Studium Podyplomowe Przedsiębiorczość dla Nauczycieli

I EDYCJA

Anna Maria Kisiel Nr albumu : 93369

Rola uwarunkowań psychologicznych

w nauczaniu przedsiębiorczości

Praca podyplomowa

napisana w Kolegium Zarządzania

i Finansów / Instytucie Bankowości

i Ubezpieczeń Gospodarczych

pod kierunkiem naukowym

prof. dr hab. Małgorzaty Bombol

Warszawa 2017

2

Spis treści

WSTĘP ……………………………………………………………………………. 3

ROZDZIAŁ I

Pojęcie osobowości człowieka ……………………………………………………. 6

1. Cechy indywidualne człowieka ……………………………………………. 6

2. Definicja osobowości w literaturze ……………………………………....... 7

3. Typy osobowości według kryterium wartości preferowanych w życiu …… 8

ROZDZIAŁ II

Charakterystyka przedsiębiorczości …………………………………………….. 10

1. Definicja przedsiębiorczości ……………………………………………….. 11

2. Cechy przedsiębiorcy ………………………………………………………. 12

3. Podstawowe umiejętności - osiągnięcia, kontrola i ryzyko ……………....... 13

ROZDZIAŁ III

Czynniki wpływające na rozwój osobowości człowieka ……………………....... 14

1. Stres ………………………………………………………………………... 15

2. Asertywność ……………………………………………………………….. 16

3. Kreatywność ……………………………………………………………….. 17

4. Przedsiębiorczość ………………………………………………………….. 18

ROZDZIAŁ IV

Metodyka nauczania podstaw przedsiębiorczości w odniesieniu do czynników

wpływających na rozwój osobowości człowieka ………………………………...

19

1. Cele nauczania przedsiębiorczości ………………………………………… 20

2. Potencjał twórczy a wiedza deklaratywna …………………………………. 21

3. Strategia problemowa ……………………………………………………… 22

Podsumowanie i wnioski …………………………………………………………. 23

Literatura …………………………………………………………………………. 24

3

Wstęp

Żyjemy w czasach narodzin gospodarki opartej na wiedzy, a zarazem w czasach

pilnej potrzeby stworzenia społeczeństwa wiedzy, gdyż wiedza i informacja staja się

podstawowymi czynnikami produkcji i wzrostu gospodarczego. Szczególnym

czynnikiem stymulującym rozwój w warunkach gospodarki opartej na wiedzy jest

innowacyjna przedsiębiorczość, aczkolwiek duży wpływ ma również globalizacja, czyli

proces w którym ewolucji gospodarczej towarzyszą przeobrażenia w sferze społecznej,

kulturowej, ustrojowej i politycznej prowadzącej do konfrontacji oraz zbliżenia w tym

zakresie między państwami i narodami, czyli co do zasady ludźmi całego świata.

Globalizacja, budując potencjał przedsiębiorczości w skali całego świata, wpływa na

dalszy rozwój zarządzania i dobrobytu z jednej strony oraz demokracji i wolności z

drugiej strony. Kształtuje ona przedsiębiorczość skutkiem prawidłowego sterowania

oraz kontrolą nad procesami społeczno-polityczno-gospodarczymi. Niewątpliwie

wymaga bardzo przemyślanych i spójnych strategii rozwojowych, ponieważ prowadzi

do pojawianie się wyjątkowo złożonych procesów na skalę nie tyle pojedynczych

państw, czy ich związków (Unia Europejska), ale w szczególności na skalę całego

świata.

Mówi się coraz częściej, że gospodarka – rozumiana jako wytwarzanie, dystrybucja,

konsumpcja i utylizacja dóbr służących zaspokajaniu ludzkich potrzeb oraz

podejmowaniu decyzji o sposobie wykorzystania niezbędnych do tego środków – jest

najważniejszym składnikiem współczesnego życia społecznego. Jest ona fundamentem

przedsiębiorczości, która postrzegana jest na tym tle wielowymiarowo. Pozytywną

zależność między przedsiębiorczością a rozwojem gospodarczym ukazuje wiele analiz

realizowanych na różnych poziomach a w tym kontekście to przedsiębiorczość i

innowacyjność wymienia się jako główne źródła bogactwa i dobrobytu społecznego.

Podkreśleniu wymaga fakt, że na tym tle innowacyjna przedsiębiorczość pozwala w

pewnym horyzoncie czasowym na zapewnienie wzrostu gospodarczego. Tym samym

przedsiębiorczość stała się niezwykle istotnym elementem rozwoju w gospodarkach

krajów ulegających transformacji, do których należy również i Polska. Wynika z tego

niezwykła waga problematyki przedsiębiorczości i ogromne znaczenie poszukiwania

oraz przekazywania wiedzy na temat mechanizmów kierujących przedsiębiorczymi

zachowaniami.

4

Przedsiębiorczość nic jednak nie znaczy bez magii podmiotów zdolnych do

tworzenia materialnego bogactwa z niematerialnych zasobów, czyli społeczeństwa

cechującego się rozwiązywaniem problemów, podejmowaniem ryzyka,

innowacyjnością, elastycznością i szeroko rozumianym „sukcesem” pod każdym

względem. Prawda jest, iż w przedsiębiorczości przypadek odgrywa ważną rolę, aby

jednak z niego skorzystać należy mieć odpowiednie przygotowanie. W procesie

tworzenia i rozwoju każdego przedsięwzięcia podstawowe znaczenie mają sposoby

uczenia przyszłych przedsiębiorców. Obecnie to szkoły ponadgimnazjalne przejęły rolę

nauczania młodzieży podstaw przedsiębiorczości. Niewątpliwie nie każda osoba w

takim procesie stanie się „człowiekiem sukcesu”, gdyż wszystko zależne jest od

uwarunkowań psychologicznych danej osoby, czyli jego wzorca osobowościowego.

Celem pracy jest problematyka nauczania przedsiębiorczości w odniesieniu do

psychicznych uwarunkowań człowieka ze szczególnym uwzględnieniem ucznia szkoły

ponadgimnazjalnej1. Szkoły, w której podstawy przedsiębiorczości traktowane są jako

istotny przedmiot nauczania młodzieży i ucznia, którego szkoła winna nauczyć

podatności na innowacje oraz skłonności do podejmowania ryzyka w warunkach

niepewności. Stan wiedzy w analizowanej tematyce, z uwagi na ciągłe zmiany

problematyki osobowości człowieka jak i samej przedsiębiorczości, zdecydowanie nie

jest duży. Praktycznie, poza podręcznikami przedmiotowymi zawierającymi wiedzę z

zakresu podstawy programowej na rynku brak jest literatury z analizowanej dziedziny,

stanowiącej jeden z elementów ekonomii i zarządzania. Wobec tego zasadnym było

przygotowanie pracy w oparciu o wybrane zagadnienie.

Struktura pracy składa się z czterech rozdziałów oraz podsumowania. We wstępie

uszczegółowiono wybór tematu, cele pracy oraz zawarto wprowadzenie do omawianej

problematyki. Całość uzupełniono wykazem literatury wykorzystanej na potrzeby

napisania pracy, jednocześnie stanowiącej kompendium a także uzupełnienie wiedzy w

analizowanej tematyce w przyszłości.

W rozdziale pierwszym zostało omówione pojęcie osobowości człowieka. W tej

części pracy ukazano całość funkcjonowania psychicznego człowieka, prezentując jego

cechy indywidualne, charakter oraz charakterystykę zachowania. Przedstawiono

definicje osobowości jaka przejawia się w literaturze przedmiotu. Wyszczególniono 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy

programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół

(opublikowane 30 sierpnia 2012 r. w Dzienniku Ustaw, poz. 977).

5

także typy osobowości według kryterium wartości preferowanych w życiu, co

pozwoliło na omówienie charakterystyki przedsiębiorczości w kolejnym rozdziale.

Analiza przedsiębiorczości, czyli umiejętności działania zmierzającego do

zapewnienia skutecznej, racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów danego

podmiotu, zarówno w ujęciu jednostkowym, jak i zorganizowanym (stanowiącym

pewną grupę elementów) została przedstawiona w rozdziale drugim pracy. Omówiono

istotną dla dokonania analizy problematyki definicję przedsiębiorczości.

Zaprezentowano istotne cechy człowieka – przedsiębiorcy. Wykazano podstawowe

umiejętności w kontekście osiągnięć, kontroli i ryzyka pozwalających na podjęcie

tematu osobowości przedsiębiorczej we współczesnej codzienności.

Trzeci rozdział pracy to charakterystyka czynników mających wpływ na rozwój

osobowości człowieka. W poszczególnych podrozdziałach wyjaśniono pojęcie stresu,

asertywności, kreatywności i przedsiębiorczości a także wyszczególniono wpływ tych

czynników na jakość życia oraz aktywność człowieka w analizowanym zakresie.

Zawartość rozdziału czwartego skupiła się wokół metodyki nauczania

przedsiębiorczości w odniesieniu do czynników wpływających na rozwój osobowości

człowieka. Zaprezentowano cele nauczania przedsiębiorczości. Wskazano tendencje

kształtowania umiejętności wykorzystania wiedzy ekonomicznej w codziennym życiu

w podejmowaniu racjonalnych decyzji oraz omówiono problematykę przygotowania

uczniów do funkcjonowania na rynku pracy przez przybliżenie im podstaw wiedzy

ekonomicznej oraz kształcenie postaw przedsiębiorczych. Wykazano istotę wspierania

realizacji programu nauczania przez przedstawicieli życia gospodarczego oraz proces

weryfikowania w sytuacjach życiowych wiedzy i umiejętności nabytych w czasie zajęć

szkolnych w ramach programu nauczania podstaw przedsiębiorczości. Ponadto

przedstawiono istotę potencjału twórczego oraz wiedzy deklaratywnej. Uzupełnieniem

rozdziału stała się mająca zastosowanie w wielu sytuacjach edukacyjnych strategia

problemowa .

Praca została napisana z wykorzystaniem dostępnej literatury przedmiotu z

uwzględnieniem materiałów pokonferencyjnych i czasopism adresowanych do

nauczycieli przedmiotowych. Strony internetowe z których zaczerpnięto informacje do

napisania pracy stanowiły branżowe portale edukacyjne oraz oficjalne witryny

wydawnictw. Wykorzystana literatura z zakresu omawianej problematyki pochodzi z

rzetelnych źródeł, co zapewnia wiarygodność zawartych w nich informacji a także

kompleksowość omawianego tematu oraz kompletność wiedzy z tej dziedziny.

6

Rozdział I

Pojęcie osobowości człowieka

1. Cechy indywidualne człowieka

Każda osoba ludzka dysponując całokształtem funkcjonowania psychicznego

dysponuje własna osobowością a samo „bycie osobą” jest istotowo związane z samym

faktem istnienia człowieka2. To rozróżnienie między byciem osobą a posiadaniem

osobowości zyskuje szczególne uprawomocnienie w świetle faktu, że osobowość

konkretnej osoby jest czymś, co nabywa ona w toku życia, w toku rozwoju

indywidualnego wyznaczonego przez różnorodne czynniki3. Dziecko przychodząc na

świat, nie posiada osobowości, wykształca się ona dopiero w trakcie życia4. To właśnie

u dziecka następuje z biegiem lat intensyfikacja procesu rozwoju świadomości5. To

właśnie świadomość wpływa budująco na wyznawane przez jednostki ludzkie wartości,

które prowadza nas do doskonalenia się w jednej dziedzinie życia, przy lekceważeniu

innych6. Z biegiem lat wykształcona inteligencja osobowościowa pozwala lepiej i

wcześniej rozpoznawać takie kompromisy, dzięki czemu są one w stanie wybrać ten

rodzaj poświęcenia, który jest zgodny z ich preferencjami7. Poznanie osobowości

człowieka jego systemu wartości i możliwości rozwojowych jest niezbędnym

warunkiem tworzenia humanistycznej wizji świata8. Należy jednak zwrócić uwagę na

trzy funkcje wiedzy o człowieku, wiedzy która jest niezbędna do poznania cech

indywidualnych człowieka9.

2 A. Błachnio, Człowiek autorski w erze globalizacji, Bydgoszcz 2011, s. 15; P.K. Oleś, Wprowadzenie

do psychologii osobowości, Warszawa 2003, s. 115-173.

3 A. Gałdowa, Osoba i osobowość jako przedmiot zainteresowań psychologii [w:] Klasyczne i

współczesne koncepcje osobowości, pod red. A. Gałdowej, t. I, Kraków 1999, s. 11.

4 K. Obuchowski, Wokół psychologii osobowości, perspektywa kliniczna i humanistyczna, Poznań 2015,

s. 297-306.

5 C.G. Jung, O rozwoju osobowości, Warszawa 2015, s. 63. 6 Z. Uchnast, Holistyczne tendencje w psychologii osobowości [w:] Problem osobowości we współczesnej

psychologii, pod red. H. Gasiula, Toruń 1986, s. 5-13.

7 J.D. Mayer, Inteligencja osobowościowa, Warszawa 2015, s. 195.

8 C.S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, Warszawa 2001, s. 625. 9 J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 2000, s. 10.

7

Po pierwsze wiedza ta jest niezbędna celem kształtowania środowiska fizycznego i

społecznego, które otacza człowieka10. Budując nowe ośrodki wypoczynkowe, budynki

użyteczności publicznej czy też nowie zakłady przemysłowe, planując reformę szkolną,

należy brać pod uwagę osobowość jednostki, jej możliwości adaptacyjne, rozwój

motoryczny. Ignorowanie tych psychologicznych i społecznych czynników w

przeszłości doprowadziło do sytuacji, w jakich budowano mieszkania, w których nikt

nie chciał przebywać, że tworzono instytucje oświatowe, które deformowały zdrową

osobowość, że planowano ośrodki rekreacyjne, które wzbudzały nieoczekiwaną agresję

i gniew. Wobec tego należy zauważyć, iż wykorzystanie wiedzy naukowej zwiększa

prawdopodobieństwo, że środowisko ukształtowane przez człowieka stanie się

otoczeniem, które spełni fundamentalny cel - będzie mu służyć11.

Po drugie, wiedza ta ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim

zachowaniem. Zatem politycy, biznesmeni, kadra zarządzająca i przedsiębiorcy, którzy

poszukują możliwości zwiększenia motywacji pracowników, ich sumienności i

zaangażowania, nie znajdą lepszego narzędzia, niż wykorzystanie praw uczenia się, a

szczególnie wiedzy o istotności nagród materialnych i moralnych w codzienności

człowieka12. Ignorowanie tych praw może prowadzić do wielkich rozczarowań.

Współczesna kadra zarządzająca zasobami ludzkimi poszukuje do pracy osób skrajnie

oddanych pracy, dyspozycyjnych, gotowych poświęcić życie osobiste i rodzinne dla

firmy, w której pracują. Dość często w kontekście rosnącego bezrobocia, bierności

bezrobotnych w poszukiwaniu pracy i trwałego uzależnienia od pomocy państwa

wspomina się o kształtowaniu nowej kultury pracy, polegającej na oddaniu się

organizacji (pracy) oraz podporządkowaniu życia prywatnego jednostki wymaganiom

pracy zawodowej13. Należy wobec tego stwierdzić, iż wiedza o funkcjonowaniu

człowieka stanowi podstawę wszelkich oddziaływań wychowawczych i

socjotechnicznych14. To swoisty rodzaj psychotechniki na usługach przedsiębiorczości.

10 A. Jarugowa, J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcje i

praktyka, Gdańsk 2002, s. 17-18.

11 A. Jasapara, Zarządzanie wiedzą, Warszawa 2006, s. 27. 12 Ł. Krzyżanowska, M. Wiśnicka, Wykorzystanie eksperymentów i metod aktywizujących w nauczaniu.

Problemy i wyzwania. Raport z badań, Warszawa 2009, s. 23-25.

13 S. Retkowski, Pracoholizm – próba teoretycznego zdefiniowania zjawiska [w:] Osobowość a procesy

psychiczne i zachowanie, pod red. B. Wojciszke, M. Plopy, Kraków 2003, s. 313. 14 W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1994, s. 417-419.

8

Dzięki niej możliwe jest skuteczna zmiana zachowania ludzi i optymalizacja tego

zachowania do wymagań nadchodzącej cywilizacji postkapitalistycznej.

Wreszcie po trzecie, wiedza psychologiczna czy socjologiczna może odegrać

znaczną rolę w procesie samopoznania, samorozwoju i samorealizacji15. Współcześnie

coraz wyraźniej zdajemy sobie sprawę, że ludzka osobowość kształtuje się nie tylko

dzięki oddziaływaniu rodziny, czy szkoły, ale również dzięki samowychowaniu i

własnej aktywności. Człowiek jest w dużym stopniu odpowiedzialny za swój charakter,

intelekt, dojrzałość emocjonalną czy odporność na frustrację i stres. Wiedza naukowa

pozwala racjonalniej kształtować samego siebie.

Młodzi ludzie po dwudziestym piątym roku życia zazwyczaj kończą proces

edukacji, zajmując się pracą16. Tym samym zmniejszają intensywność dalszej nauki,

starając się wyznaczyć sobie jakiś kierunek17. Psychologowie nazywają ich czasem

wyłaniającymi się dorosłymi18. Osoba dorosła ukierunkowuje się na rozwój własnej

kariery zawodowej, kształcenie i doskonalenie kompetencji personalnych oraz szuka

takich zachowań interpersonalnych, stanowiących warunek efektywności człowieka w

pracy19.

2. Definicja osobowości w literaturze

Edukacja jest etapem życia poprzedzającym dorosłość, etapem koniecznym dla

każdego człowieka a jednocześnie decydującym o jego przyszłości20. Sprzyjają jej

określone cechy osobowości, które pozwalają uczyć się efektywnie i osiągać świetne

wyniki21. Edukacja to nie tylko zapewnienie życiowego sukcesu czy zebranie

odpowiedniej ilości informacji, ale także możliwość rozwoju. To edukacja decyduje o

tym, kim stanie się człowiek, kształtuje charakter, pozwala dokonywać właściwych czy

stosownych wyborów, uczy podejmowania decyzji, zatem pełnie kluczową rolę w życiu

15 A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 371-377.

16 C. Mina, Kształtowanie osobowości. Przewodnik psychologiczny, Kraków 2003, s. 13-19.

17 L.A. Pervin, O.P. John, Osobowość. Teoria i badania, Kraków 2002, s. 17. 18 M. Porębska, Aspekt społeczny rozwoju człowieka [w:] Psychospołeczne aspekty rozwoju człowieka,

pod red. J. Rostowskiego, T. Rostowskiej, I. Janickiej, Łódź 1997, s. 9-15.

19 T. Rongińska, Badanie osobowości w kontekście sytuacyjnym, Zielona Góra 2005, s. 5

20 G.W. Allport, Persnoality and Social Encouter, Boston 1964, s. 17. 21 P.K. Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Warszawa 2003, s. 115-123.

9

człowieka22. Jest ona ściśle związana z ludzką osobowością a większość współczesnych

psychologów jest zdania, że osobowość jest zbudowana na podstawie wrodzonego

temperamentu23. Oznacza on pewien wycinek osobowości, który jest uwarunkowany

biologicznie (genetycznie)24. Temperament stanowią te cechy osobowości człowieka,

które wynikają z naszej rychliwości i dynamiki a jednocześnie w dużym stopniu

decydują o zachowaniu się człowieka25.

Pojęcie osobowości ma opisać indywidualność i pewną stałość zachowań

jednostkowych26. Jak wskazuje literatura osobowość jest jednym z najbardziej

popularnych, uniwersalnych, a jednocześnie trudnych terminów psychologicznych27.

Chociaż słowo to używane jest w wielu różnych znaczeniach, większość popularnych

znaczeń daje się zakwalifikować do dwóch grup.

W pierwszym zastosowaniu termin „osobowość” oznacza umiejętność, bądź

zręczność w kontaktach społecznych. Wskazując problemy osobowościowe ucznia,

mamy na myśli jego niezadowalające umiejętności nawiązywania kontaktów

społecznych, czyli dosłownie to, że uczeń nie potrafi być w dobrych stosunkach ze

swymi rodzicami, kolegami i nauczycielami28.

W drugim zastosowaniu osobowość rozumiana jest jako najbardziej wyraźne i

rzucające się w oczy wrażenie, jakie jednostka wywiera na innych ludziach.

Osobowość stanowi dynamiczną organizację wewnątrz tych systemów

psychofizycznych, które określają jej niepowtarzalne przystosowanie do jej

środowiska29. Można ja określić jako całość wszystkich zachowań danej jednostki z

określoną skłonnością do działania w konkretnych sytuacjach30. Trudność polega na

tym, że każda jednostka ludzka jest inna i wątpliwe jest czy istnieją na świecie dwie

identyczne osoby31. To właśnie odmienność zachowań ludzi, a także ich reakcja

22 A. Gałdowa, Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości, Kraków 1999, s. 11. 23 T. Kobierzycki, Filozofia osobowości, Warszawa 2001, s. 246.

24 A.S. Reber, E.S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2005, s. 90.

25 S. Siek, Struktura osobowości, Warszawa 1986, s. 11.

26 H. Gasiul, Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje, Warszawa 2012, s. 47. 27 T. Senko, Diagnoza zachowań osobowościowych, Legnica 2015, S. 15.

28 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości [w:] Psychiatria, pod red. A. Bilikiewicz, Warszawa 2000., s. 344.

29 R. Allen, Poznaj swoja osobowość, Warszawa 2003, s. 23.

30 M. Jarymowicz, A. Szuster, Rozmowy o rozwoju osobowym, Warszawa 2014, s. 88-89. 31 M.A. Krąpiec, Psychologia racjonalna, Lublin 1996, s. 266.

10

wzbudziła zainteresowanie już starożytnych filozofów32 oraz skłoniła do głębokiej

analizy konstrukcji psychicznej człowieka33. Osobowość jest względnie trwałym

sposobem działania osoby poprzez temperament, uzdolnienia oraz postawy34. Należy

jednak podkreślić, iż temperament jest przede wszystkim wynikiem ewolucji

biologicznej, natomiast osobowość jest wynikiem oddziaływania społecznego.

Analiza różnorodnych pojęć osobowości w literaturze pozwala na stwierdzenie, iż

„osoba” to po prostu najczęściej człowiek, jednostka, „osobowość” natomiast wskazuje

człowieka sławnego, ciekawego i na pozór oryginalnego35. „Osobowość” dla

psychologa czy nauczyciela to natura jednostki należącej do gatunku homo sapiens,

która zachowuje się, doznaje oraz myśli. Krótko mówiąc, to możliwy przedmiot

badania empirycznego36.

Jednym z istotnych elementów definicji osobowości jest jej niezmienność w czasie.

Osobowość to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na

środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia w nim w interakcje.

Dzięki osobowości osoba odkrywa swoją tożsamość37. Jest ona względnie stałą i trwałą

organizacją charakteru, temperamentu, intelektu i konstytucji fizycznej osoby,

determinująca specyficzny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia38.

3. Typy osobowości według kryterium wartości preferowanych w życiu

Każdy człowiek w toku własnej działalności zawodowej, w codziennych kontaktach

z ludźmi zdobywają pewne doświadczenie osobiste i wiedzę o zachowaniu człowieka

oraz jego osobowości39. Człowiek wyposażony jest w zespół instynktów, potrzeb,

aspiracji oraz różnorodnych tendencji, które pobudzają go do wzrostu na wszystkich

poziomach jego osobowości, poczynając od poziomu fizycznego do psychologicznego i

32 Miedzy innymi Platona i Arystotelesa. 33 W. Szewczuk, Podstawy psychologii, Warszawa 2000, s. 25.

34 J. Strelau, Psychologia temperamentu, Warszawa 1998, s. 60.

35 S. Siek, Struktura osobowości, Warszawa 1986, s. 11.

36 A.S. Reber, E.S. Reber, Słownik Psychologii, Warszawa 005, s. 226. 37 A. Podsiad, Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 2001, s. 602.

38 S. Judycki, Samoświadomość i unikalność osób ludzkich [w:] Z dziejów filozoficznej refleksji nad

człowiekiem. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939-2007), pod red. P.

Gutowskiego, P. Gut, Lublin 2007, s. 409-429. 39 A. Gołdowa, Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości, Kraków 1999, s. 11.

11

do poziomów wyższych, od których zależy rozwój intelektualny, uczuciowy, twórczy,

duchowy i moralny osobowości40. Psychologowie uszczegółowili i opisali ponad 18

tysięcy cech psychofizycznych człowieka41. Przyjmując, iż osobowość jest zespołem

cech psychicznych charakterystycznych dla każdego człowieka możemy przez pryzmat

osobowości wyodrębnić uznawane powszechnie za najpopularniejsze typy osobowości

człowieka42.

Typ osobowości charakteryzuje nastawienie człowieka do otaczającego go świata

oraz w sposób w miarę szczegółowy opisuje jego zachowanie w różnych sytuacjach43.

Ponadto niewątpliwie określa wartość, do których dana jednostka ludzka przywiązuje

szczególną uwagę44. Na podstawie kryteriów wartości preferowanych w życiu możemy

rozróżnić następujące typy osobowości:

1) konwencjonalny – osoba o takim typie osobowości lubi zajęcia i pracę

związaną z danymi i ich porządkowaniem, ceni sobie bezpieczeństwo,

uporządkowany styl życia a także przestrzeganie norm, ma dobrą pamięć, jest

zorganizowana i dokładna,

2) ekonomiczny – osoba charakteryzująca się tym typem osobowości ceni sobie

nade wszystko trwałe wartości materialne, szczególnie gdy łączą się z nagrodą

finansową, ponadto ma bardzo praktyczne podejście do życia,

3) społeczny – dla osoby charakteryzującej się tym typem osobowości

najważniejsza jest miłość do drugiego człowieka, innych ludzi, osoba taka dba o

dobrą atmosferę między ludźmi a satysfakcję odczuwa satysfakcję wówczas,

gdy może pomagać innym, często jednak kieruje się emocjami,

4) polityczny – osoba charakteryzująca się tym typem osobowości lubi

współzawodnictwo i za wszelką cenę dąży do osiągnięcia założonego celu,

zawsze odgrywa dominującą rolę,

5) teoretyczny – osoba tego typu osobowości to typowy intelektualista, ceni

dociekanie prawdy i zdobywanie informacji, lubi rozważać różnego rodzaju

teoretyczne problemy,

40 C. Mina, Kształtowanie osobowości. Przewodnik psychologiczny, Kraków 2003, s. 15. 41 S. Judycki, Dusza i doświadczenie wewnętrzne. Fragment analizy, Znak 2006, nr 2, s. 81-94.

42 J. Strelau, Psychologia temperamentu, Warszawa 1998, s. 60.

43 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości [w:] Psychiatria, pod red. A. Bilikiewicza, Warszawa 2000, s. 344.

44 A. Jastrzębski, Osoba a osobowość. Psychologiczne koncepcje osobowości w świetle klasycznej

antropologii filozoficznej, Roczniki Filozoficzne 2009, t. LVII, Nr 1, s. 30-46.

12

6) estetyczny – dla osoby charakteryzującej się tym typem osobowości

najważniejsze jest docenianie piękna we wszystkim co go otacza, chce

poświęcić każdą chwilę urozmaiconym doznaniom, osoba taka w codziennym

życiu w szczególny sposób wykorzystuje własną wyobraźnię,

7) religijny – osoba o tym typie osobowości najbardziej ceni doznania duchowe,

jest osobą zamkniętą w sobie, dużo czasu poświęca rozważaniom.

Niewątpliwie wymienione przykłady typów osobowości jednostek ludzkich należy

traktować wyłącznie jako wybiórczy przykład z katalogu osobowości człowieka.

Trudności w przyporządkowaniu każdego do wymienionego zbioru wynika z

podkreślanej już niejednorodności osobowości45.

Skutkiem analizy typów osobowości człowieka możemy sformułować

ukształtowane w ten sposób ujęcie osobowości, prezentowane jako względnie trwała

organizacja konstytucji psychofizycznej człowieka, która ujawnia się w jego

specyficznym działaniu w określonym otoczeniu46. Możemy jednak zauważyć, iż

różnice w postawie oraz preferencjach tego co jest dla niech istotne nie są

przypadkowe. Funkcje osobowości każdego człowieka są co do zasady stałe i

niezależne od zewnętrznych warunków, a ich wypadkową jest typ osobowości47. Typ

osobowości możemy opisać przez działanie danej jednostki, przez jej pracę, codzienne

życie oraz relacje z innymi ludźmi. Upraszczając trudne zadanie przyporządkowania

danej osoby do typu osobowości kwalifikowanie winno skupiać się na tym, jak dany typ

osobowości przejawia się na zewnątrz i w jaki sposób wpływa na otoczenie. Jest to

niewątpliwie wypadkowa naturalnych skłonności człowieka a żaden z typów

osobowości nie jest lepszy, albo gorszy od innych. Każdy z analizowanych typów

osobowości jest po prostu inny i każdy z nich ma swoje potencjalne mocne i słabe

strony. Znajomość własnego profilu osobowości pozwala ludziom w pełni wykorzystać

swój potencjał i pracować nad obszarami, które mogą przysparzać im problemów.

Świadomość własnego typu osobowości jest nieocenioną pomocą w codziennym życiu,

rozwiązywaniu problemów, w budowaniu zdrowych relacji z innymi ludźmi oraz

podejmowaniu decyzji dotyczących edukacji i kariery zawodowej48.

45 Cz.S. Bartnik, Personalizm, Lublin 2000, s. 33.

46 M.A. Krąpiec, Ja człowiek, Lublin 1986, s. 16.

47 M. Kofta, Osobowość i różnice indywidualne [w:] Psychologia, pod red. J. Strelau, Gdańsk 2000, s.

546. 48 Z. Szalbot [w:] 16 typów osobowości, pod red. J. Jankowskiego, Warszawa 2014, s. 6-9.

13

Rozdział II

Charakterystyka przedsiębiorczości

1. Definicja przedsiębiorczości

Literatura ekonomiczna głównego nurtu co do zasady pomija przedsiębiorczość jako

jedną ze zmiennych w swoich modelach, nie wspominając już o roli przedsiębiorczości

we wzroście gospodarczym, czy rozwoju społeczno-gospodarczym. Problematyka

przedsiębiorczości jest najchętniej podejmowana przez publikacje z zakresu

zarządzania, niezbyt często jednak przez ekonomistów49. Współczesna

przedsiębiorczość należąca do popularnych kategorii ekonomicznych stanowi pojęcie

bardzo szerokie50. Jak wskazuje literatura występuje ono w wielu różnych dziedzinach

życia, takich jak: szkoła, praca, działalność społeczna, edukacja młodzieży i dorosłych

czy polityka51. Kojarzona jest głównie z zagadnieniami ekonomicznymi i

gospodarczymi oraz pewną postawą życiową ukierunkowaną na osiąganie określonych

celów52. Człowiek przedsiębiorczy ma potencjał do wykorzystania szans, jakie

pojawiają się w jego otoczeniu i przekształcić je w sukces53. Wobec tego w

uproszczeniu możemy stwierdzić, iż zaletą człowieka przedsiębiorczego jest

umiejętność wykorzystania szans i możliwości54.

Przedsiębiorczość obecnie stanowi bezsprzecznie pojęcie wieloznaczne, zarówno w

języku potocznym, jak i naukowym55. Zauważamy, że przez pryzmat obszaru

badawczego jej problematyka cechuje wyjątkowa multidyscyplinarność dodatkowo

optymalizowana społeczeństwem opartym na wiedzy. Współczesne życie, zarówno

społeczne, polityczne, jak i gospodarcze, stawia podmiotom wiele wyzwań, z których

49 J.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995, s. 102.

50 T. Gruszecki, Przedsiębiorca w teorii ekonomii, Warszawa 1994, s. 44. 51 A. Skala [w:] Przedsiębiorczość – jednostka, organizacja, kontekst, pod red. A. Postuły, J. Majczyk, M.

Dareckiego, Warszawa 2015, s. 11.

52 S. Mikosik, Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, Warszawa 1993, s. 74-77.

53 Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu

regulacji, Warszawa 1995, s. 114.

54 S. Sudol, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsiębiorstwem,

Warszawa 2006, s. 36.

55 A. Glapiński, Kapitalizm, demokracja i kryzys państwa podatków. Wokół teorii Josepha Aloisa

Schumpetera, Warszawa 2003, s. 112-123.

14

większość związana jest z postawami przedsiębiorczymi. Wieloaspektowość omawianej

problematyki nie sprzyja kształtowaniu definicji legalnej przedsiębiorczości56. W teorii

ekonomii i zarządzania przejawia się zdecydowanie wiele definicji przedsiębiorczości57.

Według J.A. Schumpetera duch przedsiębiorczości przejawia się w ciągłym

poszukiwaniu innowacji w całej działalności człowieka58. Natomiast A. Smith uważa,

że przedsiębiorczość jest umiejętnością oszczędzania i mobilizowania kapitału59. W

kolejnej definicji przedsiębiorczość stanowi działalność mającą na celu znalezienie

zysku przez identyfikowanie i rozwiązywanie słabo zdefiniowanych problemów w

strukturalnie niepewnych, kompleksowych sytuacjach60. Kolejna z przejawiających się

w literaturze definicji wskazuje, że przedsiębiorczość jest umiejętnością dostrzeżenia i

wykorzystania (zrealizowania) nowych możliwości produkcyjnych, usługowych czy

organizacyjnych, dających szansę na relatywnie duże korzyści w warunkach braku

pewności co do sukcesu całego przedsięwzięcia61.

W ujęciu praktycznym przedsiębiorczość odnosi się do innowacji postrzeganych

jako proces ekonomiczny w pełnym tego słowa znaczeniu. Nie wymaga się, aby proces

taki był kreatywny (w ujęciu tworzenia nowej wartości), gdyż przedsiębiorczość może

być także rodzajem arbitrażu, pojmowanym powszechnie w Polsce jako spekulacja62.

Pojęcie to niewątpliwie ma znaczenie pejoratywne, aczkolwiek w odniesieniu do

przedsiębiorczości „spekulacja” poszerza jej zakres znaczeniowy i sięga po pozytywny

charakter. Umiejętność spekulowania, czyli zdolności dostrzegania i tworzenia zysku

bez ponoszenia nakładów finansowych, jest cecha charakterystyczną tzw. czystych

przedsiębiorców. Opiera się ona na odkryciu i wykorzystaniu różnic cenowych dla

danego dobra na różnych rynkach w pewnych określonych granicach czasowych. W

56 J. Górski, Z historii myśli ekonomicznej. Studia i materiały, Łódź 1995, s. 204.

57 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Warszawa 1965, s. 112.

58 J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa 1960, s. 131-138; Wizja przedsiębiorcy w

teorii Schumpetera jest odmienna od innych, prezentowanych w literaturze, koncepcji przedsiębiorcy

przedstawionych np. przez Johna Batesa Clarka, Franka Taussiga, Eugena von Boehm-Bawerka,

Friedricha von Wiesera, Alfreda Schaeffle’a, Leona Walrasa czy Alfreda Marshalla.

59 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa 1954, s. 21-22. 60 J.J. Moczydłowska, Przedsiębiorczość [w:] Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w

Polsce. Behawioralny wymiar przedsiębiorczości, pod red. P. Kulawczuka, A. Poszewickiego, Gdańsk

2010, s. 141.

61 S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość i praktyka, Poznań 2000, s. 89-90. 62 H. Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, Kraków 1993, s. 22 i n.

15

takiej sytuacji przedsiębiorca dokonuje zakupu „tanio” po cenie pewnej, aby odsprzedać

drożej po cenie niepewnej. Swoją działalnością przyczynia się do integracji rynków i

wprowadzenia na nich równowagi. Przy czym nie musi on nawet angażować własnych

funduszy, a jedynie wyrazić gotowość do poniesienia ryzyka Jest to relatywnie mało

kompleksowy problem ograniczający się głównie do umiejętności wymiany, nie

wymagającej znacznych nakładów czasowych i kapitałowych, ale owej rzadkiej

zdolności do wykorzystywania niedoskonałej wiedzy o rynku. Tego rodzaju mechanizm

możemy zaobserwować u wielu graczy giełdowych.

2. Cechy przedsiębiorcy

Zdaniem K. Safina cechy charakteru i potencjał, jakim muszą dysponować

przedsiębiorcy oraz działanie zgodnie z tzw. duchem czasów sprawiają, że liczebność

tej grupy ludzi jest ograniczona w każdym społeczeństwie63. Niemal każdy człowiek

poświęca wiele wysiłku na zarabianie pieniędzy ale nie każdy zakłada własne

przedsiębiorstwo64. Mając na uwadze wyjątkowy wpływ przedsiębiorców na rozwój

gospodarczy i społeczny świata istotne jest, aby liczebność tej grupy osób nie tylko nie

malała, ale co do zasady wykazywała tendencje wzrostowe65.

Analiza typów i cech osobowości będąca przedmiotem rozważań w poprzedniej

części pracy pozwala wskazać najważniejsze cechy człowieka przedsiębiorczego:

posiadanie marzeń,

wytyczanie sobie ambitnych celów,

odwaga w działaniu i myśleniu,

ciekawość i dążenie do poznawania nowych rzeczy,

energia i wiara we własne siły,

zapał i docenianie własnych umiejętności,

wytrwałość i upór w działaniu,

zdolność do podejmowania ryzyka i umiejętność oceny związanych z nim

zagrożeń, 63 K. Safin, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – próba systematyzacji [w:] Rozwój

przedsiębiorczości, pod red. K. Jaremczuka, Tarnobrzeg 2004, s. 45.

64 M. Szydło, Swoboda działalności gospodarczej, Warszawa 2005, s. 37.

65 R. Biskup, Administracyjne prawo gospodarcze [w:] Kompedium wiedzy administratywisty, pod red. S.

Wrzosek, Lublin 2008, s. 163.

16

empatia,

zdolności organizatorskie,

optymizm wynikający z posiadanej wiedzy i znajomości uwarunkowań

społeczno-prawnych otoczenia,

umiejętność walki ze stresem66.

Można założyć, iż przedsiębiorcy charakteryzują się pewną grupą cech, która sprzyja

„byciu przedsiębiorcą”67. Z punktu wiedzenia wymienionych cech przedsiębiorczość

jest immanentną i kreacjonistyczną częścią osobowości stanowiącą zbiór cech

personalnych, które przejawiają się w rozmaitych rolach społecznych oraz

zawodowych, charakteryzującą się względnie stabilną wiązką swoistych zachowań

uwarunkowanych osobowościowo, społecznie i sytuacyjnie68. W literaturze przedmiotu

wyraźnie podkreśla się, że korzystne cechy przedsiębiorców mogą zostać wykształcone

i wzmocnione przez proces edukacji69.

Cechą charakterystyczną przedsiębiorcy jest permanentne stawianie hipotez

rynkowych i ich weryfikacja. Hipotezy bardziej wyrafinowane mogą prowadzić do

innowacji o charakterze bardziej fundamentalnym, pionierskim. Niejednokrotnie jednak

przynoszą one większe korzyści przedsiębiorcom naśladowczym, którzy dostrzegają i

eliminują błędy i niedociągnięcia popełnione przez pionierów. Nowe rynkowe

problemy i możliwości mają obiektywny charakter i istnieją niezależnie od

dokonywanych odkryć. Jednostki intelektualne mają większe szanse na ich odkrycie.

Przedsiębiorcza wyobraźnia musi umieć pracować bez ograniczeń aczkolwiek ten

rodzaj umiejętności pojawi się skutkiem prawidłowego procesu kształcenia. Istota takiej

wyobraźni polega na umiejętności pokonywania ograniczeń w nowatorski,

niespotykany dotychczas sposób w środowisku, które generalnie jest zdeterminowane.

Przedsiębiorczość jest cechą lub sposobem zachowania się ludzi, które to

zachowanie lub cecha sprowadza się do gotowości i zdolności podejmowania i

rozwiązywania w sposób twórczy oraz nowatorski nowych problemów, umiejętność

wykorzystania pojawiających się szans i okazji oraz elastycznego przystawania się do

66 A.J. Mayo, N. Nohria, Czas rekinów. Liderzy amerykańskiego biznesu, Gliwice 2007, s. 9. 67 T. Gruszecki, Przedsiębiorca, Warszawa 1994, s. 75.

68 K. Mrozowicz, Osobowościowa geneza i determinacja kształtowania się zachowań przedsiębiorczych

[w:] Wpływ zarządzania procesowego na jakość i innowacyjność przedsiębiorstwa, pod red. A. Skrzypek,

Lublin 2008, s. 557-571. 69 T. Kraśnicka, Wokół pojęcia przedsiębiorczości, Przegląd Organizacji 2002, Nr 6, s. 18.

17

zmieniających się warunków funkcjonowania gospodarki. Mówiąc w pewnym

uproszczeniu człowiek przedsiębiorczy potrafi wykorzystać szanse, które pojawiają się

w jego otoczeniu i przekształcić je w sukces70.

3. Podstawowe umiejętności - osiągnięcia, kontrola i ryzyko

Wśród ekonomistów, prawników, socjologów czy psychologów jest wielu

sceptyków, którzy nie wierzą w możliwość wyodrębnienia wzorcowej

osobowości typowej dla osoby przedsiębiorczej71. To jaki jest przedsiębiorca ma

ogromne znaczenie, aczkolwiek nie można jednoznacznie oceniać, kto się nadaje

do tej roli, a kto nie. Przedsiębiorstwa musi myśleć o sobie, jako o ważnym

zasobie, który generuje sukces, niekoniecznie wyłącznie w obrębie danej

organizacji.

Edukacja przedsiębiorczości stanowi integralny i niezbędny element

ekosystemu wspierania i rozwoju przedsiębiorczości. W ujęciu systemowym

pozostaje on w sprzężeniu zwrotnym zarówno z lokalnym obrazem gospodarki,

jak i z globalnymi kierunkami jej rozwoju. Współcześnie ten rodzaj edukacji

staje wobec wyzwań cywilizacyjnych, w tym wyzwań gospodarczych.

Przedsiębiorcze postawy powinny być kształtowane i optymalizowane przez

polski system edukacji już od pierwszych lat edukacji wczesnoszkolnej.

Edukacja w zakresie przedsiębiorczości odgrywa dziś kluczowa rolę w

budowaniu przedsiębiorczego społeczeństwa i przedsiębiorczej gospodarki.

Analizując różne aspekty osobowości związane z przedsiębiorczością, w tym

takie jak inteligencja, różnorodne zdolności specjalne, temperament, w tym na

przykład odporność na stres, towarzyskość czy poziom akceptacji dla

wszechobecnego ryzyka, inne ogólne cechy osobowości, takie jak na przykład

otwartość czy ugodowość, a także wiele różnorodnych aspektów dotyczących

przekonań na temat siebie samego, tak jak chociażby samoocena, stopień i

umiejscowienie poczucia kontroli, czy poziom optymizmu i wiary we własne 70 S. Thiel, Rynek kapitałowy i terminowy. Skrypt dla nauczycieli dla przedmiotu Podstawy

przedsiębiorczości, Warszawa 2007, s. 5-7. 71 J. Cieślik, Kształcenie w zakresie przedsiębiorczości na poziomie akademickim, Kraków 2008, s. 19 i n.

18

możliwości działania. Jak podkreśla się w psychologii wyznaczenie katalogu

istotnych umiejętności w analizowanym zakresie uzupełnia obserwacja cech

osobowościowych72. Niewątpliwie to przez pryzmat osobowości możemy w

pewnym zakresie przewidywać sukces osoby przedsiębiorczej. Chociaż bycie

taką osobą wymaga pewnego poziomu inteligencji, ale nie do końca musi ona

być obdarowana jakimś szczególnym talentem. Podstawowymi umiejętnościami

jakie winny cechować osobę przedsiębiorczą to w szczególności ukierunkowanie

na osiągnięcia, kontrola samego siebie oraz zdolność dostrzegania ryzyka w

odniesieniu do codzienności. Niewątpliwie osoby te w zależności od branży i

rodzaju działalności różnią się od siebie73.

Do kategorii „przedsiębiorczy” należy w szczególności zaliczyć osoby

spełniające warunki kryterialne o charakterystyce personalistycznej74. W tym

zakresie trudno doszukiwać się jednorodności. W naturze ludzkiej znajduje się

ukierunkowanie na osiągnięcia a w szczególności dążenie do osiągania

sukcesów. Idąc dalej zauważamy potrzebę kontroli, kontroli własnego ja i

aktywności jaka udziela się skutkiem działania jednostki ludzkiej. Rozsądek

podpowiada, że skuteczny i efektywny przedsiębiorca może z jednej strony

godzić się na ponoszenie ryzyka, ale z drugiej nie wiemy, czy skłonność do

ponoszenia ryzyka generalnie pomaga w biznesie75. Nawet jeżeli przedsiębiorca

w rzeczywistości ryzyko ponosi, to ten który nastawiony jest na osiąganie

sukcesu jest raczej z natury ostrożny i bardzo rozważnie ryzyko kalkuluje.

72 E. Wlazło, Osobowościowe i sytuacyjne determinanty celowego zachowania się człowieka w świetle

badań psychologicznych, Wrocław 19991, s. 17-25.

73 A. Gabeł, M. Pietrzykowski, Edukacja przedsiębiorczości w postrzeganiu przedsiębiorczości i

kształtowaniu intencji przedsiębiorczych, Problemy Zarządzania 2015, nr 13 (10), s. 41-55.

74 J. Cieślik, J. Guliński, K. Matusiak, A. Skala-Poźniak, Edukacja dla przedsiębiorczości akademickiej,

Warszawa 2011.

75 K. Wach, Edukacja na rzecz przedsiębiorczości wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjno-

gospodarczych, Przedsiębiorczość i Edukacja 2013, Nr 9, s. 246-257.

19

Rozdział III

Czynniki wpływające na rozwój osobowości człowieka

1. Stres

Niewątpliwie trudno jest współcześnie znaleźć osobę, która z przekonaniem

stwierdziłaby, że nigdy nie była pod wpływem stresu76. O naturze stresu rozmawiamy z

rodziną, w szkole, w pracy, słyszymy od przypadkowych znajomych,

współpracowników, kierownictwa w naszej pracy, czytamy o nim w gazetach,

poradnikach, publikacjach naukowych, słyszymy w mediach masowych. Wydaje się

zatem wielce prawdopodobne, że skoro stres towarzyszy nam na co dzień, powinniśmy

wiedzieć o nim jak najwięcej, gdyż w pewien sposób kształtuje nasze życie. Prawda

jest, iż stres to zjawisko złożone, wieloaspektowe o różnym stopniu natężenia77.

Stres jako sytuacja, wydarzenie, bodziec o określonych właściwościach wzbudza u

człowieka napięcie emocjonalne uniemożliwiające jego prawidłowe funkcjonowanie, a

siłę przezywanego stresu można określić poprzez ocenę związanych z nim zdarzeń78.

Generalnie tak rozumiany stres stanowi odpowiedź organizmu na działający stresor.

Psychologia wskazuje, że będą to reakcje głównie na poziomie emocji (odczuwanie

lęku, smutku, złości na skutek działania stresu), poznawczym (nieumiejętność skupienia

uwagi, trudności z podejmowaniem decyzji, nieadekwatna ocena sytuacji) i zachowania

(wycofanie, kłótnia, fizyczny atak, wybuch płaczu)79. Z różnorodnych badań wynika, iż

stres ma bezpośredni wpływ na to, w jaki sposób radzi on sobie z sytuacjami

stresowymi oraz jaki rodzaj stresu może wyrządzić największe szkody. Między

osobowością człowieka a stresem istnieje ścisła zależność. Teoria stresu określa to

zjawisko jako wewnętrzny stan, układ procesów psychologicznych, wywołanych

działaniem czynników zewnętrznych. Różne cechy osobowości są związane z tym jak

ludzie postrzegają stres a w zasadzie jak potrafią sobie radzić ze stresem80.

76 S.M. Litzke, H. Schuh, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdańsk 2007. 77 B. Beszczyńska, Molekularne podstawy zaburzeń psychicznych wywołanych stresem, PHMD 2007, Nr

61, s. 690-701.

78 J.F. Terelak, Psychologia stresu, Bydgoszcz 2001, s. 89 i n.

79 M. uszyński, Stres i antystres. Patomechanizm i skutki zdrowotne, Wrocław 2009, s. 45 i n. 80 B. Wojnarowska, Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa 2008, s. 12-17.

20

Żeby można było mówić o stresie, to muszą zaistnieć takie cechy otoczenia

(charakter bodźca) oraz takie cechy człowieka (cechy osobowości, ocena otoczenia,

wcześniejsze doświadczenia, sposoby radzenia sobie z sytuacjami trudnymi,

otrzymywane wsparcie), które niejako wchodzą ze sobą w interakcje81. Efektem tego

jest stres lub jego brak (stres więc stanowi wypadkową tej relacji). Aby lepiej

zrozumieć naturę stresu, należy dobrze spojrzeć na to zjawisko w sposób całościowy

(holistycznie), czyli uwzględnić jak najwięcej aspektów, które składają się na jego

obraz82. Wydawać by się mogło, że beztroskie życie ucznia i studenta, osób którzy nie

miewają wielu obowiązków a rodzice zapewniają im spokojne bytowanie każdego dnia

jest dalekie od stresu. Nic bardziej mylnego. Tempo życia we współczesnym świecie,

chęć dorównania innym, czy inaczej rzecz ujmując – potrzeba nieodbiegania od innych,

sprawie, że coraz więcej młodych osób jest narażone na sytuacje stresogenne. Nie

można bowiem zapomnieć, iż jednym z podstawowych obszarów, w których młodzież

przezywa sytuacje trudne jest niewątpliwie szkoła83. Trudności w szkole są najczęściej

doświadczanym stresorem w okresie dorastania obok problemów osobistych i

rodzinnych oraz trudności w relacjach rówieśniczych. Jak możemy się domyślić

największa część stresorów szkolnych dotyczy kwestii związanych z nauką,

specyficznymi trudnościami w uczeniu się, a także z brakiem motywacji i zdolności do

nauki84.

2. Asertywność

Jak mawiają psycholodzy asertywność stanowi „złotą ścieżkę” między agresją a

uległością85. Zachowanie asertywne to zachowanie stanowcze, ale jednocześnie

łagodne. Osoba asertywna nie pozwoli innym ludziom na to, aby naruszyli jej

terytorium, ale także nie narusza terytorium innych osób. Nie jest to cecha osobowości

wrodzona, stanowi umiejętność, której można się nauczyć za pomocą tzw. treningu

asertywności, wywodów literatury i własnego rozumu. Osoba asertywna otwarcie mówi

81 S.E. Hobfoll, Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk 2008, s. 11-16. 82 N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, Osobowość. Stres a zdrowie, Warszawa 2008, s. 113 i n.

83 I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak, Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne,

Katowice 2000, s. 78-113.

84 R. Nortman, Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Kielce 2007, s. 34-50. 85 J.E. Johnston, Psychologia dla żółtodziobów, Poznań 2004, s. 161-163.

21

o swoich uczuciach, potrafi porozumiewać się z innymi, jej postawa wobec życia jest

aktywna, postępuje tak, aby mieć szacunek do siebie86. Wielu ludzi wstydzi się

własnych słabości i nie przyznaje się do kłopotów, tym samym nie zachowują się

asertywnie, ponieważ usiłują być kimś innym, niż są w rzeczywistości. Osoby takie

mają niska samoocenę i brakuje im pewności siebie, cech tak pożądanych w umyśle

przedsiębiorczym. Postawa uległa w żaden sposób nie podkreśla przedsiębiorczych

zachowań. Asertywność posiada trzy zasadnicze właściwości:

dobrze pojęty własny interes, czyli umiejętność oceny tego co warte jest uwagi,

uczciwe zasady postępowania,

poszanowanie praw87.

Przez pryzmat tych elementów warto podkreślić, iż człowiek asertywny przyjmuje w

konstruktywny sposób zarówno pozytywne, jak i krytyczne opinie o sobie. Zachowuje

własny indywidualizm przy nawiązywaniu szczerego kontaktu z innymi ludźmi88.

Asertywność daje mu możliwość wielostronnego rozwoju, wzbogaca jego

osobowość, umożliwia panowanie nad emocjami i daje poczucie bezpieczeństwa.

Zachowanie asertywne to najlepszy model relacji między ludźmi, chociaż wymaga

wiele pracy nad samym sobą to przynosi w życiu wiele korzyści. Asertywność świadczy

o inteligencji człowieka89. Mając zatem na uwadze to, że we współczesnym świecie, w

którym liczy się pewność siebie i stałość w dążeniu do celu, istotnego znaczenia nabrała

tzw. postawa asertywna, ponieważ podkreśla ona przedsiębiorcze zachowania jednostek

ludzkich90.

3. Kreatywność

Kreatywność to wyjątkowa cecha osobowości człowieka. Z łaciny creatus, czyli

twórczy, to proces umysłowy pociągający za sobą powstawanie nowych idei, koncepcji

lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami91. Myślenie

kreatywne, to myślenie prowadzące do uzyskania użytecznych, ale jednocześnie

86 M. Dwornikiewicz, Ja i cele, Warszawa 2013, s. 6-7. 87 H. Fernsterheim, Jak nauczyc się asertywności ?, Warszawa 2006, s. 20-41.

88 P.G. Zimbaro, Psychologia i życie, Warszawa 1999, s. 249-253.

89 L. Niebrzydowski, O poznawaniu i ocenie samego siebie, Warszawa 1976, s. 12-19.

90 P. Mansfield, Jak być asertywnym ?, Warszawa 1994, s. 19-29. 91 T. Proctor, Twórcze rozwiązywanie problemów, Gdańsk 2003, s. 77 i n.

22

oryginalnych rozwiązań92. Alternatywna, bardziej codzienna definicja kreatywności

mówi, że jest to po prostu zdolność tworzenia czegoś nowego. Niestety wymaga ona,

aby pokonać nawyk nadawania ograniczeń własnemu myśleniu a nie jest to zadanie

łatwe przyjmując, iż obecny model edukacji nastawiony jest co do zasady na odtwórcze

przejawianie kreatywności. Przyjmując nauczanie przedsiębiorczości podbudowane

kreatywnością przyjmujemy, iż cecha to związana jest z wymyślaniem nowości,

eksperymentowaniem, tworzeniem czegoś (przynajmniej w ocenie twórcy) nowego, ale

przede wszystkim to popełnianie błędów93. Pojęcie kreatywności bliskie jest pojęciu

twórczości, która jest skutecznie ograniczana w szkole podstawowej, gimnazjalnej,

ponadgimnazjalnej, na studiach wyższych i generalnie nawet w pracy zawodowej. W

obecnym systemie edukacji człowiek winien swoja naukę opierać na wypracowanych

wzorcach w obawie przed popełnieniem błędu winien się wystrzegać „błądzenia” po

obszarach nauki, które już zostały zbadane94. Przeczy to pojęciu kreatywności, skoro

jest to zdolność człowieka do częstego generowania nowych i nie zawsze

wartościowych wytworów, rzeczy, idei, metod działania95. W ocenie dotychczasowej

nauki nie popiera się takiego zachowania, gdyż może to zaprzeczać ukształtowanym

przez wieku zasadom w dodatku nie potwierdzonym jeszcze empirycznie. Niewątpliwie

kreatywność jest obecnie cechą bardzo ceniona i pożądaną przez rynek pracy i

zasadnym wydaje się stwierdzenie, iż szkoła jest idealnym miejscem do uczenia się

kreatywności. Współczesna szkoła winna być rozumiana jako „poligon”, miejsce

ćwiczeń, miejsce sprawdzenia wiedzy i umiejętności. Kreatywność jest umiejętnością

twórczego myślenia, którego wynikiem może być uzyskanie nowych rozwiązań, zatem

jest idealną cechą wspierającą wykładnię przedsiębiorczości, gdyż kształtuje przecież

niestandardowe drogi działania96. Cecha ta pozwala na łatwe wiązanie ze sobą obrazów,

symboli, metafor i na tym fundamencie budowanie nowych. Wyznaczanie wzorców

nauczania przedsiębiorczości jest trudne, kiedy wyobraźnia uczniów „spięta jest

92 J. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, Warszawa 1992, s. 34 i n. 93 K.J. Szmidt, Kreatywność. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych, Gliwice

2011, s. 34 i n.

94 A. Nalaskowski, Społeczne uwarunkowania twórczego rozwoju jednostki, Warszawa 1998, s. 115.

95 E. Nęcka, Trening twórczości, Gdańsk 2008, s. 19 i n. 96 M. Noelke, Techniki kreatywności, Warszawa 2008, s. 3-6.

23

spinaczem lęku” lub koniecznością „wiernego odtwarzania wyuczonego materiału”97.

Rolą nauczyciela jest zatem powstrzymywanie w młodym człowieku (uczniu):

braku nastawienia badawczego,

lęku przed nowością (neofobia – obawa przed nieznanym),

niecierpliwego dążenia do jakiegokolwiek wyniku,

kopiowania wzorów i ściągania z twórczości innych.

Cechy te niewątpliwie nie sprzyjają budowaniu kreatywności a docelowo niweczą także

podstawowe wzorce przedsiębiorczości98.

Osoby twórcze wyróżnia przede wszystkim otwartość i wewnętrzna elastyczność99.

Człowiek nie zamyka się sztywno w raz przyjętych poglądach lecz kształci w sobie

zdolność do myślenia wieloaspektowego i wielokierunkowego. Jednostka kreatywna

wykazuje ciekawość, polegająca na szukaniu nowych dróg i możliwości100. Nie

ogranicza się ona do pierwszego lepszego nadarzającego się rozwiązania. Są to osoby

spostrzegawcze, czyli zdolne do zauważania problemów i niedociągnięć oraz

podchodzenia do nich w sposób obiektywny101. Osoba kreatywna posiada także

zdolność do krytycznej samooceny. Umie dostrzec, że aktualnie realizowany wariant

nie prowadzi do zamierzonego celu. Potrafi zawrócić, aby poszukać nowej możliwości,

nawet jeżeli jest ona związana z pewnym stopniem ryzyka102.

4. Przedsiębiorczość

Przejawiające się pogorszenie sytuacji na rynku pracy zauważalne jest w większości

krajów Unii Europejskiej. Na podstawie tego stwierdzenia możemy wnioskować, że

permanentnie rośnie liczba osób mających problem ze znalezieniem stabilnego,

spełniającego oczekiwania zatrudnienia. Teza ta jest poparta przez liczne badania

instytucjonalne. O ile nawet według danych Eurostatu w UE stopa bezrobocia nie rośnie

97 E. Płóciennik, A. Dobrakowska, Zabawy z wyobraźnią, Łódź 2009, s. 89.

98 E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańsk 2008, s. 13-16.

99 A. Bukowiecki, Sekrety kreatywnego myślenia, Gliwice 2007, s. 34 i n. 100 K.J. Szmidt, B. Rakowiecka, K. Okraszewski, Program edukacyjny. Lekcje twórczości, Warszawa

1996, s. 20 i n.

101 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Gdańsk 2001, s. 89-93.

102 A. Chybicka, Psychologia twórczości grupowej. Jak moderować zespoły twórcze i zadaniowe ?,

Kraków 2006, s. 12-14.

24

już tak zatrważająco jak w latach ubiegłych, to mimo wszystko statystyki określające

poziom bezrobocia w grupie młodych, czyli w wieku 15-24 lata, są znacznie bardziej

niepokojące. Jednakże, mimo tak wysokiego poziomu bezrobocia, pracodawcy sugerują

trudności w pozyskaniu pracowników spełniających ich oczekiwania. Ustawodawca

dostrzegając oczekiwania społeczne, w szczególności te wykazywane przez

pracodawców, podejmuje działania zarówno prawne jak i faktyczne na rzecz

kształtowania postaw przedsiębiorczych. Ludzie młodzi skutkiem procesu edukacji

winni przygotowywać się do wkroczenia w idee przedsiębiorczości na etapie nauki.

Przedsiębiorczość stanowi złożoną kompetencję osobistą i pod jej pojęciem kryje

się zestaw cech osobowości. Ma ona istotny wpływ na kształtowanie osobowości

człowieka. Wspierana jest pomysłowością, innowacyjnością, odwagą, zdolnością

dostrzegania szans, zdolnością do kalkulowania i podejmowania decyzji, upartością,

wytrwałością, konkurencyjnością i pozytywnym myśleniem103. Sama przedsiębiorczość

jest zbiorem cech charakterologicznych i nie można jej tak po prostu przekazać a

zarazem trudno jest też ją nauczyć104.

Polska nie jest krajem w którym funkcjonuje tradycja w zakresie przedsiębiorczości.

Przejawia się niska kultura ekonomiczna oraz niski poziom wiedzy z zakresu

funkcjonowania mechanizmów gospodarczych. W krajach Europy Środkowo-

Wschodniej istota rozwoju przedsiębiorczości uzależniona była od panujących

stosunków politycznych oraz gospodarczych105.

103 R.M. Borkowski, Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości instrumentem rozwijania

przedsiębiorczości oraz działań innowacyjnych studentów i absolwentów szkół wyższych w Polsce –

prezentacja wyników badań [w:] Młodzi przedsiębiorcy – inspiracje, koncepcje i uwarunkowania, pod

red. J. Piasecznego, B. Glinki, A. Brzozowskiej, Warszawa 2012, s. 110-111.

104 K.J. Szmidt, J. Bonar, Lekcje twórczości w nauczaniu zintegrowanym, Warszawa 1999, s. 11.

105105 J. Olearnik, Obszary i formy działań uczelni dla wykształcenia przedsiębiorczego absolwenta [w:]

Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna, pod red. P. Wachowiaka, M.

Dąbrowskiego, B. Majewskiego, Warszawa 2007, s. 114.

25

Rozdział IV

Metodyka nauczania podstaw przedsiębiorczości w odniesieniu

do czynników wpływających na rozwój osobowości człowieka

1. Cele nauczania przedsiębiorczości

Istotnym celem nauczania w szkole ponadgimnazjalnej jest rozwój szeregu

kompetencji ucznia do działania. Przyjmując, iż szkoły tego rodzaju wnoszą duży wkład

w kwalifikację zawodową młodzieży możemy stwierdzić, iż w znacznym zakresie

przyczyniają się do formowania osobowości oraz tworzenia kwalifikacji użytecznej na

rynku pracy. Jak wskazuje literatura zawodowa kompetencja działania jest konstrukcją

pedagogiczno-zawodową, za pomocą której opisany jest stan celów pełnoletniego

człowieka w warunkach demokracji wolnorynkowej106.

Ideą przedsiębiorczości w odniesieniu do podstawy programowej kształcenia

ogólnego oraz podstawy programowej przedmiotu podstawy przedsiębiorczości jest

postawa człowieka, wyjątkowo pożądany w życiu zawodowym, społecznym i

gospodarczym model zachowania w sytuacjach problemowych, bądź wymagających

kreatywności i twórczego działania. Realizacja programu nauczania pozwala uczniowi

wykształcić postawę przedsiębiorczą i umiejętność pracy zespołowej oraz

odpowiedzialność za podejmowane decyzje107. Przedmiot podstawy przedsiębiorczości

realizowany jest na IV etapie edukacyjnym, czyli program przeznaczony jest dla

uczniów szkół ponadgimnazjalnych108. Podczas realizacji programu powinno się

wymagać od uczniów także wiadomości i umiejętności zdobytych na wcześniejszych

etapach edukacyjnych.

Strategia uczenia się przez całe życie wymaga umiejętności podejmowania ważnych

decyzji – poczynając od wyboru szkoły ponadgimnazjalnej, kierunku studiów lub

konkretnej specjalizacji zawodowej, poprzez decyzje o wyborze miejsca pracy,

106 E. Łazowska, Metodyka nauczania podstaw przedsiębiorczości i podstaw ekonomii, Przedsiębiorczość

a współczesne wyzwania cywilizacyjne, Kraków 2005, s. 271-272. 107 J. Kijakowska, Podstawy przedsiębiorczości, Program nauczania dla szkół ponadgimanzjalnych.

Operon, Żory 2015.

108 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy

programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,

opublikowanym 30 sierpnia 2012 r., w Dzienniku Ustaw, poz. 977.

26

sposobie podnoszenia oraz poszerzania swoich kwalifikacji, aż do ewentualnych decyzji

o zmianie zawodu.

2. Potencjał twórczy a wiedza deklaratywna

Prawidłowa zdaje się teza, iż każdy uczeń posiada swój twórczy potencjał, który

można rozwijać109. Pojecie twórczego potencjału, który można wyzwalać i rozwijać,

utożsamiane jest przez badaczy twórczości z kreatywnością rozumianą jako zdolność

człowieka do generowania (wymyślania) nowych i wartościowych pomysłów (idei,

koncepcji, rozwiązań)110. Potencjał twórczy w oparciu o kreatywność może przejawiać

się na wysokim poziomie w różnorodnych dziedzinach aktywności człowieka w ciągu

całego życia. Usystematyzowaną i dobrze oznakowaną ścieżką rozwijania kreatywności

ucznia – jest dydaktyka twórczości, która może stanowić pewnego rodzaju kodeks

drogowy wyznaczający kierunek poszukiwań w zakresie rozwijania twórczego

potencjału ucznia111. W publikacjach z zakresu dydaktyki twórczości odnaleźć można

między innymi modele wspierania twórczości, zasady i metody twórczości, które mogą

stanowić pierwszy wyznacznik wspierania działań twórczych ucznia112.

Deklaratywna wiedza, to nic innego jak nasze wspomnienia z przeszłości113. Ten

rodzaj wiedzy jest jednym z elementów a raczej wartości, jakie posiada nasza pamięć.

Mówiąc o tym rodzaju wiedzy mamy na uwadze wiedzę, jaka udało nam się przyswoić

w szkole (procesie edukacji). Wiedza deklaratywna pozwala nam na prawidłowe

zachowanie, ponieważ bazuje ono na błędach innych i ustalonej ścieżce celem

uniknięcia tego błędu. Idąc dalej warto zauważyć, iż wiedza deklaratywna kształtowana

jest w oparciu o to, co zostało ustalone w programach nauczania, czyli to, co w opinii

ustawodawcy i podmiotów go reprezentujących powinniśmy wiedzieć, czy tez

powinniśmy umieć114.

109 K.J. Szmidt, Dydaktyka twórczości. Koncepcje, problemy, rozwiązania, Kraków 2003, s. 261 i n.

110 M. Karwowski, Konstelacje zdolności. Typy inteligencji a kreatywność, Kraków 2009, s. 23 i n.

111 W. Limont, Analiza wybranych mechanizmów wyobraźni twórczej. Badania eksperymentalne, Toruń

1996, s. 13 -34.

112 J. Uszyńska-Jarmoc, od twórczości potencjalnej do autokreacji w szkole, Białystok 2007, s. 89 i n.

113 M. Galewska-Kustra, Szkoła wspierająca twórczość uczniów. Teoria i przykład praktyki, Toruń 2012,

s. 8-10. 114 W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze, Toruń 1994, s. 16 i n.

27

Wobec potencjału zachowań określanych jako przedsiębiorcze najlepsze efekty w

procesie nauczania wywoła niewątpliwie wsparcie potencjału twórczego wiedzą

deklaratywną. Pozwoli to na stabilny rozwój jednostki i umożliwi jej poszukiwanie

rozwiązań dla własnego ja, przyjmując jednak pewna dozę bezpieczeństwa opartego na

posiadanej wiedzy. Prawdą jest, co dowodzą badania, iż potencjał twórczy zmniejsza

się z biegiem lat. Zatem fenomen przedsiębiorczości rozwija się już od wczesnego

dzieciństwa, czyli myśląc o osiąganiu sukcesów nauczyciel, aby nie zaprzepaścić

kreatywności i spontaniczności w działaniu winien prawidłowo zaplanować naukę i

wcielanie ucznia w „ścieżkę przedsiębiorczości” w oparciu o ustalony plan działania

(nauczania)115. Kształcenie uczniów w dziedzinie przedsiębiorczości, wymaga użycia

innowacyjnych metod nauczania116. Należy im przekazywać wiedzę w sposób twórczy,

który koncentruje się na posiadanych możliwościach poznawczych ucznia i zachęci go

do dalszego zgłębiania wiedzy. Aby wychować na twórców, a nie odtwórców, należy

unikać narzucania schematów. Człowiek jest twórczy z natury. Posiada zdolność

kreatywnego myślenia i efektywnego działania. W związku z tym, tylko od nauczyciela

zależy czy swoim kształceniem umożliwi uzyskiwanie przez uczniów

przedsiębiorczych zachowań117.

3. Strategia problemowa

Ludzie uczą się w bardzo różnorodny sposób zależny od miejsca, czasu, treści i

wielu innych zmiennych wpływających na odmienność stylu uczenia się118. Uczenie się

czegokolwiek zazwyczaj stanowi zazwyczaj efekty celowych działań, ale często może

być wynikiem działań podjętych w innym celu i wówczas nauka jest przypadkowym

dodatkowym wynikiem119. Do czynności mających na celu nauczenie się czegoś,

zaliczamy:

działanie zgodnie z teoretycznymi wzorcami,

obserwację,

115 A. Tokarz, Dynamika procesu twórczego, Kraków 2005, s. 213-218. 116 D. Kubicka, Strategie i technika badań twórczości, Kraków 2005, s. 12 i n.

117 S. Popek, Twórczość w teorii i praktyce, Lublin 2004, s. 19-22.

118 E. Nęcka, Trening twórczości. Podręcznik dla psychologów, pedagogów i nauczycieli, Kraków 1998,

s. 115-131. 119 E.D. Bono, Kurs myślenia, Łódź 2007, s. 62 i n.

28

ocenę i naśladowanie zachowań innych,

odbieranie, analizowanie, integrację, optymalizację i wykorzystanie informacji,

analizowanie sprzężeń zwrotnych120.

Najczęściej ludzie uczą się poprzez poznawanie informacji, obserwację i doświadczenia

w sposób, który prowadzi do wzbogacenia ich banku doświadczeń życiowych121. Styl

uczenia powinien być wzięty pod uwagę w procesie nauczania, ponieważ wypracowany

u dorosłego człowieka jest on bardzo trudny do zmiany. Szczególnego znaczenia

nabiera uwzględnienie indywidualnego stylu uczenia się przy treningu

przedsiębiorczości, gdzie wielka rolę odgrywa osobowość szkolonego podmiotu, czyli

przedsiębiorcy lub potencjalnego przedsiębiorcy. Na postawy przedsiębiorcze i na ich

rozwój ma wpływ system ekonomiczny. Podkreślając wagę analizowanej problematyki

w ujęciu przedsiębiorczości jedyna skuteczną przewagą konkurencyjną stała się

zdolność do szybszego uczenia się, niż będą to robić konkurenci.

Mając na uwadze ucznia szkoły ponadgimanazjalnej jak najbardziej prawidłowe

wydaje się twierdzenie, iż największą skutecznością charakteryzują się metody

nauczania wymagające osobistego zaangażowania się uczącego122. Metody, w których

nauczający jest stroną dominującą i wykazującą inicjatywę a uczący się pełni wyłącznie

rolę odbiorcy zdecydowanie stwarzają pozory mniejszej skuteczności123. Przyjmując, że

wszechstronne kształcenie ma na celu wieloaspektowy rozwój jednostki to konieczne

jest do tego dostosowanie metod kształcenia z obszaru wszystkich znanych strategii. W

taki sposób, aby wpływać całościowo na pełny zakres obszarów aktywności człowieka

w ujęciu aktywności intelektualnej, emocjonalnej i praktycznej. Warto w tym

momencie podkreślić, iż istotne jest, aby człowiek mógł kształcić się taką metodą, w

takim rytmie i w takich formach, jakie są dla niego odpowiednie124.

120 E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańsk 2001, s. 209.

121 S.J. Parens, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznawać i jak z nim pracować, Gdańsk 2010, s. 204.

122 M. Majewski, T. Tyszka, Psychologia i poznawanie, Warszawa 1992, s. 71-76.

123 W. Dobrołowicz, Psychodydaktyka kreatywności, Warszawa 1995, s. 274 i n. 124 A. Góralski, Twórcze rozwiązywanie problemów, Warszawa 1989, s. 61 i n.

29

Podsumowanie i wnioski

Pojęcie przedsiębiorczości, rozumiane nie tylko w odniesieniu do osób

prowadzących własną działalność gospodarczą i ich kompetencji, przywoływane jest

coraz częściej zarówno przez środowisko naukowe, organy władzy państwowej,

organizacje pozarządowe, instytucje finansowe, jak i osoby prywatne. Zrozumienie

samej istoty i ukształtowanej w prawie, zarządzaniu i ekonomii definicji tego zjawiska

stanowi niewątpliwą przyczynę wzrostu popularności i zainteresowania

przedsiębiorczością. W kształtowaniu użytecznego rozumienia tego terminu niezwykle

istotną rolę odgrywa edukacja, uwzględniająca wszystkie aspekty przedsiębiorczości.

Edukacja przedsiębiorczości pozwala na zwiększenie skuteczności lokalnego, a nawet

globalnego funkcjonowania.

Budując świadomość, należy nie tylko wskazywać na charakter podmiotowy oraz

przedmiotowy przedsiębiorstw, ale przede wszystkim odnosić się do pojęcia

przedsiębiorczości, która powinna być rozumiana zarówno jako właściwość jednostek,

pełnioną funkcję, jak i umiejętność dostrzegania i wykorzystywania szans. Cel pracy

stanowiła analiza problematyki nauczania przedsiębiorczości w odniesieniu do

psychicznych uwarunkowań człowieka ze szczególnym uwzględnieniem ucznia szkoły

ponadgimnazjalnej125. Jednocześnie należało zweryfikować pogląd szerokim katalogi

problemów związanych z nauką przedsiębiorczości.

Znaczna część pracy poświęcona została odniesieniu istoty przedsiębiorczości do

prowadzenia zajęć z podstaw przedsiębiorczości. Uwzględniając, iż rozwój i promocja

nauczania przedsiębiorczości to od lat jeden z kluczowych priorytetów instytucji Unii

Europejskiej i jej krajów członkowskich istotne jest upowszechnianie nauczania

przedsiębiorczości i tym samym wspomaganie nauczyciela tego przedmiotu. W

kontekście wysokiej liczby młodych bezrobotnych, nawracających kryzysów

ekonomicznych oraz gwałtownych zmian związanych z rewolucją technologiczną i

gospodarczą oraz rozwojem społeczeństwa opartego na wiedzy, umiejętności

przekrojowe, takie jak bycie przedsiębiorczym, stały się kluczowe nie tylko dla

kształtowania postaw młodych ludzi, ale również dla rozwoju kultury

przedsiębiorczości w Europie. 125 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy

programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół

(opublikowane 30 sierpnia 2012 r. w Dzienniku Ustaw, poz. 977).

30

Literatura

1. Fiedor B., Kryzys gospodarki a kryzys ekonomii jako nauki, Ekonomista 2010, Nr 4.

2. Gałdowa A., Klasyczne i współczesne teorie osobowości, Kraków 1999.

3. Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Warszawa 2011.

4. Kaczmarek B., Markiewicz K., Orzechowski S. (red.), Nowe wyzwania w rozwoju

człowieka, Lublin 2001.

5. Kołodko G.W., Wędrujący świat, Warszawa 2008.

6. Kuciński K. (red.), Doktoranci o metodologii nauk ekonomicznych, Warszawa 2007.

7. Kuciński K., Metodologia nauk ekonomicznych, Dylematy i wyzwania, Warszawa

2010.

8. Kuciński K., Naukowe badanie zjawisk gospodarczych. Perspektywa

metodologiczna, Warszawa 2014.

9. Makieła Z., Rachwał T., Krok w przedsiębiorczość. Podręcznik do podstaw

przedsiębiorczości dla szkół ponadgimanzjalnych, Warszawa 2012.

10. Nielicki A., Psychologia jednostki Gordona W. Allporta [w:] Gałdowa D. (red.)

Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości, Kraków 1999.

11. Oleś P.K., Wprowadzenie do psychologii osobowości, Warszawa 2003.

12. Pervin L.A., John O., Osobowość. Teoria i badania, Kraków 2002.

13. Scheuer B., Metodologia ekonomii w perspektywie konstruktywistycznej, Wrocław

2015.

14. Stacha S., Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, Warszawa 1997.

15. Stachak S., Podstawy metodologii nauk ekonomicznych, Warszawa 2006.

16. Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk 2000.

17. Tuczko J., Zrozumieć finanse, Warszawa 2013.

18. Ucieklak-Jeż (red.), Społeczne aspekty gospodarki rynkowej. Nowe wyzwania

ekonomiczne, społeczne, demograficzne i prawne, Warszawa 2011.

19. Wojtysiak-Kotlarski M., O metodologii nauk ekonomicznych, Wybrane zagadnienia

teoretyczne. Rozmowy z przedstawicielami profesji, Warszawa 2011.

20. Zalewska M., Współczesna bankowość. Teoria i praktyka, Warszawa 2007.

31

OŚWIADCZENIE AUTORA PRACY DYPLOMOWEJ

pod tytułem ……………………………………………………………………………….........................................

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

napisanej przez …………………………………………………………………. nr albumu ……………………………..

pod kierunkiem ………………………………………………………………………………………………………………….

Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana

przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny

z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca dyplomowa nie była wcześniej przedmiotem

procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyżej uczelni.

…………………………………… …………………………………………………

Data Podpis autora pracy