyków stwierdzono na terenie Francji,
Rosji i na Bliskim Wschodzie).
W paleolicie górnym rozwija się skomplikowany system wierzeń i magii związanych z
płodnością i powstawaniem życia w przyrodzie. Przejawiał się on w przedstawieniach organów seksualnych
na ścianach jaskiń Europy Zachodniej oraz powiązanych z .nimi wyobrażeń zwierzęcych (zasadnicza treść
sztuki skalnej zachodnioeuropejskiej). Pojawiają się też elementy magii myśliwskiej mającej na celu
zapewnienie rozmnażania zwierzyny łownej oraz powodzenia w łowach (przedmioty ruchome, plastyka
figuralna). Na ziemiach polskich pierwsze zabytki sztuki pojawiają się w stanowiskach późnej fazy górnego
paleolitu, np. w Jaskini Mamutowej, gdzie pojedyncze ozdoby kościane (płytki i wisiorki) wystąpiły razem z
zabytkami kultury „wschodniograweckiej”. Najbogatsze zabytki sztuki górnopaleolitycznej odkryto w
Jaskini Maszyckiej, m. im. przedmioty bogato zdobione ornamentyką geometryczną, bądź stylizowanymi
przedstawieniami organów seksualnych.
VIII. Mezolit na ziemiach polskich
1. Zmiany klimatyczne
Na przełomie 9 i 8 tysiąclecia p.n.e. na ziemiach polskich następuje utrwalenie warunków
klimatycznych zbliżonych do współczesnych. Zaczyna się okres holocenu (jego najstarszy odcinek zwany
preborealnym).
2. Migracje ludności
Ludności schyłkowopaleolityczna (ludność późnej kultury świderskiej) przemieszcza się na
północ w poszukiwaniu stad reniferów. Epigoni kultury świderskiej zapoczątkują kulturę kundajską na
terenie Estonii.
Na ziemie polskie w 8 tysiącleciu p.n.e. przybywa nowa ludność z terenu północno-
zachodniej części Niżu Europejskiego. Przedmiotem polowań ludności mezolitycznej są zwierzęta żyjące we
wczesnoholoceńskich lasach:jelenie, sarny, dziki. Wzrasta rola rybołówstwa. Ludność mezolityczna
zamieszkuje piaszczyste wydmy i niskie terasy rzek.
3. Narzędzia
• Wyroby kościanne i rogowe: harpuny (zaopatrywane w kamienne zbrojniki małych wymiarów),
ostrza .oszczepów, ościenie do polowań na ryby, haczyki do wędek itp.
• Wyroby drewniane: łodzie-dłubanki oraz wiosła.
• Wyroby krzemienne (ulegają zmniejszeniu, czyli mikirolityzacji): zbrojniki umieszczane jako
wkładki w oprawach kościanych (kształty geometryczne),
• Inne narzędzia kamienne (występują rzadziej) — drapacze i skrobacze; nielicznie na ziemiach
polskich występują prototypy siekier— ciosaki kamienne, służące do ścinania i obróbki drewna.
4. Kultury mezozoiczne na ziemiach polskich
a) Kultura komornicka
Nazwa pochodzi od miejscowości Komornica, koło Nowego Dworu. Jej przedstawiciele
przybyli na teren Polski prawdopodobnie z zachodu (powiązani z tzw. kulturą Duvensee na Wybrzeżach
Morza Północnego i w zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego). Charakterystyka:
• Cechy schyłkowopaleolityczne - noże i ostrza tylcowe wykonywane na wiórach krzemiennych,
zbliżone też do podobnych narzędzi j znanych z późnej kultury magdaleńskiej.
• Stanowisk na wydmach i piaszczystych terasach rzek.
Kultura komornicka przetrwała na naszym terenie do 6 tysiąclecia p.n.e. Dalsze jej losy nie
są jeszcze znane.
b) Kultura janisławicka
Nazwa pochodzi od Janisławic koło Skierniewic, gdzie znaleziono grób ze szkieletem,
bogato wyposażony w narzędzia krzemienne (trójkątne zbrojniki i ostrza strzał), surowiec krzemienny oraz
narzędzia rogowe i kościane, a także w ozdoby z kła dzika Pojawiła się na przełomie 7 i 6 tysiąclecia p.n.e.
Ludność ta przybyła z północnego wschodu, prawdopodobnie z terenu Litwy. Należała do typu
laponoidalnego. Kultura janisławicka rozwinęła się na terenie środkowo-wschodniej Polski. Przetrwała aż do
schyłku mezolitu. Być może epigoni tej ludności żyli jeszcze współcześnie z ludnością neolityczną.
c) Kultura chojnicko - pieńkowska
Istniała na terenie Polski północno-zachodniej. Uwidaczniała wpływ mezolitycznych
społeczeństw charakterystycznych dla zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego, wyspecjalizowanych w
łowiectwie ryb i innych zwierząt morskich (m. in. fok) – wyraźne związki z kulturą maglemoską (od
stanowiska Maglemose na wyspie Zeelendii),
d) Kultura kundajska
Była kontynuacją schyłkowopaleolitycznej kultury świderskiej. Jej przedstawiciele przybyli
z terenu Niżu Rosyjskiego. Ludność ta chowała swoich zmarłych w grobach, posypując ich ochrą
(czerwonym barwikiem), co miało znaczenie kultowe, było symbolem życia.
e) Kultura Narwa
Jej relikty zachowały się w północno-wschodniej Polsce. Były to przedmioty ceramiczne
datowane na okres pierwszej połowy 4 tysiąclecia p.n.e., występujące w obozowiskami łowców i zbieraczy.
Jest to ceramika typowa dla strefy leśnej północno-wschodniej Europy. Centrum tej kultury znajdowało się
na terenie Litwy. Genezy tej ceramiki można się dopatrywać w prądzie kulturowym wychodzącym z granicy
strefy lasu i lasostepu wschodniej Europy, gdzie występuje tzw. kultura dnieprodoniecka, sięgająca
początkami 4, a może i 5 tysiąclecia p.n.e. Wpływ tej kultury przejawia się w powstaniu jeszcze innego typu
ceramiki, związanej z grupami zbieracko-łowieckiml wschodniej części Polski, mianowicie tzw. ceramiki
typu sokołóweckiego (od miejsc. Sokołówek, koło Ostrołęki). Oba typy ceramiki nie wiążą się z głównym
prądem kulturowym, który ze strefy bałkańsko-dunajskiej przynosi na nasze ziemie znajomość wytwarzania
naczyń glinianych i gospodarki rolniczo-hodowlanej.
Wykład IV:
Neolit
I. Początki neolitu i pojawienie się rolnictwa i hodowli na ziemiach polskich
1. Neolit preceramiczny
Głównym kryterium wyróżnienia epoki neolitu jest typ gospodarki wytwórczej, obejmującej
uprawę roślin i hodowlę zwierząt. Na terenie Bliskiego Wschodu, Anatolu i Bałkanów wprowadzenie
nowych dziedzin gospodarki wyprzedziło pojawienie się ceramiki i kamiennych narzędzi gładzonych. Na
tych terenach neolit właściwy był poprzedzony okresem tzw. neolitu preceramicznego, który rozpoczął się na
Bliskim Wschodzie jeszcze w 11 tysiącleciu p.n.e., w Anatolii — w 8 tysiącleciu, na Bałkanach natomiast w
7 tysiącleciu p.n.e. Z południa nowe typy gospodarki ulegają rozprzestrzenieniu do basenu środkowego
Dunaju, skąd — już równocześnie z początkami ceramiki — docierają w 5 tysiącleciu na nasze ziemie wraz
z ludnością tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej
2. Główne ośrodki początkowego neolitu
a) Północno-wschodnia Afryka (pogranicze Egiptu i Sudanu)
Kilkanaście tysięcy lat temu rozpoczęto intensywne zbieractwo ziaren dziko rosnących traw,
a następnie ich celowe wysiewanie i uprawę głównie jęczmienia. Na tym obszarze wcześnie rozpoczęto też
udomowienie bydła. Ośrodek ten nie odegrał jednak roli w pojawieniu się gospodarki wytwórczej w
Europie.
b) Bliski Wschód
Na wyżynnych obszarach Iraku i Syrii, dokonano jeszcze w 11 tysiącleciu p.n.e.
udomowiono owcę i kozę i zaczęto uprawiać pszenicę. Osiągnięcia te zostały przeniesione do Europy przez
Anatolię i Bałkany.
3. Rośliny uprawne
W południowej Europie: pszenica, jeszcze dwie odmiany jęczmienia, proso oraz owies,
który był wówczas tylko chwastem. Nad środkowym. Dunajem oraz na ziemiach polskich stwierdzono także
żyto już we wczesnym neolicie, niewątpliwie selektywnie wysiewane (być może żyto stało się rośliną
uprawną w okresie ekspansji rolników naddunajskich na północ i na zachód). We wczesnym neolicie zaczęto
uprawę grochu, soczewicy i lnu. W początkach uprawy roślin. przeważała uprawa typu ogrodowego,
Głównym narzędziem – motyka, później pojawia się radło zaprzężone w woły (potwierdzają to dopiero
eneolityczne przedstawienia figuralne).
4. Zwierzęta hodowlane
Na Bliskim Wschodzie w 10-9 .tysiącleciach p.n.e. pojawiają kości udomowionej kozy,
owcy, a prawdopodobnie też świni i psa.
Na terenie środkowej Europy we wczesnym neolicie – krowy oraz (w mniejszym zakresie)
kozy, owcy i świnie. Na północy (strefa leśna) na drugie miejsce wysuwają się kości świni, a także zmniejsza
się udział kości owcy i kozy (upodobnienie struktury hodowlanej do miejscowych .populacji leśnych).
5. Najważniejsze ośrodki wczesnoneolityczne w Europie
• Basen środkowego Dunaju (tereny Węgier, Słowacji i Moraw) – stąd wywodzą się pierwsi
rolnicy i hodowcy przynoszący na ziemie polskie znajomość ceramiki (zasiedlili tereny lessowe
małopolski i Górnego Śląska).
• Na terenie Europy Północnej - na podłożu mezolitycznych kultur północnej części Niemiec i
Danii powstał krąg w 4 tysiącleciu p. n. e. północny kultur neolitycznych.
• Na ziemiach polskich w młodszej części neolitu powstały najwcześniejsze zespoły kręgu
północnego w postaci tzw. kultury pucharów lejkowatych.
• Tereny Europy Północno-Wschodniej – w późniejszych okresach neolitu i w epoce brązu, pod
wpływem Południa, nastąpi przyswojenie zdobyczy gospodarki neolitycznej. Na ziemiach
polskich społeczeństwa tych kultur zaliczamy do kręgu północno-wschodniego
reprezentowanego przez kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej.
• Na terenie Europy Zachodniej wytworzył się też odrębny krąg kultur neolitycznych, pozostający
częściowo pod wpływem kultur bałkańsko-dunajskich. Krąg zachodnioeuropejski nie odegrał
większej roli w neolicie ziem polskich. Jego wpływy pojawiają się dopiero w eneolicie (kultura
Michelsberg, kultura pucharów dzwonowatych).
• Nad Dnieprem i Bohem stosunkowo wcześnie powstał krąg starych neolitycznych cywilizacji
nadczarnomorskich – oddziałujący na nasze ziemie we wczesnym neolicie (kultura bugo-
dniestrowska) oraz w eneolicie (kultura trypolska).
II. Cykl kultur naddunajskich -*
W okresie neolitu i eneolitu szczególnie południowa część Polski była obszarem migracji
(przez Bramę Morawską oraz przełęcze Karpat i Sudetów) ludności związanej z kulturami, rozwijającymi się
w basenie środkowego i częściowo dolnego Dunaju.
1. Kultura ceramiki wstęgowej rytej
Nazwa pochodzi od kulistej formy naczyń glinianych zdobionych ornamentem rytym w
postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych. Kultura ta rozwinęła się przede wszystkim na
terenie Moraw i zachodniej Słowacji. W połowie 5 tysiąclecia p.n.e. przedstawiciele tej kultury pojawili się
na urodzajnych glebach lessowych południowej Polski. Charakterystyka:
• Osady: zakładane na brzegach dolin rzecznych; składały się z domów o ścianach
konstruowanych ze słupów drewnianych, na planie prostokątnym lub lekko trapezowatym (ich
długość do 30 m, szerokość ok. 4-6); domy te odkryto w Olszanicy i Nowej Hucie pod
Krakowem oraz w Kormanicach pod Przemyślem.
• Rolnictwo - uprawa zbóż (pszenicy, jęczmienia oraz żyta.
• Hodowla: bydło, trzoda chlewna, owce i kozy (na stanowiskach tej kultury kości zwierząt
dzikich stanowią zaledwie 4-14% wszystkich szczątków kostnych - Myślistwo odgrywało więc
znikomą rolę)
W drugiej połowie 5 tysiąclecia kultura ceramiki wstęgowej rytej dotarła na obszar Niżu
Polskiego (w dolinach Wisły, Warty i Odry).
2. Krąg kultur lendzielskich
Nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowości Lengyel koło Koposvaru na Węgrzech). Na
ziemiach polskich pojawiła się w pierwszej polewie 4 tysiąclecia p.n.e. Wyróżniamy kilka odmian
należących do tego kręgu:
a) W Polsce zachodniej (dorzecze Odry) występuje bezpośrednia kontynuacja kultury ceramiki
wstęgowej w postaci tzw.ceramiki kutej (nazwanej od charakterystycznego ornamentu wykonywanego
zębatym narzędziem lub radełkiem). Jej centrum znajdowało się na terenie Czech, stąd też liczne kontakty z
tym obszarem.
b) Na obszarze Małopolski i częściowo w całym dorzeczu Wisły występuje ceramika malowana
czerwoną i czarną farbą. W tych samych zespołach zaliczanych do tzw. grupy samborzeckiej występują też
charakterystyczne naczynia gruszkowate lub dwustożkowe, zdobione ornamentem kłutym Istniały związki z
kulturami kręgu lendzielskiego w dorzeczu Cisy, skąd importowano obsydian (szkło wulkaniczne) surowiec
przydatny do wyrobu narzędzi.
c) Grupa Malicka – powstała pod wpływem ośrodka nadcisańskiego; nazwa pochodzi od stanowiska
w Malicach, koło Sandomierza. Występują:
• ceramika z biało malowanym ornamentem,
• naczyń na nóżkach,
• naczyń wanienkowate, miski i amfory nawiązuje do zdobionej guzkami ceramiki nadcisańskiej.
d) Przedstawiciele niemalowanej ceramiki lendzielskiej
W drugiej połowie 4 tysiąclecia p.n.e. w kulturach kręgu lendzielskiego zanika ornamentyka
malowana. Występuje wówczas tzw. niemalowana ceramika lendzielska, trwająca prawdopodobnie do
pierwszej połowy 3 tysiąclecia p.n.e., a więc do okresu eneolitu. Na ziemiach polskich występuje:
• na Śląsku Górnym - grupa ocieka (od stanowiska w Raciborzu-Ocicach),
• grupa modlnicka (od stanowiska w Modlnicy koło Krakowa),
• grupa brzeskokujawska (od osady w Brześciu Kujawskim).
Grupy te charakteryzują się:
• Naczynia na pustej nóżce, amorki i misy, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami.
• Osady są bardzo rozległe, duże domy naziemne zbudowane na planie trapezowatym oraz
ziemianki o planie owalnym.
• Gospodarka hodowlana oraz uprawa roślin.
• Terenami eksploatowanymi przez gospodarkę tego okresu są już nie tylko dna dolin rzecznych,
ale także niektóre brzeżne partie wysoczyzn.
• Zmarłych chowano na. cmentarzyskach położonych w bliskim sąsiedztwie osad. Groby
szkieletowe; zmarłych składano w pozycji skurczonej i wyposażano w ceramikę oraz narzędzia
kamienne.
• pierwsze wyroby miedziane w postaci ozdób (głównie zawieszek i tarczek), wykonywanych z
miedzi importowanej, prawdopodobnie z terenu Siedmiogrodu.
e) Grupy kultury polgarskiej
Nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowości Tiszapolgar na Węgrzech. Na ziemie
polskie ludność tego kręgu przybywa w pierwszej połowie 3 tysiąclecia p.n.e. Pod wpływem tego ośrodka
rozwija się w Polsce następujące grupy:
• lubelsko-wołyńskiej (charakteryzuje się ceramiką biało malowaną)
• grupa jordanowska (od stanowiska w Jordanowie koło Dzierżoniowa),
• grupa wyciąsko-złotnicka (od stanowisk w Wyciążu i Złotnikachkoło Proszowic).
Cechy charakterystyczne tych grup:
• Oddziaływania nadcisańskie - w postaci naczyń amforowatych ze zwężającą się ku górze
szyjką oraz dwoma uszkami przy otworze (niektóre z tych naczyń o szczególnie wysokiej szyi są
zwane „miecznikami”).
• Osady złożone z budowli ziemiankowych.
• Cmentarzyska-zakładano w bliskości osad. Składały się z kilkunastu grobów kryjących
pochówki szkieletowe, bogato wyposażone w ceramikę, broń i ozdoby
• Wymiana towarowa: z terenami zakarpackimi (występowanie wyrobów miedzianych sztyletów,
toporów i ozdób) oraz z dorzeczem Dniestru (skąd przywożono surowiec krzemienny doskonałej
jakości. Z okolic Krakowa eksportowano już wówczas sól.
f) Kultura ceramiki promienistej (zwana też badeńską)
Powstała w II połowie 3 tysiąclecia p.n.e. w z basenie Dunaju, na terenie Moraw, Słowacji
zachodniej i Węgier północnych. Jednym z jej ośrodków był obszar Górnego Śląska, a może też i Małopolski
(zasięg ograniczony - lessy górnośląskie oraz okolice Krakowa).
Charakterystyka:
• ceramika z ornamentem w postaci pionowych lub ukośnych żłobkowań na powierzchni naczyń.
• Osady liczące po kilkaset obiektów ziemiankowych.
• Bardzo mało odkryto dotychczas grobów tej kultury.
• Gospodarka podobna jak w okresach poprzednich, rolniczo-hodowlana, przy czym następują
wyraźne przesunięcia w kierunku zwiększenia roli hodowli, szczególnie trzody chlewnej.
III. Kultura pucharów lejkowatych
W drugiej połowie 4 tysiąclecia-p.n.e. na ziemiach polskich pojawiły się elementy
kulturowe nie mające jednak związku z naddunajskim Południem. Była to kultura pucharów lejkowatych.
Nazwana pochodzi od charakterystycznej formy naczynia, z brzuściem baniastym i szeroko rozchy-lonym
kołnierzem. Kultura ta powstała na terenie północnej części Niemiec i Danii, na podłożu miejscowych,
półosiadłych kultur mezolitycznych, których ludność zajmowała się zbieraniem małż. Niektórzy
przypuszczają jednak, że jej kolebką były Kujawy (powstała na podłożu kultur wstęgowych). Pierwsza fala
ludności kultur pucharów lejkowatych rozpowszechniła się szeroko po Europie Środkowej, sięgając Niemiec
południowych, Czech i Moraw. Faza ta nazywa się u nas fazą sarnowską (od stanowiska w miejscowości
Sarnowo koło Włocławka). Następnie doszło do zróżnicowania tej kultury na szereg grup terytorialnych.
Teren Polski wyróżniamy grupę wschodnią (tereny Niżu) oraz grupę południową (Małopolska i Śląsk).
1. Grupa wschodnia
Rozwijała się do połowy 3 tysiąclecia p.n.e. Charakterystyka:
• Przewaga gospodarki hodowlanej, przy dość znacznej roli łowiectwa i rybołówstwa (30%-50%
kości zwierząt dzikich w osadach tej grupy). Osadnictwo: na glebach lekkich, w bliskości
dolin rzecznych. Budowle naziemne o lekkiej konstrukcji słupowej, bądź ziemianki.
• Pochówki: grobowe konstrukcji kamiennej, tzw. megality w .postaci dolmenów lub grobów
korytarzowych. Tzw. grobowce kujawskie (na Kujawach i ziemi pyrzyckiej) pokryte wielkimi
trójkątnymi lub trapezowatymi nasypami ziemi, od 60-430 m długości. Wewnątrz w obstawie
kamiennej, wzmocnionej niekiedy konstrukcją drewnianą, znajdował się zbiorowy pochówek
szkieletowy.
2. Grupa południowa
Charakterystyka:
Gospodarka - dynamizm rozwojowy – większą rolę odgrywa uprawa roślin, głównie zbóż;
pojawia się po raz pierwszy sprzężajna uprawa roli, tj. miejsce kopaczki zajmuje radło ciągnione przez
zwierzęta (figurki gliniane przedstawiające woły w zaprzęgu Zasiewy na większych areałach. Większą niż na
północy Polski rolę odgrywa hodowla zwierząt, głównie bydła rogatego.
Osadnictwo - duże osady (np. Ćmielów koło Opatowa, Gródek Nadbużny koło
Hrubieszowa) zakładane na wzniesieniach (terenem eksploatacji gospodarczej tego okresu stają się nie tylko
doliny rzeczne, ale również duże partie wysoczyzn).
Kopalnie krzemienia w regionie Gór Świętokrzyskich (Krzemionki Opatowskie), oraz. nad
środkową Wisłą (Sieciechów koło Zawichosta). Krzemień przerabiano na siekiery oraz wióry służące do
dalszej produkcji narzędzi.
Elementów obrządku megalitycznego, w postaci kamiennych obstaw grobów, bądź nawet
grobów pod nasypami, podobnych do grobowców kujawskich.
IV. Kultura amfor kulistych
Jej reprezentanci pojawili się na terenie Niżu oraz na Śląsku i w części małopolski w
połowie 3 tysiąclecia p.n.e. Kultura ta powstała w dorzeczu środkowej i dolnej Łaby. Nazwa pochodzi ód
typowej formy naczynia o brzuścu kulistym i krótkiej cylindrycznej szyjce
Cechy charakterystyczne:
• Pochówki: cmentarzyska, złożone z kilku do kilkunastu grobów, często w postaci kamiennej
skrzyni; groby wkopywane niekiedy w nasypach dawniejszych grobowców lub pokrywane
nasypem kurhanowym.
• Gospodarka: głównie hodowla. (duża ilość kości zwierząt). Struktura hodowlana - kozy i owce
odgrywają bardzo małą rolę, podstawową rolę odgrywała hodowla bydła rogatego i trzody.
Dużą rolę odgrywało zbieractwo i łowiectwo
• Osadnictwo: na terenach pokrytych wówczas lasem, zakładano osady i obozowiska.
• Istniał zwyczaj pochówku zwierząt (najstarszy w Europie rytualny pochówek konia pochodzi z
Potyr koło Płońska).
• występują już pewne elementy gospodarki pasterskiej, koczowniczej. Wiąże się z tym także
wprowadzenie po raz pierwszy hodowli konia leśnego
V. Kultury północno-wschodnie
Występowały na terenie Europy Północno-Wschodniej Utworzone zostały przez
autochtoniczne plemiona rozwinięte na miejscowym podłożu mezolitycznym, które w dalszym ciągu
uprawiają gospodarkę zbieracko-łowiecką i rybołówstwo. W Polsce występowały na terenie Mazur – były to
autochtoniczne grupy ludności związane z kręgiem kultury tzw. ceramiki dołkowo-grzebykowejk (od
charakterystycznej formy ornamentu naczyń, wykonywanych za pomocą dołków palcowych lub odcisku
grzebienia).
Na terenie północno-wschodnie j Polski wpływy kultury Narwa z terenu Litwy i Łotwy.
W okresie 3 tysiąclecia p.n.e. na obszar Niżu Polskiego przybywają myśliwi-koczownicy z
zachodniej Białorusi i Ukrainy oraz z obszaru wschodnio-bałtyckiego. Ślady tych kultur to przeważnie
obozowiska krótkotrwałe na terenach piaszczystych, bez śladów stałych budowli mieszkalnych. Ludność ta
posługiwała się naczyniami bardzo prymitywnymi z dnem szpiczastym oraz narzędziami kamiennymi
(grociki strzał i ciosła -rodzaj narzędzi służących specjalnie do obróbki drewna).
VI. Krąg kultur z ceramiką sznurową
W połowie 3 tysiąclecia p.n.e. na ziemie polskie napływa ludność wytwarzająca ceramikę
zdobioną odciskiem sznura. Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e., ludność ta opanowała dużą część Europy,
zajmując cały obszar Niżu Europejskiego od Renu aż po Ukrainę, oraz od Morza Bałtyckiego aż po masywy
górskie środkowej Europy włącznie. Jej geneza jest złożona i nie wyjaśniona (Europa Środkowa? stepy
nadczarnomorskie?). Wyróżnić można dwie fazy w rozwoju tej migracji:
• Najpierw na dużej części maksymalnego zasięgu pojawili się tzw. przedstawiciele kultury
toporów bojowych. Byli to przedstawiciele tzw. paneuropejskiego horyzontu ceramiki
sznurowej. Cechą charakterystyczną było posługiwanie się specyficznymi toporami kamiennymi
kształtu łódkowatego Na terenie Polski zespoły wczesnej kultury ceramiki sznurowej występują
prawie na całym Niżu, na Śląsku oraz w Małopolsce.
• Drugi etap – to różnicowanie się tej kultury prowadzące nawet do powstania odrębnych kultur z
ceramiką sznurową. Proces ten dokonywał się na podłożu innych kultur lokalnych, które w
momencie pojawienia się ceramiki sznurowej występowały w różnych częściach Polski, jak np.
kultury amfor kulistych. Nosiciele „toporów bojowych reprezentowali zapewne niewielką
ilościowo grupę najeźdźców. Rozpływali się oni w środowisku lokalnym. Na terenie Polski
możemy wyróżnić: tereny zachodnie, gdzie w dorzeczu Odry (szczególnie środkowej i dolnej)
powstanie grupa nadodrzańska, oraz tereny Polski południowej, gdzie formuje się grupa
krakowsko-sandomierska, lubaczowska i in.; na wybrzeżu wschodniobałtyckim (głównie w
rejonie Zalewu Wiślanego i Kurońskiego) tzw. kultura rzucewska (nazwana od miejscowości
Rzucewo, koło Pucka), która przyjmuje wiele oddziaływań kultury ceramiki dołkowo-
grzebykowej. Ludność tej kultury zamieszkiwała na wybrzeżu morskim i zajmowała się głównie
rozwiniętym rybołówstwem oraz połowem foki grenlandzkiej. Hodowla i uprawa roli odgrywały
mniejszą rolę.
Kulturą lokalną, powstałą także na podłożu wczesnego horyzontu ceramiki sznurowej, była
tzw. kultura złocka (nazwana od miejsc. Złotakoło Sandomierza), w której genezie ważną rolę odgrywała
także kultura amfor kulistych. Występuje na terenach lessowych, w związku z czym rolnictwo odgrywało
dość poważną rolę w je j, gospodarce.
Charakterystyka kultury ceramiki sznurowej:
• Poza południowymi obszarami jej zasięgu brak rozległych osad (przeważnie stosunkowo
krótkotrwałe obozowiska, złożone głównie z naziemnych szałasów, rzadziej ziemianek.
• Pochówek: poza kulturą złocką nie znamy wielkich cmentarzysk tej kultury (takich jak np. na
terenie Czech). Duże znaczenie do kultu zmarłych - zróżnicowany typ obrządku grzebalnego, w
którym reprezentowane są groby płaskie i groby pod kurhanami, groby w obstawach
kamiennych, groby katakumbowe (zwane też niszowymi, występujące w grupie krakowskiej i
kulturze złockiej), groby, w których chowano zmarłych w obrębie drewnianych konstrukcji w
rodzaju domów lub palisad i in.
• Gospodarka: przewaga nomadycznego pasterstwa (brak lub skromne ślady osad, duża ilość broni
kamiennej, znajomość konia, formy kurhanów). Na południowym i zachodnim zasięgu istniała
gospodarka rolna (występowanie osad zakładanych na wysoczyznach, ślady orki w postaci
zachowanych bruzd pod kurhanami ceramiki sznurowej, występowanie doskonałych sierpów
krzemiennych).
W pierwszej połowie 2 tysiąclecia p.n.e., następuje ujednolicenie pewnych terytoriów, na
których rozwijają się nowe formy zachowujące tradycje „sznurowe”. Przykładem jest występująca wokół
Karpat tzw. grupa (lub kultura) Chłopice-Vesele (nazwana od stanowisk w Chłopicach, koło Jarosławia i
Vesele k. Nitry na Słowacji). Charakterystyczne cechy: rozwój gospodarki pasterskiej, zanik osad,
występowanie głównie materiałów grobowych oraz liczne kontakty z Południem (import wyrobów
miedzianych głównie szczególnie ozdób i sztyletów).
VII. Kultura pucharów dzwonowatych
Powstała w 3 tysiącleciu p.n.e. na wschodnim wybrzeżu Półwyspu Pirenejskiego, na podłożu
kultury almeryjskiej. Nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia w kształcie odwróconego
dzwonu W ciągu kilku stuleci, kultura ta dokonuje ekspansji, najprawdopodobniej etnicznej, na bardzo
rozległym obszarze obejmującym prawie całą zachodnią i dużą część środkowej Europy. W 19-18 stuleciu
p.n.e. dociera także do ziem polskich (Górny Śląsk i Małopolska).
Ekspansja związana była z typem gospodarki pasterskiej i koczownictwem (brak stałych
osad, znajomość konia, duża ilość uzbrojenia, którego podstawową częścią był łuk). Na naszym terenie
kultura pucharów dzwonowatych jest znana przede wszystkim z cmentarzysk złożonych z kilku grobów
szkieletowych płaskich, w których zmarłych wyposażano w ceramikę i broń.
Przedstawiciele tej kultury zostali zasymilowani przez miejscowe podłoże etniczne.
VIII. Gospodarka i stosunki społeczne w neolicie
1. Przeżytki gospodarki zbieracko - łowieckiej
2. Model gospodarki rolniczo - hodowlanej
Występował we wczesnym neolicie w społeczeństwach rolniczych z pewnym udziałem
hodowli. Rozwijał się w dwóch etapach:
Intensywna - kopieniacza uprawę roli, na małych terenach uprawnych w dolinach rzecznych.
Wprowadzono już wówczas gospodarkę wypaleniskową
Gospodarka sprzężajna związana ze znajomością radła ciągniętego przez woły. Terenem
uprawy stają się pola położone na wysoczyźnie, uzyskane także przez wypalanie lasów.
3. Pasterstwo koczownicze
Powstaje pod koniec eneolitu. Następuje udomowienie konia. Rozwijają się nowe formy
organizacji społecznej.
4. Górnictwo
W neolicie powstają zagłębia górnicze: krzemieniarskie na terenie Gór Świętokrzyskich i
Jury Krakowsko- Wieluńskie j, które zaopatrują w surówce krzemienne do wyrobu podstawowych narzędzi
pracy nie tylko ziemie polskie, ale również Słowację, Morawy i inne tereny.
Eksploatacja krzemienia następowała także w dorzeczu Dniestru, na zachodniej Białorusi i
na wyspie Rugii. Na obszar Polski docierał z tych obszarów także surowiec do wykonywania narzędzi.
5. Miedź.
W eneolicie podstawową role zaczynają odgrywać ośrodki wytwarzające miedź na terenie
Siedmiogrodu, południowej części Niemiec i Czech oraz na Kaukazie. Z tych ośrodków importowano do
Polski wyroby miedziane.. Na naszych ziemiach brak jest śladów miejscowego wydobycia rud miedzi, a
jedynie ślady przeróbki miedzi bazującej na surowcu importowanym.
6. Handel
Oparty był na wymianie towarowej. Nie jest wykluczone, że podstawowym ekwiwalentem u
schyłku neolitu staje się bydło. Ludność zamieszkująca ziemie polskie utrzymywała stosunki handlowe
nawet z odległymi obszarami - ze Wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego (paciorki wykonywane z
muszel Spondylus oraz z marmurów).
7. Organizacja społeczna
We wczesnym okresie podstawową jednostką, zamieszkującą we wspólnej osadzie złożonej
z kilku domów, był ród liczący od 20 do 130 osób. Składał się on z kilku „wielkich rodzin”,
zamieszkujących wspólnie w jednej chacie, dzielących się jednak na kilka rodzin podstawowych. Ród
zamieszkiwał wieś i prowadził gospodarkę na terenie o pow. około kilkudziesięciu km2.
Ewolucja rodu przebiegała w kierunku wspólnoty, w której większą rolę odgrywały więzi
terytorialne. Podstawową jednostką staje się rodzina patriarchalna, na której czele stali patriarchowie. Domy
stają się mniejsze. Znikają wielkie chaty, w których zamieszkiwały ,,wielkie rodziny”. W miarę rozwoju
demograficznego powstawały osady filialne lub obozowiska sezonowe. pozostające ze sobą w relacji.
8. Wierzenia
Wierzenia w życie pozagrobowe poświadczone są licznymi darami grobowymi spotykanymi
prawie we wszystkich kulturach neolitycznych. Przeważał obrządek grzebalny szkieletowy. Często
krępowano zwłoki (wiara w możliwość powrotu zmarłych po śmierci) Istniał w neolicie zwyczaj
masakrowania zwłok.
Pod koniec eneolitu sporadycznie pojawia się zwyczaj palenia zwłok (wpływ krajów
bałkańskich i Anatolii).
U naddunajskich społeczeństw rolniczo-hodowlanych rozpowszechniony był kultem Bogini
– Matki, patronki płodności i urodzajów (figurki gliniane lub kościane przedstawiające kobietę z
wyeksponowanymi elementami seksualnymi)
W kulturach północno-zachodniej i półndcno-wschodniej Europy rozpowszechniony był kult
sił przyrody (ofiary składane na wybrzeżach jezior, przez wrzucanie do wody lub do bagna różnego rodzaju
ozdób, naczyń czy nawet składanie ofiar z ludzi - „skarby wotywne” znaleziono w różnych miejscach na
Niżu, np. w Wielkopolsce i na Mazurach; były one związane albo z kulturą pucharów lejkowatych, albo z
kulturami ceramiki dołkowo-grzebykowej.
Istniał też kult zwierząt hodowanych (np. w kulturze amfor kulistych lub w kulturach z
ceramiką sznurową -.przejawem tego kultu były groby zwierząt lub wspólne groby zwierząt i ludzi).
IX. Stosunki etniczne w neolicie. Problem Indoeuropejczyków
1. Problemy metodologiczne
Badania lingwistyczne umożliwiają rekonstrukcję wzajemnych powiązania w przeszłości
poszczególnych grup językowych i w sposób retrospektywny odtworzyć proces rozwoju i zróżnicowania się
języków. Metoda ta w większości przypadków nie pozwala jednak ustalić ram chronologicznych, w których
dokonywały się opisywane wydarzenia.
Archeologia pozwala osadzić poszczególne kultury archeologiczne w ramach
chronologicznych , ale w nielicznych tylko wypadkach potrafi określić ich stosunek do grup etnicznych.
Trudno też prześledzić ciągłość rozwoju kolejnych kultur od czasów najdawniejszych do pojawienia się
źródeł pisanych.
2. Kultury przedindoeuropejskie
Języki przedindoeuropejskie zachowały się dziś jedynie szczątkowo, np. w postaci języków
ugrofińskich w Europie Wschodniej i języka baskijskiego na zachodzie Europy. Wiele kultur
archeologicznych w neolicie należy przypisywać przedindoeuropejskim zespołom językowym. W przypadku
kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej (obserwujemy na terenach Europy Północno – Wschodniej ciągłość
rozwoju kultury aż do pierwszego tysiąclecia n.e., kiedy znamy tam już, na podstawie źródeł historycznych)
możemy powiązać ją z przedstawicielami ludów ugrofińskich. Dla innych zespołów kulturowych istnieje
poważna trudność określenia przynależności etnicznej, ponieważ nie możemy tak łatwo prześledzić ich
powiązań z późniejszymi kulturami.
3. Język Praindoeuropejski
W okresie wspólnoty ludów indoirańskich i indoeuropejskich powstał zasób słów
niezbędnych dla oznaczenia zwierząt hodowlanych (bydło, owce, konie) oraz na oznaczenie elementów
środowiska geograficznego stepowego ze słabo zróżnicowaną rzeźbą terenu. Praindoeuropejczycy byli więc
prawdopodobnie pasterzami-koczownikami, żyjących na równinnych terenach stepowych, najczęściej
utożsamianych ze stepami nadczarnomorskimi.
4. Język praeuropejski
Posiada zasób słów związanych z rolnictwem oraz słownictwo na oznaczenie obszarów
leśnych dobrze nawodnionych. Został wyodrębniony po odłączeniu się języków indoirańskich oraz
hetyckiego i armeńskiego. Przodkowie ludów europejskich mogli więc zamieszkiwać tereny leśnej strefy
Niżu Europejskiego (niewątpliwie na zachód od Dniepru, ponieważ dalej ku wschodowi strefę tę
zamieszkiwali Praugrofinowie).
Wyodrębnienie się ludów indoirańskich oraz Hetytów1 w świetle źródeł pisanych nastąpiło
przed połową 3 tysiąclecia p.n.e. Wspólnota ludów praeuropejskich przypadać też będzie w tym świetle nie
później niż w drugiej połowie 3 tysiąclecia. Przodków Greków (w postaci mówiących i piszących w tym
samym języku przedstawicieli kultury kreteńskiej) pojawili się na przełom 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.
5. Kultury archeologiczne indoeuropejczyków
Dawniej przyjmowano, że odpowiednikiem zespołu praindoeuropejskiego była ludność
kultury ceramiki sznurowej. Pogląd ten wynikał z umieszczenia praojczyzny tej kultury na stepach
nadczarnomorskich. Dziś hipoteza ta całkowicie upada, ponieważ ludy stepowe, należące do tak zwanej
kuItury grobów jamowo-katakumbowych, żyjące na przełomie 4 i 3 tysiąclecia na stepach
nadczarnomorskich, nie były przodkami ludów kultur ceramiki sznurowej, charakterystycznych dla Europy
Środkowej. W połowie 3 tysiąclecia p.n.e. nastąpiła ekspansja ludów kultury ceramiki sznurowej do Europy
Środkowej. Nie jest wykluczone, że proces ten pozostawał w jakimś związku z indoeuropeizacją Europy,
Obecnie łączy z zespołem praindoeuropejskim niektóre kultury wczesnego neolitu (np. kultury „wstęgowe”).
Ludność kultury ceramiki wstęgowej była związana z kulturami epoki brązu, które mają już
niewątpliwie charakter indoeuropejski. Ze względów chronologicznych (rozprzestrzenienie tej kultury
przypada na przełom- 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.) możemy kulturę ceramiki sznurowej uważać za odpowiednik
jednej z różnicujących się już grup językowych praeuropejskich.
Dalszy rozwój zróżnicowania języków indoeuropejskich na terenie Europy przypada na 2
tysiąclecie p.n.e., - wyodrębniają się języki południowe, zachodnie i północnoeuropejskie, a następnie
1 O czasie przybycia Hetytów na Półwysep Anatolijski brak jednoznacznych danych. Trudno też ustalić, skąd oni przybyli, chociaż relikty językowe wskazują, że przeszli przez Kaukaz. Druga hipoteza wskazuje na Hellespont jako obszar, przez który przybyli na Półwysep Anatolijski. Używali języka należącego do rodziny języków indoeuropejskich. Nazywa się go językiem nesyckim - od anatolijskiego miasta Nesa. Obszary, które objęli w swe posiadanie Hetyci zamieszkałe były przez ludność autochtoniczną, do której należało kilka grup etnicznych, posługujących się różnymi językami. Ludy wschodniej Anatolii przed przybyciem Hetytów posługiwały się językiem chatyckim. Na początku III tys. powstały tu prawdopodobnie najstarsze ośrodki miejskie. Język chatycki w ciągu II tys. stopniowo zanikał. Ludność południowo - zachodniej Anatolii posługiwała się językiem luwijskim należącym do rodziny indoeuropejskiej. Ludność ta posługiwała się luwijskim pismem obrazkowym. Hetyci początkowo przejęli tę formę pisma. W północnej Anatolii używany był język palajski, spokrewniony z językiem luwijskim i językiem, którym posługiwali się Hetyci. Świadczy to o pokrewieństwie etnicznym autochtonów i Hetytów. Autochtoni górowali nad przybyszami umiejętnościami gospodarczymi, poziomem rozwoju organizacji społecznej i kulturą. Przodownictwo polityczne Hetytów stało się bezsporne dopiero w pocz. XVII w.
Relikty cywilizacji hetyckiej odkryto na terenie królewskiej rezydencji w Hattusa (dziś Bogazköy), 150 km na wschód od Ankary. Znaleziono tam mury miejskie opatrzone basztami i 5 bramami, archiwa z tekstami pisanymi pismem klinowym. Hetyckie pismo klinowe, zapożyczone z Mezopotamii odczytał Czech B. Hrozny w 1917 r. (początek hetytologii). Trudność sprawia natomiast odczytanie obrazkowego pisma luwijskiego, tzw. hetyckiego pisma hieroglificznego (ustalono, że imiona władców w odróżnieniu od pisma egipskiego i akadyjskiego - pisane były wyłącznie ideograficznie). Na terenie Bogazköy odnaleziono archiwum z tekstami staroasyryjskimi, co pozwala wysunąć hipotezę, że Kanesz (jeden z najważniejszych ośrodków handlowych Anatolii położony nad rzeką Kizył Irmak) na pocz. II tys. był asyryjską kolonią, a władza królów z Assur rozciągała się aż po Anatolię.
germańskie i bałtosłowiańskie.
Wykład V: Wczesna epoka brązu
I. Periodyzacja epoki brązu
1. Periodyzacja epoki brązu na Bliskim Wschodzie, Anatolii i w Grecji
• Na Bliskim Wschodzie (Iran, Syria, Palestyną) miedź zaczęto używać na przełom 5 i 4
tysiąclecia p.n.e (była zanieczyszczona naturalnymi domieszkami - bizmutem, antymonem,
srebrem, niklem lub żelazem – co dawało jej twardość). Później pojawił się właściwy brąz,
tj. stop miedzi i cyny. Na obszarze tym i w Anatolii wcześnie zaczęto używać stopu miedzi i
arsenu, także łatwego w odlewaniu i dość twardego.
• Na Kaukazie i w basenie Morza Egejskiego w 3 tysiącleciu p.n.e. powstały ośrodki
metalurgiczne (miedź, złoto, później brąz). Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.
oddziaływały one na Europę Środkową i Wschodnią.
• Kultura: minojska (kreteńska), cykladzka i helladzka – powstały w 3 tysiącleciu p.n.e. (w
Europie środkowej był wówczas eneolit). Można dokonać podziału epoki brązu w tym
rejonie na następujące etapy:
o Wczesna epoka brązu: 3000 – 2000 p. n. e.
o Okres środkowy: 2000 (1900) do 1600 (1400) lat p.n.e. (zakończył się kryzysem
spowodowanym trzęsieniami ziemi ok. roku 1580 p.n.e.
o Okres późny: II poł. 2 tysiąclecia p.n.e. - w XIII/ /XII w. p.n.e. (upadek ośrodków
miejskich związany z ekspansją tzw. ludów morskich i znacznymi migracjami w
basenie Morza Śródziemnego).
o okres kultury submykeńskiej w XI w.
o początek tzw. okresu protogeometrycznego (1100-900 p.n.e.), - początek klasycznej
cywilizacji greckiej.
2. Periodyzacja epoki brązu na ziemiach polskich
• początek epoki brązu ok. roku 1800 p.n.e. (wyroby miedziane występują z naturalnymi
domieszkami cyny);
• upowszechnienie właściwego brązu - ok. 1500 roku p.n.e.;
• koniec epoki brązu i pojawienie się żelaza - początek VII wieku p.n.e.
II. Wpływ głównych ośrodków na rozwój epoki brązu w Europie środkowej
1. Anatolia i Bałkany
• Przybycie do Anatolii Perotohetytów i indoeuropejskich najeźdźców w XXIV w. p. n. e.
(zniszczenie II warstwy w osadzie Troja-Hissarlik, pochodzącej z wczesnej epoki brązu)
spowodowało odcięcie drogi, którą napływała miedź anatolijska do Europy i w konsekwencji
doprowadziło do wzmożonej produkcji miedzi Europy Środkowej – rozwój ośrodka przemysłu
metalurgicznego na terenie Transylwanii. V~"~~~~;—
• Ruchy etniczne na pograniczu Anatolii i Bałkanów, w okresie środkowohelladzkim (pomiędzy
rokiem 1900 i 1700 p.n.e.) spowodowały migrację z terenu Anatolii na Bałkany i dalej jeszcze na
północ (VI osada Troi-Hissarliku) i powstanie nowej anatolijsko-bałkańskiej wspólnoty
kulturowej, silnie oddziałującej na całą środkową Europę (wpływy kulturowe związane z
handlem oraz migracje etniczne, powodujące zwiększenie udziału składnika
śródziemnomorskiego w strukturze antropologicznej populacji żyjących w basenie środkowego
Dunaju).
2. Kaukaz
W 3 tysiącleciu p.n.e. rozwijała się kultura w tym rejonie kultura kuro-arakska (od rzeki
Kura i Araks) obejmująca kraje zakaukaskie i pograniczne części Iranu i Anatolii. Charakteryzowała się:
• wysoko rozwiniętą metalurgię opartą na miejscowych złożach;
• wielkimi ośrodkami osadniczymi z budowlami kamiennymi oraz konstrukcjami z suszonej na
słońcu cegły, wznoszonymi m. in. w obrębie ośrodków kultowych;
• gospodarką rolną (uprawa pszenicy i jęczmienia).
Wpływy kaukaskie na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e. objęły prawie cały basen Morza
Śródziemnego oraz Europę środkową (zagadkowa jest droga przenikania do środkowej Europy: przez
Anatolię i Bałkany, czy też przez stepy na północ od Morza Czarnego).
III. Gospodarka i społeczeństwo wczesnej epoki brązu
1. Rozwój górnictwa i metarulgii
Utrzymywała się nadal gospodarka rolniczo-hodowlana jako główna podstawa utrzymania
ludności. Nowym elementem jest wprowadzenie metalurgii brązu.
Dwa najczęściej spotykane metody odlewnicze:
• dwudzielne formy wykonywane z kamienia, w których był wyrzeźbiony negatyw przedmiotu,
który zamierzano wykonać (rozpowszechniony w początkowej fazie);
• odlewy na wosk tracony - wzory przedmiotów wykonywano z wosku, oblepiano go gliną i
wypełniano roztopionym metalem- wosk wytapiał się, a całe wnętrze formy zajmował metal
(metoda stosowana u schyłku wczesnej epoki brązu).
Główne ośrodki metalurgiczne:
• sasko-turyński: przedmioty pochodzące z tego ośrodka łatwo rozpoznać dzięki
charakterystycznym domieszkom, których pierwotny wytwórca nie umiał usuwać; najstarsze
wyroby pochodzące z tego ośrodka nie przekraczały 3% zawartości cyny, w środkowej epoce
brązu pojawiają się wyroby zawierające do 10% cyny.
• ośrodek transylwański (siedmiogrodzki) – istniał już w okresie eneolitu; Czechy (złoża
miedzi w Górach Kruszcowych) – szczególny rozwój w środkowej epoce brązu);
• ośrodek wschodnioalpejski i słowacki.
Złoża rud metali drążono w poziomych korytarzach od stromego stoku w głąb góry.
Oprócz używanych nadal narzędzi kamiennych pojawiły się nowe – wykonane z metali,
ułatwiające obróbkę surowców organicznych. Pojawiła się nowa broń – miecze.
2. Handel
Dużą rolę odgrywał handel międzyplemienny. Przedmiotem handlu były: brąz, złoto i srebro.
Stopniowym wprowadzano brązowe półwytwory i bryły surowca jako powszechny ekwiwalent.
Szlaki handlowe:
Bliski Wschód i Anatolia - sprowadzano paciorki ze szkła i fajansu a sprzedawano bursztyn
3. Społeczeństwo
Podstawową formą organizacji społecznej były rody (złożone z pojedynczych rodzin),
powiązane w związki rodowe i plemiona. Następuje zróżnicowanie majątkowe. Największe nadwyżki
posiadali grupy wyspecjalizowanych odlewców-brązowników. Pojawiają się bogato wyposażone grobowce.
Następował też wzrost zamożności starszyzny plemiennej. Zachodzą także zmiany w zwyczajach
pogrzebowych - upowszechnianie się obrządku ciałopalnego (prawdopodobnie pod wpływem anatolijsko-
bałkańskim
IV. Kultury wczesnej epoki brązu w Polsce
Podłożem rozwoju kultur epoki brązu na ziemiach polskich były wcześniejsze kultury
ceramiki sznurowej.
1. Grupa Chłopice-Vesele
Powstała na przełomie eneolitu i epoki brązu na terenie Małopolski i Górnego Śląska na
podłożu ceramiki sznurowej.
Kultura materialna:
• Ceramika zdobiona odciskanymi sznurami, charakterystyczny jest uchaty kubek, często
zdobiony odciskami .sznurami
• Wyroby krzemieniarskie: trójkątne grociki do strzał, noże i sierpy krzemienne
• Przedmioty importowane z miedzi: zausznice w kształcie liścia wierzbowego, wyroby ze złota.
Typ osadnictwa: Osady zakładano na terenach wydmowych. Brak bardziej rozwiniętych
form budownictwa mieszkalnego.
Pochówek: typu szkieletowego, groby płaskie, zmarłych składano do jam prostokątnych o
zaokrąglonych narożach.
2. Kultura mierzanowicka
Rozwinęła się na podłożu grupy Chłopice-Vesele. Nazwa pochodzi od
miejscowości Mierzanowice, koło Tarnobrzega). Rozwinęła się w dorzeczu górnej Wisły, na
lessowych wyżynach miechowskiej i sandomierskiej.
Typ gospodarki: hodowla i w mniejszym stopniu rolnictwo.
Osadnictwo: duże osiedla zakładane na wzniesieniach, niekiedy otoczone głębokim rowem
(np. Iwanowice koło Krakowa).
Pochówek: Cmentarzyska w sąsiedztwie osad, o znacznych rozmiarach, (nawet 300
pochówków); zwłoki składano do jam grobowych, niekiedy w trumnach drewnianych lub owinięte w maty
bądź plecionki.
Kultura materialna:
• Ceramika – wykazuje tradycje „sznurowe” i wpływy południowe z Kotliny Karpackiej.
• Broń – wykonana głównie z krzemienia (np. dwustronnie obrabiane sierpy i groty).
• Nieliczne wyroby brązowe - ozdoby, m.in. zausznice charakterystyczne dla I okresu epoki brązu
w Kotlinie Karpackiej
3. Kultura strzyżowska
Spokrewniona jest z kulturą mierzanowicką. Nazwa pochodzi od miejscowości Strzyżów
koło Zamościa. Rozwinęła się we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, sięgając aż po Wołyń. Wyraźnie
tradycje „sznurowe” (w ceramice).
Kultura materialna:
• Produkcja krzemieniarska (sierpy i groty oszczepów)
• Wyroby z kości i rogów.
• Wyroby miedziane (niezbyt liczne)- zausznice i bransolety.
4. Kultura unietycka
Rozwinęła się na zachód od basenu środkowego Dunaju i na południowy zachód od kręgu
kultur rozwiniętych na podłożu „sznurowym” (Czechy, Morawy i południowo-zachodnia Słowacja,
Wschodnie Niemcy i Polska -Śląsk, Wielkopolska (obecność dużych ośrodków metalurgicznych w
Czechach, Saksonii i Turyngii). Przemysł brązowniczy – produkcja broni (sztylety i tzw. berła sztyletowe,
narzędzi (siekierki, przeważnie płaskie z lekko jedynie podniesionymi brzegami ułatwiającymi osadzenie
drewnianej rękojeści) oraz ozdoby (naszyjniki, naramienniki, bransolety, nagolenniki i szpile (bardzo
charakterystyczne dla kultury unietyckiej).
W Polsce powstała odmiana tej kultury - tzw. kultura marszowicka (od miejsc. Marszowice
koło Wrocławia) - pomiędzy Bystrzycą, Oławą i Odrą.Był to rdzenny obszar formowania się kultury
unietyckiej.
• Pochówek:. groby szkieletowe płaskie oraz pod kurhany (często jadro nasypu stanowiło
nagromadzenie wielkich bloków kamiennych, kryjące samą komorę grobową). Groby
wyposażone bardzo nierównomiernie. W kurhanach odkrytych w Łękach Małych koło Leszna
stwierdzono obecność kilku pochówków pod jednym nasypem (w centralnym miejscu
pochowano mężczyznę, obok szczątki kobiety.
• Typ gospodarki: hodowla krów, koni, świń i owiec. Uprawa jęczmienia i pszenicy.
• Osadnictwo: mała znajomość osad. (na terenie Czech liczniej)
Na peryferiach kultury unietyckiej, szczególnie w północno-zachodniej Wielkopolsce i na
ziemi lubuskiej powstała na podłożu kultury ceramiki sznurowej tzw. kultura grobsko-śmiardowska (nazwa
pochodzi od cmentarzyska w Grobi koło Poznania)oraz kultura iwieńska (nazwa pochodzi od cmentarzyska
w Iwnie koło Bydgoszczy). Ta ostatnia wykazuje podobieństwo do kultur sznurowych oraz kultury pucharów
dzwonowatych. Dużą rolę odgrywała w niej hodowla bydła (wielkich zagród dla bydła rogatego i świń, a
także koni - w Biskupinie o powierzchni ok. 39 arów). Ludność zajmowała się także myślistwem. Obie
kultury przetrwały aż do końca jej rozwoju, t j. do połowy XVI wieku p.n.e.
5. Zespół kultur mogiłowych
U schyłku I i w początkach II okresu epoki brązu (1500 lat p. n. e. następują w Europie
Środkowej następujące zmiany:
• Załamanie kultura unietycka i wielu grup występujących w basenie środkowego Dunaju.
• Zniszczenie lub wyludnienie dużych osad zamieszkiwane przez społeczeństwa rolnicze.
• Pojawiają się ślady zupełnie odmiennego zespołu kulturowego, znanego głównie ze znalezisk
grobowych, przede wszystkim grobów pod nasypami kurhanowymi, stąd określanego jako
zespół kultur mogiłowych. Dokonało się to na drodze ekspansji etnicznej (prawdopodobnie z
zachodniej części Europy Środkowej; ludność dotychczasowa zepchnięta została na południe).
Kultura materialna:
• Ceramiki - naczynia z guzami powstałe pod wpływem południowym.
• Narzędzia wykonywane niemal wyłącznie z brązu (sztylety, pierwsze w Polsce brązowe groty
oszczepów, czekany, groty do strzał, w schyłkowej fazie – miecze, metalowe ozdoby, np. szpile
brązowe, bransolety oraz naramienniki). Część tych przedmiotów importowano z Węgier,
Słowacji, Czech, Saksonii i Turyngii.
Typ gospodarki: wzrost znaczenia pasterstwa.
Osadnictwo: osady na glebach lekkich, często na wydmach, przewaga obozowisk nad
stałymi osiedlami.
Pochówki: Zmarłych chowano niespalonych w grobach pokrywanych nasypami
kurhanowymi, niekiedy z konstrukcjami kamiennymi wyposażano głównie w ozdoby metalowe. Groby
wyposażano w ozdoby metalowe.
Kultura przedłużycka rozwija się aż do XIII wieku p.n.e. Na jej podłożu rozwinął się zachodni odłam
kultury łużyckiej.
6. Zespół kultur Trzciniec – Komarów - Sośnica
Powstał na wschód od zespołu kultur mogiłowych (na szerokim terytorium od środkowej
Warty i górnej Wisły aż do środkowego Dniepru) na gruncie tradycji lokalnych, wywodzących się z tradycji
kultur z ceramiką sznurową.
Kultura trzciniecka:
• Ceramika: charakterystyczna ornamentyką guzowatą.
• Gospodarka: mniejsze znaczenie rolnictwa a większe pasterstwa.
• Osadnictwo: na terenach otwartych, piaszczystych. Przewaga niewielkich obozowisk nad
dużymi osadami.
• Pochówek: Obrzędy szkieletowe, groby płaskie lub z nasypami kurhanowymi.
• Narzędzia brązowe, liczne sztylety z rękojeścią z materiału organicznego. Wyroby brązowe
pochodzą z ośrodków zakarpackich.
Kultura trzciniecka rozwijała się do XIII w.
Wykład VI:
Ziemie polskie w środkowej i późnej epoce brązu
I. Powstanie kultur pól popielnicowych.
1. Ruchy migracyjne na obszarze wschodniośródziemnomorskim i anatolijskim.
• Pomiędzy 1300 a 1200 r. p. n. e. na obszarze wschodniośródziemnomorski (poza Cyprem)
nastąpił upadek ośrodków władzy politycznej związanych z cywilizacją mykeńską
spowodowany wędrówką Dorów.
• W Anatolii następowały migracje tzw. ludów morskich na Bliskim Wschodzie.
• W środkowej i zachodniej Europy następuje unifikacja i wykształcenie własnych ośrodków
produkcji metalurgicznej oraz władzy politycznej związana z dyfuzją nowych wierzeń i
zwyczajów pogrzebowych, polegających na paleniu zwłok (pochówek w grobach płaskich,
popielnicowych lub jamowych, bez-popielnicowych).
2. Zasięg geograficzny kultur pól popielnicowych
• Basen środkowego Dunaju ( kultura pilińska w południowej Słowacji i północnych Węgrzech),
• tereny Czech, Moraw, Polski i wschodnich Niemiec (z kulturą łużycką), południowe Niemcy (z
kulturą południowoniemiecką), Austria, Morawy i Węgry (z kulturą środkowodunajską),
zachodnie Niemcy (z kulturą dolnoreńską),
• część Francji i Hiszpanii (kultura francusko-katalońską),.
• Południowo – wschodnie obszary Anglii,
• Północne Włochy.
3. Charakterystyka kultur pól popielnicowych
• Nowe wierzenia i ciałopalny obrządek grzebalnego. Kultury pól popielnicowych objęły obszar
zróżnicowany pod względem warunków naturalnych i zamieszkujących go lokalnych grup
ludności (kultury mogiłowe, kompleks trzciniecki, tzw. kultury nordyjskie z północno-
zachodniej części Niżu Europejskiego). Nie odpowiadały one jednej wspólnocie etnicznej
(językowej). Czynnikiem unifikującym były nowe wierzenia.
• Przejście do osiadłego trybu życia.
• Zwiększenie się roli rolnictwa:
systemy pól przemiennie uprawianych, wzrost rola żyta, udoskonalenie radła.
hodowla owiec (pozyskanie wełny - wzrost produkcji tekstylnej i powstanie
nowych technik tkackich)
• Stałe systemy osadnicze z ufortyfikowanymi ośrodkami władzy politycznej,
• Wzrost znaczenia lokalnych ośrodków produkcji metalurgicznej na terenie Czech, wschodnich
Niemiec oraz w strefie przy alpejskiej. Wymiana handlowa prowadzona przez te ośrodki
spełniała rolę unifikującą kulturę materialną..
4. Zróżnicowanie pod względem rozwoju kulturowo-gospodarczego i organizacji społecznej
• Obszar Słowacji, Węgier i Austrii już we wczesnej fazie kultur pól popielnicowych – wysoki
poziom rozwoju: bogate pochówki, często przykrywanych kurhanami, wyposażane w broń, a
nawet zbroje brązowe. Obszar południowych Niemiec i Szwajcarii – wysoki poziom
rozwoju: osady obronne budowano na wyniosłościach terenu – zaopatrzone potężnymi
fortyfikacjami drewniano-ziemnymi; na brzegach jezior zakładano tzw. osady palafitowe, na
wbitych w podmokły grunt palach. Wśród znalezisk z tych osad występują dobrze zachowane
przedmioty wykonane z surowców organicznych, m.in. z drewna. Na terenie tym założono też
ważny ośrodek metalurgiczny wykorzystujący alpejskie złoża miedzi.
• Ośrodki w zachodniej i środkowej części basenu Morza Śródziemnego - schyłku epoki brązu
(1000-700 lat p. n. e.) wykazują dużą dynamikę rozwojową pod wpływem kolonizacji fenickiej.
• Wschodnia część basenu karpackiego - zachowała wiele elementów związanych z kulturami
wczesnej epoki brązu. Pod koniec epoki brązu na tereny te napływa pierwsza ekspansja
stepowych ludów nadczarnomorskich, - Kimmerów (ekspansja ta następowała na znacznym
obszarze środkowej Europy, docierając nawet do zachodniej Europy i ogarniając prawie cały
krąg kultur pól popielnicowych - wyroby pochodzenia nadczarnomorskiego oraz ślady
zniszczeń).
II. Kultura łużycka w epoce brązu
1. Zasięg terytorialny
Kultura łużycka była odmianą kultury pól popielnicowych ukształtowaną na terenie ziem
polskich. Rozwinęła się w dorzeczu Wisły i Odry, na terenie północnych Czech, Saksonii, Łużyc i
Brandenburgii.
2. Cechy charakterystyczne i typowe oraz przejawy zróżnicowania
• Obrządek grzebalny: płaskie ciałopalne groby popielnicowe.
• Gospodarka rolniczo-hodowlana.
• Budownictwo drewniane.
• Struktura osadnicza.
• Ceramika - technologia i ornamentyka geometryczna(formy ulegały zmiennym modom i miały
charakter ściśle regionalny).
• Przejawy lokalnego zróżnicowania w zakresie szczegółów obrządku grzebalnego, formy naczyń,
pewne typy ozdób brązowych itp.
3. Geneza
Kultura łużycka powstała ok. 1300 lat p. n. e. na gruncie kultur mogiłowych (przede
wszystkim kultury przedłużyckiej) oraz kultury trzcinieckiej. Prz
Podział kultury łużyckiej:
• terytorium zachodnie (podłożu mogiłowym)
• terytorium wschodnie (na podłożu trzcinieckim).
Impuls prowadzący do powstania kultury łużyckiej wywodził się z terenu zachodniej
Słowacji i Moraw, z kręgu tamtejszych kultur mogiłowych. Istotną rolę odegrała kultura pilińska (stosowano
ciałopalenie).
Kultury łużyckiej nie można też uważać za odpowiednik zwartej jednostki etniczno-
politycznej.
4. Grupy należące do kultury łużyckiej
a) Grupa śląska
Obejmowała całe górne dorzecze Odry oraz północne Czechy. Największe cmentarzysko
odkryto w Kietrzu koło Głubczyc. Badania pozwoliły wyodrębnić sześć faz rozwojowych, z których cztery
przypadają na epokę brązu, dwie zaś na wczesną epokę żelaza (podstawą periodyzacji jest ewolucja ceramiki
- od naczyń wazowatych, poprzez wieloboczne, tzw. guzowate, ostroprofilowane, aż do łagodnie
profilowanych naczyń o czarnej błyszczącej powierzchni ze schyłku epoki brązu). W pierwszej i drugiej
fazie występują też bardzo oryginalne pochówki z pozostałościami drewnianej trumny zawierającej
przepalone kości. Powrót konstrukcji drewnianych nastąpił we wczesnej epoce żelaza (faza piąta rozwoju
cmentarzyska), wraz z grobami w drewnianych komorach.
Grupa śląska oddziaływała prawdopodobnie na formowanie się innych grup lokalnych w
środkowej epoce brązu.
b) Grupa sasko-łużycka
Powstała pod wpływem grupy śląskiej i osiągnęła szczyt rozwoju w młodszym okresie epoki
brązu.
c) grupa górnośląsko - małopolska
Powstała w wyniku przesunięcia ludności ze Śląska. Charakteryzowało współwystępowanie
obrządku ciałopalnego i szkieletowego (birytualizm).
d) Grupa brandenbursko-lubuska
Powstała w wyniku północnej ekspansji grupy sasko-łużyckiej. Obejmowała północno-
zachodnią część Wielkopolski i ziemię lubuską. Charakteryzowała się specyficznym kształtem
dwustożkowych naczyń (tzw. styl uradzki).
e) Grupa zachodniopomorska kultury łużyckiej
Posiadała własny ośrodek metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i duńskich
(tzw. nordyjskich). Charakteryzowała się grobami kurhanowymi, szczególnie bogato wyposażonymi w
wyroby brązowe.
f) Grupa wschodnia kultury łużyckiej.
Obejmowała obszar- od dorzecza środkowej Warty, aż do dorzecza Bugu, a nawet do
zachodniej części Wołynia.
g) grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej
Zajmowała południowy wschód Polski, szczególnie dorzecze Sanu i Wisłoki. Różniła się od
grupy wschodniej większym udziałem wpływów zakarpackich.
h) Grupy kaszubska (wschodniopomorska) i warmińsko-mazurska
Powstały w młodszej epoce brązu w rejonach północno-wschodniej Polski. i tworzenie
peryferycznych grup, takich jak.
5. Dwie fazy rozwojowe kultury łużyckiej
a) Środkowa epoka brązu
Wiele grup, głównie zachodnich, posługuje się tzw. ceramiką guzową (naczynia zaopatrzone
w wypychane od wnętrza wypukłości-guzy na największej wydętości brzuśca).
b) Późna epoka brązu
Występuje ceramika ostroprofilowana (dwustożkowe formy naczyń), naczynia zdobione
ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. Następuje wzrost liczby
ludności oraz kolonizację obszarów dotychczas nie zasiedlonych lub rzadko penetrowanych (nie tylko
obszaru Niżu Polskiego i wyżyn lessowych, ale przede wszystkim Pogórza Karpackiego). Pojawiają się
pierwsze łużyckich osady obronne lub grody (w południowej i południowo-zachodniej Polsce). Wiązało się
to z najazdami na teren Kotliny Karpackiej ludów nadczarnomorskich, Kimmerów. Ich najazdy na
miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kulturę Gava), spowodowały dalsze przesunięcia ludności oraz
niepokoje polityczne. Na tych terenach odnajdujemy liczne części uzbrojenia i rzędu końskiego pochodzenia
wschodnioeuropejskiego.
6. Gospodarka
Rolnictwo: Uprawy zboża (głównie odmiany pszenicy, proso i jęczmień), i nowych gatunków: jak
żyto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Wiązało się to z
rozszerzaniem areału upraw na tereny mniej urodzajne, głównie gleby piaszczyste na Niżu Polskim i gleby
terenów podgórskich. Oprócz zbóż uprawiano mak, len, rzepik, rzepę oleistą i inne rośliny o znaczeniu
przemysłowym. Prowadzono gospodarkę wypaleniskowa i orkę sprzężajna. Posługiwano się sierpami z
brązu, ale (szczególnie w południowo-wschodniej Polsce) nadal używano sierpy krzemienne.
Hodowla: Nie miała charakteru wyspecjalizowanego; polegała na przyzagrodowym wypasie bydła
rogatego, świń, owiec i kóz, a także koni.
Produkcja soli: U schyłku epoki brązu powstały ważne ośrodki na terenie zachodniej Małopolski
(rejon Wieliczki i Bochni) oraz na Kujawach (okolice Inowrocławia). Sól pozyskiwano z solanki, którą
odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach.
Metalurgia: Uzbrojenia i niektóre narzędzia brązowe importowano z ośrodków siedmiogrodzkich, z
południowej Słowacji, wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii. Na północy Polski spotykamy importy z
nordyjskich ośrodków skandynawskich. Większość wyrobów brązowych (przede wszystkim ozdób) była
jednak produkowana na miejscu. W niektórych grupach istniały warsztaty przetapiające importowane
wyroby (np. uszkodzone na nowe). Posługiwano się formami kamiennymi lub tzw. odlewem na tracony
wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi było możliwe tylko na Dolnym Śląsku (warsztaty metalurgiczne w
okolicach Legnicy i Złotoryi). Na ozdoby wydobywano i przerabiano też ołów (grupa górnośląsko-
małopolska, w okolicach Olkusza). Wyroby ze złota importowano ze Słowacji lub Siedmiogrodu.
7. Osadnictwo: W końcowej fazie epoki brązu powstawały grody, którym przypisywano też rolę
refugiów dla stad bydła (brak zabudowy wewnątrz fortyfikacji). Prawdopodobne jednak grody te pełniły
funkcje centrów plemiennych, miejsc spotkań, wymiany towarów, odprawiania obrzędów, a także schronień
w czasie niepokojów i wojen dla ludności zamieszkującej sąsiednie osady otwarte.
Podstawowym typem osadnictwa były niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub
najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych (podstawowym elementem
konstrukcyjnym ścian i nośnym dla dachu były wbijane w ziemię na głębokość kilkudziesięciu centymetrów
słupy). Budowano też domy o konstrukcji zrębowej2 (niektóre fortyfikacje i obudowy grobów, szczególnie z
późnej fazy kultury łużyckiej). Konstrukcje drewniane znamy z grodów wielkopolskich, pochodzących z
epoki żelaza.
8. Struktura społeczna
Podstawową jednostką były pojedyncze rodziny, które łączyły się w rody złożone z ok. 100-
150 osób, zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km2. Rody wiązały się w luźną formę organizacji
terytorialnej - plemiona złożone z 30-40 rodów.
Struktura wiekowa (na postawie badań prowadzonych na cmentarzyskach): dominacja trzech
grup:
• dzieci do 6 miesięcy,
• osobników młodocianych w wieku 15-20 lat
• dojrzałych -25-35 lat.
Średnia wieku wynosiła ok. 20 lat (duża śmiertelność dzieci).
Ludność była słabo zróżnicowana pod względem pozycji społecznej i majątku (w
porównaniu z ludnością kultur mogiłowych) - brak pochówków szczególnie bogato wyposażonych (tylko na
niektórych cmentarzyskach występują grupy grobów bogatszych).Rejestrujemy jednak obecność szczególnie
cennych skarbów z młodszej epoki brązu – następuje więc akumulacja dóbr, zapewne przez przywódców
grup lub plemion. Brak natomiast odrębnej grupy osób spełniających funkcje kultowe lub obrzędowe (w
niektórych grobach występują figurki ludzkie i instrumenty muzyczne, ale nie jest to dostatecznym
argumentem potwierdzającym zinstytucjonalizowane formy obrzędowości). Z całego obszaru kultury
łużyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu świątynnego lub kultowego. Znamy jedynie pewną symbolikę
pojawiającą się w ornamentach ceramiki, które mogą wiązać się z kultem solarnym (m.in. przedstawienia
ptaków), ale odnieść je należy dopiero do wczesnego okresu epoki żelaza.
9. Treści wierzeń
Należy wiązać ją ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami rytuału grzebalnego niż z
mitologią, kosmologią lub innymi formami systemów religijnych. Brak dowodów na instytucjonalizację tego
typu wierzeń i ceremoniałów. Zmiany w tym kierunku nastąpiły dopiero na początku epoki żelaza.
III. Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu
1. Twórcy kultury helladzkiej i egejskiej
Twórców kultur helladzkiej i egejskiej z XVI w. p. n. e. z pewnością uznać możemy jako
przodków historycznych Greków. Opieramy się na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B3 i na tradycji
2 Budowano je z równych belek drewnianych układanych poziomo jedna na drugiej. Na rogach budynku belki dzięki odpowiednim nacięciom zahaczały się jedna o drugą i wychodziły poza naroża tworząc charakterystyczne zręby.
3 Pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953. W przeciwieństwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej służyło do zapisywania języka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju. Powstało jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojów dokonywanych przez Kreteńczyków, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych władców i podbitych miast. Zawiera około 90 znaków: sylabicznych (samogłoski i sylaby otwarte) i niewielką ilość ideogramów. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym piśmie znaleziono m.in w Tebach, Mykenach i w Pylos.
greckiej sięgającej czasów helladzkiej epoki brązu.
2. Indoeuropejczycy
Na początku XX w. odtworzyli genealogię języków indoeuropejskich, umieszczając kolebkę
posługujących się nimi ludów na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego obszaru
wyruszały kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Południowej. W tym czasie kulturę ceramiki
sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, była dla ówczesnych badaczy idealnym
odpowiednikiem praeuropejskiej wspólnoty językowej. Brak jest jednak powiązań pomiędzy kręgiem
kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko-egejskimi ludami epoki brązu. Było to argumentem przeciwko
łączeniu pierwszych Indoeuropejczyków z kulturą ceramiki sznurowej. Collin Renfrew w Archaeology and
Lctngiitige: the puzzle oj Indo-European origins (1987) wykazał, że pierwszymi indoeuropejczykami była
grupa pierwszych ludów rolniczo-hodowlanych, związana z wczesnym neolitem bałkańsko-dunajskim.
Prawdopodobne substrat indoeuropejski istniał już w Europie na długo przed pojawieniem się pierwszych,
znanych ze źródeł pisanych, ludów posługujących się językami tej grupy lingwistycznej.
3. Prasłowianie
Józef Kostrzewski: Od mezolitu do okresu wędrówek ludów – postawił tezę o ciągłości
zaludnienia ziem polskich od epoki brązu do wczesnego średniowiecza. Ludność kultury łużyckiej miałaby
stanowić element prasłowiański.
Aleksander Gandawski: Zagadnieniach ciągłości osadniczej, kulturowej i etnicznej w
międzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brązu do VI/Vll w. n.e. – skorygował hipotezę
Kostrzewskiego - Prasłowianie pojawili się jeszcze wcześniej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej
Witold Hensel: Prahistoria ziem polskich - wspólnota bałtosłowiańska w dorzeczach
Dniepru i Wisły mogła wyodrębniła się jeszcze wcześniej, w okresie kultur z ceramiką sznurową. Wspólnota
prasłowiańska byłaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego odłamu kultury łużyckiej.
Zachodnia część kultury łużyckiej mogła być niesłowiańska, ulegając slawizacji dopiero w późnej epoce
brązu (ok. 1000 lat przed Ch.).
Powyższe tezy posiadają jednak słabość: trudno udowodnić ciągłość zasiedlenia ziem
polskich od neolitu lub wczesnej epoki brązu do wczesnego średniowiecza.
Kazimierz Godłowski: geografia etniczna Europy w epoce brązu była znacznie bardziej
skomplikowana wskutek istnienia ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani ze
współczesnej mapy językowej Europy. Mogły to być zarówno ludy preindoeuropejskie, jak również grupy
indoeuro-pejskie o mało wyraźnej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w źródłach
antycznych i toponomastyce Wenetowie, występujący zarówno w basenie śródziemnomorskim, jak i na Niżu
Europejskim).
Wykład VII:
Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
I. Rewolucja technologiczna – pojawienie się żelaza jako podstawowego surowca
1. Chronologia i geografia
• IV tysiącleciu p. n. e. - pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane były z żelaza
meteorytowego.
• W XV i XIV w. p. n. e. - używanie żelaza na większą skalę na terenie państwa Hetytów i
państwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii.
• Koniec II tysiąclecia p. n. e., po upadku państwa hetyckiego (ok. 1180 r. przed Ch.), znajomość
produkcji żelaza dotarła przez Palestynę do Egiptu, a poprzez Mezopotamię do Iranu.
• Ok. XII w. p. n. e. opanowano produkcję żelaza w Grecji, a stamtąd - na przełomie XI i X w. p.
n. e. – przeniknęła ona Italii.
• Z terenu Półwyspu Bałkańskiego i centrów cywilizacji śródziemnomorskiej nowe zdobycze
technologiczne przeniknęły na obszary zachodniej i środkowej Europy, z Kaukazu zaś - na stepy
nadczarnomorskie. W środkowej Europy przedmioty żelazne pojawiają się w epoce brązu,
najczęściej w jej schyłkowej fazie.
• Na przełomie II i l tysiąclecia p. n. e. powstały lokalne ośrodki produkcji żelaza w
Siedmiogrodzie i w Banacie.
2. Walory techniczne nowego surowca i jego pozyskiwanie
• Lepsze (w porównaniu z brązem) właściwości jako surowca do wyrobu narzędzi i broni.
• Dostępności złóż: rudy spotykane były znacznie częściej niż metali kolorowych.
Produkcja:
Kawałki rudy rozdrabniano i przepłukiwano, oddzielając piasek, glinę lub muł, a następnie
poddawano prażeniu w celu oddzielenia niepożądanych domieszek, np. siarki. Produkcja dokonywała się w
piecach, nazywanych dymarkami, bądź też w ogniskach. Jako paliwa używano węgla drzewnego. Proces
redukcji tlenków żelaza odbywał się w temperaturze sięgającej ok. 1300 °C, nie uzyskiwano więc żelaza w
postaci ciekłej. Produktem obróbki rudy były łupki metalicznego żelaza, połączonego z żużlem i węglem
drzewnym. Dalsza obróbka polegała na przekuwaniu podgrzanej łupki w celu oddzielenia od żelaza
rozmaitych zanieczyszczeń.
3. Rodzaje ród żelaza
• Różne odmiany limonitu (występuje na powierzchni), zawiera od ok. 30 do 50% żelaza. Jest
głównym składnikiem rud darniowych (występują na rozległych obszarach środkowej północnej
Europy).
• Syderyt i hematyt - pozyskiwano je w miejscach naturalnych wychodni lub w specjalnie
wykopanych, niewielkich zagłębieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami
górniczymi, drążąc ukośne lub pionowe szyby.
• Rudy błotne, tj. zalegające na terenach podmokłych. Złoża tego typu, mimo niezbyt wysokiej
zawartości żelaza, eksploatowane były w środkowej i wschodniej Europie aż do XIX w. po Chr.
II. Periodyzacja epoki żelaza na ziemiach polskich
1. Ok. połowy VIII – V w. p. n. e. okres halsztacki (na ziemiach polskich do ok. 400 r. p. n.
e.).
a) od ok. połowy VIII w. p. n. e. do końca VII w. p. n. e. - okres halsztacki C4 (koniec okresu
halsztackiego C dla ziem polskich nastąpił ok. 550 r.).
b) VI i V stulecie – okres halsztacki D.
4 Oznaczenia „Hallstatt C” i „Hallstatt D” przyjęto z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materiałów ze strefy naddunajskiej. Wyróżnione na tych terenach wcześniejsze odcinki chronologiczne: „Hallstatt A” i „Hallstatt B” odpowiadają okresowi trwającemu od młodszej części III okresu epoki brązu po koniec V okresu tej epoki, a więc czasom od przełomu XIII i XII stulecia do drugiej połowy VIII w.
2. Od V w. p. n. e. (dla ziem polskich od 400 r. p. n. e.) do I w. n. e. - okres przedrzymski
(nazywany też lateńskim).
3. Od I w. n. e. do 375 r. – okres rzymski.
4. Od 375 r. n. e. do drugiej poł VI w. – okres wędrówek ludów.
III. Oddziaływanie kultur świata śródziemnomorskiego.
1. Wielka kolonizacja grecka
Rozpoczęła się w VIII w. p. n. e.:
• Od drugiej połowy VIII w. p. n.. kolonie greckie w południowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750
r. p. n. e. powstały miasta greckie nad Zatoką Neapolitańską, a w ciągu drugiej połowy VIII
stulecia p. n. e. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii.
• Ok. 600 r. p. n. e. na terenie dzisiejszej Marsylii założono Massalię.
• Od połowy VII w. p. n. e. - rozwój miast greckich założonych na wybrzeżach Morza Czarnego,
np. Histrii w Dobrudży i Olbii przy ujściu Bohu.
Wpływy greckie uwidoczniły się w kulturze Traków (teren dzisiejszej Bułgarii), oraz w
kulturze Etrusków (środkowa Italia).
2. Kultura Etrusków
Wpływy Etrusków: między rzekami Arno i Tybrem. Ich cywilizacja charakteryzowała się
wpływami greckimi oraz bliskowschodnimi. W VI w. p. n. e. – rozkwit tej cywilizacji. W V w. p. n. e. –
upadek państw etruskich spowodowany podbojami Rzymu
3. Kultura fenicka i kartagińska
Obszar Półwyspu Iberyjskiego znajdował się pod wpływem oddziaływania miast fenickich
(od początków I tysiąclecia p. n. e.). Później zastąpiły je wpływy kartagińskie.
4. Pierwsze przekazy źródłowe o barbaricum
a) Odysea Homera (pieśń XI)
dotyczy sytuacji istniejącej w VI w. p. n. e.
b) tzw. Periplos Massalski
powstały przed 530 r. przed Ch. opis podróży żeglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzdłuż
wybrzeży; zawiera m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos nie zachował się. Znamy
tylko fragmenty z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzeże morskie (Ora maritima; z 2 pół. IV w. p. C.).
c) Hekataiosa z Miletu Obejście Ziemi (Ges periodos, VI/V w. p. n. e.) – zachowały się fragmenty
d) Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu (V w. p. n. e.)
opis tzw. Scytii, tj. terenów położonych na północ od Morza Czarnego i zamieszkanych przez
plemiona scytyjskie oraz inne ludy.
IV. Kultura halsztacka
1. Przyczyny załamania się kultur pól popielnicowych
W VIII stulecia p. n. e. na obszarach zajmowanych przez różne grupy należące do
kompleksu kultur pól popielnicowych powstała jako kultura halsztacka. Przyczyny tych przemian:
a) Najazdy ludów stepowych doprowadziły do załamania się istniejących struktur społeczno-
gospodarczych (Homer w Odysei wspomina o Kimmerach, ale w owych procesach mogły również brać
udział inne ludy strefy stepowej, charakteryzujące się nomadycznym trybem życia i modelem gospodarki).
Ludność ta napływała na obszar Europy przez południową Francję aż na teren Półwyspu Iberyjskiego
(Pliniusz Starszy w dziele pt. Historia naturalna - Historia Naturalia w I w. n. e. wspomina o
zamieszkujących tereny dzisiejszej Hiszpanii Celtach, Iberach i Fenicjanach, a także Persach - nie chodzi o
mieszkańców Persji, lecz o lud o podobnych cechach, np noszący strój typowy dla stepowych nomadów -
spodnie i przewiązany pasem kaftan, nazywany w starożytności „perskim”, „indyjskim” lub „scytyjskim”).
b) Wpływy przenikające ze świata śródziemnomorskiego (kontakty z koloniami greckimi,
zwłaszcza Massalią, i ośrodkami greckimi położonymi u ujścia Rodanu, jak i powiązania z Italią poprzez
kultury Este i Melaun).
2. Zasięg geograficzny kultury halsztackiej
Obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze środkowego Dunaju na
wschodzie i wybrzeża Adriatyku na południowym wschodzie i dorzecze Łaby, a zwłaszcza Odry na północy.
W obrębie kultury halsztackiej wyróżniamy trzy prowincje:
• zachodniohalsztacką (tereny wschodniej Francji, dorzecza górnego i środkowego Renu oraz
górnego Dunaju),
• wschodniohalsztacką (obszary położone nad środkowym Dunajem),
• południowo-wschodnio-halsztacką (obszary dorzecza Drawy i Sawy).
3. Szlaki handlowe
a) szlak bursztynowy łączący tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie położone nad
środkowym Dunajem przez Bramę Morawską z dorzeczem Odry i wybrzeżami Bałtyku.
b) szlak biegnący znad górnego Dunaju wzdłuż Soławy i Łaby aż do ujścia tej rzeki i
wybrzeża Morza Północnego.
c) szlaki wiodące przez przełęcze alpejskie łączące północną Italię i obszary
zachodniohalsztackie.
4. Przemiany społeczno – gospodarcze
Rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obróbki metali:
brązu i żelaza.
Ceramika posiada cechy interregionalne: zwyczaj malowania naczyń - na ogół czerwoną
farbą na czarnym tle. Naczynia poddawano grafitowaniu. Stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we
wschodniej części kultur kręgu halsztackiego spotykamy wątki antropo- i zoomorficzne, a także zdobienie
plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów zwierzęcych. Bogactwo
ornamentów plastycznych obserwuje się zwłaszcza w kulturze południowo-wschodnio-halsztackiej. Na
terenach tych obserwujemy wpływ wzornictwa etruskiego.
Prowadzono na wielką skalę eksploatacja złóż soli. Najbardziej znaną jest kopalnia soli w
Hallstatt w Austrii (nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich). Sól kamienną wydobywano drążąc
szyby sięgające ponad 300 m głębokości, których łączna długość przekracza 3700 m. Odnaleziono w
doskonałym stanie wiele przedmiotów: drewniane narzędzia (młoty, łopaty, styliska siekier), skórzane worki
usztywniane drewnianymi prętami, służące do wynoszenia urobku, łuczywa, części odzienia, skórzane
czapki i rękawice, resztki tkanin, a nawet pęczki ziół o właściwościach leczniczych..
Następuje wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemiennej (bogato wyposażone
pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim
kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej oraz
budowane wówczas grody - siedziby władców)
5. Osadnictwo
Najbardziej znanym grodem jest gród Heuneburg w Talhof koło Sigmaringen nad górnym
Dunajem (południowa Wirtembergia). Wzorowano się na fortyfikacjach istniejących w kręgu świata
śródziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegły, wzniesionego na podmurówce
z głazów wapiennych (posiadał wysokość 3 - 4 m, a na jednym z jego odcinków rozmieszczono regularnie
co 10 m prostokątne bastiony). Do grodu prowadziły bramy, których wrota osadzone były w kamiennych
łożyskach. W obrębie fortyfikacji znajdowała się regularnie rozmieszczona zabudowa. Brakuje jednak
zabudowy, którą uznać by można za siedzibę lokalnego władcy.
Niedaleko grodu odkryto zgrupowanie 10 wielkich kurhanów, kryjących zapewne szczątki
przedstawicieli dynastii „książąt”. Oprócz arystokracji istniała także warstwa zamożnych wojowników.
6. Pochówki
Stosowano kremację zwłok oraz inhumację (cmentarzyska birytualne występują w kulturze
halsztackiej powszechnie; niekiedy w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób -jednej spalonej,
drugiej zaś pochowanej bez kremacji). Groby nierzadko nakrywane były nasypami ziemnymi. Pochówki
najbogatszej grupy zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary
czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny.
Przykładem grobu książęcego jest grób odkryty w Hochdorf (z ok. połowy VI w. po Ch.), w
dorzeczu środkowego Neckaru; zmarły spoczywał na unikatowej, wykonanej z brązu, bogato zdobionej
sofie. Obok niej znajdował się czterokołowy wóz, na którym złożono m.in. złote i brązowe naczynia.
Skromniej wyposażano groby wojowników (broń – włócznie, łuki, długie, brązowe lub żelazne miecze,
często z bogato zdobionymi rękojeściami; w młodszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniły się
krótkie miecze, a raczej sztylety)
W skład inwentarzy grobowych wchodziły także naczynia - brązowe wiadra tzw. situle,
czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane oraz narzędzia - płaskie siekierki, noże o sierpikowatym
ostrzu i sierpy.
W Hallstatt odkryto oprócz kopalni soli wielkie, liczące pierwotnie ok. 2000 grobów,
birytualne cmentarzysko zwracające uwagę zróżnicowaną formą grobów i pochówków (częściowo spalone
zwłoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych ciał). Wśród odkopanych ok. 1300
pochówków w przybliżeniu czwartą ich część stanowią bogato wyposażone groby wojowników,
wyposażonych w miejscowe wyroby oraz importy z Italii i terenu kultury południowo-wschodnio—
halsztackiej.
V. Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza
1. Grupa śląska
Obszar:
środkowy Śląsk, południowa część Górnego Śląska, część Wielkopolski aż po dolną Wartę, a także
północne Morawy i część Czech.
Wpływ prowincji wschodniohalsztackiej:
Wymiana handlowa (przez grupę śląską wiódł szlak bursztynowy) - halsztackie wyroby
brązowe i żelazne, m.in. miecze, siekierki z bocznymi występami, brązowe naczynia, zapinki i klamry do
pasa. Rozwój handlu wpłynął na wyodrębnienie się arystokracji czy też starszyzny rodowej (bogate
pochówki, na jakie natrafiono m.in. w Gorszewicach koło Poznania, we Wrocławiu-Księżu Małym, a także
na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej).
W produkcji ceramiki - formy naczyń, sposoby dekorowania powierzchni technikami
grafitowania i wyświecania oraz w ornamenty (na bazie wzornictwa halsztackiego wykształcił się lokalny
styl polegający na malowaniu naczyń, charakterystyczny przede wszystkim dla obszaru środkowego Śląska.
W okresie halsztackim nie stwierdzono na ziemiach polskich rodzimej produkcja żelaza lub
też nie była ona rozwinięta w takim stopniu, aby mogła odgrywać istotną rolę.
Na początku okresu halsztackiego D (ok. połowy VI w. przed Chr.), nastąpiło gwałtowne
załamanie się rozwoju grupy śląskiej, spowodowane najazdami scytyjskimi.
2. Najazdy Scytów
Na przełomie VIII i VII w. przed Chr. Scytowie zajęli tereny Przedkaukazia, a w VII w.
przed Chr. Obszary nadczarnomorskie.
Herodot w Dziejach informujące m.in. o:
• podziale ich na Scytów królewskich, Scytów koczowników, Scytów rolników i Scytów oraczy,
• przebiegu wyprawy perskiej pod wodzą Dariusza I przeciw Scytom ok. 513 r. przed Chr. (Dzieje
IV, 17-22, 83-141).
Najwięcej informacji o Scytach dostarczyły podkurhanowe grobowce arystokracji
scytyjskiej - olbrzymie konstrukcje wznoszone w końcu V i na początku IV w. przed Chr. Nasypy kurhanów
sięgały w czasach nowożytnych ponad 20 m wysokości, a ilość użytej do ich usypania ziemi szacuje się w
niektórych przypadkach na ok. 75 tyś. m. Pod nasypem znajdowała się komora grobowa kryjąca szczątki
zmarłego oraz zazwyczaj bardzo bogate wyposażenie, w którego skład wchodziły m.in. arcydzieła sztuki
jubilerskiej powstałe w pracowniach miast z północnych wybrzeży Morza Czarnego, produkujących na
zamówienie arystokracji scytyjskiej.
Wyprawy łupieżcze Scytów:
• W VII w. przed Chr. sięgały Egiptu;
• W V i IV w. przed Chr. - na tereny położone na południe od dolnego Dunaju (wojny z państwem
macedońskim).
• Na początku wieku VI przed Chr. do Kotliny Karpackiej (zniszczenie osadnictwa i zakłócenie w
rozwoju kultury wschodniohalsztackiej). Z Kotliny Karpackiej poprzez Bramę Morawską,
oddziały Scytów podejmowały wyprawy na obszary zajęte przez zachodnie grupy kultury
łużyckie (kierunek ekspansji: Wyżyna Głubczycka, tereny położone na lewym brzegu Odry,
Dolne Łużyce).
• Na osady grupy chełmińskiej kultury łużyckiej (Scytyjskie grociki strzał znaleziono na
zniszczonym grodzisku w Kamieńcu).
• Na grupę górnośląsko-małopolską kultury łużyckiej - na teren Wyżyny Krakowsko-
Częstochowskiej: W odkrytym w Rzędkowicach koło Zawiercia schronisku skalnym natrafiono
na brązowe i rogowe grociki z uszkodzonymi w wyniku uderzania strzał w skały końcami (grupa
ludzi szukająca tam schronienia była ostrzeliwana z łuków przez scytyjskich najeźdźców)
W IV w. przed Chr. Sarmaci zaczęli przenikać na tereny scytyjskie położone na zachód od
Donu. W ciągu II w. przed Chr. opanowali stepy nadczarnomorskie, zepchnęli Scytów na Krym oraz na
obszary położone nad dolnym Dniestrem i Dunajem. W ten sposób położyli kres potędze Scytów.
3. Grupa wschodniowielkopolska
Przejęła od ludności grupy śląskiej handel bursztynem, dzięki czemu zaczęła się
dynamicznie rozwijać.
Cechy charakterystyczne:
Ceramika:
- zdobiona za pomocą inkrustacji wykonanej białą masą;
- nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok wcześniej rozpowszechnionych
wątków geometrycznych (niekiedy niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz
polowania na jelenie przez konnych i pieszych myśliwych).
Rozwój sieci osad obronnych:
-Ujawniał wpływ cywilizacji greckiej, docierający poprzez środowisko kultury halsztackiej.
- Grody wznoszono na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na
otoczonych wodą cyplach, a w przypadku obszarów górzystych - na wzniesieniach terenu.
- Obronne osiedla znane są jednak tylko z zachodniej części obszaru zajmowanego przez
kulturę łużycką, brak ich natomiast na terenach, gdzie wcześniej istniała kultura trzciniecka.
Typowym przykładem budownictwa grodowego jest Biskupin, zbudowany na ówcześnie
istniejącej wyspie Jeziora Biskupińskiego. Powstał on w okresie halsztackim D (badania
dendrochronologiczne wskazują jednak wcześniejszą datę - lata trzydzieste VIII w. przed Chr., a dokładnie –
na przełom 738 i 737 r. przed Chr.)
Obwarowania:
• Droga do grodu, wyłożona drewnem, wytyczona przy obwałowaniach w ten sposób, aby
przybysze zmierzający ku bramie zwróceni byli prawym bokiem ku stojącym na fortyfikacjach
obrońcom osiedla (napastnicy, trzymając w lewej ręce tarcze, mieli utrudnioną możliwość osłony
przed pociskami)
• Wały o szerokości 3-4 m skonstruowane z kilku ciągów izbic, czyli skrzyń z drewna dębowego,
wzniesionych w konstrukcji zrębowej, wypełnionych ziemią i kamieniami; wysokość - 6 m.
• Falochron o szerokości od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysięcy pali drewnianych,
wbitych ukośnie w brzegi wyspy.
• Brama (jedyna), zamykana dębowymi wrotami, nad którą wznosiła się zapewne wieża
nadbramna.
Zabudowa wewnątrz grodu:
• Niewielki plac przed bramą
• Ponad 100 domów zbudowanych zostało wzdłuż 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokości
2,5-2,8 m, które łączyła biegnąca pod wałami ulica okrężna.
Konstrukcja domów:
• Powierzchnia od ok. 72 do 86 m2.
• Zbudowano je za pomocą techniki sumikowo-łątkowej: ściany skonstruowane były z poziomo
ułożonych belek (sumików), których końce umocowano w żłobkach pionowo stojących pali
(łątek).
• Wewnątrz 2 – 3 pomieszczenia: przedsionka, izby głównej i mniejszego pomieszczenia, zapewne
komory sypialnej. Podłogę tworzyła warstwa bierwion, w większej izbie znajdowało się
wyłożone kamieniami palenisko.
• Wejścia do domów, połączonych ze sobą ścianami szczytowymi, umieszczone były od południa
w dłuższych ścianach.
• Poza domostwami istniały również niezbyt liczne i znacznie mniejsze czworokątne budynki
gospodarcze o powierzchni do 11 m2.
Gród w Biskupinie zajmował powierzchnię ok. 1,3 ha. Mieszkało w nim od 1000 do 1200
osób. Na budowę zużyto od 6 do 8 tyś. m3 drewna. Podobne grody odnaleziono w Smuszowie (nieco inne
rozplanowanie: obok ulicy okrężnej, biegnącej pod wałami, przez środek grodu poprowadzono główną ulicę,
szerokości 5 m) oraz w Izdebnie (także ulica okrężna jak w Biskupinie).
4. Grupa górnośląsko-małopolska i tarnobrzeska
Cechą charakterystyczną grupy górnośląsko – małopolskiej był birytualizm (wpływy
halsztackie, aczkolwiek groby szkieletowe znane były już z młodszego okresu epoki brązu)
Grupa tarnobrzeska (zajmująca dorzecza Sanu i Wisłoki oraz tereny położone nad Wisłą, w
rejonie ujścia do niej obu wspomnianych rzek) - przeważają pochówki popielnicowe, nakrywane często
misami. Grupa ta odznacza się wyraźnymi powiązaniami z kulturą scytyjską (używanie trójgraniastych
grocików strzał, kolczyków gwoździowatych oraz pewne podobieństwa w inwentarzu ceramicznym).
5 Grupa pomorska (wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyńska)
Przyczyny przemian społeczno – gospodarczych u schyłku okresu halsztackiego:
• Struktury osadnicze (koncentracja znacznych grupy ludności) zbyt duże w stosunku do
wydolności środowiska oraz do możliwości eksploatacyjnych ówczesnych struktur
gospodarczych.
• Pogorszenie się sytuacji klimatycznej i warunków ekologicznych - u schyłku Hallstattu C nastał
- wilgotniejszy i chłodniejszy niż poprzedni - okres subatlantycki.
• W północnej Europie zmiany w sposobach uprawy ziemi – porzucanie gleb ciężkich i zakładaniu
pól na terenach piaszczystych – konsekwencją tego reorganizacja sieci osadniczej.
• Najazdy scytyjskie.
W tych warunkach naturalnych bardziej skuteczny okazał się model gospodarczo-społeczny,
który związany był z kulturą pomorską. Zaletami nowego modelu okazały się bardziej rozproszone struktury
osadnicze, tworzone przez mobilne, niewielkie grupy ludności, a także rolnictwo bazujące na lekkich,
położonych wyżej i bardziej suchych glebach.
Geneza kultury pomorskiej:
Wywodzi się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, istniejącej na terenie Pomorza
Gdańskiego do schyłku epoki brązu. W początkach epoki żelaza grupa kaszubska przekształciła się w
jednostkę określaną jako grupa (lub faza) wielkowiejska (nazwa pochodzi od stanowiska odkrytego we
Władysławowie-Wielkiej Wsi). Zmiany dotyczyły m.in. odejścia od zwyczaju umieszczania pochówków pod
nasypami kurhanów i powstania ciałopalnych, zwykle ą charakterystyczną tej grupy było posługiwanie się
urnami domkowymi - wykonane z gliny realistyczne modele budynków (posługiwano się nimi w kulturze
urn domkowych na obszarze północnym środkowych Niemiec oraz w środkowej Italii). Na gruncie grupy
wielkowiejskiej w ciągu okresu halsztackiego D na terenie Pomorza Wschodniego wykształciła się nowa
jednostka - kultura pomorska.
Charakterystyczne cechy związane z pochówkiem:
• Konstrukcja grobów z płyt lub głazów kamiennych w kształcie prostokątnej skrzyni, z dnem
wyłożonym kamieniami, w której umieszczano często szereg popielnic (nawet do 30).
Kulturę pomorską nazywano też kulturą grobów skrzynkowych. Groby zbiorowe
przykrywano nasypem kurhanowym lub (częście) umieszczano na cmentarzyskach płaskich
(prawdopodobnie prochy zmarłych przechowywano najpierw były w popielnicach przez
dłuższy czas w innym miejscu, a następnie składane razem do grobu).
• Zwyczaj zdobienia popielnic rysami twarzy (kulturę pomorską nazywano dlatego kulturą urn
twarzowych), umieszczanymi w górnych częściach gruszkowatych naczyń o baniastym
brzuścu i dość wysokiej szyi, charakteryzujących się czarną, wygładzoną powierzchnią.
(genezę urn twarzowych należy łączyć z wpływami etruskimi. Znane są bowiem ze
środkowej Italii, datowane z VIII-VI w. przed Chr., popielnice z wyobrażeniami twarzy, tzw.
kanopy. Urny zdobiono czasami naszyjniki lub napierśnikami. W wymodelowanych
„uszach” urn twarzowych umieszczano kolczyki z nanizanymi na nie bursztynowymi
paciorkami. Zwyczaj zdobienia popielnic wyobrażeniami twarzy ludzkiej zaniknął w ciągu
IV w. przed Chr.
• Wyposażenia grobów – raczej ubogie: szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe
(brzytwy i szczypczyki) oraz narzędzia (noże, szydła i igły), bardzo rzadko natomiast broń.
Pomysł chowania szczątków zmarłych w tak zdobionych naczyniach, podobnie jak zwyczaj
używania urn domkowych, przeniknął na teren środkowej Europy zapewne dzięki intensywnym kontaktom
handlowym, wynikającym przede wszystkim z popytu na bursztyn.
Ceramika:
zdobienie naczyń za pomocą białej inkrustacji (wpływ grupy wschodniowielkopolskiej
kultury łużyckiej) oraz występowanie wykonanych techniką rycia przedstawień figuralnych, tworzących
czasami sceny narracyjne.
Osadnictwo i zabudowa:
Nie budowano grodzisk; niewielkie otwarte osady z domami o konstrukcji słupowej.
Struktura upraw:
pszenica, jęczmień oraz żyto.
Rozwój terytorialny kultury pomorskiej:
obszary środkowego Pomorza; w schyłkowej fazie okresu halsztackiego północna i
środkowa Wielkopolska, potem jej południowa część i Dolny Śląsk, a także Kujawy, ziemia chełmińska i
znaczna część Mazowsza, północna część Górnego Śląska, większość obszarów Małopolski, a także Wołyń i
Polesie.
Kultura pomorska zajmująca wschodnią część ziem polskich posiada swoiste cechy
pozwalające na wyróżnienie z niej odrębnej jednostki kulturowej, nazywanej kulturą grobów kloszowych
(nazwa od zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem, odwróconym do góry dnem, o
charakterystycznie chropowaconym brzuścu - na Mazowszu i w Małopolsce).
6. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
Powstała w okresie halsztackim D na Warmii, Mazurach oraz Sambii, czyli na obszarach
zajętych częściowo pod koniec epoki brązu przez grupę warmińsko-mazurską kultury łużyckiej.
Osadnictwo:
• osady obronne, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych
pni (pnie układano warstwami i umacniano za pomocą pali wbijanych w dno jeziora -.takie
wysepki, zwykle prostokątne, o powierzchni do 3 arów, mogły pomieścić zaledwie kilka
domostw;
• istniały także osady otwarte.
Pochówek:
Całopalenie, szczątki umieszczano w popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z płyt
kamiennych i nakrywanych nasypem kurhanu.
Gospodarka:
- niewielki stopień rozwoju produkcji rzemieślniczej
- na dużą skalę używano przedmiotów wykonanych z kości i z kamienia, przedmioty z
metali importowano;
- podstawą gospodarki hodowla, mniejszą rolę odgrywało rolnictwo.
- uzupełnieniem gospodarki wytwórczej - rybołówstwo oraz zbieractwo i łowiectwo.
Wykład VIII i IX:
Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej
I. Ludy Europy barbarzyńskiej
1. Celtowie
a) Pochodzenie i pierwotna lokalizacja
W VI i w pierwszej połowie V stulecia przed Chr. Celtowie (zwani przez Rzymian Galami, przez
Greków zaś niekiedy Galatami) zamieszkiwali tereny zajęte przez kulturę zachodniohalsztacką (od
wschodniej Francji do Górnej Austrii). Należeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i
wenetyjskimi (odłam ludów zachodnioindoeuropejskich).
Celtowie wytworzyli własny model kulturowy, oparty na wzorcach antycznych. Wpływy ich kultury
sięgały na tereny środkowej i północnej Europy, przyczyniły się do zaniku istniejących tam kultur o
tradycjach wywodzących się z wczesnej epoki żelaza i do wytworzenia się na ich podłożu na przełomie III i
II stulecia przed Chr. nowych jakości kulturowych, nawiązujących silnie do modelu celtyckiego.
b) Najstarsze źródła pisane o Celtach
• Hekataios z Miletu- Obejście Ziemi (VI w. Przed Chr.) pisze o Celtach
zamieszkujących tereny położone na północ od siedzib Ligurów, których osadnictwo
obejmowało obszary północno-zachodniej Italii i południowej Francji. Wymienia
celtyckie „miasto” o nazwie Nyrax.
• Herodot - Dzieje lokalizuje siedziby Celtów nad górnym Dunajem. Wspomina
miasto Pyrene (obecnie identyfikuje się tą miejscowość z pasmem Pirenejów, jeśli
tak byłobu w istocie, to Celtowie w V w. przed Chr. zamieszkiwali Półwysep
Iberyujski). Pisze też, że Keltowie mają swe siedziby za Słupami Heraklesa i
sąsiadują z Kynesjami, mieszkającymi na najbardziej wysuniętych na zachód
rubieżach Europy.
c) Ekspansja terytorialna plemion celtyckich
• W ciągu V w. Przed Chr. Celtowie dotarli na Wyspy Brytyjskie .
• Na przełomie V i IV stulecia przed Chr. rozpoczęła się ekspansja w kierunku
wschodnim i południowym. Tytus Liwiusz w Dziejach Rzymu od założenia miasta
(Ab urbe condita, V, 34) pisze o królu plemienia Biturygów - Ambigacie, który
wysłał z Galii do Italii część swego ludu pod wodzą Bellovesa, inną zaś pod
dowództwem Segovesa - do Lasu Hercyńskiego (bliżej nie określone tereny środ-
kowej Europy).
• Na początku IV w. Przed Chr. opanowali oni dorzecze środkowego i dolnego Padu
(Galia Przedalpejska). W 390 r. przed Chr (być może nieco później - pod koniec lat
osiemdziesiątych IV stulecia przed Chr.) zdobyli Rzym, a nawet ich wyprawy
dotarły do południowych części Półwyspu Apenińskiego.
Ok. połowy IV w. Przed Chr. uderzyli oni na plemiona północnoiliryjskie (ich osadnictwo
obejmowało w tym czasie tereny Czech, Moraw, Dolnej Austrii, części Węgier, a nieco później także
Siedmiogród).
W III stuleciu przed Chr. ekspansja Celtów sięga na Bałkany i dociera nawet do Grecji:
• W latach 279-277 przed Chr. najazdy plemion celtyckich na Trację (utworzyli
istniejące przez ponad pół wieku, państwo ze stolicą w Tylis). Najazdy Celtów
zagroziły świątyni w Delfach, a część z oddziałów celtyckich przedostała się na
teren centralnej Anatolii, gdzie na mocy decyzji Antiocha I Sotera zostali osiedleni w
270 r. przed Chr. nad środkowym biegiem rzeki Halys (państwowość ta została
zniszczona przez Rzymian dopiero w 25 r. przed Chr., ale język Celtów przetrwał na
tych terenach aż do IV w. Po Chr.).
d) Rywalizacja z Rzymem
• Od końca pierwszej połowy IV w. przed Ch. wojownicy celtyccy służyli w wojskach zaciężnych
państw hellenistycznych, np. w latach 369/368 przed Chr. jako najemnicy w armii Dionizjusza z
Syrakuz.
• Zwycięstwo Rzymian w bitwie pod Telamonem (225 r. przed Chr.) – brały w niej udział
plemiona celtyckie Italii oraz zamieszkujące tereny nadreńskie, m.in. plemiona belgijskie.
• W czasie II wojny punickiej (218-201 r. przed Ch.) Celtowie byli sojusznikami Hannibala.
• Ok. 190 r. przed Chr. - Rzym zakończył podbój Galii Przedalpejskiej (część plemion celtyckich
przeniosła się na tereny alpejskie – w czasach Oktawiana Augusta zostały ostatecznie pokonane).
• Ekspansja rzymska na teren Półwyspu Iberyjskiego po zakończeniu II wojny punickiej
Republika Rzymska – zdobycie w 133 r. przed Chr. ważnego ośrodka Celtyberów - oppidum w
Numancji (133 r. przed Ch.).
• W drugiej połowie II stulecia przed Chr. Rzymianie opanowali tereny południowofrancuskie (w
118 r. przed Chr. utworzono nową prowincję - Galię Narbońską, czyli Zaalpejską, obejmującą
Prowansję i Langwedocję).
• W końcu III w. przed Chr. nastąpił upadek „państwa” Celtów w Tracji.
• W II stuleciu przed Chr. zaniknęło osadnictwo celtyckie w Siedmiogrodzie. W drugiej połowie I
stulecia przed Chr. Celtowie ulegał dalszym podbojom Rzymu oraz wypierani byli przez
plemiona germańskie, które zajęły obszary położone na północ od górnego i środkowego
Dunaju.
• Dwie wyprawy Cezara do Wielkiej Brytanii (w 55 i 54 r. przed Chr.), zajętej ostatecznie przez
Klaudiusza (43 r. przed Chr.).
Oktawian August oparł granice państwa rzymskiego o linię Renu i Dunaju. W I w. przed Chr.
osadnictwo celtyckie zachowało się na terenie środkowej Europy (nieliczne plemiona celtyckie na północ od
środkowego Dunaju, np. Kotynowie w północnej Słowacji, oraz Anartowie na terenie dzisiejszej Ukrainy
Zakarpackiej i wschodniej części Słowacji)
2. Trakowie i Getowie
Trakowie – zamieszkiwali tereny dzisiejszej Bułgarii (sąsiadowali z państwem macedońskim
i koloniami greckimi na zachodnich wybrzeżach Morza Czarnego). Pod koniec VI i w pierwszych
dziesięcioleciach V w. Przed Chr. część tych obszarów znalazła się pod kontrolą perską, a w III stuleciu
przed Chr. pod panowaniem Celtów. Kultura Traków rozwijała się aż do czasów podboju ich przez Rzymian,
w czasach Klaudiusza (46 r. po Chr.).
Plemiona geto-dackie - zamieszkiwały obszary na północ od siedzib Traków - na północ od dolnego
biegu Dunaju (Herodot nazywa ich Getami). W drugiej połowie IV stulecia przed Chr. Getowie prowadzili
wojny z państwem macedońskim Aleksandra Wielkiego, ulegając jego przewadze. Pod koniec IV w. przed
Chr.. powstał silny związek plemion geto-dackich pod przywództwem Dromichaitesa, którego państwo, ze
stolicą Helis, zajmowało obszar Niziny Wołoskiej i prowadziło wojny z trackim państwem Lizymacha.
3. Dakowie
Zajmowali Siedmiogród. Według Pompejusza Trogusa (Historiae Philippicae - ok. 200 r. przed
Chr.), byli potomkami Getów. W okresie panowania Burebisty (70-60 do 44 r. przed Chr) – szczyt ich potęgi.
Dakowie pokonali wówczas plemiona celtyckie zamieszkujące obszary nad środkowym Dunajem i
zniszczyli część miast greckich na wybrzeżu Morza Czarnego (m.in. Olbię i Tyras). Po śmierci Burebisty
jego państwo uległo rozbiciu na liczne „księstwa”. Ponowny wzrost potęgi Daków nastąpił pod koniec I w.
po Chr., w czasach panowania Decebala, i trwał do podboju Dacji przez Trajana (98-117 r.) w latach 101-106
po Chr.
4. Ilirowie
Zajmowali tereny północno-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, po dorzecze Sawy,
prawdopodobnie także wschodnią Italię, na północy zaś po środkowy Dunaj. Od końca III w. przed Chr.
plemiona te podbijane były stopniowo przez Rzym. Ostatnim zrywem Ilirów było powstanie plemion
panońskich stłumione w 9 r. po Chr. przez Oktawiana Augusta.
5. Bastarnowie (Peucynowie)
W końcu III w. zamieszkiwali tereny południowo-wschodniej Europy. Przywędrowali na te obszary z
dorzecza Łaby. Grecy zaliczali ich celtyckich, Rzymianie - do germańskich. W II w. przed Chr. Grecy nie
znali nazwy „Germanie”, dlatego mianem Celtów mogli nazywać ludność przybyłą z głębi Europy. Według
innych poglądów, plemiona Bastarnów miały cechy celtycko—germańskie (z czasem następował wzrost
elementów germańskich)
Około 230 r. przed Chr. Bastarnowie pojawili się nad dolnym Dunajem, wszczynając zbrojne
konflikty, m.in. z Getami. Współdziałały z nimi inne plemiona, określane w inskrypcji jako „Galaci”.
6. Cymbrowie i Teutnowie
Plemiona Cymbrów, pochodzące z Półwyspu Jutlandzkiego, rozpoczęły ok. 120 r. przed Chr.
wędrówkę na południe. Poprzez kraj celtyckiego plemienia Bojów (obszar Czech), skierowali się oni ku
terenom wschodnioalpejskim, gdzie w 113 r. przed Chr. pokonali rzymskie legiony pod Noreją (Neumarkt) i
stamtąd, poprzez górne dorzecze Dunaju i Renu, dotarli do Galii. W trakcie ich wędrówki dołączyli do nich
celtyccy zapewne Teutonowie, a także Ambronowie i Harudowie. Po starciach zbrojnych z Rzymianami w
109 r. przed Chr. nad Rodanem i w 105 r. przed Chr. koło Arausio (Orange) część najeźdźców skierowała się
ku Akwitanii i przekroczyła Pireneje, docierając prawdopodobnie do dolnego biegu Ebro. W 102 r. przed
Chr. wojska rzymskie pod wodzą konsula Gajusza Mariusza pokonały Teutonów i Ambronów w Prowansji
pod Aquae Sextiae (Aix-en-Provence), a w 101 r. przed Chr. pod Vercellae (w górnym biegu Padu) klęskę
ponieśli Cymbrowie.
7. Germanie
Pierwsza wzmianka o Germanach znajduje się w pismach Posejdoniosa z Apamei (I w. przed Chr.),
który nazywał tak plemiona zamieszkujące strefę nadreńską. Rzymianie zetknęli się z Germanami w czasach
Juliusza Cezara (68-44 r. przed Chr.). W końcu lat siedemdziesiątych I w. przed Chr. germańskie plemiona
Swebów pod wodzą Ariowista przekroczyły Ren i opanowały znaczną część Galii. Po klęsce zadanej im
przez Rzymian w 58 r. przed Chr. pod Miluzą, Cezar rozpoczął podbój Galii zakończony w 51 r. przed Chr.
(Commentarii rerum gestarum belli Galilei)
.
II. Rozwój kultury plemion celtyckich
1. Periodyzacja okresu lateńskiego
W V w. przed Chr. na gruncie kultury zachodniohalsztackiej ukształtował się w środowisku
arystokracji plemiennej, nowy styl, określany jako wczesnolateński.
Nazwa pochodzi od znaleziska (prawdopodobnie o charakterze wotywnym), w miejscowości La
Tène (Szwajcaria). Na ziemiach polskich okres lateński (nazywany też okresem przedrzymskim) trwał przez
cztery ostatnie stulecia przed Chr.
Podstawą periodyzacyjną okresu lateńskiego są badania studiów niemieckiego badacza Paula
Reineckego z 1902 r. Podzielił on okres lateński na cztery podokresy, oznaczone jako La Tène A, B, C i D.
Dalsze badania wyodrębniły krótsze stadia chronologiczne (np. La Tène Al, Bl, B2 itd.).
Według tych ustaleń okres lateński dla kultury plemion celtyckich dzielimy na następujące stadia:
• Połowa V w . przed Chr – I poł. IV w. przed Chr.: La Tène A;
• Połowa IV w. przed Chr – połowa III w. przed Chr.: La Tène B;
• Połowa III w. przed Chr. – koniec II w. przed Chr.: La Tène C;
• Koniec II w. przed Chr. – początek I w. po Chr.: La Tène D.
Pamiętać należy, że granica pomiędzy schyłkiem Hallstattu D i początkiem okresu lateńskiego jest
płynna: styl wczesnolateński rozwijał się na podłożu stylu późnohalsztsackiego. Na niektórych obszarach
miało miejsce współistnienie stylów schyłkowohalsztackiego i wczesnolateńskiego.
2. Kultura lateńska w stadium La Tène A
Styl wczesnolateński kształtował się przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej.
Inwentarze grobowe przedstawicieli tej warstwy wskazują, że znalezione w nich przedmioty rodzimej
produkcji pochodziły z jednego, wyspecjalizowanego warsztatu, produkującego ozdoby dla określonych
odbiorców, reprezentujących ową warstwę arystokracji.
a) Charakterystyka stylu wczesnolateńskiego:
• Wyraźne znamiona tradycji halsztackiej.
• Elementy wywodzące się ze sztuki greckiej i etruskiej (a zapewne także scytyjskiej) - stosowanie
motywów zoomorficznych (prawdopodobnie wpływ Etrusków).
• Ornamentyka w postaci palmet, spirali, wątków antropomorficznych, a także różnorodne
elementy zdobnictwa plastycznego.
• Wysoki poziom techniczny wyrobów wczesnolateńskiego rzemiosła - używanie technik
inkrustacji, platerowania czy techniki ażuru, precyzja ornamentyki osiągana m.in. dzięki
posługiwaniu się cyrklami.
• Asymetrię ornamentyki oraz bogactwo wątków zdobniczych pokrywających niekiedy całą
powierzchnię wyrobu.
• Częstym motywem zdobniczym było wyobrażenie ludzkiej głowy, występujące także w
następnych stadiach rozwoju kultury lateńskiej (odcięta ludzka głowa, której przypisywano
pewną siłę magiczną, odgrywała istotną rolę w wierzeniach Celtów).
• Bogate pochówki, głównie szkieletowe, umieszczane w drewnianych komorach i przykrywanych
kurhanem (nie wszędzie - kurhanów nie usypywano na terenie Szampanii, gdzie komory
grobowe wykuwano często w kredowych skałach.
• Ciała przedstawicieli arystokracji umieszczano na wozach dwukołowych (wpływy strefy
śródziemnomorskiej).
• Wyposażenia grobów w przedmioty importowane (obserwujemy zmniejszenie się wyrobów
greckich na korzyść etruskich szlak wiodący wzdłuż Rodanu, którym docierały wyroby z kolonii
greckich, stracił swoje poprzednie znaczenie, ustępując miejsca drodze biegnącej przez przełęcze
alpejskie, łączącej Italię z obszarami północnymi): wazy greckie z malowanymi czerwoną farbą
postaciami - tzw. wazy czerwonofigurowe, etruskie naczynia brązowe - miski i czarki oraz
charakterystyczne dla tego okresu dzbany z dziobowatym wylewem; militaria, m.in. brązowe
hełmy (spotykane w Szmpanii, a rzadko występujące na innych terenach).
• Na terenie północnej Szwajcarii i południowych Niemiec brak jest pochówków książęcych,
występują tu groby płaskie, szkieletowe.
2. Kultura lateńska w stadium La Tène B
W schyłkowym okresie La Tène A przypada początek wielkiej ekspansji celtyckiej. Wraz z nią
dokonały się przemiany społeczne, o czym świadczy zmniejszenie się ilości bogato wyposażonych grobów
arystokracji plemiennej. Występują natomiast duże na ogół, szkieletowe cmentarzyska, spotykane na
obszarze od wschodniej Francji po Kotlinę Karpacką. Charakterystyczną cechą tych pochówków jest
standartyzacja wyposażenia. Zmiany społeczne mogły nastąpić m.in. pod wpływem kontaktów ze światem
śródziemnomorskim i stanowić odbicie procesów społecznych zachodzących w Grecji i w Rzymie,
polegających na próbach ograniczenia roli tamtejszej arystokracji.
Standaryzacja widoczna jest także w stylistyce, określanej jako tzw. styl waldalgesheimski:
• uproszczona ornamentyka,
• częstsze motywy roślinne,
• zamiłowanie do zdobnictwa plastycznego.
Uzbrojenie:
• włócznia,
• długie miecze obosieczne umieszczane w metalowych, często bogato zdobionych pochwach,
noszonych na pasach z metalowych ogniw połączonych rzemieniami,
• duża tarcza w kształcie wydłużonego owalu lub zbliżonym do prostokąta zakrywająca prawie
całe ciało wojownika,
• hełmy (spotykane bardzo rzadko),
• kolczugi (według źródeł pisanych zostały przejęte od Celtów przez Rzymian).
3. Kultura lateńska stadium La Tène C
a) Styl plastyczny
W przypadku form bardziej rozwiniętych - nazywany jest stylem barokowym. Formami
przewodnimi są zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej. Pojawiają się w tym okresie szklane bransolety i
paciorki.
b) Pochówki
We wschodniej części obszarów zasiedlonych przez Celtów pochówki szkieletowe zastępowane były
przez groby ciałopalne. Na niektórych terenach (m.in. w Szwajcarii) nadal stosowano inhumację, zauważa
się jednak w takich przypadkach wyraźne zubożenie wyposażenia grobowego.
Wprowadzeniu ciałopalenia upowszechnia się zwyczaj rytualnego niszczenia darów grobowych (np.
mieczy), polegający na ich gięciu lub łamaniu (wpływy greckie, aczkolwiek podobne praktyki stosowane
były przez Greków w znacznie wcześniejszym okresie).
W późnej fazie okresu środkowolateńskiego (La Tène C2): na znacznych obszarach zajętych przez
kulturę lateńską, zwłaszcza w środkowej Europie, stwierdzono całkowity zanik cmentarzysk.
Prawdopodobnie Celtowie zaczęli stosować typy pochówków naziemnych, pozbawione wyposażenia
(potwierdzają to badania oppidum w Bibracte - mieszkańcy przechowywali urny z prochami zmarłych w
swych domach).
c) Oppida
W okresie La Tène C2 i La Tène D1 Celtowie budują oppidy - wielkich osady obronne, będące
ośrodkami rzemiosł, handlu, a także pełniących zazwyczaj rolę centrów życia politycznego, siedzib lokalnej
administracji, a w niektórych przypadkach mieszczących ośrodki kultu
Najwięcej tego typu obiektów stwierdzono w zachodniej części obszaru zajętego przez kulturę
lateńską. W samej Galii istniało ok. 200 oppidów, mniej jest ich natomiast na wschodnich terenach
osadnictwa celtyckiego. Rozmiary oppidów – bardzo zróżnicowane:
• w Grabenstetten w Wirtembergii - o powierzchni 1400 ha i obwodzie ok. 30 km;
• oppidum w Kelheim koło Ratyzbony – pow. ok. 600 ha,
• w Manching koło Ingolstadt, nad górnym Dunajem - 380 ha.
• znacznie mniejsze osady obronne, niekiedy o powierzchni wynoszącej zaledwie ok.
25 ha.
Fortyfikacje: zbudowanymi z kamieni, drewna i ziemi, które tworzyły niekiedy skomplikowane
systemy obronne składające się z kilku linii wałów.
Cezar w Wojnie galijskiej (VII, 23) opisał tzw. mur galijski - „murus gallicus”:
• drewniany szkielet o konstrukcji izbicowej, łączonej wielkimi żelaznymi gwoździa-
mi, konstrukcje tę wypełniano ziemią i kamieniami.
• Lico stanowił mur układany z dużych, nie spojonych głazów, umocniony belkami
wystającymi z drewnianej części wału.
Inny typ konstrukcji obwałowań stosowany był przez plemiona wschodnioceltyckie:
• kamienne lico umacniano rzędami słupów i poziomymi kotwami.
W obrębie niektórych oppidów funkcjonowały oddzielne „dzielnice”, w których prowadzono
produkcję rzemieślniczą- garncarską, szklarską, metalurgiczną. Niekiedy wyodrębniano też dodatkowo
ufortyfikowaną część oppidum, gdzie znajdowało się centrum władzy lub też miejsce kultu (np. w
miejscowości Zavist koło Pragi).
Oppida powstawały pod wpływem impulsów ze strefy śródziemnomorskiej, m.in.
południowoitalskiej. Celtowie wnieśli jednak własne rozwiązania konstrukcyjne - system bramny.
Najbardziej znane oppida:
• Bibracte, Alesja (wojska Celtów pod wodzą Wercyngetoryksa uległy Cezarowi);
• w Manching i Kelheim w Bawarii;
• Norea (Magda-lensberg) i Oberleiserberg – w Austrii;
• Stradonice, Zavist, Hrazany – w Czechach;
• Bratysławę-Hrad oraz Devin na Słowacji.
4. Mennictwo
Celtowie zaczęli wybijać własne monety około poł III w. przed Chr. Początkowo naśladowali srebrne
tetra-drachmy macedońskie Filipa II Macedońskiego złote statery Aleksandra Wielkiego, rozpowszechnione
wśród plemion celtyckich w zachodniej Europie. Od początku II w. przed Chr – rozwój mennictwa według
własnych wzorów:
• tzw. statery muszlowe - okazy miseczkowate.
• wprowadzano stemple z wyobrażeniami charakterystycznymi dla rodzimej sztuki,
• zwiększono liczbę nominałów, w tym także udział monety zdawkowej,
• napisy w alfabecie łacińskim, zawierające nazwy plemion, częściej jednak imiona władców (w
Galii np. seria monet z imieniem Wercyngetoryksa, na obszarach środkowodunajskich
stosunkowo często spotykamy monety z napisami BIATEC i NONNOS.
5. Produkcja rzemieślnicza i metarulgiczna
• Produkcję naczyń glinianych toczonych na kole garncarskim - cienkościenne naczynia,
malowane czerwoną i białą farbą.
• Produkcji żelaza – ośrodki produkcji hutniczej, opartej na eksploatacji lokalnych złóż rud,
zarówno darniowych, jak i wysokoprocentowych: w Noricum, w Siegerlandzie na terenie
Nadrenii oraz w środkowej Francji
• Rozwój technik kowalskich - stosowano nawęglanie i technologię polegającą na skuwaniu
przedmiotów z różnorodnego żelaza, miękkiego i twardego (m.in. tak wytwarzano głownie
mieczy).
• Zwiększenie typów wyrabianych narzędzi żelaznych - sierpy z równoważną rękojeścią, tj. z
rękojeścią odgiętą pod kątem prostym, półkoski, radlice żniwiarki dwukołowe (w zachodniej
Europie), poświadczone na płaskorzeźbach galorzymskich z Trewiru, Reims, Buzenol i Arles
(wspomina o nich Pliniusz w Historii naturalnej).
• Obróbka metali kolorowych, głównie brązu, z którego wykonywano przede wszystkim ozdoby i
części stroju.
• Produkcja szkła, z którego wytwarzali paciorki i bransolety.
• Wytwarzanie emalii.
5. Handel
Szlak bursztynowy: z ważnego centrum handlowego – Akwilei (powstała w 181 r. przed Chr.), na
północ, do wschodniej strefy środkowej Europy. Odkryto składy brył tego surowca we Wrocławiu-
Partynicach zawierał ok. 1500 kg bursztynu) i w oppidum w Starym Hradisku na Morawach.
Na terenach celtyckich powstawały faktorie kupców rzymskich - w oppidum w Norei
(Magdalensbergu) w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu, w obrębie celtyckiego „królestwa” noryckiego
(regnum Noricum).
6. Pismo.
Umiejętność tę posiadły wąskie grupy społeczne wąskie grupy społeczne (druidzi uważali, że nie
wolno tego, czego się uczą, przekazywać na piśmie). Cezar wspomina o istnieniu archiwum plemienia
Helwetów – dokumenty sporządzone w alfabecie greckim. Celtowie znali także łacinę; w strefie
przyalpejskiej posługiwali się alfabetem północnoetruskim, natomiast plemiona celtyberyjskie - iberyjskim.
Znajomość pisma poświadczają także znaleziska kościanych rylców (stilusów), służących do zapisywania
krótkich tekstów na pokrytych woskiem tabliczkach. Fragment takiej tabliczki wraz z rylcami odkryto w
oppidum w Stradonicach (Czechy).
7. Społeczeństwo. Druidzi
Juliusz Cezar wyróżnia następujące grupy społeczne: driudes, eqves, plebs. Na czele plemienia stał
król.
Druidzi tworzyli zamkniętą kastę kapłanów - swoistą warstwę inteligencji celtyckiej, powiązaną z
arystokracją rodową. Główne ośrodki, w których przekazywano tajemną wiedzę znajdowały się w Anglii.
Szkolono tam w zakresie: wróżbiarstwa, odprawiania obrzędów religijnych, leczenia, układania kalendarzy
(w oparciu o pewne obserwacje astronomiczne), obowiązujących norm prawnych, a także tworzenia epickich
utworów. W zachodniej strefie osadnictwa celtyckiego druidzi tworzyli ponadplemienną organizację, biorąc
aktywny udział w życiu politycznym Celtów. Ich znaczenie uległo osłabieniu w okresie powstawania
pierwszych struktur o charakterze protopaństwowym.
7. Religia
Wierzenia Celtów nie tworzyły systemu jednolitego. Mitologia jest zawiła i zróżnicowana
(odmienność wyobrażeń panteonu bóstw u poszczególnych plemion). Miejscem praktyk kultowych były
kamienne świątynie (w południowej Francji) lub otoczone rowami i wałami ziemnymi czworokątne obiekty
o bokach, których długość wynosiła do 80 m (rzadziej jeszcze dłuższych) - na terenach południowych
Niemiec, Szwajcarii, części Francji, a także Czech. W ich obrębie znaj duj ą się doły ofiarne lub głębokie
studnie o ofiarnym charakterze, prócz tego ślady po słupach i nielicznych budynkach o bliżej nieokreślonej
funkcji.
Celtowie posiadali bardzo okrutne praktyki religijne Celtów, m.in. składanie ofiar z ludzi. Oprócz
tego składano ofiary wotywne z cennych przedmiotów, np. łupów wojennych. Z miejscami praktyk
religijnych wiąże się rzeźby kamienne, których znaleziska nie są zbyt liczne. Część z nich pełniła rolę steli
nagrobnych. Do najbardziej znanych należą bogato zdobiona kamienna kolumna w stylu waldalgesheimskim
znaleziona w Pfalzfeld w Nadrenii oraz głowa boga lub herosa celtyckiego z miejscowości Mšecke
Žehrovice w Czechach, z charakterystycznym dla Celtów naszyjnikiem - torquesem.
8. Plemiona celtyckie
• Na terenach środkowoeuropejskich czołową rolę odgrywali:
• Bojowie (Czechy),
• Kotynowie (w zachodniej części Słowacji)
• Tauryskowie (na terenie Noricum),
• Wolkowie-Tektosagowie (zapewne obszary położone na północ od górnego biegu Dunaju).
W okresie rozwoju oppidów plemiona te stały już na progu utworzenia rozwiniętej organizacji
państwowej. Uformowanie jej uniemożliwiła z jednej strony ekspansja rzymska, z drugiej zaś napór
Germanów.
III. Celtowie na ziemiach polskich
Na początku IV w. przed Chr. większość ziem polskich zajmowana była nadal przez kultury
reprezentujące tradycje okresu halsztackiego: pomorską (zachodnia część naszych ziem), oraz przez jej
wschodni odłam - kulturę grobów kloszowych. Na Śląsku oraz później w Małopolsce rozwinęło się
osadnictwo celtyckie.
1. Osadnictwo celtyckie na Dolnym Śląsku
W początkach IV stulecia przed Chr., w okresie La Tène Bl, powstała w okolicach Wrocławia
enklawa kultury lateńskiej, która przetrwała tam do początków II w. przed Chr. Osadnictwo to zajęło obszar
na lewym brzegu Odry, ograniczony od wschodu Oławą, od zachodu Bystrzycą, ku południowi zaś sięgający
góry Ślęży. Wiązać je należy z okresem wielkiej ekspansji Celtów, wspomnianej przez Tytusa Liwiusza
(Dzieje Rzymu od założenia miasta V, 34), która na początku IV w. przed Chr. objęła znaczne obszary
środkowej Europy.
Podwrocławskie skupienie osadnictwa celtyckiego wykazuje powiązania z kulturą lateńską z terenu
Czech
a) Pochówki
Znaleziska grobowe - blisko 30 stanowisk:
• płaskie cmentarzyska szkieletowe, na ogół niewielkie (najwyżej nieco ponad 20 pochówków) -
zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, w jamach zorientowanych najczęściej na linii
północ-południe, przeważnie głową ku północy.
• groby podwójne (bardzo rzadkie), kryjące szczątki mężczyzny i kobiety,
• pochówki umieszczane w drewnianych trumnach (także rzadkie)
Wyposażenie: W grobach męskich – broń (miecz, jednen lub dwa groty włóczni oraz tarcza), żelazne
pasy, części stroju i ozdoby (pojedyncze na ogół zapinki i bransolety) oraz naczynia gliniane.
W grobach kobiet - większa liczba zapinek (nawet do 4 egzemplarzy) oraz innych ozdób (naszyjniki,
nagolenniki, bransolety z żelaza i brązu)
W niektórych grobach natrafiono na kości zwierząt, głównie świń.
W młodszej fazie (La Tène Cl) pojawiają się pojedyncze groby ciałopalne, popielnicowe i jamowe.
b) Osady
Osiedla w Radłowicach koło Oławy i w Kurzątkowicach.
c) Skarby
Z Brzezinki Średzkiej pochodzi skarb składający się z ok. 30 złotych monet wybitych w czeskich
mennicach Bojów.
Część monet znalezionych w enklawie podwrocławskiej należy zapewne do lokalnych emisji,
związanych być może z najmłodszą fazą osadnictwa celtyckiego na tym terenie.
d) Rzeźby kamienne w rejonie góry Ślęży
Odkryto pięć obiektów znajdujących się na stokach lub u podnóża góry:
• niedźwiedź,
• dzika (niewielkie, wykonane z brązu figurki dzika charakterystyczne są dla sztuki i wierzeń
Celtów na całym prawie obszarze zajętym przez kulturę lateńską)
• tzw. „panna z rybą” (podobieństwa kompozycyjne do zachodnioeuropejskich rzeźb z kręgu
kultury lateńskiej, wyobrażenie ryby odgrywało pewną rolę w świecie wierzeń),
• „mnich”
• „grzyb”.
Wszystkie oznaczone są znakiem ukośnego krzyża, przypominającym literę „X” (symbol kultowy).
Figury zostały wykonane na miejscu. Za celtyckim pochodzeniem rzeźb przemawiają przede wszystkim
analogie do przedstawień dzików z terenu Półwyspu Iberyjskiego...
Na Ślęży istniał ośrodek kultowy Celtów zamieszkujących omawiane tereny.
Na początku II stulecia przed Chr. zasiedlony przez Celtów obszar między Odrą, Bystrzycą i Oławą
został zajęty przez ludność kultury przeworskiej.
2. Osadnictwo celtyckie na Górnym Śląsku
Objęło w IV stuleciu przed Chr. południową część Górnego Śląska (tereny Wyżyny Głubczyckiej).
Ze względu na podobieństwa widoczne w ceramice, a także na pojawienie się pochówków ciałopalnych
przypuszcza się, że Celtowie przywędrowali na te tereny z Moraw. Najstarsze zespoły pochodzą z okresu La
Tène Bl. Są to materiały grobowe. Największą liczbę grobów lateńskich odkryto na wielkim cmentarzysku
kultury łużyckiej w Kietrzu. Są wśród nich pochówki szkieletowe, tworzące osobną grupę, oraz groby
ciałopalne, w stosunku do których wysuwa się przypuszczenia, że mogą kryć szczątki zlatenizowanych
przedstawicieli ludności z późnych faz rozwoju kultury łużyckiej, którzy weszli w kontakt ze środowiskiem
kultury celtyckiej. W jednym z grobówznaleziono lateńskie naczynie wykonane na kole garncarskim oraz
ceramikę łużycką.
Na terenie Wyżyny Głubczyckiej osadnictwo celtyckie poświadczone jest znaleziskami pozostałości
po osadach: w Roszowickim Lesie, w Nowej Cerekwi (założone na wyniosłym wzgórzu dawniej uważano,
że było to oppidum; nowsze badania nie potwierdziły jednak tego przypuszczenia). Osada w Nowej Cerekwi
została założona zapewne w okresie La Tène Cl i była zasiedlona do przełomu okresów La Tène C i D.
Schyłek jej użytkowania przypadł więc na koniec II stulecia przed Chr., kiedy nastąpił zanik osadnictwa
celtyckiego na całym obszarze Wyżyny Głubczyckiej w związeku z wędrówką Cymbrów z Półwyspu
Jutlandzkiego na południe.
3. Kultura tyniecka (celto-przeworska grupa kulturowa)
Osadnictwo celtyckie objęło tereny Małopolski - nad górną Wisłą (od okolic Krakowa po Nidę i
Rabę) oraz obszar nad górnym Sanem.
Enklawa osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce charakteryzuje się, w młodszych fazach
swego rozwoju, współwystępowaniem elementów typowych dla kultury Celtów z materiałami
charakterystycznymi dla kultury przeworskiej. Z tego względu określana była jako tzw. celto-przeworska
grupa kulturowa.
W zachodniej Małopolsce najstarsze ślady pobytu Celtów datowane są od początku III w. przed Chr.
(okres La Tène B2). Z młodszego okresu (La Tène Cl) datowane są bogato wyposażone groby wojowników
celtyckich odkryte w Iwanowicach. Brak materiałów grobowych w obrębie osadnictwa grupy tynieckiej,
poświadczonego przez gęstą sieć znalezisk osadowych, należy łączyć z panującymi wówczas zwyczajami
pogrzebowymi Celtów, które przejęła ludność kultury przeworskiej.
Ze znalezisk osadowych grupy tynieckiej wydzielić można trzy grupy, właściwe trzem fazom
chronologicznym i stadiom jej rozwoju:
• Osady Pełczyska, Kraków-Wyciąże, Kraków-Pleszów, Dalewice - charakteryzuje się
występowaniem wyłącznie ceramiki typowej dla kultury lateńskiej (naczynia wykonane z gliny z
dużą domieszką grafitu, sprowadzanego zapewne z terenu Czech).
• Druga grupa, odpowiadająca fazie zaczynającej się od początku II w. przed Chr -
współwystępowaqnie ręcznie lepionych naczyń o formach i technologii charakterystycznych dla
wczesnej ceramiki kultury przeworskiej oraz materiały celtyckie - ceramika robiona na kole, tzw.
„siwa”, wykonana z ilastej gliny, i ceramika grafitowa. W niektórych osadach grupy tynieckiej
odkrywane są obiekty zawierające prawie wyłącznie materiały charakterystyczne dla kultury
przeworskiej. Prawdopodobnie na omawianym terenie istniała pewna mozaika osadnictwa
tworzonego przez Celtów, nosicieli kultury przeworskiej i grupy o mieszanym, lateńsko-
przeworskim charakterze.
• Trzecia faza - ostatnie stulecie przed Chr - zmniejszył się jej zasięg na skutek napływu na
północną część zajmowanego przez nią obszaru nowej fali ludności kultury przeworskiej, która
pozostała w pewnej izolacji do przedstawicieli grupy tynieckiej.
Ośrodek małopolski posiadał własną produkcję garncarską (odkrycie pieców kopułowych służących
do wypalania naczyń: Kraków-Wyciąże, Podłęże) oraz produkcję żelaza (piece w osadach w Krakowie-
Wyciążu i Krakowie-Krzesławicach). Istniało także lokalne mennictwo (monet odkryte w Gorzowie koło
Oświęcimia). Lokalne emisje (datowane w przybliżeniu z połowy I w. przed Chr. ) należały do grupy monet
naśladujących późne emisje staterów muszlowych
Schyłek rozwoju grupy tynieckiej należy wiązać z najstarszym stadium kształtowania się na tych
terenach stylu wczesnorzymskiego, tj. z początkiem I w. po Chr., gdy na poprzednio zajmowanym przez nią
terenie pojawiło się osadnictwo kultury przeworskiej, a miejscami - na prawym brzegu Wisły - kultury
puchowskiej. Tradycje celtyckie, widoczne m.in. w zwyczajach pogrzebowych, istniały nadal w tym nowym
środowisku w okresie wczesnorzymskim.
Osadnictwo celtyckie nad górnym Sanem poświadczają znaleziska ceramiki i przedmiotów
metalowych charakterystycznych dla kultury lateń-skiej, przede wszystkim z rejonu Przemyśla, oraz
pozostałości osad w Pakoszówce i Sanoku-Białej Górze. Tę enklawę osadnictwa celtyckiego datować należy
z III-II w. przed Chr. Jej powstanie łączone jest z migracją ludności celtyckiej z obszarów położonych nad
górną Cisą.
Z młodszymi fazami rozwoju grupy tynieckiej należy synchronizować osadnictwo kultury
puchowskiej w Kotlinie Sądeckiej oraz w Kotlinie Żywieckiej, którego rozwój przypadał na okresy La Tène
C2 i D l. Kultura ta napływała na wymienione tereny z zachodniej, górskiej części Słowacji, a jej nosicielem
była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów. Osadnictwo puchowskie poświadczone jest
przez znaleziska osadowe, brak natomiast materiałów grobowych. W zachodniej Małopolsce rozwijało się
ono także w okresie wczesnorzymskim, co zapewne związane było z napływem nowej fali ludności kultury
puchowskiej przybywającej z południa, z terenu Słowacji.
Obecność ludności celtyckiej na Kujawach poświadczają monety i inne zabytki metalowe, a także
ceramika robiona na kole. Są to ślady pobytu Celtów na tym, co wynikało zapewne z faktu przebiegania
przez Kujawy szlaku bursztynowego.
IV. Jednostki kulturowe na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim
1. Kultury istniejące na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim
Na przełomie III i II stulecia a.C. na ziemiach polskich w miejsce istniejącej poprzednio kultury
pomorskiej i jej wschodniego odłamu - kultury grobów kloszowych, powstały nowe kultury:
• przeworska,
• oksywska,
• kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (północno-wschodnia Polska),
• niewielkie grupy kultury Jastorf (zachodnia część ziem polskich):
o nadodrzańska (na terenie Pomorza Zachodniego)
o gubińska (na części Dolnego Śląska i Łużyc).
• kultura zarubiniecka (w dorzeczu górnego Bugu i na części Polesia).
2. Pojęcie „europejskie Barbaricum”
Całą zlatenizowaną strefę, obejmującą wiele różnych kultur, określić należy mianem „europejskiego
Barbaricum”.
Termin ten jest powszechnie używany dopiero w odniesieniu do okresu wpływów rzymskich
(obszary położone poza granicami Cesarstwa, w zachodniej, środkowej i północnej Europie, czyli tam, gdzie
w pierwszych wiekach przed Chr. doszło do wykształcenia na skutek oddziaływań rzymskich nowego
modelu kulturowego).
Termin „europejskie Barbaricum” oznacza strefy położone poza granicami znacznie wyżej
rozwiniętej kultury celtyckiej w I w. przed Chr. m.in. w czasach ekspansji Cymbrów, walk plemion
germańskich pod wodzą Ariowista oraz podbojów Oktawiana Augusta, doszło już do kontaktów owej
barbarzyńskiej strefy z cywilizacją rzymską.
3. Periodyzacja okresu późnolateńskiego
Józef Kostrzewski wyróżnił trzy fazy: wczesną, środkową i późną, oznaczane odpowiednio jako
fazy: Al, A2 i A3 młodszego okresu przedrzymskiego (podstawą ich wyodrębnienia były odmienne typy
zapinek o konstrukcji środkowo- i późnolateńskiej; Józef Kostrzewskiego wyróżnił aż 15 typów. Kryterium
periodyzacji stanowią także różne formy klamer do pasa oraz umb, czyli metalowych okuć umieszczanych
na zewnętrznej powierzchni tarcz. Przyjmując te kryteria wyróżnia się następujące okresy:
• Faza A l: od schyłku III w. przed Chr. (lub od przełomu III i II w. a.C.) do pierwszych
dziesięcioleci drugiej połowy II stulecia przed Chr. (zaczyna się w okresie La Téne Cl i obejmuje
większą część okresu La Téne C2).
• Faza A2: od pierwszych dziesięcioleci II poł. II w. przed Chr. do końca I poł I w. przed Chr.
(schyłek okresu La Téne C2 - początek La Téne Dl).
• Faza A3: koniec I poł. I w. przed Chr do przełomu tysiącleci (na terenach położonych dalej na
północ należy się liczyć z dłuższym okresem przeżywania się stylu późnolateńskiego - do
pierwszych dziesięcioleci I w. po Chr.).
4. Kultura przeworska
Powstała na początku młodszego okresu przedrzymskiego i trwała do schyłku wczesnej fazy okresu
wędrówek ludów (istniała przez ponad sześć stuleci, od przełomu III i II w. przed Chr. do pierwszej połowy
V stulecia po Chr.
a) Nazwa
• Od miasta Przeworsk (w nieodległej od niego miejscowości Gać odkryto cmentarzysko, które,
jako pierwsza nekropola tej jednostki kulturowej, doczekało się pełniejszego opisu w publikacji
Karola Hadaczka z 1909 r.).
• W XIX w. w literaturze niemieckiej określano ją jako „kulturę wandalską”,
• W literaturze polskiej używano w XIX w. terminu „kultura wenedzka”, akcentując jej związek ze
znanymi ze źródeł pisanych plemionami Wenetów (Wenedów).
• Ze względu na dominującą formę grobów występujących na obszarze kultur przeworskiej i
oksywskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Oksywiu koło Gdyni), oba te obszary włączane
były w obręb wspólnej jednostki - kultury grobów jamowych, dzielącej się na grupę przeworska
i grupę oksywską (od początku I w. po Chr. w miejsce kultury oksywskiej powstała bowiem
nowa jednostka - kultura wielbarska).
b) Powstanie kultury przeworskiej
Proces powstania kultury przeworskiej, jak i geneza spokrewnionej z nią kultury oksywskiej nie
zostały w pełni wyjaśnione. Obie te jednostki wykształciły się na bazie wcześniej istniejących kultur
pomorskiej i grobów kloszowych. O wzajemnych powiązaniach obu tych kręgów kulturowych świadczy
podobieństwo w rozmieszczeniu osadnictwa. Różnice zaznaczaj ą się jednak w charakterze struktur
mikroosadniczych:
Osady kultury przeworskiej zakładane były w większości przypadków na terenach położonych niżej
niż osiedla pomorsko-kloszowe, co wiązało się ze zmianami klimatycznymi i zapewne z różnicami w
systemach gospodarki.
Poza wpływami Celtów na powstanie kultury przeworskiej wpływ miała destabilizacja stosunków
gospodarczo-społecznych, spowodowaną ruchami migracyjnymi ludności wywodzącej się z obszarów
położonych w dorzeczu Łaby: wędrówki plemion Bastarnów i Skirów, którzy w drugiej połowie III w. przed
Chr. pojawili się na obszarach nadczarnomorskich (migracje te zbiegły się w czasie z powstaniem na terenie
Mołdawii kultury Poieneşti-Łukaszewka, wykazującej silne powiązania z jastorfskim kręgiem kulturowym).
c) Zasięg terytorialny
Obszar powstania kultury przeworskiej:
tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, południowo-zachodniej Wielkopolski, Kujaw oraz
części Mazowsza.
W powstaniu kultury przeworskiej szczególną rolę mogło odegrać włączenie w jej obręb części
środkowego Śląska, zajętego uprzednio przez osadnictwo celtyckie (możliwość trwania na terenie
podwrocławskim osadnictwa celtyckiego jeszcze wówczas, gdy w północnej części Dolnego Śląska pojawiły
się najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej). W fazie Al obok osadnictwa kultury przeworskiej istniały
obszary zajęte przez ludność reprezentującą nadal pomorsko-kloszowy model kulturowy (cmentarzyska z
grobami obu zespołów kulturowych)
W młodszym okresie przedrzymskim kultura przeworską zajmowała tereny:
środkowego Śląska i Dolnego Śląska, północno-zachodniej części Górnego Śląska, Wielkopolski,
Kujaw, środkowej Polski, a także znaczne części Mazowsza i Podlasia oraz część Małopolski.
U schyłku lat siedemdziesiątych I w. przed Chr. nastąpiło wyludnienie obszarów w dorzeczu Odry i
zmniejszenie gęstości osadnictwa w dorzeczu Łaby. Zmianom tym towarzyszył koniec kultury lateńskiej
doby oppidów na terenie Czech, Moraw i południowych Niemiec. Zanikowi temu towarzyszyło pojawienie
się znalezisk nawiązujących do kultury kręgu jastorfskiego. Zmiany te spowodowane były migracjami w
kierunku Galii swebskich plemion germańskich pod wodzą Ariowista. Prawdopodobnie w tych migracjach
oraz w wypieraniu świata celtyckiego przez ludy germańskie brały udział także grupy ludności kultury
przeworskiej.
W młodszym okresie przed-rzymskim istniały enklawy osadnictwa przeworskiego na terenach
odległych od jej rdzennego obszaru:
• na terenie środkowych Niemiec, w rejonie ujścia Soławy do Łaby,
• na obszarach na zachód od środkowej i dolnej Soławy (w fazach A l i A2),
• w tym samym czasie w Nadrenii, w Wetterau,
• zabytki charakterystyczne dla kultury przeworskiej pojawiły się w północnej części Półwyspu
Jutlandzkiego (w fazie A2),
• cmentarzyska w dorzeczu Wkry i Orzyca, gdzie wykształciła się tzw. grupa nidzicka (w fazie
A3),
• skupienia osadnicze kultury przeworskiej nad górnym Bugiem i lewobrzeżnymi dopływami
górnego Dniestru (późna faza młodszego okresu przerzymskiego).
d) Zwyczaje pogrzebowe
W młodszym okresie przedrzymskim stosowano przede wszystkim obrządek ciałopalny (groby
szkieletowe występują bardzo rzadko - ciała zmarłych umieszczano na ogół w pozycji skurczonej, na boku).
Początkowo wśród pochówków ciałopalnych przeważały groby jamowe. W późnej fazie młodszego okresu
przedrzymskiego - wzrost liczby grobów popielnicowych, obsypanych resztkami stosu. Bardzo rzadko
występują natomiast tzw. groby popielnicowe czyste, tj. takie, w których naczynie z kośćmi, resztkami stosu
i darami grobowymi umieszczano w jamie nie zawierającej żadnych pozostałości kremacji.
Wyposażanie grobów kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim miało charakter
bardzo zróżnicowany. W przypadku pochówków ciałopalnych stosowano zwyczaj przepalania na stosie
wszystkich darów, przy czym niektóre z nich, zwłaszcza te większe, były ponadto gięte lub łamane. W
późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego - wzrost ilości przedmiotów wchodzących w skład
wyposażenia grobowego.
Dla pochówków męskich typowe jest:
• Broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie i dwuczęściowe klamerek do pasa;
dla pochówków kobiecych:
• zapinki, klamry, przęśliki i noże sierpikowate.
W grobach ludności kultury przeworskiej często spotykamy broń:
• mała liczba broni pociskowej, np. oszczepów (prawdopodobnie walczono w bliskim kontakcie z
przeciwnikiem),
• częściej spotykanym elementem uzbrojenia są groty włóczni o zróżnicowanych kształtach -
początkowo na ogół szerokie, w późniejszym okresie częściej smukłe (u schyłku młodszego
okresu przedrzymskiego zaczęto używać oszczepów z grotami zaopatrzonymi w zadziory);
• długi, obosieczny miecz noszony w żelaznej, rzadziej brązowej pochwie.
• miecze jedno-siecznych - broń charakterystycznej dla strefy nadbałtyckiej.
• tarcze.
Darami grobowymi były też narzędzia:
• Noże(np. tzw. nożyki sierpikowate, są charakterystyczne dla pochówków kobiecych).
• zestawy narzędzi, np. kowalskich (młotki, pilniki, kowadełka, obcęgi i tłoczki) – występują
rzadko.
• przybory toaletowe - nożyce, które, jak się przypuszcza, posiadały pewne znaczenie magiczne,
oraz półksiężycowate brzytwy i szczypczyki.
• szydła, igły, gliniane przęśliki, czasem kamienne osełki.
e) Ceramika
Wyróżnić można dwie zasadnicze grupy:
• naczynia wykonane starannie, cienkościenne, często zdobione, o zróżnicowanych kształtach i o
wygładzonych, najczęściej czarnych powierzchniach. Pełniły one rolę tzw. ceramiki stołowej, a
jako cenniejsze i ozdobniejsze częściej wchodziły w skład inwentarzy grobowych.
• naczynia mniej starannie wykonane, grubo-ścienne, o prostszych formach, tzw. ceramika
kuchenna, znana przede wszystkim ze stanowisk osadowych.
f) Handel
Kontakty handlowe ze strefą południowoeuropejską: poprzez środowisko kultury lateńskiej przede
wszystkim importy z Italii i z obszarów położonych na północ od wybrzeży Adriatyku.
Kontakty z południem Europy przebiegały szlakiem bursztynowym, prowadzącym z Akwilei na
północ, na ziemiach polskich początkowo przez Śląsk, następnie zaś przez środkową Polskę.
Od fazy A2, nasiliły się kontakty handlowe z południową Europą za pośrednictwem kultury
puchowskiej i grupy tynieckiej - tą drogą docierały głównie wyroby wschodnioalpejskie.
Od fazy A3 liczniej napływały na tereny kultury przeworskiej naczynia brązowe, pochodzące
głównie z Italii: dzbany, situle, misy, cylindryczne wiaderka. Wśród importów wymienić należy także
niektóre typy używanych wówczas zapinek i militaria, których listę uzupełniają ozdobne, ażurowe pochwy
mieczy wykonane w technice opus inter-rasile.
Ożywione kontakty ludności kultury przeworskiej opierały się nie tylko na pośrednictwie w handlu
bursztynem, ale także na prowadzeniu przez nią wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej m.in. hutniczej
i kowalskiej.
5. Kultura oksywska
a) Zasięg terytorialny
Powstała na podłożu kultury pomorskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego na terenie
Pomorza Nadwiślańskiego. Rozwijała się do początku I stulecia po Chr. W fazie A3 nastąpiła jej ekspansja
na tereny środkowego i zachodniego Pomorza.
b) Zwyczaje pogrzebowe
Ciałopalny obrządek pogrzebowy. Dominują groby jamowe. Występują też groby popielnicowe,
obsypane resztkami stosu. Spotykamy także pochówki popielnicowe czyste, m.in. takie, w których funkcje
popielnicy pełnił pojemnik wykonany z materiału organicznego. Cechą charakterystyczną dla niektórych
cmentarzysk było umieszczanie nad grobami stel kamiennych z głazów noszących niekiedy ślady obróbki;
spotykamy także bruki kamienne, układane nad grobami.
W schyłkowej fazie rozwoju zaczęto w bardzo ograniczonym zakresie stosować inhumację.
Wyposażenia grobów:
• ozdoby, części stroju, broń i narzędzia,
Stosowano zwyczaj przepalania i rytualnego niszczenia tych darów.
Zestawy broni w inwentarzach grobowych:
• miecze jednosieczne,
• groty oszczepów z zadziorami (w schyłkowej fazie rozwoju kultury oksywskiej),
• faliście powycinane i ornamentowane groty włóczni.
6. Grupa nadodrzańska
Kultura Jastorf wywodzi się z lokalnych tradycji późnohalsztackich. Źródła pisane z początku I w. po
Chr. lokalizują na terenach zajmowanych przez kulturę Jastorf ludy swebskie. Identyfikuje się ludność
niektórych najmłodszych grup kręgu jastorfskiego z określonymi plemionami, m.in. z Longobardami
zamieszkującymi tereny nad dolną Łabą.
W obrębie kultury Jastorf wyróżniane są grupy lokalne:
• w północno-wschodniej Dolnej Saksonii,
• południowej Meklemburgii,
• północno-wschodniej Meklemburgii,
• północno-zachodniej Brandenburgii.
Wpływy jastorfskie sięgały dalej ku południowi na obszar środkowych Niemiec, północnych Czech,
a ku południowemu wschodowi - Mołdawii i Besarabii.
W młodszym okresie przedrzymskim w kulturze Jastorf dominował zwyczaj chowania spalonych
szczątków zmarłych w popielnicach, niekiedy nakrywanych misami lub płaskimi kamieniami. Spotyka się
też skupiska spalonych kości, umieszczonych pierwotnie w pojemniku z materiału organicznego. W schył-
kowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego coraz częściej wyposażano groby zmarłych mężczyzn w
broń.
Ludność kultury kręgu jastorfskiego składała ofiary swoim bóstwom, zatapiając dary w wodach
jezior lub w bagnach (naczynia gliniane i drewniane, niekiedy ze śladami resztek pożywienia, rzadziej
przedmioty metalowe). Na istnienie miejsc kultu wskazuj ą ponadto inne znaleziska. Są to ślady ognisk
palonych na bagnach, pomosty drewniane, wysokie drewniane figury przedstawiające postacie mężczyzny i
kobiety.
Z terenów zajętych przez krąg jastorfski lub pozostających pod jego wpływami, a także z sąsiednich
obszarów Półwyspu Jutlandzkiego, pochodzą znajdowane w bagnach dobrze zachowane ludzkie szczątki.
Niekiedy stan tych zwłok wskazuje na gwałtowną śmierć, np. przez powieszenie lub uduszenie, a więc
przypuszcza się, że mogą to być ciała ofiar składanych bóstwom bądź też skazańców uśmiercanych za
popełnione przestępstwa (Tacyt informuje w końcu I w. po Chr., że mieszkańcy Barbaricum „zdrajców i
zbiegów wieszają na drzewach, tchórzów, gnuśników i wszeteczników topią w błocie i bagnie, a z wierzchu
chrust narzucają - Germania 12)
Kontakty handlowe z południem Europy: importy metalowych naczyń italskich oraz naczyń
produkowanych w celtyckich warsztatach rzemieślniczych, zapewne w Recji.
Na ziemiach polskich istniały dwie grupy wywodzące się z kultury Jastorf: grupa nadodrzańska i
gubińska.
a) Zasięg terytorialny
Była lokalną grupą kultury Jastorf. Istniała w fazie A1 i częściowo A2. Zajmowała obszar Pomorza
Zachodniego: od dolnej Odry na zachodzie, po Parsętę na wschodzie i po Wartę oraz Noteć na południu.
Powstała na początku okresu przedrzymskiego w wyniku przejęcia przez tamtejszą ludność,
związaną z kulturą pomorską, jastorfskiego modelu kulturowego. Proces ten mógł się łączyć z
przesunięciami w kierunku wschodnim pewnych grup ludności kultury Jastorf z jej macierzystych terenów,
tj. z dorzecza Łaby.
b) Zwyczaje pogrzebowe
Stosowano wyłącznie ciałopalenie. W młodszym okresie przedrzymskim najliczniejsze były groby
popielnicowe, obsypane resztkami stosu, niekiedy nakrywane misą, a także groby jamowe, uznawane za
świadectwo powiązań z kręgiem przeworsko-oksywskim. Nad grobami często umieszczano kamienne stele
lub ułożone z kamieni bruki.
Inwentarze są na ogół ubogie - wyposażano jedynie groby kobiece (nieliczne ozdoby i części stroju,
na ogół wykonywane z brązu). Nie spotykamy natomiast w grobach broni i narzędzi.
Wyjątkowe znalezisko odkryto w Brzeźniku - grób z początku młodszego okresu przedrzymskiego,
w którym znaleziono części czterokołowego wozu (wpływ kręgu kultury lateńskiej).
7. Grupa gubińska
Istniała w młodszym okresie przedrzymskim na północny zachód od Głogowa, w dolnym biegu
Nysy Łużyckiej i głównie na lewym brzegu Odry (dwa lokalne skupienia osadnicze). Była odmianą kultury
Jastorf. Rozwinęła się częściowo na terenie zajmowanym poprzednio przez kulturę pomorską.
Najczęściej spotykane groby to pochówki popielnicowe, nakrywane misą, niekiedy kamieniem.
Wyposażenie ich składało się na ogół z zestawu przedmiotów spotykanych w pochówkach grupy
nadodrzańskiej.
Skupienie stanowisk grupy gubińskiej nad Odrą w rejonie Głogowa graniczy bezpośrednio od
wschodu ze strefą osadnictwa kultury przeworskiej, a niektóre stanowiska zaliczane do obu tych jednostek
dzieli odległość zaledwie dwóch kilometrów. Wzajemne powiązania są jednak niewielkie i ograniczają się
tylko do przejęcia przez ludność grupy gubińskiej cech stylistycznych właściwych ceramice kultury
przeworskiej. Jest to zupełnie nietypowy przykład istnienia w obrębie jednego, zwartego skupienia
osadniczego dwu różnych jednostek kulturowych, a zapewne także i etnicznych, których terenów zasiedlenia
nie przedziela np. rzeka lub strefa pustki, bądź też silnie rozrzedzonego osadnictwa.
Zanik grupy gubińskiej nastąpił najpewniej w ciągu fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego i
wiąże się go z ekspansją plemion zamieszkujących niektóre tereny środkowej Europy w kierunku zachodnim
i południowym, na obszary celtyckie.
8. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
Zasięg terytorialny:
od dolnego biegu Wisły na zachodzie po dolny bieg Niemna na wschodzie.
W jej obrębie wyróżnia się trzy grupy:
• zachodniomazurską,
• wschodniomazurską
• sambijską.
Oddziaływania prądu latenizacji były niewielkie i zaznaczyły się wyraźniej tylko na terenie Sambii,
co wiąże się z kontaktami handlowymi tamtejszej ludności, opartymi na sprzedaży bursztynu występującego
w dużych ilościach na Półwyspie Sambijskim.
Stwierdza się osłabienie osadnictwa w grupie zachodniomazurskiej i jednoczesny wzrost liczby
stanowisk w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich, gdzie u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego
założone zostały płaskie cmentarzyska z ciałopalnymi grobami, wyposażonymi w broń i ozdoby. Zmiany te
interpretowane są jako wynik wpływów środowiska kultury przeworskiej.
Wykład X i XI:
Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum
I. Podboje rzymskie na obszarach naddunajskich
Armia rzymska, składająca się z legionów, rekrutowanych spośród obywateli rzymskich, liczyła (w
czasach Oktawiana Augusta) ok. 150 tyś. ludzi. Oprócz legionów Rzym dysponował oddziałami
posiłkowymi (tzw. auxilia), złożonych z mieszkańców prowincji. Łącznie armia rzymska w czasach
Oktawiana Augusta liczyła ok. 300 tyś. żołnierzy. Na jej czele stali w tym czasie pasierbowie Oktawiana
Augusta - Druzus i późniejszy cesarz Tyberiusz.
• W 16 r. przed Chr. Rzymianie zakończyli podbój Hiszpanii i terenów zachodnioalpejskich.
Rozpoczęto walkę z mieszkańcami wschodnich Alp, podporządkowując Cesarstwu tzw. regnum
Norici. Po zakończeniu tych podbojów utworzono na tych terenach prowincję Noricum.
• W 15 r. przed Chr. opanowano tereny na północ od centralnej części Alp i sięgających po Dunaj -
powstała tu prowincja Recja. Następnie przyłączono obszary położone dalej na wschód, na
prawym brzegu środkowego i dolnego biegu Dunaju (Dalmacja).
• W latach 12-10 przed Chr. podbito Panonię.
• W latach 29-28 r. przed Chr. rozpoczęto podbój obszarów na prawym brzegu Dunaju, a przed 15
r. po Chr.. utworzono na nich nową prowincję - Mezję, podzieloną następnie, prawdopodobnie w
czasach Domicjana (81-96 r.), na dwie części: Mezję Górną (Moesia Superior) i Mezję Dolną
(Moesia Inferior). Obszary te były przyczułkami, skąd wojska rzymskie w I w. po Chr.
ingerowały w sprawy państwa bosporańskiego na Krymie; w II w. Rzymianie posiadali
garnizony w innych punktach położonych na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, m.in. w
Olbii.
U schyłku I stulecia przed Chr. północna granica państwa rzymskiego biegła wzdłuż Dunaju.
II. Walki Rzymian z plemionami germańskimi
Działania te wymierzone były przeciwko plemionom germańskim, zamieszkującym obszary nad
Renem oraz w dorzeczu Wezery, a częściowo także i Łaby.
Najazdu Sugambrów i Tenkterów w 16 r. przed Chr. spustoszył ziemie położone na lewym brzegu
Renu, na północny zachód od Akwizgranu. Po jego odparciu rozpoczęto przygotowania do ofensywy
skierowanej przeciw plemionom germańskim, zamieszkującym obszary między Renem a Łabą:
• W latach 12-9 przed Chr. oddziały rzymskie pod wodzą Druzusa dotarły do Łaby;
wzdłuż rzeki Lippe założono kilka obozów wojskowych - m.in. w Haltern, Oberaden
i Anreppen.
• W 9 r. po Chr. armia rzymska pod wodzą namiestnika Germanii Publiusza
Kwintyliusza Warusa (liczyła ponad 20 tyś. żołnierzy) została doszczętnie rozbita
przez wojska germańskie dowodzone przez Arminiusza - wodza plemienia
Cherusków w Lesie Teutoburskim (w Kalkriese koło Osnabrück).
Rzymianie po tej klęsce wycofali się poza linię Renu i od tej pory jego środkowy i dolny bieg
stanowił granicę dzielącą państwo rzymskie od zachodniej strefy Barbaricum.
III. Państwo Markomanów
W wyniku ekspansji Rzymian germańscy Markomanowie porzucili swe siedziby nad górnym Renem
i na początku ostatniego dziesięciolecia przed Chr. (w 9 r. przed Chr.) przenieśli się na teren Kotliny
Czeskiej, gdzie powstało ich silne państwo rządzone przez Marboda (Maroboduusa). Według historyków
rzymskich (Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska II, 108) obejmowało ono dorzecze Łaby (plemiona
swebskie - Semnonów i Longobardów), południową część ziem polskich (plemię Lugiów). Markomanowie
dysponowali armią liczącą ponoć 70 tyś. pieszych wojowników i 4 tyś. jeźdźców. Stanowili siłę zdolną
zagrozić prowincjom Cesarstwa.
Rzymianie od 6 r. po Chr. przygotowywali się do ofensywy od południa, znad Dunaju, oraz z
zachodu, znad górnego Renu. Te plany udaremniło powstanie plemion panońskich, stłumione przez Rzymian
dopiero po trzech latach walk, w 9 r. po Chr.
Znaczenia Markomanów zmalało poi wojnie z Cheruskami dowodzonymi przez Arminiusza (17 r. po
Chr.). W 19 r. po Chr. nastąpił upadek Marboda i osłabienie markomańskiego państwa. Zwiększyło się
znaczenie plemienia germańskiego - Kwadów, zajmujących tereny południowych Moraw i południowo-
zachodniej Słowacji (należeli do grupy plemion swebskich, pod naciskiem ofensywy wojsk rzymskich
porzucili w 9 r. przed Chr. swoje siedziby nad dolnym Menem i wraz z Markomanami podjął wędrówkę do
środkowej Europy). Wzrost znaczenia Kwadów przypada na czasy panowania ich władcy Wanniusza.
IV. Kampania Germanika i podbój Wielkiej Brytanii
Za czasów Tyberiusza (14-37 r.) podjęto działania wojenne skierowane przeciwko Cheruskom i
innym plemionom, które brały udział w bitwie w Lesie Teutoburskim – zwycięska wyprawy pod wodzą
Germanika (w 15-16 r.). Po tej wyprawie wojska rzymskie wycofały się za Ren. (Rzymianie dotarli do
miejsca bitwy w Lesie Teutoburskim, pochowano szczątki poległych żołnierzy armii Warusa).
Za Klaudiusza podbito część Wielkiej Brytanii (43 r.). Za dynastii Flawiuszów (69-96 r.) do 84 r.
północna granica rzymskiej Brytanii sięgnęła linii rzek Solway-Tyne.
W czasach Hadriana (117-138 r.) rozbudowano i ulepszono fortyfikację limesu lub zbudowano nowe
umocnienia, powstał m.in. tzw. wał Hadriana - fortyfikacja o długości blisko 120 km, oddzielająca Brytanię
od nie podbitej przez legiony rzymskie górzystej Kaledonii.
V. Zakończenie podbojów między górnym biegiem Dunaju a Renem
Powstanie Batawów pod wodzą Juliusza Cywilisa (w 69-70 r.) na obszarach nadreńskich -
przyłączyły się do niego inne plemiona germańskie osiadłe nad Renem oraz niektóre ludy
wschodniogalijskie, m.in. Trewerowie.
W latach 82-83 Domicjan toczył walki z Chattami - plemieniem zajmującym tereny na północ od
Menu, między rzekami Lahn i Fuldą; następstwem tego był podbój obszarów między górnym biegiem
Dunaju a Renem (tzw. Agri Decumates).
Rozpoczęto budowę limesu - początkowo dość prostych fortyfikacji o długości ok. 550 km, które
były z czasem rozbudowywane i umacniane. Lądowy odcinek granicy Agri Decumates nosił nazwę limesu
górnogermańsko-retyckiego, oddzielał od południowo-zachodnich części Barbaricum dwie prowincje -
Górną Germanię oraz część Recji. Obozy wojskowe rozlokowane w pobliżu limesu, powstające obok nich
osiedla o charakterze cywilnym, a z czasem także miasta rzymskie, stawały się ośrodkami, które, m.in. na
drodze wymiany handlowej, umożliwiały rozwój kontaktów z mieszkańcami Barbaricum.
VI. Przyłączenie Dacji
Zagrożenie na linii Dunaju:
• najazdy sarmackiego plemienia Roksolanów (68-70 r.),
• najazd na Mezję Daków (85-89 r.) - pod wodzą Decebala stworzyli silne państwo na
terenie Siedmiogrodu, ze stolicą w Sarmizegetusie; Decebal korzystał z wzorców
rzymskich (Kasjusz Dion w Historii rzymskiej pisze o warunkach pokoju zawartego
przez Rzymian z Dakami w 89 r.: Rzymianie mieli dostarczyć Dakom „specjalistów
od spraw wojny i pokoju”.
Wojny Trajana (98-117 r.) prowadzone w latach 101-106 doprowadziły do upadku państwa Daków, a
na jego terenie utworzono nową prowincję - Dację (106 r.).
VII. Polityka cesarstwa wobec państw Barbaricum
Podsycanie konfliktów
między Markomanami a Hermundurami i Chattami lub też między Markomanami Marboda i
Cheruskami Arminiusza.
System państw kilenckich:
Były zależne od Rzymu (stopień zależności zróżnicowany), zobowiązane do pewnych świadczeń na
rzecz Cesarstwa. Przykładem takiego państwa było państwo Kwadów (na lewym brzegu środkowego biegu
Dunaju, w południowych Morawach i przyległej do nich południowej części Słowacji) - w 213 r. król
Kwadów Gabiamarus, oskarżony przez swych poddanych, został stracony z rozkazu cesarza Karakalli (212-
217 r.) (Kasjusz Dion, Historia rzymska LXXVII, 20, 3).
Kontakty polityczne między prowincjami Cesarstwa a przylimesową strefą Barbaricum sprzyjały
rozwojowi wymiany handlowej (Pliniusz w Historia naturalna pisze o Germanach przywożących bursztyn
do Panonii, a Tacyt w Germanii o Hermundurach handlujących na terenie Recji).
Od początku II w. Rzymianie w strefie przylimesowej zakładali tzw. stacje (odkryte na północ od
Dunaju: w Dolnej Austrii, południowych Morawach i południowo-zachodniej Słowacji). Ich zabudowa
wzniesiona została na wzór rzymski, przy użyciu rzymskich materiałów. Wznoszono je w miejscach
wyraźnie dominujących w terenie (funkcja militarna). Obecność oddziałów rzymskich poświadczona jest w
tych miejscach jednoznacznie tylko w okresie walk prowadzonych przez Rzymian na obszarach położonych
poza granicami ich państwa w czasie wojen markomańskich (166-180 r.). Budowano je zapewne w innych,
nie militarnych celach, związanych z działalnością gospodarczą i kontrolą polityczną tych przygranicznych
terenów. Mogły one spełniać pewną rolę w zaopatrywaniu licznych rzymskich oddziałów wojskowych,
stacjonujących nad środkowym Dunajem.
Wyroby rzymskie przenikały do Barbaricum jako dary przekazywane elitom barbarzyńskim.
W 92 r. Domicjan, prowadząc walki nad środkowym Dunajem z Markomanami, Kwadami i
sarmackimi Jazygami, sprzymierzył się z Lugiami, którzy mieszkali na terenie ziem polskich, i przesłał im,
jak podaje Kasjusz Dion, symboliczne w istocie posiłki w postaci stuosobowego oddziału jeźdźców (byłby to
jedyny znany przypadek obecności rzymskich wojsk na ziemiach polskich).
VIII. Wojny markomańskie (166 – 180)
Bezpośrednio przed wybuchem wojen w głębi środkowoeuropejskiego Barbaricum nastąpiły ruchy
migracyjne w kierunku południowym (pocz. drugiej połowy II w.) – potwierdzają to badania archeologiczne
z terenu Polski.
W wojnach markomańskich udział wzięły plemiona zajmujące obszary na lewym brzegu
środkowego biegu Dunaju:
Markomanowie, Kwadowie i sarmaccy Jazygowie, Longobardami (mieszkający wówczas nad dolną
Łabą, a więc stosunkowo daleko od biegu Dunaju), Hermundurowie, Burowie, Obiowie, Naristowie,
Kotynowie.
Pierwsza faza wojen:
wojska barbarzyńskie dotarły do Akwilei i Opitergium (dzisiejszego Oderzo koło Wenecji), które
zostało wówczas doszczętnie zniszczone. Najbardziej ucierpiały przygraniczne prowincje Cesarstwa -
Panonia, Noricum, częściowo także Recja.
Druga faza:
• mobilizacja sił rzymskich,
• przeniesienie działania wojenne na lewy brzeg Dunaju (odkrycie rzymskich obozów
marszowych w południowo-zachodniej Słowacji, w południowych Morawach oraz w Dolnej
Austrii, jak też inskrypcja wyryta na skale w Laugaricio - dzisiejszym Trenczynie nad Wagiem -
informująca, że na przełomie 179 i 180 r. przezimował tam oddział rzymski (vexillatio),
dowodzony przez M. Valeriusa Maximianusa, legata II legionu Adiutrix, stacjonującego
wówczas w Aquincum - mieście znajdującym się na terenie dzisiejszego Budapesztu.
Zakończenie wojen:
bezpośrednio po śmierci Marka Aureliusza (161-180 r.) pokojem zawartym przez Kommodusa (l80-
192 r.).
Konsekwencje wojen:
• przybliżenia kultury rzymskiej szerokim masom ludności Barbaricum,
• zwiększenie popytu na wyroby produkowane w granicach Cesarstwa,
• rozwój wymiany handlowej.
• do niewoli Kwadów, Jazygów i innych plemion biorących udział w wojnach z
Rzymem dostawali się liczni mieszkańcy rzymskich prowincji (według Kasjusza
Diona, na mocy układów pokojowych zawartych w czasie wojen markomańskich
Kwadowie mieli zwrócić 50 tyś., a Jazygowie ponad 100 tyś. wziętych do niewoli
Rzymian); być może w niektórych przypadkach ludność tę wykorzystywano w
wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej lub innej działalności, nie znanej
dotychczas bliżej mieszkańcom Barbaricum.
IX. Wojny z plemionami barbarzyńskimi w III w. po Chr.
W 188 r. rozpoczęły się nad środkowym Dunajem kolejne walki, wznowione następnie w latach 196-
203 i 214-215. W III w. - konsolidacja plemion germańskich w zachodnich strefach Barbaricum; powstały
wielkie związki plemienne
Alamanów, Franków i Sasów.
1. Walki a Alamanami
Z Alamanami już Karakalla musiał w 213 r. podjąć walkę; wówczas też ich nazwa pojawiła się po
raz pierwszy w źródłach pisanych. Utożsamiać ich należy z plemionami swebskimi z dorzecza Łaby.
Wskazuje na to określenie Jutungów, jednego z odłamów Alamanów, jako Semnonów, a więc ludu
należącego do plemion swebskich, który miał na początku okresu rzymskiego swoje siedziby w dorzeczu
Haweli.
Wielkie najazdy Alamanów, rozpoczęte w latach 234-235, powtarzały się kilkakrotnie, m.in. za
rządów Filipa Araba (244-249 r.) i Galiena (253-268 r.), a następnie Aureliana (270-275 r.) i Probusa (276-
282 r.).
Walki te Obejmowały obszary:
Agri Decumates, Recję, Galię, a także północną Italię.
Konsekwencje:
• spustoszenie wielkich obszarów Cesarstwa,
• utrata przez Rzym Agri Decumates na początku drugiej połowy III w.
Zagrożenie granicy nadreńskiej ze strony Alamanów pojawiło się ponownie w połowie IV stulecia.
2. Najazdy Franków, Jazygów i plemion swebskich
W początku drugiej połowy III w. germańscy Frankowie rozpoczęli najazdy do Galii. Docierali aż na
teren Hiszpanii.
Nad środkowym Dunajem walki prowadzili sarmaccy Jazygowie i plemiona swebskie.
3. Walki z Gotami i Gepidami
Na początku III stulecia na terenach nadczarnomorskich pojawiły się, wywodzące się ze
Skandynawii, plemiona gockie (należeli do tzw. ludów wschodnio-germańskich). Nieco później przybyli na
te tereny spokrewnieni z Gotami Gepidowie. Trasa tych ludów ze Skandynawii na południe wiodła przez
ziemie polskie.
Najazdy Gotów i sprzymierzonych z nimi plemion na tereny położone na południe od dolnego biegu
Dunaju rozpoczęły się w 238 r., a ich nasilenie przypadło na lata 248-251. Według relacji gockiego historyka
Jordanesa (VI w.) armia gocka, która w 250 r. pod wodzą Kniwy przekroczyła granicę Cesarstwa, liczyła 70
tyś. ludzi. Pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w północno-wschodniej Bułgarii) Rzymianie ponieśli klęskę,
zginął dowodzący rzymskimi wojskami cesarz Decjusza (251 r.). W 257 r. Goci i współdziałających z nimi
plemiona spustoszyły Bałkany, Grecję. Wojska Herulów zniszczyły Ateny. Rzymianie wycofali swoje
wojska z Dacji. W końcu lat pięćdziesiątych III w. nastąpiła migracja z tej prowincji ludności cywilnej. W
271 r. prowincja ta została przez Rzymian definitywnie opuszczona.
Plemiona gockie, a w większym stopniu inne ludy (Boranowie, Herulowie, Peucynowie,
Gepidowie), podejmowały wyprawy morskie:
• do wschodnich wybrzeży Morza Czarnego,
• do nadmorskich miast Azji Mniejszej,
• na tereny położonych w głębi Anatolii,
• do Grecji, aż po Peloponez.
W 269 r. Goci ponieśli dotkliwą klęskę pod Naissus (dzisiejszy Nisz), która na pewien czas położyła
kres zagrożeniu prowincji nad dolnym Dunajem.
4. Archeologiczne ślady najazdów barbarzyńskich odkryte na terenie Barbaricum
Na obszarze środkowych Niemiec, w Turyngii, odkryto pochodzące z drugiej połowy III stulecia
bogate pochówki - groby „książęce” (importy, m.in. złote monety wybite w mennicach galijskich -
„książęta” pozyskali je dzięki służbie swych oddziałów w wojsku uzurpatorów galijskich na początku
drugiej połowy III stulecia - Postumusa i jego następców). Prawdopodobnie znalezione w tych grobach
importy rzymskie trafiły do Barbaricum w wyniku wspomnianych wypraw Alamanów.
W Neupotz i w Hagenbach nad górnym Renem, w dawnym korycie tej rzeki odkryto przedmioty
(znajdowały się w łodzi, która zatonęła podczas przeprawy przez rzekę) wskazujące, że były to łupy
zrabowane, m.in. na terenach położonych daleko od limesu, aż w południowej Akwitanii.
Wojny z III w. spowodowały regres w wymianie handlowej. Zniszczono na terenach prowincji
rzymskich ośrodki produkcji wyrobów sprzedawanych poza granice Cesarstwa, np. naczyń ceramicznych,
zdobionych dekoracją reliefową, określanych jako terra sigillata, które napływały w dużej ilości na obszary
środkowoeuropejskiego Barbaricum aż do pierwszych dziesięcioleci III w.
X. Walki Rzymu z plemionami barbarzyńskimi w IV w.
Okres stabilizacji w czasach panowania Dioklecjana (284-305 r.).
W czasach Konstantyna Wielkiego (306-337 r.):
• najazdy Franków (nad dolnym Renem) i Alamanów (nad górnym Renem)
• Wojny z plemionami sarmackimi i gockimi nad środkowym i dolnym Dunajem
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych IV w.:
• w 352 r wielka wyprawa Alamanów pod wodzą Chnodomara na Galię; Konstancjusz II (337-361
r.) zadal im w 357 r. wielką klęskę pod Argentoratum (Strasburgiem).
• Najazdy na Galię Franków.
• Najazdy Sasów nad dolnym Renem; wyprawy morskie, łupiąc wybrzeża Galii i Brytanii.
• Walki Konstancjusza II w 358 r. z plemionami swebskimi i Sarmatami nad środkowym Dunajem
kontynuowane w czasach panowania Walentyniana I (364-375 r.); jego rządy przyniosły okres
pewnej stabilizacji.
Walentynian I:
• Pobił Alamanów w latach 366-368
• Odparł najazdy Kwadów i Sarmatów (370-371 r.) - założone zostały obozy
wojskowe w kraju Kwadów.
• w 378 r. walki z Sarmatami nad środkowodunajskim odcinkiem limesu.
Od 376 r. (osiedlenie się Wizygotów, a wkrótce potem znacznej części Ostrogotów w granicach
państwa rzymskiego) - zasadnicza zmiana układu sił u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W końcu
IV w. pojawił się nowy, bardzo groźny przeciwnik - Hunowie, a po upadku ich potęgi w 455 r. stałym
zagrożeniem w ostatnich dziesięcioleciach historii Cesarstwa Zachodniorzymskiego stały się liczne plemiona
wschodniogermańskie.
XI. Barbaryzacja armii rzymskiej:
W ciągu dwu pierwszych stuleci po Chr. Rzym uzupełniał swoje siły zbrojne o kontyngenty
„barbarzyńskich” żołnierzy, włączanych pod rzymskie dowództwo na zasadzie:
• układów pokojowych narzucanych przez Rzym pokonanym plemionom,
• poprzez rekrutację oddziałów spośród grup ludności osadzanej w granicach Cesarstwa.
Jeden z punktów układu pokojowego, zawartego w 180 r. z Markomanami i Kwadami, nakazywał
tym ostatnim dostarczyć Rzymowi 13 tyś. żołnierzy (w drugiej połowie II w. granicy Górnej Germanii, o
długości ok. 320 km, strzegło niewiele ponad 20 tyś. żołnierzy legionów i oddziałów pomocniczych).
Trudności z uzupełnianiem stanu liczebnego armii Cesarstwa stały się przyczyną korzystania w
coraz to większym stopniu z żołnierzy barbarzyńskich plemion, osiadłych na terenie państwa rzymskiego.
Byli to:
• jeńcy (dediticii),
• plemiona lub też inne większe grupy ludności podlegające zwierzchnictwu rzymskiej
administracji (foederati),
• sprzymierzeńcy (socii) - ludy formalnie niezależne, praktycznie jednak podporządkowane
Cesarstwu,
• grupy osadzane przede wszystkim jako ludność rolnicza z obowiązkiem służby wojskowej (laeti)
• pojedyncze osoby albo grupy, dobrowolnie przybyłe na tereny prowincji i służące w armii
rzymskiej (gentiles).
Politykę tę prowadził Rzym od czasów Oktawiana Augusta. Na większą skalę stosowano ją od
czasów panowania Probusa. W IV stuleciu na ziemiach Cesarstwa znalazły swoje siedziby wielkie rzesze
Germanów i Sarmatów (Alanów), wówczas polityka powyższa miała szersze zastosowanie.
W okresie późnego Cesarstwa znaczną rolę odegrały formacje zaciężne, składające się z ludności
plemion mieszkających poza rzymskimi granicami. Od końca IV w. armia rzymska składała się w znacznym
stopniu z wojsk obcych.
Oficerowie „barbarzyńscy” nie zawsze stali na czele formacji składających się z żołnierzy tej samej
przynależności plemiennej, co ich dowódca (np. Frank o imieniu Bauto - dowódca oddziałów złożonych z
Hunów i Alanów, sformowanych gdzieś na terenie Panonii i walczących m.in. w Recji, w obronie granicy
Cesarstwa przed najazdem Jutungów w 383 r.).
XII. Okres wędrówki ludów
1. Hunowie
Pochodzenie:
Identyfikuje się ich z ludem Xiongu (Hsiang-nu). Źródła chińskie z I tysiąclecia przed Chr.
informują, że zamieszkiwali tereny wschodniej Mongolii i Mongolii Wewnętrznej, skąd w III w. przed Chr.
dokonywał najazdów na Chiny.
W 375 r. Hunowie przekroczyli Wołgę i uderzyli na państwo ostrogockie Hermanaryka, zajmując
tereny stepów nadczarnomorskich. Ostrogoci dostali się po 375 r. pod panowanie Hunów. Wizygoci osiedlił
się za zgodą władz rzymskich w granicach Cesarstwa.
Na początku V stulecia Hunowie wraz z podległymi im plemionami zajęli teren Kotliny Karpackiej.
Stamtąd ich wpływy kulturowe i polityczne sięgały daleko na północ, po południową część ziem polskich.
Według Priskosa z Panion (Historia) władza Attyli miała sięgać aż po „wyspy na Oceanie”, tj. po Morze
Bałtyckie; Jordanes natomiast wspomina o uzależnieniu od Attyli „królestw Scytii i Germanii” (Getica 257).
2. Najazdy Wizygotów
Wizygotów rozpoczęli wojnę: w 378 r. pod Adrianopolem (Edirne) armia rzymska, a dowodzący nią
cesarz Walens (364-378 r.) poległ. Wizygoci, na podstawie zawartego w 382 r. traktatu (foedus), pozostali w
obrębie granic państwa rzymskiego, tworząc podwaliny własnej państwowości.
Po opuszczeniu Bałkan pod wodzą Alaryka skierowali się ku Italii:
• 24 sierpnia 410 r. zajęli Rzym,
• dotarli do południowej Italii,
• po śmierci Alaryka wyruszyli na północ, przez Galię do Hiszpanii,
• po bitwie pod Vouillé, w pobliżu Poitiers w 507 r. nastąpił upadek ich państwa (z siedzibą w
Tuluzie).
3. Najazdy plemion barbarzyńskich w początkach V wieku
Ekspansja Hunów nad środkowym Dunajem spowodowała przekroczenie w 405-406 r. granic
Cesarstwa przez ludy zajmujące tereny na północ od środkowego Dunaju:
• Gotów - podążających pod wodzą Radagaisa (Radagaista) w kierunku Italii,
• Wandalów,
• plemion swebskich,
• Alanów (na zachód, w końcu 406 r. przekroczyli Ren i przedostali się przez Galię w 409 r. do
Hiszpanii).
W Hiszpanii powstały tymczasowe państwa barbarzyński:
Plemiona swebskie - na terenie Galicji (Galicia) - istniało do końca VI w.,
Alanowie i Wandalowie natomiast - w centralnej części Półwyspu Iberyjskiego.
Wandalowie zniechęceni walkami z Wizygotami przenieśli się pod wodzą Gejzeryka (Genzeryka) w
429 r. do północnej Afryce, skąd podejmowali wyprawy na Italię, m.in. łupiąc w 455 r. Rzym. Afrykańskie
państwo Wandalów zniszczone zostało w latach trzydziestych VI w. przez wojska bizantyjskie Justyniana
(527-565 r.), dowodzone przez Belizariusza.
4. Upadek potęgi Hunów
Cesarstwo Wschodniorzymskie płaciło Hunom wysoki dorocznego trybutu. Cesarstwo
Zachodniorzymskie (rządzone przez Aecjusz), wykorzystywało oddziały huńskie do odpierania Wizygotów i
Burgundów (zajmowali wówczas tereny nad górnym Renem).
W 451 r. armia rzymska (złożona z oddziałów wizygockich, Franków, Burgundów, Sasów i Alanów)
w bitwie na Polach Katalaunijskich nad Marną pokonała wojska Hunów (złożone z Ostrogotów i Gepidów) i
zmusiła ich do wycofania się na wschód..
W 453 r. zmarł Attyla i wkrótce nastąpił upadek jego państwa. Ostateczna ich klęska nast5ąpiła po
bitwie nad rzeką Nedao w Panonii (454 lub 455 r.) - ujarzmione ludy pod przywództwem Gepidów
rozgromiły huńskie oddziały.
5. Koniec cesarstwa zachodnio-rzymskiego powstanie państwa Ostrogotów Teodoryka
Od śmierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w ciągu 22 lat, tron zajmowało
dziesięciu cesarzy. Ostatnim ze wspomnianych wyżej dziesięciu cesarzy był Romulus, nieletni syn
naczelnego wodza — Orestesa, obdarzony purpurą na żądanie ojca w 475 r. Rządy w imieniu syna
sprawował sam Orestes. Zasięg jego władzy tylko na północy przekraczał granice Italii, sięgając Dunaju.
Armia, którą dowodził Orestes, składała się w ogromnej większości z Germanów. Była ona
zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystała z ius hospitalitatis u tamtejszej ludności. Ten stan rzeczy budził
niezadowolenie wojsk, które za przykładem „sprzymierzeńców” wizygockich i burgundzkich trzecią część
gruntów uprawnych chciały uzyskać na własność. Mogłoby to jednak nastąpić tylko kosztem miejscowych
latyfundystów, a na to Orestes, nie chcąc zrażać do siebie senatu, nie mógł się zdecydować.
Jego odmowa stała się przyczyną buntu wojska, które pod wodzą Odoakra opanowało władzę,
pozbawiając życia Orestesa (476). Wprawdzie oszczędzono wyniesionego przezeń na tron Romulusa, ale
został on usunięty w cień. Odoaker stał na czele oddziałów złożonych ze Skirów, Rugiów i Herulów, odsunął
od władzy młodocianego Romulusa Augustusa (475-476 r.). Zwycięskie wojska zgodnie z tradycją
germańską obwołały Odoakra królem (rex), tzn. wodzem. Tytuł króla nadawano zazwyczaj wodzowi
określonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiły zbieraninę złożoną z przed-
stawicieli różnych plemion. W tych warunkach trudno więc było wzorem Wizygotów czy Burgundów
tworzyć półpaństwo barbarzyńskie. Odoaker myśląc o samodzielności i nie chcąc rządzić za pośrednictwem
mianowanego przez siebie cesarza, nawiązał rokowania z Konstantynopolem. Proponował uznanie
zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Italią za cenę przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra
zostały przyjęte w 480 r. , wobec czego odesłał on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i
oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie posiada odtąd jednego tylko władcą, rezydującego nad Bosforem.
Teodoryk (zmarł w roku 526) wychował się jako zakładnik w Konstantynopolu i byt tam
obsypywany przez cesarza znacznymi zaszczytami, sam zaś lud stykał się z rzeczywistością rzymską w
czasie swego pobytu w prowincjach naddunajskich, gdzie Ostrogoci osiedlali się, teoretycznie w charakterze
sprzymierzeńców, poczynając od roku 455.
Teodoryk po opanowaniu Italii zachowywał tolerancję wobec katolików i pełne szacunku kontakty z
papiestwem. Konflikt, który od roku 484 poróżnił Kościół bizantyjski z Kościołem łacińskim (w związku
Akacjuszem) umocnił pozycję Teodoryka na płaszczyźnie politycznej. Kiedy jedność Rzymu i
Konstantynopola została przywrócona (w roku 519), część rzymskiej arystokracji, ujawniała sympatie wobec
cesarza Wschodu. Tym należy tłumaczyć niełaskę (od roku 523), a potem skazanie na śmierć (w roku 524)
wielkiego filozofa Boecjusza, który w roku 522 pełnił u króla Teodoryka funkcję zwierzchnika wszystkich
urzędów. Papież Jan I musiał umrzeć w roku 526 w więzieniu, do którego wtrącił go król Teodoryk. Po jego
śmierci nastąpił całkowity spokój. Kasjodor objął sukcesję po Boecjuszu w charakterze zwierzchnika
urzędów — w latach 533—538 zajmował najwyższy urząd - prefekturę prerorium.
Po śmierci Teodoryka w 526 r. nastąpił upadek jego państwa - działania armii bizantyjskiej -
najpierw pod wodzą Belizariusza, a następnie Narzesa (552 r.) przywróciło w Italii wpływy bizantyjskie.
Na dworze Teodoryka powstały:
• O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusqite Gothorum -czyli Historia Gotów)
-autorstwa Kasjodora,
• Getica, czyli O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusque Getarum; nazywana też
Historią gocką) Jordanesa.
6. Sytuacja w Europie środkowej po upadku Hunów
• We wschodniej części Kotliny Karpackiej – dominują Gepidowie,
• W Panonii zaś plemiona ostrogockie, które jako sojusznicy (foederati) Cesarstwa Wschodnio-
rzymskiego utworzyli swoje krótkotrwałe królestwo nad Sawą i Drawą.
• Nad Dunajem w Dolnej Austrii - do 488 r. istniało państwo Rugiów (pochodzili z Norwegii,
skąd przywędrowali na południowe wybrzeża Bałtyku, a następnie udali się dalej na południe,
wchodząc w skład państwa Attyli), rozbite przez wojska Odoakra.
• Po rozbiciu Rugiów obszary ich państwa zostały zasiedlone przez Longobardów (pochodzili z
dorzecza Łaby).
• W południowej Słowacji - plemiona Swebów.
• W północno-wschodnią część Kotliny Karpackiej – Sarmaci
W 565 r. państwo Gepidów zostało zniszczone przez Longobardów oraz przybyłych z terenu Azji
Awarów, którzy po opuszczeniu przez Longobardów w 568 r. Panonii i ich przeniesieniu się do Italii stali się
dominującą siłą polityczną w Kotlinie Karpackiej. Przyjmuje się, że osiedlenie Awarów w Kotlinie
Karpackiej jest cezurą kończącą okres wędrówek ludów.
XIII. Barbaricum w świetle źródełhistorycznych
1. Źródła pisane na temat plemion germańskich
• Strabon (zm. 24 r. po Chr.)- Geografia (Geographiká hypomnemata - 21 r. po Chr.).
• Pomponiusz Mela - Geografia opisowa (De chorographia)- pierwsza połowa I w. po Chr.
• Pliniusz Starszy (zm. 79 r. po Chr.)- Historia naturalna – opracowanie o charakterze
encyklopedycznym.
• Korneliusz Tacyt: Roczniki (Annales) i Dzieje (Historiae) - czasy panowania dynastii julijsko-
klaudyjskiej (Annales) i okres od panowania Galby do Domicjana, tj. lata 69-96 (Historiae).
Szczególne miejsce (biorąc pod uwagę Barbaricum) zajmuje, pochodzące z 98 r. dzieło pt. De
origine et situ Germanorum, nazywane w skrócie Germanią (Tacyt wykorzystał dane zawarte w
nie zachowanej pracy Pliniusza Starszego Bellorum Germaniae libri XX, napisanej ok. 40 lat
wcześniej):
• Rozdziały 1-27: wiadomości o zwyczajach, religii, ustroju i stosunkach społecznych,
uzbrojeniu, sposobach walki oraz gospodarce, jak i pewne dane o szczegółach życia codziennego
ówczesnych mieszkańców terenów położonych na wschód od Renu i na północ od górnego i
środkowego biegu Dunaju;
• rozdziały 28-47: opis rozmieszczenia ludów na obszarze zachodnio-i środkowoeuropejskiego
Barbaricum, dane o ich siedzibach, a ponadto w niektórych przypadkach informuje o panujących
między nimi stosunkach oraz o pewnych charakterystycznych cechach tych ludów.
• Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii - Geografia (Geographike hyphegesis) - ok. połowy II w. po
Chr. - opis całego znanego autorowi świata; wykazy długości i szerokości geograficznych
znanych mu miejscowości, gór i rzek, a także siedzib różnych ludów. Ptolemeusz opierał się na
starszych źródłach, m.in. na pracy greckiego geografa Marinosa z Tyru. Nie zachowały się mapy
sporządzone przez Ptolemeusza; znamy je tylko częściowo z kopii sporządzonych w
średniowieczu.
• Kasjusz Dion (zm. Po 229 r. po Chr.) - Historia rzymska (Romaike historia) - dzieje państwa
rzymskiego do 229 r. po Ch. (znaczna jego część nie zachowała się, a zaginione partie możemy
jedynie fragmentarycznie odtworzyć na podstawie późniejszych wyciągów dokonanych przez
historyków bizantyjskich).
• Historia Augusta (lub Scriptores Historiae Augustae) - zbiór biografii cesarzy rzymskich od
Hadriana do Numeriana, powstały w V w. - uzupełnia ono wiedzę o historii II i III stulecia, w
tym także o wydarzeniach, w których brały udział plemiona zamieszkujące środkowoeuropejskie
Barbaricum.
• Mapa imperium rzymskiego, opracowana przez Marka Wipsaniusza Agryppę z 12 r. przed Ch.,
znana jedynie ze wzmianek Pliniusza.
• Wellejusz Paterkulus - Historia rzymska (Historia Romana) - opracowana i wydana w czasach
Tyberiusza.
• Mapa nosząca nazwę Tabula Peutingeriana, znana z jej średniowiecznych przerysów
(pochodząca z końca II lub z początku III w.).
• Ammian Marcellin - Dzieje (Rerum gestarum libriXXXI), podstawowe źródło dla historii lat 353-
378 (wiadomości o polityce Walentyniana I w strefie środkowodunajskiej oraz informacje
geograficzne o tych terenach, a także informacje dotyczące zwyczajów niektórych ludów, np.
Hunów).
• Priskos z Panion (historyk bizantyjski) - Histori. Autor był sekretarzem poselstwa
bizantyjskiego, gościł w 449 r. na dworze Attyli. Dzieło zawiera m.in. opis siedziby władcy
huńskiego i panujących tam obyczajów.
• Prokopiusz z Cezarei - Historia wojen - informujące o powrotnej wędrówce Herulów ze strefy
środkowodunajskiej do skandynawskiej ojczyzny w 512 r. i wskazujące jednoznacznie, że
obszary położone na północ od zachodnich Karpat zajęte były wówczas przez plemiona
słowiańskie.
• Jordanes - Getica (w poł. VI w. na dworze ostrogockim Teodoryka w Rawennie).
• Paweł Diakon - Historia Longobardów (Historia Longobardorum) – pochodzi z VIII w. .
Rzymianie posiadali informacje o odległych od limesu strefach Barbaricum także dzięki podróżom:
• w 5 r. po Chr. flota rzymska opłynęła Jutlandię, docierając do Cieśnin Duńskich, a być może
jeszcze dalej, do zachodnich akwenów Bałtyku.
• Pliniusz w Historii naturalnej (XXXVII, 3, 45) informuje, że w czasach Nerona (54-68 r.) z
Carnuntum wyruszyła nad Bałtyk ekspedycja po bursztyn bałtycki, którą dowodził rzymski
ekwita - „eques Romanus”.
Informacje dotyczące obszarów w głębi Barbaricum docierać mogły także za sprawą poselstw
przybywających na teren Cesarstwa (np. poselstwo Semnonów do Domicjana w 91 lub 92 r.)
2. Sytuacja etniczna w zachodniej i śrdkowoeuropejskiej strefie Barbaricum według Tacyta
W strefie zachodniej Barbaricum:
• Ingweonowie - tereny przy wybrzeżach Morza Północnego,
• Hermionowie - obszary w głębi lądu,
• Istweonowie.
W strefie nadreńskiej:
• Batawowie (inicjatorzy powstania plemion germańskich i wschodnio-galijskich w 69 r.) –
delta Renu,
• Fryzowie – na północny – wschód do Batawów,
• Chaukowie - nad dolną Wezerą,
• Angriwariowie i Chazuariowie - między rzekami Ems i Wezerą,
• Cheruskowie - nad środkową Wezerą,
• Chattowie - między rzekami Lahn, Fuldą i Menem.
Według Tacyta większą część Germanii zajmowali Swebowie podzielone na osobne szczepy:
• plemię Semnonów - w dorzeczu Haweli,
• Longobardowie - nad dolną Łabą,
Hermundurowie - środkowe Niemiecy po
Dunaj
• Naristowie, Markomanowie i Kwadowie – sąsiadowali z Hermundurami,
• Osowie (posługują się językiem panońskim), Marsygnowie, Kotynowie (posługują
się językiem celtyckim) i Burowie - z „krajem Markomanów i Kwadów od tyłu
graniczą” (Germania 42).
XIV. Opis ludów zamieszkujących ziemie polskie w źródłach antycznych
1. Lugiowie
a) Główne przekazy w źródłach antycznych:
• Strabon - Geographika VII, 1: po raz pierwszy używa nazwy „Lugiowie”, informuje , że
podlegali oni zwierzchnictwu markomańskiego państwa Marboda.
• Tacyt w Annales (III, 29) pisze, że w czasach Klaudiusza, ok. roku 50 „niezliczone mnóstwo
Lugiów przyczyniło się do upadku kwadzkiego państwa Wanniusza.
• Kasjusz Dion w Historia rzymska (LXVII, 5,2) pisał, że w latach 91 i 92 Lugiowie, prowadząc
wojnę ze Swebami, zwrócili się do Domicjana z prośbą o posiłki.
• Paweł Orozjusz w Historiarum adversus paganos libri VII z początku V w., wspomina władcę
Cymbrów o imieniu Lugius (prawdopodobnie imię to przejęte zostało od nazwy Lugiów, gdy
Cymbrowie, jeszcze pod koniec II w. przed Chr. w swej wędrówce z Jutlandii na południe, w
pierwszym etapie na tereny wschodnioalpejskie, przesuwali się przez obszar środkowej Europy).
b) Związek lugijski
Lugiów należy utożsamiać z ludnością kultury przeworskiej.
Tacyt wymienia pięć plemion lugijskich, określając je jako „civitates”:
• Hariowie (byli bardzo dzicy, wojownicy mieli zwyczaj malowania ciał, posługiwali się czarnymi
tarczami),
• Helwekonowie,
• Manimowie,
• Helizjowie,
• Nahanarwalowie (na ich terenach znajdowało się miejsce kultu, święty gaj).
Istnienie związku lugijskiego potwierdza Ptolemeusz (Geografia II, 11, 10)- według niego Lugiowie
dzielili się oni na:
• Lugiów-Omanów,
• Didunów,
• Burów (Tacyt uważał ich za odrębny lud).
Rozpad związku lugijskiego lub istotne osłabienie jego znaczenia nastąpiło zapewne w II w.
(świadczy o tym brak wzmianek o Lugiach w źródłach mówiących o wojnach markomańskich). Być może
do Lugiów odnoszą się dwie późniejsze wzmianki:
• Zosimosa Nowa historia (Historia nova) z V w. (informuje o zwycięskich walkach
prowadzonych przez Probusa w zachodniej części Cesarstwa, zapewne w 279 r., przeciwko
Longionom, Longiones).
• Tabula Peutingeriana - w której umieszczono nazwę „Lupiones Sarmate”.
c) Burowie
Tacyt uważał, że stanowią osobny lud. Według Ptolemeusza wchodzili w skład Lugiów. Kasjusz
Dion w Historii rzymskiej pisze, że Burowie brali udział w wojnach markomańskich; Marek Aureliusz
zawarł z nimi przymierze.
Nie zlokalizowano dokładnie ich siedziby:
• niektórzy umieszczają je na południe od głównego grzbietu zachodnich Karpat,
• inni na obszarach górskiej części wschodniej Słowacji;
• według Ptolemeusza Burowie mieli zamieszkiwać tereny położone między górami Askiburgion5
po źródła Wisły).
Prawdopodobne jest też to, że Burowie byli celtyckimi Kotynami.
2. Wandalowie
Ich kolebkę lokalizuje się w północnej części Jutlandii oraz (pewien odłam) - w południowej
Norwegii.
W czasie wędrówki do środkowej Europy doszło do konfliktu z mieszkającymi nad dolną Łabą
Longobardami.
5 Góry Askiburgion identyfikuje się z Jesionikami w Sudetach,
Jordanes wspomina, że poza Silingami - plemiona Wandalów zajmowali ziemie na bliżej nie
określonych terenach położonych między Wisłą a Odrą. W pierwszym okresie wojen markomańskich, ok.
170 r., wandalskie plemiona Hasdingów, Lakringów i Wiktofalów dotarły do granic Dacji, a Hasdingowie na
mocy decyzji Rzymu zajęli następnie jakieś obszary nad górną Cisą.
Fakty te zbiegaj ą się z ekspansją kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na tereny
położone nad górnym biegiem Cisy, aż po przedpole limesu dackiego, i przemawiają jednoznacznie za tym,
że owa przemieszczająca się ku południowemu wschodowi ludność kultury przeworskiej składała się
wyłącznie lub przeważnie z plemion wandalskich.
Zosimos pisząc o walkach Probusa z „Longiones” wzmiankuje, że doszło do bitwy nad rzeką Ligys
(zapewne Lechem) w ówczesnej Recji; przeciwnikami Rzymian były wojska Wandalów i Burgundów (Nowa
historia I, LXVIII, 1,2).
3. Burgundowie
Przywędrowali do środkowej Europy z północy, zapewne ze Skandynawii. Być może
przejściowo zatrzymali się na Bornholmie (stare nazwy - „Burgenda lond”, „Burgundarholm”). Według
Pliniusza należeli do Wandalów (Historia naturalna IV, 99).
Ptolemeusz lokalizuje Burgundów na wschód od Semnonów, na północ zaś od gór Askiburgion i
terenów zamieszkanych przez Lugiów (Geografia II, 11, 8).
Jordanes (Getica 97) pisze, że z Burgundami walczył król Gepidów, Fastida, rozpoczynając ok.
połowy III w. swoją wędrówkę z ziem polskich na południe (wskazywałoby to na lokalizację siedzib
Burgundów podczas ich pobytu w środkowej Europie w północnej lub północno-zachodniej części obszaru
zajmowanego przez kulturę przeworską). Być może w II stuleciu Burgundowie przesunęli się w kierunku
zachodnim, na obszary krystalizującej się wówczas, m.in. pod wpływem kultury przeworskiej, nowej
jednostki kulturowej - kultury luboszyckiej (nazwa od cmentarzyska w Luboszycach). Zajmowała ona tereny
ziemi lubuskiej, części Dolnego Śląska, Łużyc i Brandenburgii.
4. Goci
a) Źródła antyczne o Gotach
• Być może wzmianka o Gotach pojawia się w relacji Pyteasza z Massalii, znanej z przekazu
zawartego w Historii naturalnej Pliniusza, który wspomina o ludzie „Guiones”, zamieszkującym
północne strefy Europy, „na płytkim brzegu Oceanu zwanym Metuonis”;
• Tacyt (Germania 44) pisze, że na północ od Lugiów mieszkali „Gothones”,
• Pliniusz pisze o „Gutones”,
• Ptolemeusz używa nazwy „Gythones”.
b) Lokalizacja
Wywodzili się ze Skandynawii, z terenu Szwecji (por.: nazwy prowincji szwedzkich - Östergötland i
Västergötland, nazwa wyspy Gotlandii lub też używane w średniowieczu określenie Götar-Gutar, odnoszące
się do mieszkańców południowej Szwecji).
Po przybyciu na południowe wybrzeża Bałtyku Goci osiedlili się nad dolnym biegiem Wisły.
Ptolemeusz lokalizuje ich na terenach położonych na południe od nadmorskiego ludu Wenedów, „koło rzeki
Vistula” (sąsiadowali od wschodu z Fennowie, dalej znajdowały się siedziby Sulonów, Frugundionów i
Awarinów). Być może nazwa „Frugundiones” jest synonimem Burgundów.
Osadnictwo Gotów objęło więc obszary nad dolną Wisłą, nie na wybrzeżu Bałtyku (zajętym przez
Rugiów) ale prawdopodobnie w południowej część dolnego Powiśla i ziemi chełmińskiej. Wchodzili w skład
polietnicznej społeczności, która tworzyła kulturę wielbarską.
Jordanes w Getica pisze, że Goci pod wodzą króla Beriga przybyli nad Wisłę (ziemie nazwane przez
nich „Gothiskandia”) na trzech okrętach z „wyspy Skandii”, tj. ze Skandynawii. Po wylądowaniu pokonali
Ulmerugiów oraz Wandalów. W wędrówce tej towarzyszyli im Gepidowie (lud spokrewniony z Gotami) -
którzy przybyli na południowe wybrzeża Bałtyku na jednym z trzech wspomnianych okrętów, jednak
„później od dwu pozostałych”, a za swoją siedzibę obrali „wyspę otoczoną mieliznami rzeki Viskli. Wyspie
tej nadali w rodzimym języku miano Gepedoios”. „Gepedoios” należy identyfikować z obszarem
Wysoczyzny Elbląskiej. Gepidzi pojawili się w III w. na terenach położonych na północ od Morza Czarnego.
Pod koniec IV w. znaleźli się pod panowaniem Hunów.
c) Wędrówki na południe
Według Jordanesa Goci mieszkali nad dolną Wisłą przez okres obejmujący rządy pięciu królów. Za
panowania piątego z nich - Filimera - wyruszyli do kraju nazwanego przez nich „Oium” - tereny na północ
od wybrzeży Morza Czarnego. Na ziemiach polskich przebywali ponad półtora stulecia. W pierwszych
dziesięcioleciach III w. przybyli na stepy nadczarnomorskie. W Scriptores Historiae Augustae (gdzie mowa
o początku wojen markomańskich - lata 60-te II w.) stwierdza się, że granice Cesarstwa niepokojone były
przez różne ludy uciekające przed naporem.
Na początku drugiej połowy III w. na stepach nadczarnomorskich, na wybrzeżach Morza
Azowskiego pojawili się Goci a za nimi podążali Herulowie (przywędrowali z terenów Skandynawii i
współdziałali z Gotami w ich wyprawach na prowincje rzymskie). Szlak ich wędrówki na południe mógł
przebiegać przez ziemie polskie.
Wędrówkę Gotów potwierdza archeologia:
na początku drugiej połowy II w. kultura wielbarska (jej twórcami byli Goci) zaczęła ekspansję w
kierunku południowo-wschodnim, wypierając z prawobrzeżnego Mazowsza ludność kultury przeworskiej.
Jednocześnie nastąpiło wyraźne rozrzedzenie osadnictwa wielbarskiego na Pomorzu. Powstała pod koniec III
w. na stepach nadczarnomorskich kultura czerniachowska, utworzona przy udziale plemion gockich,
wykazuje wyraźne powiązania z kulturą wielbarską.
5. Wenetowie (Wenedowie)
Źródła rzymskie wspominają o „Veneti”, „Venedi”, „Venedai” (Pliniusz, Ptolemeusz), o „Venethi”
(Tacyt, który lokalizuje ich na południowym – wschodzie).
a) Lokalizacja
• Pliniusz (Historia naturalna) - rejon ujścia Wisły (dane pozyskane w czasie wyprawy floty
rzymskiej do Cieśnin Duńskich).
• Tacyt - siedziby Wenetów mieściły się poza granicami Swebii, pomiędzy Fennami a Bastarnami-
Peucynami.
• Ptolemeusz (Geografa III, 5,7) - obszary położone w Sarmacji nad dolną Wisłą, na prawym
brzegu tej rzeki, „wzdłuż całej zatoki Weneckiej”, tj. Zatoki Gdańskiej; na południu ich siedziby
dochodziły do „gór Weneckich” (jedno z pasm wzgórz morenowych na Pojezierzu Mazurskim).
b) Dyskusje wokół lokalizacji i pochodzenia Wenetów
W ostatnich latach przypuszcza się, że wzmiankowani przez Pliniusza, Ptolemeusza i Tacyta
„Venedi/ /Venedai/Vnethi” nie mogą być traktowani jako ten sam lud. „Venethi” Tacyta powinni zajmować
obszary położone dalej na wschód, być może w dorzeczu środkowego Dniepru.
Tabula Peutingeriana - lokalizuje Wenetów na północ od Dacji, na zachód od gór „Alpes
Bastarnice”, określając ich jako „Venadisarmatae”, innym razem zaś w rejonie ujścia Dunaju.
Według starożytnych źródeł pisanych ludy określane jako Wenetowie zamieszkiwały różne obszary
Europy - m.in. północno-wschodnią Italię, Macedonię, a w czasach Cezara (Wojna galijska III, 7-17) także
część Bretanii, w rejonie miasta Vannes.
Jordanes w poł. VI. W. identyfikuje ich ze Słowianami (Getica 34). Fakt ten wzbudził szeroką
dyskusję nad sytuacją etniczną na ziemiach polskich w pierwszych wiekach po Chr. i nad zagadnieniem
pochodzenia Słowian.
6. Estiowie
Zajmowali obszary północno-wschodniej Polski oraz tereny położone dalej na wschód (zasięg
kultury zachodniobałtyjskiej).
Przekazy w źródłach antycznych:
• Tacyt: trudnią się zbieraniem bursztynu i że ich siedziby znajdują się nad morzem.
• Ptolemeusz (Geografia III, 5, 10): wspomina lud „Osioi” (być może chodzi o
Estiów).
• Kasjodor (Variae V, 2 z VI w.) – informuje o liście króla Ostrogotów, Teodoryka,
skierowanym do żyjącego nad oceanem ludu „H[a]esti”.
• Jordanes: Estiowie zamieszkiwali obszary położone na wybrzeżach Bałtyku, na
wschód od Widiwariów (Getica 36). Estiowie zostali podbici przez ostrogockiego
króla Hermanaryka (Getica 120).
7. Galindowie i Saudinowie
Plemiona te wymienia Ptolemeusz ( „Galindai" i „Soudinoi”) lokalizując ich na wschód od Gotów
(Pojezierze Mazurskie). Być może siedziby Saudinów znajdowały się dalej na wschód, na pograniczu
obszarów zajętych w okresie wczesnorzymskim przez kultury kręgu zachodniobałtyjskiego i zachodnich
odłamów kultury ceramiki sztrychowanej.
W średniowiecznych źródłach krzyżackich (Piotr z Dysburga Chronica terre Prussie III, 3)
pojawiają się mieszkańcy „Galindite” i „Sudovite”. Ciągłość kulturowa i kontynuacja zasiedlenia tych ziem
od pierwszych stuleci pop Chr. po okres wczesnośredniowieczny świadczy, że Galindowie i Saudinowie
rzeczywiście mieszkali na Pojezierzu Mazurskim.
8. Sarmaci
a) Lokalizacja według źródeł antycznych
Mapa Marka Wipsaniusza Agryppy: naniesiono na nią Sarmację, jako jedna z dwóch (obok Dacji)
części dawnej Scytii.
Pomponiusz Mela: granica Sarmacji przebiegała wzdłuż Wisły, od której na wschód miała
znajdować się „Asia”.
Ptolemeusz w Geografii: zachodnie rubieże Sarmacji - wzdłuż Wisły i „gór Sarmackich”, północną
granicę stanowił „Ocean” (Morze Bałtyckie) i „ziemie nieznane”.
b) Ekspansja terytorialna Sarmatów
Na przełomie V i IV w. przed Chr. Sarmaci pojawili się na zachód od dolnego biegu Donu (pierwsza
fala plemion sarmackich składała się z Jazygów, którzy w I w. przed Chr. zajęli obszary położone na zachód
od Dniepru)
Na przełomie III i II w. przed Chr. Sarmaci pojawili się na stepach nadczarnomorskich (wypierając z
tych terenów Scytów), przybywając tu ze stepów eurazjatyckich.
Jazyngowie w I w. po Chr. opanowali tereny nad dolnym Dunajem, a w czasach panowania
Klaudiusza zasiedlili dorzecze Cisy. Odegrali istotną rolę w okresie wojen markomańskich. Osadnictwo
Jazyngów na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej dotrwało do czasów inwazji huńskiej.
Według Strabona Roksolanie zamieszkiwali tereny położone między Donem a Dnieprem
(Geographikd VII, 3,17). Na początku I w. po Chr. przesunęli się dalej na zachód, docierając nad dolny
Dunaj. W 57 r. ponieśli klęskę w walkach z Rzymem, a w 69 r. odparto ich ataki na Mezję. Jazygowie i
Roksolanie utrzymywali między sobą związki (w 175 r. Marek Aureliusz wyraził zgodę na kontakty Jazygów
z Roksolanami poprzez teren Dacji).
W I w. po Chr. inne plemię sarmackie – Aorsowie dotarli do terenów położonych na północ od
dolnego biegu Dunaju.
Od II w., na stepach nadczarnomorskich dominującą rolę odgrywali Alanowie (ostatnia fala plemion
sarmackich). W III stuleciu część Alanów znalazła się pod dominacją plemion gockich, następnie zaś, po 375
r. - huńskich. W 406 r. część Alanów wraz z niektórymi plemionami germańskimi podjęła wędrówkę na
zachód, docierając do Hiszpanii, gdzie uległa przewadze Wizygotów.
W końcu pierwszej poł I w. między Dnieprem a Dunajem powstało „państwo” Farsoesa, rządzone
następnie przez Inismeosa (poświadczają to m.in. monety wspomnianych władców wybijane w Olbii). Na
północy „państwo” to sięgało po górny bieg Dniestru, skąd wpływy sarmackie docierały aż do południowo-
wschodnich terenów Polski.
9. Dakowie
Część plemion dackich po podboju państwa Decebala przez Trajana w wojnach zakończonych w 106
r. znalazła się pod panowaniem Rzymian i przez ponad 150 lat ulegała romanizacji.
Inna część ludności dackiej - „wolni Dakowie” zamieszkiwała tereny położone na północ i na
wschód od granic Dacji krainy: Kriszanę, Maramuresz, a także Muntenię i południową Mołdawię. Do
plemion dackich należeli m.in. Kostobokowie (zajmujący część Mołdawii i Maramureszu). W 170 r.
dokonali najazdu na Mezję Dolną, Trację i Grecję, docierając aż do Attyki, a w 172 r. ulegli przewadze
wandalskich Hasdingów, którzy przy aprobacie Rzymu zajęli ich ziemie.
Od początku III w. inne plemię dackie - Karpowie – najeżdżali dolnodunajski odcinek limesu. Lud
ten pod naciskiem Gotów przekroczył limes i uzyskała w 280 r. zgodę Probusa na osiedlenie się w Mezji i
Tracji. Na początku IV w. Galeriusz (305-311 r.) osiedlił pewną część tego plemienia w Panonii.
10. Bastarnowie i Peucynowie
Bastarnowie odnotowywani w źródłach pisanych od III w. przed Chr. (dzieła Strabona, Pliniusza,
Tacyta). Ich siedziby mieściły się zapewne na obszarach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat.
Według Strabona odłamem Bastarnów byli Peucynowie (nazwa ma się wywodzić od wyspy Peuke, zapewne
położonej w delcie Dunaju). Tacyt natomiast jednoznacznie identyfikuje Peucynów z Bastarnami.
W pierwszych wiekach po Chr. Bastarnowie wspomagali Daków w wojnach toczonych w czasach
Trajana oraz brali udział w walkach z Rzymem w okresie panowania Marka Aureliusza. W czasach Probusa
osiedlili się w granicach Cesarstwa, co związane było prawdopodobnie z wypieraniem ich z
dotychczasowych siedzib przez plemiona gockie i wandalskie.
Wykład XII:
Jednostki kulturowe w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówki
ludów na ziemiach polskich i terenach sąsiednich
I. Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów
Okres rzymski rozpoczął się z początkiem I w. po Chr. A zakończył w drugiej połowie IV stulecia
(375 r.). Rozpoczął się wówczas okres wędrówek ludów – w jego obrębie wyróżnia się starsze stadium,
określane jako wczesna faza okresu wędrówek ludów, którego koniec przypada na połowę V stulecia. Na
przeważającej części Barbaricum w fazie schyłkowej oresu rzymskiego nie nastąpiło załamanie rozwoju
kultur rozwijających się od początku okresu wpływów rzymskich. Załamanie to nastąpiło we wczesnej fazie
okresu wędrówek ludów. Dotyczy to także jednostek kulturowych zajmujących większość terenów Polski
(kultury przeworskiej, wielbarskiej i luboszyckiej).
Chronologia relatywna
Chronologia okresu rzymskiego została opracowana w oparciu o analizę wielkiej liczby zespołów
zwartych, zawierających zróżnicowane, bogate zestawy zabytków, przede wszystkim inwentarzy grobowych
(w mniejszym stopniu znaleziska pochodzące z innego typu stanowisk).
Główne kryteria chronologii relatywnej stanowią:
• Analiza współwystępowania (lub też nie współwystępowania) różnych typów zabytków (przede
wszystkim z inwentarzy grobowych).
• Wyniki badań nad planigrafią6 cmentarzysk (pozwalają niekiedy wyróżnić różnoczasowe strefy
użytkowania danej nekropoli).
• Analiza cech stylistycznych odnalezionych przedmiotów
1. Badania Oskara Almgrena
W opracowywaniu systemu chronologii okresu rzymskiego najważniejszą rolę odgrywaj zabytki
metalowe - ozdoby i części stroju, zwłaszcza zapinki i metalowe części pasów, oraz uzbrojenie. Poza
importami lista ta obejmuje przedmioty codziennego użytku, np. grzebienie, a częściowo także i ceramikę.
Periodyzacja okresu rzymskiego została opracowana dzięki analizie porównawczej niektórych przedmiotów
(zapinek) przeprowadzonej w końcu XIX w. przez szwedzkiego archeologa Oskara Almgrena. Podzielił on
zapinki używane w okresie rzymskim na 245 typów, ujętych w siedem podstawowych grup. Podobne
badania porównawcze przeprowadzono biorąc pod uwagę inne przedmioty: sprzączki, metalowe okucia
końców pasów, grzebienie, wisiorki, bransolety, miecze, metalowe części tarczy - umby i imacze, groty broni
drzewcowej, ostrogi, ceramika.
W literaturze archeologicznej stosuje się system skrótów, określających typy poszczególnych
kategorii zabytków, np. symbol A67 oznacza typ 67 zapinek według klasyfikacji Almgrena, symbol E124
natomiast odnosi się do formy dzbana, ujętego w klasyfikacji importowanych naczyń metalowych i szkla-
nych, opracowanej przez Hansa Jürgena Eggersa.
2. Chronologia absolutna
Podstawowe znaczenie w wyznaczeniu chronologii bezwzględnej posiadają zabytki pochodzenia
rzymskiego znalezione głównie z przylimesowej strefie, których okres użytkowania przez żołnierzy
rzymskich jest dokładnie znany. Istotne znaczenie dla datowania wyrobów rzymskich posiadają znaleziska z
Pompei, o znanym precyzyjnie terminie przed 79 r.
Większe możliwości określenia dokładnej chronologii poszczególnych typów wyrobów rzymskich,
które docierały do Barbaricum, mamy w przypadku materiałów z I w. (w tym czasie następowało
przesuwanie linii limesu oraz zakładanie nowych i przebudowa już istniejących obozów wojskowych, a
także powstawanie osiedli cywilnych). Mniej dokładnymi danymi dysponujemy natomiast odnośnie
importów rzymskich z późniejszych stuleci (trudniej jest w tym okresie powiązać np. pewne warstwy
zniszczeń rzymskich obozów wojskowych ze ściśle określonymi wydarzeniami znanymi ze źródeł histo-
rycznych; w ciągu III w. nastąpił spadek liczby importów napływających do Barbaricum). W okresie
późnorzymskim zmniejszyła się produkcja w warsztatach rzemieślniczych położonych w granicach
Cesarstwa.
W ustaleniu chronologii absolutnej zawodne mogą okazać się znaleziska monet. Monety srebrne,
denary z I i II w., pozostawały w użyciu przez bardzo długi czas. Często znajdujemy je w zwartych
zespołach, skarbach lub w pochówkach nawet z V w. – np. grób frankońskiego króla Childeryka I, zmarłego
w 481 lub 482 r., odkryty w Tournai w Belgii, zawiera m.in. denary z II w. Większą wartość dla ustaleń
chronologicznych posiadają monety wykonane z innych niż srebro metali - z brązu i złota.
Ustalenia chronologii absolutnej opieramy na innych grupach produktów rzymskich: naczynia
metalowe (głównie brązowe), zapinki i metalowe części pasów, naczynia szklane oraz ceramiczne,
zwłaszcza terra sigillata (zwłaszcza w II i III w.), rzymskie militaria.
3. System periodyzacyjny Hansa Jürgena Eggersa
Jest obecnie powszechnie akceptowanym.
6 Graficzne odwzorowanie układu miejsc występowania jakichś zabytków.
Postępowanie badawcze Eggersa:
• Oddzielenie chronologii względnej od bezwzględnej.
• Wyróżnienie na podstawie współwystępowania przewodnich typów zabytków tych grup
zabytków, którym odpowiadały poszczególne stadia chronologii relatywnej.
• Określenie chronologii bezwzględnej poszczególnych stadiów chronologii relatywnej.
System chronologii Eggersa obejmuje pięć okresów:
• B l (lata 1-50),
• B2 (50-150 r.),
• Cl (150-200 r.),
• C2 (200-300 r.)
• C3 (300-350 r. lub nieco dłużej).
Jako fazę A określa się w tym systemie młodszy okres przedrzymski.
System chronologii Eggersa został zmodyfikowany przez inne badania m. In. Kazimierza
Godłowskiego (ustalanie chronologii materiałów z obszaru środkowej Europy okresu późnorzymskiego -
fazy Cl, C2 i C3 w systemie Eggersa, a także następnego odcinka chronologicznego - fazy D, tj. wczesnej
fazy okresu wędrówek ludów).
4. Chronologia okresu rzymskiego dla ziem polskich
Chronologię pierwszych dziesięcioleci okresu rzymskiego opieramy na podstawie bogatych
znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, związanych z markomańskim państwem Marboda, oraz do
materiałów z południowych Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, pochodzących z kwadzkiego państwa
Wanniusza. Dla późniejszych faz okresu rzymskiego istotne znaczenie mają znaleziska z dorzecza Łaby i z
terenu południowych Niemiec.
W okresie rzymskim, poza fazami system Eggersa wyróżnia się trzy główne jego stadia, określane
jako:
• wczesny,
• młodszy,
• późny okres rzymski.
Obejmują one następujące fazy:
a) wczesny okres rzymski: zawiera w sobie fazę:
• B l (starszą fazę wczesnego okresu rzymskiego) - od początku I w. po Chr. do drugiej
połowy tego stulecia (do ok. 80 r.); obejmuje on:
o Bla - okres 25-30 lat (okres panowania Oktawiana Augusta i początkiem władzy
Tyberiusza)
o B1b – kończy się w latach 50-55 (część okresu panowania Tyberiusza i czasy
Klaudiusza).
o B1c – kończy się schyłkiem lat siedemdziesiątych (ok. 80 r.) - czasy Nerona i
początkowi władzy dynastii flawijskiej.
• B2 (młodszą fazę wczesnego okresu rzymskiego) -od ok. 80 r. do początku drugiej połowy II
w.; czym faza ta dzieli się na:
B2a - do 110-120 r.;
B2b - do początku drugiej połowy II w.;
b) młodszy okres rzymski - obejmuje:
• faza Cl (starszą fazę młodszego okresu rzymskiego); składa się z faz:
Cla - od pczątku drugiej połowy II w. do lat 210-230ł
o Clb - od lat 210-230 do początku drugiej połowy III w.ł
• C2 (młodszą fazę młodszego okresu rzymskiego) - od początku drugiej połowy III w. do
początku IV w.;
c) późny okres rzymski – czyli faza C3 -od początku IV w. do drugiej połowy tego stulecia.
d) wczesna fazę okresu wędrówek ludów - od drugiej połowy IV w. do pierwszych dziesięcioleci lub
do połowy V w. (określamy jako fazę D).
Faza Bl charakteryzuje się:
• rozpowszechnieniem stylu silnego profilowania.
Mniej dokładnie datować możemy materiały pochodzące z młodszej fazy wczesnego okresu
rzymskiego (B2). Na podstawie znalezisk kultury przeworskiej i zabytków pochodzących z dorzecza Łaby,
można wskazać w jej obrębie dwa stadia chronologiczne, określane jako fazy B2a i B2b. W przypadku
materiałów kultury wielbarskiej zarysowuje się podział na trzy różnoczasowe horyzonty. Różnice lokalne
utrudniają opracowanie dokładnego, ponadkulturowego schematu periodyzacji tego odcinka
chronologicznego.
Faza B2a reprezentowana jest przez niewielką liczbę form zabytków, w większości wykazujących
nawiązania stylistyczne do typów przewodnich starszej fazy okresu wczesnorzymskiego. Fazę B2b,
określaną jako rozwinięte stadium fazy B2, charaktery żuj ą odmienne cechy stylistyczne. W miejsce silnego
profilowania rozpowszechnia się nowy styl, polegający na wykonywaniu przedmiotów metalowych o mniej
niż poprzednio wysmukłych kształtach, bardziej przysadzistych, szerokich. Znajduje to odbicie w zmianie
form szeregu rodzajów zabytków metalowych.
Początek młodszego okresu rzymskiego charakteryzuje się przede wszystkim pojawieniem się
nowych form zapinek. W tym czasie dają się zauważyć pewne różnice regionalne. W północnej Europie i w
strefach kulturowych związanych z basenem Bałtyku, obserwujemy rozwój nowych tendencji stylistycznych.
Przejawiają się one w występowaniu form określonych jako barokowe, co znajduje wyraz np. w tzw.
karniszowym profilowaniu, a w większym stopniu w bogactwie zdobienia za pomocą granulacji, filigranu,
inkrustacji z użyciem srebra i złota lub też pokrywaniu niektórych zabytków, przede wszystkim ozdób i
części stroju, ornamentowanymi blaszkami. Na terenie kultury przeworskiej wyróżnia się grupę zabytków
charakterystycznych dla stroju kobiecego, które stanowią przewodnie formy horyzontu chronologicznego
określanego jako faza B2/C1. Jest on młodszy niż rozwinięte stadium fazy B2 i pokrywa się częściowo z
fazą C l a, tzn. że należy go w pewnym stopniu synchronizować z pochówkami męskimi, zawierającymi
zabytki typowe dla fazy Cla.
Na fazę Cla przypada największe nasilenie napływu importów rzymskich, wśród których
szczególne znaczenie dla określenia chronologii znalezisk z drugiej połowy II w. i pierwszych dziesięcioleci
następnego stulecia mają naczynia terra sigillata. Przede wszystkim na ich podstawie określa się koniec fazy
Cla na lata 210-230. Jednak pewne formy przewodnie dla następnej fazy (C l b) weszły w użycie wcześniej
niż podana tu data kończąca fazę C l a. Koniec fazy CIb przypada na początek drugiej połowy III w.
(najpóźniej na lata 260-270) i rysuje się dość wyraźnie w materiałach archeologicznych z terenu kultury
przeworskiej oraz kręgu nadłabskiego, a także w znaleziskach pochodzących z północnoeuropejskiego
Barbaricum. Natomiast w kulturze wielbarskiej i w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym cezura między
fazami Cl i C2 zaznacza się słabo. Fazę C2 reprezentuje najpełniej horyzont późnorzymskich grobów
„książęcych”. Jest ona datowana, przede wszystkim na podstawie monet znalezionych we wspomnianych
grobach, od drugiej połowy III w. do początku czwartego stulecia (w przybliżeniu od lat 260-270 do 300-
310).
Faza C3 uchwytna jest przede wszystkim w materiałach z dorzecza Łaby i z południowych Niemiec
oraz w znaleziskach związanych z germańskim osadnictwem na lewym brzegu dolnego Renu. Cechuje ją
ubóstwo materiałów o walorach chronologicznych.
W innym rytmie przebiegał natomiast rozwój stylistyczny w IV i pierwszej połowie V w. na
ziemiach polskich oraz w innych rejonach wschodniej części środkowej Europy, a także na Ukrainie i w
Rumunii, na terenach zajętych przez kulturę czerniachowską.
W ostatniej ćwierci IV w. lub u schyłku tego stulecia na terenach od Skandynawii po dorzecze
środkowego Dunaju rozwijał się nowy, widoczny w zdobnictwie, prąd stylistyczny, określany jako styl
Sösdala-Untersiebenbrunn. Jego genezy należy dopatrywać się w wytwórczości warsztatów prowin-
cjonalnorzymskich. Charakteryzuje się on występowaniem zróżnicowanej ornamentyki stempelkowej i
zdobieniem motywami głów i protomów (przednich części ciała) zwierzęcych. Okres stosowania tego stylu
był stosunkowo krótki i trwał do końca pierwszej ćwierci V w.
II. Główne jednostki kulturowe w Europie środkowej i wschodniej
Cechą charakterystyczną wczesnego okresu rzymskiego była unifikacja kulturowa obszarów
europejskiego Barbaricum. Na ziemiach polskich w okresie tym istniały (na miejscu kręgu przeworsko –
oksywskiego) następujące jednostki kulturowe:
• kultura przeworska
• kultura wielbarska (powstała w miejsce kultury oksywskiej).
Na zachód od nich, w dorzeczu Łaby, oraz na południe, w Czechach i na Morawach, istniał odrębny
region kulturowy (można go identyfikować z siedzibami plemion Longobardów, Semnonów, Hermundurów,
Markomanów i Kwadów). Do stref tej zbliżony jest obszar Półwyspu Jutlandzkiego, wysp duńskich oraz
Olandia i Gotlandia, a także południowa części Półwyspu Skandynawskiego. Kultura wielbarska sąsiadowała
z subprowincją kulturową zamieszkaną przez ludy bałtyjskie i fińskie, zajmującą tereny położone w pobliżu
wybrzeży Bałtyku - w przybliżeniu od ujścia Wisły po południową Finlandię. Oddzielną prowincję
kulturową (krąg Germanów reńsko-
-wezerskich) stanowiły tereny między Renem a dorzeczem Łaby. Odrębną strefę stanowią obszary
położone u południowych wybrzeży Morza Północnego.
W środkowoeuropejskim Barbaricum wyróżniamy:
• kultura puchowska (obszar górzystej, północnej części Słowacji),
• kultura lipicka nad górnym Dniestrem (związane z dackim kręgiem kulturowym);
• kultura sarmackich Jazygów (od około połowy I w. po Chr.) – tereny Wielkiej Niziny
Węgierskiej;
• kultura czernichowska (w III stuleciu) – na stepach nadczarnomorskich – założona przez
plemiona sarmackie (jej zasięg objął także tereny Mołdawii i część Rumunii); na jej powstanie
wpływ miała także kultura wielbarska (okres dominacji Gotów, jej schyłek łączyć należy z
upadkiem gockiego państwa Hermanaryka, w wyniku ekspansji plemion huńskich).
Na terenach wschodniej Europy:
• kultura zarubiniecka;
• powstałe na jej podłożu grupy tzw. horyzontu Rachny-Ljuteż-Poczep, a zwłaszcza kultura
ceramiki sztrychowanej i kultura dnieprzańsko-dźwińska.
Na początku okresu rzymskiego główną rolę w rozpowszechnianiu nowych prądów stylistycznych
odegrały swebskie plemiona Markomanów, zajmujących wówczas Kotlinę Czeską, a następnie Kwadów,
zamieszkujących obszar południowo-zachodniej Słowacji i południowych Moraw. Na tych terenach doszło
do wykształcenia się na lokalnym podłożu celtyckim specyficznego stylu:
• tendencja do silnego profilowania,
• stosowanie ażuru, widocznego zwłaszcza na przykładzie ozdób i części stroju.
Nowy styl rozprzestrzenił się przede wszystkim w dorzeczu Łaby i na Pomorzu Zachodnim, wkrótce
objął także inne rejony Barbaricum (przyjmuje się, że do jego pełnego ukształtowania się doszło w drugim
dziesięcioleciu I w. po Ch.)
III. Kultura przeworska
1. Okres B1
Na początku okresu rzymskiego nie nastąpiły żadne istotne zmiany w osadnictwie, stosunkach
gospodarczych i wierzeniach ludności kultury przeworskiej. Nie uległ także wyraźniejszej zmianie jej zasięg.
Pojawiły się jedynie różnice stylistyczne (w formach zabytków metalowych oraz w mniejszym stopniu w
ceramice). Miało to związek z wpływami kultury rzymskiej poprzez obszary Czech i Moraw oraz
południowo-zachodniej Słowacji. Pewną rolę mogły odegrać także wpływy polityczne państwa Marboda.
W fazie B1b nastąpiło zwiększanie się gęstości osadnictwa i wyodrębnianie pewnych skupisk
osadniczych (np. zwarta struktura osadnicza na Kujawach). W fazie B l rozpoczął się proces zajmowania
przez ludność kultury przeworskiej nie zasiedlonych poprzednio terenów, m.in. Śląska Opolskiego i części
Dolnego Śląska. Nadal jednak pozostawały nie objęte osadnictwem znaczne obszary w obrębie jej granic:
większa część Górnego Śląska, górne dorzecze Pilicy i Warty.
W zachodniej Małopolsce (w młodszym okresie przedrzymskim był to obszar zajęty przez grupę
tyniecką) uformowało się w fazie B l zwarte skupienie osadnicze, wykazujące z jednej strony powiązania z
istniejącym tam wcześniej osadnictwem celtyckim, z drugiej zaś - z ekspandującą na tereny podkrakowskie
kulturą puchowską. Na terenie tym stwierdzono brak większych cmentarzysk z okresu rzymskiego, poza
nekropolą w Kryspinowie koło Krakowa, gdzie odkryto ok. 120 pochówków. Jest to zapewne świadectwo
istnienia jeszcze wówczas pewnych tradycji wywodzących się z wierzeń celtyckich, zgodnie z którymi
ludność grupy tynieckiej, zasiedlająca te tereny w poprzedniej fazie, stosowała obrządek pogrzebowy
nieuchwytny dla archeologa.
Grupa nidzicka:
Zajmowała północną części Mazowsza (górne dorzecze Wkry i Orzycy). Charakteryzowało
się pewną odrębnością - zwyczaj umieszczania na cmentarzyskach kamiennych konstrukcji, bruków i krę-
gów. W grobach męskich rzadko występują tam części uzbrojenia, co wyraźnie odbiega od zwyczajów
pogrzebowych istniejących na innych obszarach kultury przeworskiej. W grupie nidzickiej spotykamy też
pochówki szkieletowe. Odmienność tej grupy wynikała w pewnym stopniu z kontaktów z kulturą
wielbarską.
2. Faza B2 i schyłek okresy rzymskiego
W fazie B2 nastąpił na większości obszarów zajętych przez kulturę przeworską znaczny wzrost
gęstości osadnictwa oraz miało miejsce kształtowanie się nowych skupisk osadniczych. Pogłębiła się
odrębnośc kulturowa wschodniej części kultury przeworskiej (nieco inny zestaw form zabytków
metalowych, zwłaszcza zapinek, a częściowo także typów ceramiki). Zanikła grupa nidzicka, a jej miejsce
zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. W tym czasie miała również miejsce ekspansja kultury przeworskiej
ku południowemu wschodowi, na teren wschodniej Słowacji, i dalej ku południowi, na obszary położone w
górnym dorzeczu Cisy. Zacieśniły się kontakty obszarów zajętych przez kulturę przeworską z terenami
Moraw, Dolnej Austrii i Czech, a także z dorzeczem Łaby, a zwłaszcza Haweli. U schyłku okresu
wczesnorzymskiego rozpoczęło się zasiedlanie terenów położonych w obrębie kultury przeworskiej, na
których nie stwierdzono wcześniej związanych z nią stanowisk.
Na początku młodszego okresu rzymskiego zaszły zasadnicze zmiany na wschodnich obszarach
zajmowanych dotychczas przez kulturę przeworską. Zaniknęła ona na terenach prawobrzeżnego Mazowsza,
po ujście Wieprza,
i na Podlasiu, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. Jednocześnie jednak nastąpił
wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej, północno-
wschodnich Węgier i północno-zachodniej Rumunii. (szczególnie od przełomu faz B2 i Cl oraz w ciągu
trwania fazy Cla). W ciągu trwania fazy D nastąpił proces wyraźnego zmniejszania się liczby stanowisk
kultury przeworskiej w północnej części jej zasięgu. Na terenie Małopolski, Śląska i na Lubelszczyźnie
istniała nadal gęsta sieć osadnicza, której zanik rozpoczął się dopiero od przełomu IV i V w. lub od początku
V stulecia.
3. Pochówki
Ludność kultury przeworskiej w okresie wczesnorzymskim kontynuowała zwyczaje pogrzebowe
istniejące w starszych fazach jej rozwoju. Dominowało nadal ciałopalenie, zmieniły się jednak proporcje
ilościowe między grobami jamowymi a popielnicowymi (z przewagą tych ostatnich). Powstało duże
zróżnicowanie:
• groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu,
• groby, w których pierwotnie spalone kości znajdowały się w pojemniku wykonanym z materiału
organicznego,
• w większości przypadków groby nie były zaznaczane na powierzchni w sposób dla nas obecnie
uchwytny,
• niekamienne stele, konstrukcje w postaci bruków, czworokątnych ogrodzeń lub ułożonych z
kamieni kręgów.
Wykład XII:
Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich – początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa
słowiańskiego
Okres wędrówek ludów obejmuje w przybliżeniu lata 375-568 (początek wiąże się z ekspansją
huńską na tereny stepów nadczarnomorskich, koniec - z pojawieniem się Awarów w Kotlinie Karpackiej).
Zmiany kulturowe w środkowej Europie nastąpiły jednak dopiero w ciągu V w., (zanik kultur o tradycjach
okresu rzymskiego). Dlatego w systemie periodyzacji, odnoszącym się do naszych ziem, początek stadium
nazywanego późną fazą okresu wędrówek ludów datuje się w przybliżeniu od 450 r.
Na dawnych ziemiach Cesarstwa powstały państwa germańskie:
• W Italii od schyłku V w. - królestwo ostrogockie (szczyt potęgi przypadł na czasy panowania
Teodoryka, koniec zaś nastąpił w 552 r. - około ćwierć wieku po śmierci tego władcy).
• Nad środkowym Dunajem czołową rolę odgrywały przez pewien czas plemiona Rugiów,
Herulów, a później Longobardów, którzy w 568 r. wywędrowali do Italii.
• Wschodnią część Kotliny Karpackiej zajmowali Gepidowie, aż do zasiedlenia tych terenów
przez Awarów w 565-567 r.
• Od początku VI w. nad dolnym Dunajem pojawiły się nowe ludy -Słowianie.
• Zachodnią Europę zdominowali Frankowie, którzy w latach trzydziestych VI w.
podporządkowali sobie Turyn go w, Alamanów i Burgundów.
1. Przegląd wydarzeń związanych z wędrówką ludów
a). Inwazja Wizygotów
W połowie IV w. katastrofalna posucha wypaliła pastwiska w stepach środkowej Azji, zmuszając
koczujące tam ludy do przejścia na inne obszary. Tak więc Hunowie, lud pochodzenia turskiego, wtargnęli na
stepy nadwołżań-skie i stamtąd posunęli się rychło ku Morzu Czarnemu. W 375 r. przekroczyli Don i zadali
ciężką klęskę sarmackim Alanom oraz wschodniemu odłamowi Gotów — Ostrogotom. Rozgromione
plemiona uległy rozproszeniu. Część schroniła się w górach Krymu, część poddała się jarzmu najeźdźców,
reszta zaś poczęła się cofać w panice ku zachodowi, szerząc przerażenie wśród tamtejszej ludności. Pod
wrażeniem groźnych wieści Wizygoci, zajmujący ziemie dzisiejszej Besarabii, porzucili swe siedziby i
ruszyli nad Dunaj, prosząc w 376 r. o azyl w granicach Cesarstwa.
Wizygoci uzyskali zezwolenie, o jakie zabiegali. Jako „sprzymierzeńcom" wyznaczono im w
charakterze obszaru osiedleńczego Mezję. Do czasu zagospodarowania się przybysze mieli otrzymywać
zaopatrzenie z magazynów rządowych. Stało się to przyczyną nieporozumień z miejscową administracją
rzymską. Przerodziły się one niebawem w otwarty konflikt. Wizygoci poczęli bowiem siłą dochodzić swych
praw i, opuściwszy Mezję, wtargnęli na obszar pobliskich prowincji, łupiąc je bezlitośnie.
Bunt Wizygotów został w Konstantynopolu zlekceważony. Rządzący prowincjami Wschodu cesarz
Walens, uderzył na Wizygotów i w krwawej bitwie stoczonej 9 VIII 378 r. pod Adrianopolem doznał
druzgocącej klęski, ponosząc śmierć na polu walki.
b) Próba odbudowy bezpieczeństwa granic
Wystąpienie Wizygotów przerodziło się bowiem z buntu „sprzymierzeńców" w najazd
barbarzyńców. Przez odsłoniętą granicę naddunajską wschodnie prowincje Cesarstwa zalewały coraz to
nowe fale Germanów uchodzących przed Hunami. W tych okolicznościach Gracjan przybrał w charakterze
współcesarza jednego ze zdolniejszych wodzów swej armii — Teodozjusza. Jego talentom, może nawet nie
tyle militarnym co dyplomatycznym, zawdzięczało Cesarstwo odosobnienie Wizygotów, którzy pozbawieni
pomocy ze strony innych plemion germańskich zgodzili się w 382 r. na zawarcie pokoju i powrót w
charakterze „sprzymierzeńców" na terytorium Mezji.
c) Ostateczny podział cesarstwa
Po zgodnie Gracjana, który zginął w czasie buntu wojskowego, i przedwczesnej śmierci jego brata
— Walentyniana II — jednowładcą olbrzymiego Imperium został Teodozjusz, który narzucił państwu
następstwo swoich małoletnich synów — Arkadiusza i Honoriusza, między których podzielił Imperium na
łożu śmierci w 395 r.
Starszy Arkadiusz, któremu ojciec przydał w charakterze opiekuna prefekta pretorium Rufina,
otrzymał Wschód. Młodszy Honoriusz, pozostający pod opieką magistra militum Stylichona, miał rządzić
Zachodem. Granica między obu dzielnicami ustaliła się po pewnym czasie w Europie wzdłuż linii łączącej
Sirmium nad Sawą z Zatoką Kotorską nad Morzem Adriatyckim; w Afryce natomiast biegła od zatoki
Wielkiej Syrty wzdłuż pogranicza Cyrenajki i Trypolitanii. Podział ten pokrywał się mniej więcej z
zasięgiem wpływu języków łacińskiego i greckiego.
Według koncepcji Teodozjusza ustanowienie dzielnic nie miało przekreślać jedności państwa. Obaj
bracia winni na zewnątrz występować wspólnie w imieniu niepodzielnego Cesarstwa.
Wyznaczeni przez Teodozjusza opiekunowie jego nieletnich synów, rywalizując o wpływy,
doprowadzili do takiego zaostrzenia stosunków między Zachodem i Wschodem, że w praktyce zamierzona
jedność okazała się fikcją.
d) Uprawnienia sprzymierzeńców
Sposób wynagradzania „sprzymierzeńców" polegał on na przyznawaniu takim oddziałom
wojskowym prawa hospitalitatis, tzn. gościny, która uprawniała do zabierania cywilnej ludności jednej
trzeciej domostwa na kwaterunek oraz jednej trzeciej plonów na utrzymanie. Prawo powyższe
interpretowano niejednokrotnie w ten sposób, że wywłaszczano na rzecz „sprzymierzeńców" trzecią część
ziemi posiadanej przez miejscową ludność.
Między „sprzymierzeńcami” a ludnością wywłaszczaną z ziemi dochodziło na tym tle do konfliktów.
Były one potęgowane przez przeciwieństwa natury wyznaniowej: chrześcijańska ludność miejscowa
wyznawała w olbrzymiej większości katolicyzm, przybysze germańscy byli z reguły arianami.
e) Najazd Radagajsa
Tymczasem w dalszym ciągu odbywały się ruchy etniczne, wywołane naciskiem Hunów. Na
przełomie 405/406 r. rozbitkowie pochodzący z rozmaitych plemion germańskich sforsowali Dunaj i pod
wodzą Radagajsa zapuścili się na Półwysep Apeniński. Fakt ten stał się przyczyną oskarżenia magistra
militum, Stylichona, o nieudolność. Stylichon odwołał z Galii legiony rzymskie osłaniające granicę Renu,
opuszczoną zaś przez nie pozycję powierzył opiece „sprzymierzeńców" frankijskich, którzy od
kilkudziesięciu lat zamieszkiwali w północno-wschodniej części Galii. Dzięki tym radykalnym posunięciom
udało mu się zadać w Italii klęskę barbarzyńcom, a ich niedobitki zmusić do wycofania się nad Dunaj.
f) Przełamanie granicy Renu
Barbarzyńcy powracający na lewy brzeg Dunaju stali się tam przyczyną nowego zamieszania.
Wprawili bowiem w ruch ku Zachodowi kilka plemion znajdujących się na trasie ich marszu. Oddziały
Wandalów, Alanów i Swebów zaatakowały 31 XII 406 r. granicę Renu pod Moguncją. Została bez trudu
sforsowana przez najeźdźców, którzy zalali ziemie Galii. Prowincja ta znalazła się na skutek tego w stanie
kompletnego chaosu. W ślad za pierwszą falą najeźdźców wdarli się tam Burgundowie, którzy zatrzymali się
w Nadrenii. Natomiast Wandalowie, Alanowie i Swebowie pustoszyli w najlepsze bezbronny kraj,
zapuszczając się coraz dalej w głąb Cesarstwa.
g) Upadek Stylichona
Stylichon pozwolił najeźdźcom posuwać się w głąb kraju. Ten brak czynnego zainteresowania
sytuacją Galii ze strony rządu pociągnął za sobą katastrofalne skutki. Oto bowiem na rozpaczliwe wezwania
tamtejszej ludności pozbawionej pomocy, konsystujące w Brytanii legiony rzymskie, złożone w znacznej
części z rekrutów galijskich, ewakuowały wyspę i obwoławszy cesarzem jednego ze swych oficerów
wylądowały w Galii dla podjęcia walki z najazdem germańskim (407). Interwencja legionów brytyjskich
skomplikowała trudną już i bez tego sytuację kraju.
Stylichon postanowił opanować sytuację w Galii przy pomocy „sprzymierzeńców" wizygockich.
Oskarżony przez wrogów o sympatie germańskie i próbę wzmocnienia własnej pozycji przy pomocy
barbarzyńców, padł ofiarą spisku w 408 r. Spiskowcy nie poprzestali na zgładzeniu Stylichona, lecz
doprowadzili do wielu pogromów, których ofiarą padły przede wszystkim bezbronne rodziny żołnierzy
barbarzyńskich w służbie Rzymu. Stacjonujące w Italii legiony, złożone z wojowników pochodzenia
germańskiego wypowiedziały posłuszeństwo cesarzowi i zwróciły się do wodza Wizygotów, Alaryka, z
prośbą o wzięcie ich w obronę i pomszczenie doznanych krzywd.
h) Wtargnięcie Wizygotów do Italii
Pierwszym skutkiem upadku Stylichona była inwazja Wizygotów na teren Italii. Alaryk pragnął
wykorzystać nadarzającą się sposobność i zająć w Cesarstwie miejsce zamordowanego Stylichona. Zawiodła
jednak próba dojścia do porozumienia z Honoriuszem, który stawiał opór w stolicy Rawennie. Alaryk
usiłował przeto zawrzeć ugodę z senatem. Kreował nawet zależnego od siebie antycesarza, którego zresztą
później pozbawił purpury. W rezultacie doprowadził do konfliktu z Rzymem. Oblężenie Rzymu latem 410 r.,
zakończyło zdobyciem miasta i jego trzydniowym rabunkiem przez zwycięzców.
i) Opanowanie Zachodu przez barbarzyńców
Alaryk ruszył on na południe i próbował przeprawić się do północnej Afryki w nadziei, że uzyska
tam pełną niezależność od Cesarstwa. Burza niszcząc przygotowaną do przeprawy flotę, przekreśliła te plany
i zmusiła go do zawrócenia na północ. Śmierć, która go zaskoczyła w tej drodze, okazała się dlań
prawdziwym wybawieniem z beznadziejnej sytuacji.
Podczas gdy Wizygoci walczyli w Italii z Honoriuszem, panujący w Galii chaos wzmagał się coraz
bardziej. Wandalom, Alanom i Swebom udało się jesienią 409 r. przedrzeć na Półwysep Iberyjski.
W okresie tym „rządziło” Zachodem oprócz Honoriusza czterech innych purpuratów. Ich wzajemna
rywalizacja oraz przejście Wizygotów do Galii na przełomie 411/412 roku poprawiły beznadziejną dotąd
sytuację Honoriusza. Akcja jego wojsk, wspomaganych obecnie przez Wizygotów, którzy zgodzili się
występować ponownie w roli „sprzymierzeńców", doprowadziła do pacyfikacji Galii. Umierając w 423 r.
mógł więc Honoriusz uważać się w zasadzie za jedynego władcę Zachodu.
j) Powstanie państw barbarzyńskich na ziemiach cesarstwa
Tak więc na obszarze Panonii osiedli Ostrogoci. W Galii: między dolnym Renem, Skalda i Lasem
Ardeńskim — Frankowie, między Pirenejami a Garon-ną — Wizygoci, nad Renem w okolicach Wormacji i
Spiry — Burgundowie, w Alzacji — Alamanowie, nad kanałem La Manche — Sasi, a na Półwyspie
Armorykańskim — Brytowie. Wreszcie na Półwyspie Iberyjskim usiłowali utrwalić swój stan posiadania
Wandalowie, Alanowie i Swebowie.
Na Półwyspie Iberyjskim najeźdźcy nie tylko odmawiali podporządkowania się Rzymowi, ale sięgali
po nie tkniętą dotąd najazdami wroga Afrykę. W 429 r. Wndalowie przeprawili się przez cieśninę
Gibraltarską i rozpoczęli podbój. Dla zapobieżenia ich najazdowi na Sycylię i Italię, Rzym zgodził się w 435
r. uznać dokonany zabór Afryki pod warunkiem opłacania przez najeźdźców niewysokiej daniny rocznej.
k) Najazd Hunów
Polityka prowadzona w Galii przez Aecjusza przyniosła owoce w momencie zagrożenia tego kraju w
451 r. przez Hunów. Pod rządami Attyli Hunowie posuwając się wzdłuż pogranicza rzymskiego po obu
stronach Dunaju, przekroczył Ren i wtargnął do Galii. Wspólnemu wystąpieniu Aecjusza i germańskich
„sprzymierzeńców" zawdzięczać należy zadanie porażki najeźdźcom na Polach Katalaunijskich (w okolicach
Troyes).
Próbowali oni w roku następnym szczęścia w Italii. Tu z kolei dywersja wojskowa Konstantynopola
zmusiła Attylę do wycofania się. Legenda średniowieczna usiłuje natomiast przypisać zasługę skłonienia
Hunów do odwrotu wpływom poselstwa, na którego czele stał papież Leon I.
l) Chaos na ziemiach zachodnich cesarstwa
Aecjusz z dowódcy armii prowincjonalnej wyrósł on na właściwego regenta. Toteż jego
zamordowanie (454) usunęło ostatni hamulec powstrzymujący rozkład Cesarstwa na Zachodzie.
Rabunkowa wyprawa Wandalów na Rzym w 455 r. zdezorganizowała życie Italii. W Galii zaś
„sprzymierzeńcy" zrywali słabe więzy zależności, jakie łączyły ich jeszcze z Rzymem. Burgundowie,
przesunięci w swoim czasie przez Aecjusza na teren dzisiejszej Sabaudii, okupowali samowolnie Lyon.
Wizygoci rozpoczęli na własny rachunek podbój Akwitanii i ziem Półwyspu Iberyjskiego.
Dowódcy wojsk rzymskich ze swojej strony obdarzali purpurą i detronizowali cesarzy, którzy w ich
rękach stali się zupełnymi marionetkami. Od śmierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w
ciągu 22 lat, tron zajmowało dziesięciu cesarzy.
m) Upadek Cesarstwa na Zachodzie
Ostatnim ze wspomnianych wyżej dziesięciu cesarzy był Romulus, nieletni syn naczelnego wodza
— Orestesa, obdarzony purpurą na żądanie ojca w 475 r. Oczywiście rządy w imieniu syna sprawował sam
Orestes. Zasięg jego władzy tylko na północy przekraczał granice Italii, sięgając Dunaju.
Armia, którą dowodził Orestes, składała się w ogromnej większości z Germanów. Była ona
zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystała z ius hospitalitatis u tamtejszej ludności. Ten stan rzeczy budził
niezadowolenie wojsk, które za przykładem „sprzymierzeńców" wizygockich i burgundzkich trzecią część
gruntów uprawnych chciały uzyskać na własność. Mogłoby to jednak nastąpić tylko kosztem miejscowych
latyfundystów, a na to Orestes, nie chcąc zrażać do siebie senatu, nie mógł się zdecydować.
Jego odmowa stała się przyczyną buntu wojska, które pod wodzą Odoakra opanowało władzę,
pozbawiając życia Orestesa (476). Wprawdzie oszczędzono wyniesionego przezeń na tron Romulusa, ale
został on usunięty w cień.
Zwycięskie wojska zgodnie z tradycją germańską obwołały Odoakra królem (rex), tzn. wodzem. W
związku z tym wyłoniła się jednak poważna trudność. Tytuł króla nadawano zazwyczaj wodzowi
określonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiły zbieraninę złożoną z przed-
stawicieli różnych plemion. W tych warunkach trudno więc było wzorem Wizygotów czy Burgundów
tworzyć półpaństwo barbarzyńskie. Odoaker myśląc o samodzielności i nie chcąc rządzić za pośrednictwem
mianowanego przez siebie cesarza, nawiązał rokowania z Konstantynopolem. Proponował uznanie
zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Italią za cenę przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra
zostały przyjęte w 480 r. , wobec czego odesłał on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i
oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie posiada odtąd jednego tylko władcą, rezydującego nad Bosforem.
2. Kultura merowińska
Kultura ta jest uchwytna przede wszystkim w inwentarzach pochówków szkieletowych, tworzących
niekiedy wielkie nekropole, nazywane cmentarzyskami rzędowymi, które są charakterystyczne dla wielu
ludów germańskich - Franków, Alamanów, Burgundów, Longobardów, Turyngów, Bajuwarów i Gepidów.
Kultura merowińska obejmowała obszary zachodniej i środkowej Europy: Kotlinę Karpacką,
Morawy, Czechy, Brandenburgię, Saksonię. Tylko część ludów germańskich - m.in. Sasi, Fryzowie oraz
plemiona z terenów północnej części kręgu nadłabskiego - stosowała zwyczaj palenia zmarłych. Groby na
cmentarzyskach rzędowych, usytuowane w kierunku wschód-zachód, oprócz szczątków zmarłych,
umieszczanych zawsze w taki sposób, by głowa skierowana była ku zachodowi, zawierały bogaty inwentarz
składający się z części stroju, ozdób, niektórych przedmiotów codziennego użytku, a w przypadku grobów
męskich z broni. Do przewodnich zabytków tego okresu należą zapinki określane jako palczaste, wykonane
techniką odlewania. Zdobiono je rozpowszechnionym na tych obszarach typem ornamentyki określanym
jako styl zwierzęcy, który swoim zasięgiem objął także tereny położone poza strefą kultury merowińskiej.
Rozwinął się on zwłaszcza w Skandynawii. Stosowano też, pod wpływem oddziaływań wschodnich,
technikę zdobienia cloisonne, polegającą na umieszczaniu półszlachetnych kamieni albo szkiełek w
komórkach wykonanych z drutu lub metalowych pasków.
Najważniejsze znaleziska grobowe z merowińskiej strefy kulturowej:
• W Tournai (zachodnia Belgia) na bardzo bogato wyposażony grób zmarłego w 481 lub 482 r.
frankońskiego króla Childeryka I (pierścień z napisem CHILDERICI REGIS).
• W Siedmiogrodzie, koło Cluj, grób władcy gepidzkiego o imieniu Omharus, nie wymienionego
jednak w przekazach pisanych.
• Pochodzący z VI w. grób Arnegundy, jednej z żon króla Franków Chlotara I, panującego w
latach 558-561, odkryty w bazylice Saint-Denis na przedmieściach Paryża.
3. Kultura przeworska
W dorzeczu górnej Wisły (w pierwszej połowy V w. istniało stosunkowo gęste osadnictwo), brak jest
jakichkolwiek śladów zasiedlenia z drugiej połowy tego stulecia. Do najpóźniej szych znalezisk należą:
• skarb złotych i srebrnych przedmiotów odkryty w osadzie w Świlczy, w chacie datowanej na
433 r. (+10),
• dwa solidy: Marcjana z lat 450-457, znaleziony w Sławęcinie,
• solid Walentyniana III (425-455 r.), wybity w latach 435-450, z miejscowości Prusiek.
Także na terenie Śląska nie stwierdzono osadnictwa z drugiej połowy V w. Brak śladów osadnictwa
w południowo-zachod-niej Polsce łączy się z przytaczaną informacją Prokopiusza z Cezarei o powrotnej
wędrówce Herulów z Kotliny Karpackiej do Skandynawii (512 r.). Kierując się ku terenom środkowych
Niemiec, zajmowanym przez plemię Warnów, Herulowie mieli przejść przez rozległe, nie zasiedlone
obszary. Przypuszcza się, że owe pozbawione osadnictwa tereny mogły znajdować się na Śląsku i Łużycach.
Podobnie na Mazowszu i Podlasiu brak jest śladów przemawiających za istnieniem na tych obszarach
osadnictwa z V w., poza nieliczną grupą zespołów pochodzących być może z początku tego stulecia.
Inaczej natomiast kształtowały się stosunki osadnicze na terenie środkowej Polski, w dorzeczach
Warty, w środkowym biegu Prosny oraz Bzury. Stwierdzono tam rozproszone i nieliczne zabytki różnego
typu, świadczące o istnieniu w drugiej połowie V w., a częściowo także na początku następnego stulecia,
osadnictwa związanego z tradycjami kultur okresu rzymskiego. Znaleziska z tego obszaru:
• Niewielki cmentarz w Oszczywilku, na którym znajdowały się trzy pochówki szkieletowe z
drugiej połowy V w. lub z przełomu V i VI stulecia.
• W miejscowości Mniszki – także odnaleziony pochówek (ok. połowa VI w.).
• Dwa znaleziska osadowe: w Piwonicach odkryty został szklany puchar (z drugiej połowy V w.),
z osady w Przywozie natomiast pochodzi bogato zdobiony kolec sprzączki (ze schyłku V lub
początku VI w.).
• Skarb odkryty w Konarzewie, zawierający m.in. monetę wschodniorzymskiego cesarza Zenona
(474-491 r.), wybitą przez Odoakra.
• Pojedyncze zabytki z V w. z Wielkopolski: znaleziona w nieznanej miejscowości zapinka
palczasta oraz solid Leona I (457-474 r.) z Jarosławca; w Radziejowie (Kujawy) - brązowa
zapinka palczasta z przełomu V i VI w.
Na Pomorzu sytuacja osadnicza na początku późnej fazy okresu wędrówek ludów kształtowała się
odmiennie - stosunkowo liczne znaleziska pochodzące z drugiej połowy V w. i pierwszej ćwierci VI stulecia:
• przede wszystkim monety - późnorzymskie i wczesnobizantyjskie złote solidy oraz ozdoby (w
większości stanowiły one depozyty o charakterze kultowym).
• Liczne znaleziska solidów (ich napływ ustał na początku VI w.). Napływ tych monet następował
poprzez Kotlinę Karpacką i był wynikiem kontaktow, jakie utrzymywały plemiona germańskie,
zajmujące wówczas ziemie nad środkowym Dunajem, ze swymi pobratymcami
zamieszkującymi obszary nad Bałtykiem.
Zahamowanie napływu rzymskich solidów nastąpiło w połowie VI w., tj. w okresie, gdy na terenach
położonych nad środkowym Dunajem doszło do zachwiania istniejącej sytuacji - zniszczenia państwa
Gepidów, odejścia Longobardów do Italii i opanowania Kotliny Karpackiej przez Awarów.
4. Krąg kultur zachodniobałtyjskich
Stwierdzamy na tych terenach ciągłość rozwoju kulturowego w okresie wędrówek ludów. W
omawianym czasie kultura zachodniobałtyjska rozszerzała swój zasięg w kierunku zachodnim, przekroczyła
linię Pasłęki i zajęła tereny położone na prawym brzegu dolnej Wisły. Ekspansja na te obszary przebiegała
dwufazowo:
• w drugiej połowie V w. (nekropolie były użytkowane krótko, do początku VI w.).
• ekspansja na tereny położone między Pasłęka a dolną Wisłą – cmentarzyska y drugiej połowy VI
i z VII w..
Grupa olsztyńska.
Jej początek przypada na drugą połowę V w., rozwój natomiast na VI i VII stulecie. Zajęła ona teren
Pojezierza Mazurskiego, gdzie wcześniej (w okresie rzymskim) istniała kultura bogaczewska, a także pewną
część ziem znajdujących się poprzednio poza zasięgiem kręgu zachodniobałtyjskiego, tj. tereny należące do
kultury wielbarskiej. Grupa olsztyńska znana jest przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych:
• Płaskie cmentarzyska ciałopalne z grobami popielnicowymi i jamowymi.
• Pochówki koni umieszczane pod grobami męskimi. Tego typu obiekty grobowe tworzą na
niektórych cmentarzyskach oddzielne strefy.
Najbardziej znane cmentarzyska grupy olsztyńskiej:
• nekropole odkryte w Tumianach
• i w Kielarach.
W inwentarzach grobowych:
• zabytki o formach interregionalnych (świadczą o dalekosiężnych powiązaniach tej grupy
ludności) - bogato zdobione zapinki płytowe, często srebrne, niekiedy pozłacane,
• różne typy sprzączek wykonanych z brązu i pozłacanego srebra.
Charakterystyczną dla grupy olsztyńskiej kategorią zabytków są tzw. urny okienkowe - naczynia
używane w charakterze popielnic, z prostokątnymi lub okrągłymi otworami imitującymi okna,
interpretowane jako dowód powiązań z obszarami zajętymi przez Sasów, tzn. z terenami nad dolną Łabą,
obszarami Półwyspu Jutlandzkiego oraz z częścią Anglii zasiedloną przez plemiona saskie, gdzie popielnice
okienkowe używane były w V-VI w.
Dalekosiężne kontakty grupy olsztyńskiej posłużyły jako argument świadczący o tym, że twórcami
grupy olsztyńskiej była jakaś grupa Germanów, Gotów lub Herulów, która wracając na północ, osiedliła się
na Pojezierzu Mazurskim. Obecnie jednak uznaje się związek tej grupy z bałtyjskim plemieniem Galindów,
mając na uwadze jej genezę wywodzoną ze starszego, lokalnego podłoża kulturowego oraz silne związki z
obszarem wschodnich wybrzeży Bałtyku. Interregionalne kontakty uznawane są za wyraz powiązań handlo-
wych oraz świadectwo reemigracji pewnego odłamu Galindów, którzy po pobycie w południowej Europie
powrócili do swych pierwotnych siedzib.
5. Słowianie
Początek osadnictwa, które można wiązać z wczesnośredniowieczną kulturą Słowian na
ziemiach polskich, datowany jest na podstawie źródeł archeologicznych od VI w. Osadnictwo słowiańskie
rozwijało się w VI-VII w. W świetle źródeł historycznych z VI w. (Jordanes Getica 34, 119) Słowianie
dzielili się na dwa zasadnicze odłamy:
• Antów, zajmujących leśno-stepowe międzyrzecze środkowego Dniestru i Dniepru,
• Sklawenów, których siedziby na wschodzie stykały się z terytorium Antów, w kierunku
północno-zachodnim natomiast sięgały aż do źródeł Wisły.
Na tych obszarach wyróżnia się kilka jednostek kulturowych:
• Kultura praska - w części zachodniej, na terenach obejmujących prawobrzeżne dorzecze Dniepru
i prawobrzeżne dorzecze Prypeci, sięgających w kierunku południowym po górny Boh i Dniestr,
na zachodzie zaś po południowo-wschodnią Polskę. Wschodnia jej część określana jest w
literaturze jako typ (lub kultura) Korczak.
• Kultura Pieńkowska - obszary między Dońcem na wschodzie, dolnym Dunajem na zachodzie
oraz środkowym biegiem Suły i górnym biegiem Rosi na północy, łączona jest najczęściej ze
słowiańskimi Antami.
• Kultura Kołoczin - w dorzeczu górnego Dniepru i Desny. Na terenach tych istniały uprzednio, od
III do początku V w., grupy kultury kijowskiej: środkowodnieprzańska, naddesneńska,
górnodnieprzańska i dnieprzańsko-dońska, związane genetycznie z tzw. horyzontem
postzarubinieckim. Porównanie ogólnego modelu tych kultur -kijowskiej i wczesnosłowiańskiej
pozwala sądzić, że genezy kultury słowiańskiej należy dopatrywać się w miejscowym, starszym
podłożu kulturowym.
• Kultura Bancerowszczina-Tuszemla - obszary nad górnym Dnieprem, górną Dźwiną i górnym
Niemnem (uznawana dawniej przez niektórych badaczy również za wczesnosłowiańską, obecnie
przeważa pogląd ojej związkach z plemionami bałtyjskimi).
Kultury praską, Pieńkowka oraz Kołoczin różnicuje przede wszystkim udział w ich inwentarzach
zabytków nieco odmiennych form przewodnich - lepionych ręcznie garnkowatych naczyń. W kulturze
Pieńkowka i częściowo w typie Korczak zaznacza się obecność elementów stepowych, reprezentowanych
głównie przez niezbyt liczne ozdoby. Jedną ze wspólnych cech wszystkich kultur wczesnosłowiańskich jest
słabo rozwinięta produkcja rękodzielnicza. Inwentarze ceramiczne zawierają jedynie naczynia wykonane bez
użycia koła garncarskiego. Na terenach zajętych przez omawiane kultury nie stwierdzono większych centrów
produkcji żelaza.
Na wspomnianych terenach występują niezbyt duże, otwarte osady i tylko w przypadku
pojedynczych stanowisk wysuwane są przypuszczenia, że istniejące tam fortyfikacje wiązać należy z
wczesnośredniowiecznymi grodziskami z końca VI lub z VII w.
Dominowała tendencja do umieszczania osad w pobliżu cieków wodnych, jednak już poza zasięgiem
dolin zalewowych, gdzie nie groziło im zniszczenie przez wodę. Na ślady osad natrafia się najczęściej na
terasach nadzalewowych rzek lub niewielkich wzniesieniach nad zabagnionymi terenami, z reguły z
południową wystawą (tzn. skierowanych ku południowi). Na terenie Polski widoczny jest wyraźny związek
pomiędzy rozlokowaniem osad wczesnosłowiańskich a urodzajnością gleb. Ówcześni osadnicy starali się w
miarę możności lokować swe siedziby w pobliżu regionów o zróżnicowanych zbiorowiskach zwierzęcych i
roślinnych, zapewniających optymalne warunki pozyskiwania niezbędnych surowców i żywności.
Zdecydowana większość przebadanych dotychczas osad wczesnosłowiańskich z ziem polskich, w
przeciwieństwie do obszarów dzisiejszej Ukrainy, to osiedla niewielkie, liczące po kilka obiektów
mieszkalnych i gospodarczych. Jedynie w odniesieniu do kilku stanowisk z Krakowa-Nowej Huty można
wysuwać przypuszczenie, że były to osady większe. Największym odkrytym dotychczas skupieniem
osadniczym jest zespół jedenastu wczesnosłowiańskich osad, odkryty na lewym brzegu Wisły, pomiędzy
Krakowem-Nową Hutą a Igołomią.
Typ budynku mieszkalnego: czworokątna półziemianka lub ziemianka o powierzchni od 10 do ponad
15 m2, z paleniskiem lub tzw. piecem kamiennym, umieszczonym w jednym z narożników.
Niekiedy natrafia się w trakcie wykopalisk na pozostałości konstrukcji drewnianych, szalujących
wgłębione w ziemię ściany chat. Były to ścianki zrębowe, rzadziej plecionkowe lub sumikowo-łątkowe.
Dachy tych domostw wsparte były albo na pionowych słupach wkopanych w narożnikach chat, albo
budowano je na tzw. sochę i siemię.
Poza ziemiankami lub półziemiankami, w osadach wczesnosłowiańskich wznoszono
najprawdopodobniej budynki nie zagłębione w ziemię - prostokątne chaty o konstrukcji zrębowej oraz
owalne lub czworokątne chaty plecionkowe. Jako pozostałości tych budowli interpretuje się ślady licznych,
owalnych jam, odkrywane w obrębie osad. Obiektom mieszkalnym towarzyszyły różnego rodzaju jamy
zasobowe. Niektóre obiekty są pozostałościami pomieszczeń gospodarczych, w których mogły chronić się
zwierzęta hodowlane. W kilku przypadkach natrafiono na pozostałości wolno stojących, glinianych pieców
kopułowych, służących zapewne do wypieku chleba.
Obrzędy pogrzebowe:
• Ciałopalny obrządek pogrzebowy.
• Pochówki były najczęściej pojedyncze, zgrupowane na niewielkich cmentarzyskach.
• Szczątki zmarłych chowano na ogół w popielnicach, rzadziej spotykamy groby jamowe.
• Miejsca pochówków z reguły nie były oznaczane na powierzchni gruntu, a odkrywany
inwentarz grobowy jest ubogi.
Uderza dysproporcja pomiędzy stosunkowo dużą liczbą osad odkrytych na terenach zajętych przez
wymienione kultury słowiańskie a niewielką liczbą znanych stanowisk sepulkralnych.
Gospodarka Słowian:
• Rolnictwo z dużym udziałem hodowli.
• Uprawiano przede wszystkim proso i pszenicę (nie została definitywnie rozstrzygnięta
kwestia, czy uprawy miały głównie charakter wypaleniskowy, czy też stały).
• Hodowla - bydło, w mniejszym zakresie świnie, owce i kozy.
• Duże znaczenie odgrywało łowiectwo, rybołówstwo i zapewne zbieractwo.
Najwcześniej osadnictwo słowiańskie dotarło na tereny południowo-wschodniej Polski, w dorzecze
Sanu, nad górną Wisłę w rejon Krakowa, do Kotliny Sądeckiej, a pojedyncze stanowiska znamy także z
okolic Sandomierza, Lublina, z Mazowsza i z Górnego Śląska. Nieco młodsze skupienia osadnicze odkryto
na terenie Dolnego Śląska, m.in. w rejonie Żukowic. Wspomniane obszary zostały zasiedlone przez Słowian
w ciągu drugiej połowy V i w VI w. U schyłku VI w., a może na początku VII stulecia, osadnictwo
słowiańskie pojawiło się na terenie Pomorza Zachodniego. W tym okresie jego obszary, a zapewne także
część Wielkopolski i Dolnego Śląska wchodziły w obręb tzw. grupy Sukow-Dziedzice. Materiały tej grupy
występują również na zachód od środkowej i dolnej Odry. Wywodzi się ona częściowo z kultury praskiej,
jednak jej geneza nie została dotychczas ostatecznie wyjaśniona.
Wymienione obszary charakteryzuje całkowity brak znalezisk grobowych. Oznacza to, że Słowianie
stosowali wówczas formy pochówków, których nie sposób określić za pomocą metod archeologicznych. Z
V-VII w. brak jest także charakterystycznych dla pozostałej części Słowiańszczyzny czworokątnych
półziemianek lub ziemianek. Zapewne domostwa na tych terenach wznoszono głównie na powierzchni
gruntu, techniką zrębową lub plecionkową.
Początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski należy
synchronizować z okresem wielkiej wędrówki Słowian, która objęła znaczne obszary środkowej i
południowej Europy. Pierwsza fala migrujących plemion słowiańskich dotarła już w latach trzydziestych VI
w. nad dolny Dunaj, skąd następnie wdzierały się one coraz szerszą falą na południe - na Bałkany po
Peloponez, a nawet na wyspy wschodniej części Morza Śródziemnego. W tym samym czasie Słowianie
osiedlili się także na terenie wschodniej Słowacji. Na Morawy i do Czech dotarli w drugiej połowie VI
stulecia, co wynikało pośrednio z przybycia na teren Kotliny Karpackiej Awarów i z wywędrowania Longo-
bardów do Italii. W międzyrzeczu Odry i Łaby Słowianie osiedlili się najwcześniej około połowy VI w., w
Meklemburgii zaś - na początku VII stulecia.
Należy podkreślić, że dla dużej grupy plemion słowiańskich osiedlonych w środkowej (początkowo
także i wschodniej) Europie ogromne znaczenie miało przybycie Awarów na teren dzisiejszych Węgier.
Awarowie dotarli na przedpole wschodniej Europy ok. 558 r., a już w 567-568 r., wykorzystując konflikt
między Longobardami i Gepidami, osiedlili się nad środkowym Dunajem i Cisą. Koczownicy awarscy,
przypominający - pod względem zwyczajów i trybu życia -późniejszych Tatarów, stanowili aż do schyłku
VIII w. jeden z najbardziej wpływowych czynników życia politycznego tej części Europy. Źródła pisane
wskazują wyraźnie na ich dominację nad licznymi plemionami słowiańskimi.
Krótki, kilkudziesięcioletni okres załamania tzw. pierwszego kaganatu awarskiego (po nieudanym
oblężeniu Konstantynopola w 626 r.) zapisał się w dziejach Słowian pierwszą próbą utworzenia
ponadplemiennej organizacji politycznej – powstaniem tzw. państwa Samona, najprawdopodobniej z
centrum na terenie Moraw.
W ciągu VII w. w kulturze plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie nastąpiły pewne
zmiany, które znalazły wyraz m.in. we wzroście gęstości zaludnienia:
• Około połowy VII w. rozpoczęto wyrabianie naczyń za pomocą wolnoobrotowego koła
garncarskiego.
• Pierwsze cmentarzyska kurhanowe, z pochówkami umieszczanymi na wierzchołkach
nasypów.
• W pierwszej połowie VII w. powstały pierwsze osady obronne -grodziska z fortyfikacjami
drewniano-ziemnymi (Szeligi pod Płockiem i Haćki na Podlasiu).
• W VII-X w.. - stopniowe zagęszczanie sieci osadniczej.
• W ciągu VIII i IX stulecia powstanie pierwszych organizmów państwowych. W przypadku
ziem polskich, pomijając epizod związany z tzw. państwem Wiślan z IX w. Procesy te
wpłynęły na powstanie w drugiej poł. X w. państwa Mieszka I.