Warszawa 2013

POZYCJA PRAWNA OSKARŻONEGO Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI

Sebastian Ładoś

Wykaz skrótów / 11Wprowadzenie / 15

Rozdział IZaburzenia psychiczne sprawcy czynu zabronionego jakoprzedmiot rozpoznania w procesie karnym / 25

Poczytalność jako przesłanka winy w prawie karnymmaterialnym / 25

1.

Poczytalność a zdolność dokonywania czynnościprocesowych / 31

2.

Diagnoza stanu psychicznego w postępowaniu karnym –podstawy normatywne / 32

3.

Zaburzenia psychiczne jako kategoria normatywna / 364.Zaburzenia psychiczne – klasyfikacja w świetlepsychiatrii / 40

5.

Rozdział IIPodejście do sprawców z zaburzeniami psychicznymi – szkichistoryczny / 51

Uwagi ogólne / 511.Podejście do osób umysłowo chorych w starożytnościi średniowieczu / 52

2.

Pierwsze zwiastuny podejścia subiektywnego i wyłączeniaodpowiedzialności karnej z powodu zaburzeńpsychicznych / 57

3.

Przełom Oświecenia – sformułowanie winy jako podstawyodpowiedzialności karnej i pierwsze izolacyjne środkilecznicze / 61

4.

5

Spis treści

Metody postępowania ze sprawcami zaburzonymi psychiczniew kontekście rozwoju medycyny i psychiatrii sądowej naprzełomie XIX i XX w. / 68

5.

Pozycja prawna oskarżonego z zaburzeniami psychicznymiw polskim ustawodawstwie XX w. Nowoczesne narzędziadiagnozy sądowo-psychiatrycznej / 72

6.

Perspektywy dalszego rozwoju prawa karnego w kontekściebadań nad zaburzeniami psychicznymi / 81

7.

Rozdział IIIDiagnoza zaburzeń psychicznych oskarżonego w procesiekarnym / 85

Uwagi ogólne / 851.Wątpliwości co do poczytalności oskarżonego jako czynniklimitujący wprowadzenie dowodu z opinii biegłych psychiatrówdo procesu karnego / 89

2.

Zagadnienia wprowadzające / 892.1.Dotychczasowe leczenie psychiatryczne / 932.2.Przeprowadzenie diagnozy sądowo-psychiatrycznejw innym postępowaniu / 94

2.3.

Choroby somatyczne / 962.4.Urazy czaszkowo-mózgowe / 962.5.Nietypowe zachowanie oskarżonego / 982.6.Uzależnienie od substancji psychoaktywnych / 1002.7.Brak racjonalnego powodu popełnienia przestępstwa / 1012.8.Zaburzenia ze sfery seksualnej / 1022.9.Psychopatia / 1042.10.

Szczególny charakter dowodu z opinii biegłych lekarzypsychiatrów – szkic normatywny / 106

3.

Wymogi dotyczące szczególnych kwalifikacji biegłychlekarzy psychiatrów / 106

3.1.

Wymóg współdziałania co najmniej dwóch biegłychlekarzy psychiatrów / 111

3.2.

Specyficzne metody postępowania diagnostycznego zeszczególnym uwzględnieniem obserwacji w zakładzieleczniczym po orzeczeniu TK z dnia 10 lipca 2007 r. (SK50/06) / 117

3.3.

6

Spis treści

Formułowanie tezy dowodowej w przypadku podejrzeniazaburzeń psychicznych u oskarżonego – zakres a przedmiotopinii / 131

4.

Procesowe dyrektywy oceny opiniisądowo-psychiatrycznej / 134

5.

Rozdział IVIdentyfikacja czynników mających wpływ na szczególną pozycjęprawną oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi / 141

Uwagi ogólne / 1411.Zaburzenia psychiczne oskarżonego a zasada domniemanianiewinności / 143

2.

Zagadnienia wprowadzające / 1432.1.Zasada domniemania niewinności a dopuszczenie i ocenadowodu z diagnozy sądowo-psychiatrycznej / 146

2.2.

Diagnoza stanu psychicznego oskarżonego a zasada indubio pro reo / 152

2.3.

Inne ograniczenia związane z udowodnieniem niewinnościosoby z zaburzeniami psychicznymi / 158

2.4.

Wnioski / 1612.5.Wpływ zaburzeń psychicznych oskarżonego na tok procesukarnego i zdolność dokonywania czynności procesowych / 163

3.

Zaburzenia psychiczne jako przyczyna zawieszeniapostępowania / 163

3.1.

Zdolność dokonywania czynności procesowycha ubezwłasnowolnienie / 166

3.2.

Niepoczytalność a tok procesu / 1693.3.Zaburzenia psychiczne a swoboda wypowiedzi / 1723.4.Problem leczenia zaburzeń psychicznych w okresiezawieszenia postępowania / 177

3.5.

Wnioski / 1803.6.Zaburzenia psychiczne oskarżonego a prawo do obrony w ujęciuformalnym / 182

4.

Zagadnienia wprowadzające / 1824.1.Zaburzenia psychiczne jako przesłanka obronyformalnej / 184

4.2.

Ustanie przesłanki obrony niezbędnej / 1884.3.Wnioski / 1924.4.

7

Spis treści

Wpływ zaburzeń psychicznych oskarżonego na możliwośćkonsensualnego zakończenia procesu karnego / 194

5.

Zagadnienia wprowadzające / 1945.1.Zaburzenia psychiczne a wniosek o dobrowolne poddaniesię karze / 196

5.2.

Stosowanie instytucji konsensualnych a prawo do obronyoskarżonego z zaburzeniami psychicznymi / 201

5.3.

Diagnoza zaburzeń psychicznych a ryzyko udaremnieniakoncesji z tytułu konsensusu / 204

5.4.

Wnioski / 2075.5.Ochrona tajemnicy psychiatrycznej / 2086.

Zagadnienia wprowadzające / 2086.1.Tajemnica psychiatryczna jako kwalifikowana tajemnicalekarska / 209

6.2.

Tajemnica psychiatryczna a dowód z diagnozysądowo-psychiatrycznej / 215

6.3.

Tajemnica psychiatryczna a zasada jawności / 2166.4.Wnioski / 2186.5.

Rozdział VWpływ badania sądowo-psychiatrycznego na kształtowanieszczególnej pozycji prawnej oskarżonego / 220

Uwagi ogólne / 2201.Zasada nemo se ipsum accusare tenetur a obowiązki procesowewynikające z konieczności przeprowadzenia diagnozysądowo-psychiatrycznej / 221

2.

Zagadnienia wprowadzające / 2212.1.Zasada nemo tenetur a obowiązek poddania się badaniusądowo-psychiatrycznemu / 225

2.2.

Wnioski / 2302.3.Zasada nemo se ipsum accusare tenetur a dowodowe znaczeniewywiadu przedmiotowego / 231

3.

Zagadnienia wprowadzające / 2313.1.Dopuszczalność podstępnego wydobycia informacji odoskarżonego / 232

3.2.

Argumenty „za” i „przeciw” dowodowemu wykorzystaniuwywiadu lekarskiego / 234

3.3.

Wnioski / 2373.4.

8

Spis treści

Opinia sądowo-psychiatryczna jako przedmiotkontradyktoryjnego sporu / 238

4.

Zasada kontradyktoryjności – charakterystyka ogólna / 2384.1.Wpływ podejrzanego na kontrolę diagnozyw postępowaniu przygotowawczym / 239

4.2.

Czynniki normatywne osłabiające kontradyktoryjnąpozycję oskarżonego przed sądem / 241

4.3.

Czynniki pozanormatywne osłabiające kontradyktoryjnąpozycję oskarżonego przed sądem / 244

4.4.

Wnioski / 2484.5.Wpływ badania sądowo-psychiatrycznego na kształtowanieszczególnej pozycji prawnej oskarżonego w praktycesądowej / 250

5.

Zagadnienia wprowadzające / 2505.1.Częstotliwość dopuszczenia dowodu z diagnozy i zakresekspertyzy / 251

5.2.

Dowód z diagnozy a zasada nemo se ipsum accusaretenetur / 254

5.3.

Wnioski / 2565.4.

Rozdział VIPozycja prawna oskarżonego niepoczytalnego w postępowaniuw przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego o charakterzeizolacyjno-leczniczym / 258

Uwagi ogólne / 2581.Orzekanie środków zabezpieczających o charakterzeizolacyjno-leczniczym z punktu widzenia przedmiotu i celówprocesu karnego / 260

2.

Środek zabezpieczający a kara kryminalna w ujęciuklasycznym / 260

2.1.

Perspektywy orzekania izolacyjnych środkówzabezpieczających w świetle współczesnych przeobrażeńprocesu karnego / 263

2.2.

Argumenty na rzecz utrzymania środkówizolacyjno-leczniczych orzekanych w procesiekarnym / 268

2.3.

Wnioski / 2702.4.

9

Spis treści

Konstruowanie modeli postępowania w przedmiocie orzeczeniainternacji psychiatrycznej ze szczególnym uwzględnieniempozycji prawnej oskarżonego ze zdiagnozowanąniepoczytalnością / 271

3.

Uwagi ogólne dotyczące konstruowania modeli na gruncieprocesu karnego / 271

3.1.

Wpływ naczelnych zasad procesu karnego nakształtowanie modelu postępowania w przedmiocieorzeczenia środków zabezpieczających o charakterzeizolacyjno-leczniczym / 273

3.2.

Wnioski / 2893.3.Pozycja prawna oskarżonego w sprawie o orzeczenie środkówzabezpieczających w prawie niemieckim / 290

4.

Pozycja procesowa podejrzanego w postępowaniuw przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego w kodeksiepostępowania karnego – analiza krytyczna / 297

5.

Tryby orzekania izolacyjnych środków zabezpieczającychw kodeksie postępowania karnego / 297

5.1.

Tryb rozpoznania wniosku prokuratora o umorzeniepostępowania i orzeczenie środkówzabezpieczających / 299

5.2.

Charakter postępowania z art. 354 k.p.k. / 3015.3.Czynniki kształtujące pozycję procesowąpodejrzanego / 304

5.4.

Redukcja gwarancji związanych z prawem do udziałuw czynnościach procesowych / 309

5.5.

Pozycja procesowa podejrzanego a rodzaje rozstrzygnięćw wyniku rozpoznania wniosku prokuratora / 311

5.6.

Wnioski / 3125.7.

Podsumowanie / 315Wykaz orzecznictwa / 325Wykaz akt spraw sądowych / 329Wykaz literatury / 331

Spis treści

Wykaz skrótów

Akty prawne

europejska Konwencja o ochronie praw człowie-ka i podstawowych wolności, sporządzona

EKPCz

w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U.z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cy-wilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.c.

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny(Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k.

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitejz dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U.Nr 60, poz. 571 z późn. zm.)

k.k. z 1932 r.

ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodekskarny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)

k.k. z 1969 r.

ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodekskarny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930z późn. zm.)

k.k.s.

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karnywykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557z późn. zm.)

k.k.w.

ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodekskarny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98z późn. zm.)

k.k.w. z 1969 r.

ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy(tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94z późn. zm.)

k.p.

11

ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks po-stępowania administracyjnego (tekst jedn.:Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)

k.p.a.

ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodekspostępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296z późn. zm.)

k.p.c.

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postę-powania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555z późn. zm.)

k.p.k.

rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 19 marca1928 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U.Nr 33, poz. 313 z późn. zm.)

k.p.k. z 1928 r.

ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks po-stępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96z późn. zm.)

k.p.k. z 1969 r.

ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks po-stępowania w sprawach o wykroczenia (tekst

k.p.s.w.

jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848z późn. zm.)ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzin-ny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59z późn. zm.)

k.r.o.

ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykro-czeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275z późn. zm.)

k.w.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483z późn. zm.)

Konstytucja RP

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskichi Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U.z 1977 r. Nr 38, poz. 167)

MPPOiP

ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianieustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy

nowela stycznio-wa

– Przepisy wprowadzające Kodeks postępowaniakarnego, ustawy o świadku koronnym oraz

12

Wykaz skrótów

ustawy o ochronie informacji niejawnych(Dz. U. Nr 17, poz. 155)ustawa z dnia 20 października 1994 r. o ochroniezdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.)

u.o.z.p.

ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach le-karza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.)

u.z.l.

Inne

Archiwum Medycyny Sądowej i KryminologiiArch. Med. Sąd.i Krym.

Diagnostic and Statistical Manual of MentalDisorders

DSM

Dziennik UstawDz. U.

Dziennik UrzędowyDz. Urz.

European College of Neuropsychopharmacolo-gy

ENCP

Europejski Trybunał Praw CzłowiekaETPC

Gazeta PrawniczaGP

Gdańskie Studia PrawniczeGSP

Międzynarodowa Statystyczna KlasyfikacjaChorób i Problemów Zdrowotnych Światowej

ICD-10

Organizacji Zdrowia (ang. International Classi-fication of Deases and Related Health Pro-blems). Rewizja 10Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia SąduApelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych

KZS

System Informacji Prawnej LEX wydawanyprzez Wydawnictwo Wolters Kluwer Sp. z o.o.

LEX

Nowe PrawoNP

Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSA

13

Wykaz skrótów

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna,oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

OSNCP

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karnai Wojskowa

OSNKW

Orzecznictwo Sądu Najwyższego wydawaneprzez Prokuraturę Generalną

OSNPG

Orzecznictwo Sądów PolskichOSP

Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitra-żowych

OSPiKA

PalestraPal.

Państwo i PrawoPiP

Przegląd Prawa KarnegoPPK

Problemy KryminalistykiProb. Krym.

Problemy PraworządnościProb. Praw.

Prokuratura i PrawoProk. i Pr.

Przegląd SądowyPS

Rzeczpospolita PolskaRP

Ruch Prawniczy i EkonomicznyRPiE

Sąd ApelacyjnySA

Sąd NajwyższySN

StrafgesetzbuchStGB

StrafprozeßordnungStPO

Trybunał KonstytucyjnyTK

Światowa Organizacja ZdrowiaWHO

Wojskowy Przegląd PrawniczyWPP

14

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

Podstawowym dylematem nauki prawa karnego procesowego jestopracowanie modelu postępowania, który stwarzałby optymalne wa-runki dotarcia do prawdy materialnej. Ustalenie sprawcy przestępstwai okoliczności jego popełnienia nie jest jednak jedynym celem procesukarnego. Zasadniczy cel polega na realizacji norm prawa karnego ma-terialnego, które bez norm procesowych byłyby – jak mawiałprof. M. Cieślak – mundurem żołnierza natkniętym na kij. Z drugiejstrony działalność organów państwa ujęta w ramy ustaw procesowychnie może zmierzać do realizacji norm prawa materialnego za wszelkącenę. Dlatego kolejnym dylematem nauki prawa jest poszukiwanierównowagi pomiędzy realizacją celów procesu a ingerencją w sferępraw i wolności człowieka. Działalność procesowa powinna odbywaćsię w warunkach gwarancji, które zapewniają ochronę określonychdóbr prawnych oraz uniknięcie odpowiedzialności karnej przez osobę,która nie popełniła przestępstwa. Na pierwszy plan zdecydowanie wy-suwa się prawo do obrony. Można powiedzieć, że prawdziwe obliczeprocesu karnego zależy od tego, jak ukształtowano w nim zespółuprawnień nastawionych na odpieranie zarzutu. Bez zagwarantowaniatego prawa proces karny zamienia się w pościg. Nie jest to wówczasdziałalność organów państwa nastawiona na wykrycie prawdy, lecztylko udowodnienie winy oskarżonemu w każdej sprawie.

Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że skuteczna realizacja gwaran-cji procesowych oraz prawa do obrony wymaga dziś odpowiedniej ak-tywności ze strony oskarżonego. Przeciążenie pracą organów proceso-wych i rozpoznawanie skomplikowanych spraw rodzi coraz większeryzyko uszczuplenia uprawnień procesowych, które składają się naprawo do obrony. Ta perspektywa oznacza w najlepszym razie nadmier-ne dolegliwości związane z realizacją celów procesu karnego, a w naj-gorszym – bezzasadne pociągnięcie do odpowiedzialności karnej.

15

Na tym tle szczególnie wyraźnie przedstawia się problem pozycjiprawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi. W tym przypadkunaprzeciwko siły systemu realizującej zadania ścigania karnego stajeoskarżony najczęściej o ograniczonych funkcjach intelektualnych.Uznanie tej okoliczności za ułatwienie działalności organów proceso-wych siłą rzeczy musi prowadzić do nadużyć.

Dlatego bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na szczególną pozycjęprawną oskarżonego, u którego diagnozuje się zaburzenia psychiczne.Dopiero wnikliwa analiza czynników, które kształtują specyficzną sy-tuację prawną osoby występującej w podwójnej roli oskarżonego i pa-cjenta, pozwala na zidentyfikowanie obszarów potencjalnego zagrożeniaokreślonych gwarancji procesowych.

Rozważania niniejszej książki składają się z dwóch części: ogólnej(rozdział I, II i III) oraz szczegółowej (rozdział IV, V i VI). W pierwszejczęści prezentowana jest problematyka zaburzeń psychicznych w kon-tekście poczytalności (rozdział I). Wynika ona z założenia, że nie sposóbanalizować pozycji prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymiw oderwaniu od instytucji materialnoprawnych, a zwłaszcza niepoczy-talności jako kontratypu. Szczególny nacisk położono na koniecznośćodróżnienia poczytalności, jako instytucji z zakresu prawa materialnego,od problematyki zdolności do dokonywania czynności procesowych.Wskazano również na ewolucję nauki psychiatrii, która pozostaje jed-nym z najważniejszych czynników prawotwórczych w stosunku doprawa karnego. Rozwój tej nauki i wciąż uzupełniany katalog zaburzeńpsychicznych ma wpływ nie tylko na naukę o poczytalności, lecz takżena rozwój narzędzi diagnozy sądowo-psychiatrycznej. Dlatego szcze-gólną uwagę poświęcono analizie sytuacji prawnej oskarżonego z zabu-rzeniami psychicznymi w kontekście historycznym (rozdział II). Niesposób bowiem zrozumieć współczesnych rozwiązań prawnych bezich historycznych korzeni.

Analiza historyczna pozwala przy tym zrozumieć, jak istotny wpływna rozwój prawa karnego wywierała (i wciąż wywiera) nie tylko naukapsychiatrii, ale także społeczne postawy wobec zagadnień zdrowiapsychicznego. Niestety, nie tylko w przeszłości, ale również obecniepostawy te częstokroć mają niewiele wspólnego ze stanem wiedzy psy-chiatrycznej. W większym stopniu wynikają zaś ze stereotypowegopostrzegania problematyki zaburzeń psychicznych. Co więcej, nie brakprzykładów, że nawet sam ustawodawca niejednokrotnie utrwala testereotypy, tworząc określone normy prawne (nie tylko w obrębie

16

Wprowadzenie

prawa karnego)1. Dotyczy to zwłaszcza często spotykanych przypadkówniepotrzebnego ograniczania sfery praw i wolności osób zaburzonychpsychicznie. Problem ten jest również widoczny w praktyce sądowej.Tytułem przykładu można wskazać chociażby zarządzenie badań sądo-wo-psychiatrycznych w sytuacjach całkowicie nieuzasadnionych.Praktyka sądowa zna wiele przypadków dopuszczenia omawianegodowodu np. z powodu skorzystania przez oskarżonego w przeszłościz konsultacji psychologicznej czy deklarowanych przez niego przypad-ków bezsenności (!). Wydaje się, że takie przypadki nie tylko oznaczająniepotrzebne angażowanie oskarżonego w badanie lekarskie, którewiąże się z ingerencją w najbardziej intymną sferę życia człowieka (jakąjest sfera psychiki), ale także utrwalają społeczne stereotypy na tematzaburzeń psychicznych i niepotrzebnie stygmatyzują osobę poddanąbadaniu. Dlatego warto sobie uświadomić, że kształtowanie instytucjikarnoprawnych tylko w niewielkim stopniu pozostaje (i zapewne pozo-stanie) pod wpływem nauki psychiatrii. Pozwala to na sformułowaniepodstawowego postulatu pod adresem praktyki sądowej, aby poprzezstosowanie tych instytucji w praktyce korygować niekorzystną siłę ichoddziaływania i nie ulegać stereotypom, które najczęściej prowadzą dobłędnych wniosków na temat rzeczywistości.

W części ogólnej niniejszego opracowania osobną część rozważańpoświęcono charakterystyce dowodu z diagnozy sądowo-psychiatrycz-nej. Można bowiem przyjąć założenie, że nawet samo przeprowadzenietego dowodu (bez stwierdzenia określonych zaburzeń psychicznych)kształtuje specyficzną pozycję prawną oskarżonego. Nie można więcmówić o specyfice tej pozycji bez charakterystyki dowodu, który maw tym przypadku kluczowe znaczenie. Szczególne cechy tego dowodu– niezbędne dla analizy prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicz-nymi – zostały przedstawione w rozdziale III.

W części szczegółowej podjęto próbę przedstawienia konkretnychzagadnień, które są następstwem diagnozy stanu psychicznego oskar-żonego i tym samym pozwalają wykazać specyfikę jego pozycji prawnej.

1 Dobrym przykładem jest art. 12 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks ro-dzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.; dalej: k.r.o.), który przewidujezakaz zawarcia małżeństwa przez osobę chorą psychicznie lub upośledzoną umysłowo(dopuszczając taką możliwość jedynie za zgodą sądu). Jest to zupełnie osobna przeszkodazawarcia małżeństwa obok braku świadomości (art. 151 k.r.o.) oraz ubezwłasnowolnienia(art. 11 k.r.o.) i budzi poważne wątpliwości w świetle aktualnego stanu wiedzy psychiatrii;więcej na ten temat zob. S. Ładoś, B. Łoza, Choroba psychiczna i upośledzenie umysłowejako przeszkoda zawarcia małżeństwa, Psychiatria i Psychologia Sądowa 2011, nr 2, s. 15.

17

Wprowadzenie

Są to zagadnienia przede wszystkim z zakresu prawa procesowego, aletakże (częściowo) prawa materialnego i innych dziedzin pokrewnych,jak psychiatria i psychologia sądowa, kryminalistyka czy nowa, specy-ficzna dziedzina określana mianem prawa medycznego. Z pewnościąkatalog przedstawionych zagadnień nie ma charakteru zamkniętego.Można też wskazać szereg czynników, które pośrednio wywierają wpływna sytuację prawną oskarżonego z defektami psychicznymi. W niniejszejpracy ograniczono się jednak do najważniejszych zagadnień, któreprezentowane są w rozdziałach od IV do VI. Należy tu wskazać m.in.problematykę diagnozy sądowo-psychiatrycznej w kontekście zasadydomniemania niewinności oraz zasady in dubio pro reo, problematykęzdolności oskarżonego do czynności procesowych oraz zawieszeniapostępowania z powodu najcięższych zaburzeń psychicznych, prawado obrony w ujęciu formalnym, konsensualnych metod rozstrzyganiasprawy karnej i ochrony tajemnicy psychiatrycznej. Osobny rozdziałpoświęcono zasadzie nemo se ipsum accusare tenetur w kontekście ba-dania sądowo-psychiatrycznego oraz dowodowego znaczenia wywiadulekarskiego.

Prezentacja powyższych zagadnień wynika z przyjęcia pewnychzałożeń. W przypadku zasady domniemania niewinności zwróconouwagę na potencjalne ryzyko naruszenia gwarancji procesowychoskarżonego (związanych z tą zasadą) na skutek badania poczytalności(lecz nie zdolności do czynności procesowych, która w tym przypadkupozostaje bez znaczenia). Ocena poczytalności i konieczność odniesieniazaburzeń psychicznych do konkretnego zarzutu zawsze rodzi potencjal-ne ryzyko tzw. przedsądu oraz przekroczenia przez biegłych swoichkompetencji (chociażby w związku z analizą materiału dowodowego,który również jest wykorzystywany do postawienia diagnozy).W przypadku zaś zasady in dubio pro reo wyrażono przekonanie, żekonieczność rozstrzygnięcia niedających się usunąć wątpliwości wyni-kających z opinii sądowo-psychiatrycznych na korzyść oskarżonegow praktyce może prowadzić do niezwykle trudnych dylematóworzeczniczych.

W dalszej części omówiono wpływ defektów psychicznych oskar-żonego na tok procesu. Podjęto próbę skonfrontowania cywilnoprawnejinstytucji ubezwłasnowolnienia z problematyką zdolności do udziałuw procesie karnym. Szczególną uwagę poświęcono kwestii leczenia za-burzeń psychicznych w przypadku zawieszenia postępowania. W tejczęści postawiono tezę, że wraz z odejściem od tzw. klasycznej koncepcji

18

Wprowadzenie

procesu karnego organy procesowe powinny dążyć do osiągnięciabardziej ambitnych celów niż tylko realizacja norm prawa materialnego.Przykładem są – szeroko omawiane w nauce prawa – koncepcje doty-czące tzw. sprawiedliwości naprawczej oraz instytucje oparte na media-cji, które mają rozwiązać konflikt społeczny wywołany przestępstwem.W przypadku diagnozy zaburzeń psychicznych szczególne znaczeniema zaś problem eliminacji czynników kryminogennych, które mogąwarunkować ponowne popełnienie czynu zabronionego.

Osobną część rozważań poświęcono respektowaniu gwarancjiprocesowych oskarżonego w przypadku stosowania instytucji konsen-sualnych. W tym przypadku postawiono tezę, że wielokrotnie te alter-natywne metody rozstrzygania spraw karnych (niewątpliwie nastawioneprzede wszystkim na przyspieszenie postępowania bez angażowaniaorganów procesowych w konieczność gromadzenia pełnego materiałudowodowego) mogą prowadzić do uszczuplenia gwarancji procesowychzwiązanych z prawem do obrony w ujęciu materialnym i formalnym.Z drugiej strony konieczność diagnozowania zaburzeń psychicznychw wielu przypadkach prowadzi do wykluczenia trybu konsensualnego,a tym samym koncesji, które mają znaczenie dla kształtowania odpo-wiedzialności karnej oskarżonego.

W części dotyczącej prawa do obrony w ujęciu formalnym podjętopróbę przedstawienia dylematu, który wynika z konieczności zapewnie-nia obrońcy oskarżonemu z defektami psychicznymi i koniecznościprzeciwdziałania nieuzasadnionym koncesjom w tym zakresie na rzeczoskarżonych, których stan psychiczny tego nie wymaga. Zwrócono teżuwagę na sprzeczne orzecznictwo Sądu Najwyższego, które dotyczyprawa do obrony w ujęciu formalnym jako bezwzględnej przyczynyodwoławczej (zagadnienie sprowadza się m.in. do szeroko komentowa-nego w piśmiennictwie i praktyce sądowej problemu zwolnieniaobrońcy z urzędu w wypadku braku podstaw do przyjęcia niepoczytal-ności bądź poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu).

Jako kolejny czynnik kształtujący specyficzną pozycję oskarżonegoz zaburzeniami psychicznymi przyjęto konieczność ochrony tajemnicypsychiatrycznej w procesie karnym. Warto zwrócić uwagę, że problemten daleko wykracza poza ramy postępowania karnego. Nawet jegoprawomocne zakończenie nie eliminuje potrzeby ochrony tej kwalifi-kowanej tajemnicy lekarskiej. Powyższe uzasadnia skupienie uwagi nad„pozycją prawną” oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi, a nietylko jego „pozycją procesową”, która wydaje się znacznie węższą kate-

19

Wprowadzenie

gorią pojęciową. Problem jest analizowany m.in. z punktu widzeniatzw. jawności zewnętrznej i wewnętrznej procesu oraz problematykiudostępniania dokumentacji psychiatrycznej na potrzeby innych postę-powań (nie tylko karnych).

W części dotyczącej badania sądowo-psychiatrycznego (rozdziałV) postawiono kolejną tezę, że zasada nemo se ipsum accusare teneturnajczęściej okazuje się fikcją w obliczu tej czynności procesowej. Przy-jęto założenie, że oskarżony niemal zawsze będzie zainteresowanypodjęciem aktywnej współpracy z biegłymi chociażby w celu uniknięciakwalifikowanego narzędzia diagnozy, jakim jest obserwacja sądowo-psy-chiatryczna. Powyższe rozważania zilustrowano doświadczeniamipraktyki sądowej. Osobną część rozważań poświęcono kształtowaniukontradyktoryjnej pozycji oskarżonego z zaburzeniami psychicznymiprzed sądem. Przyjęto założenie, że w tym przypadku na kształtowaniepozycji oskarżonego wywierają wpływ określone czynniki normatywnei pozanormatywne. Postawiono tezę, że kontradyktoryjny model postę-powania – który stanowi najlepszą metodę dotarcia do prawdy mate-rialnej – oznacza jednak niewielki wpływ oskarżonego na kształt opiniipsychiatrycznej, nawet w przypadku bezpośredniego przeprowadzeniatego dowodu przed sądem.

Należy wyrazić nadzieję, że powyższe założenia (przedstawianew kolejnych rozdziałach) będą stanowiły punkt wyjścia do dalszej dys-kusji, której chyba brakuje w nauce prawa procesowego. Nie brak bo-wiem, co prawda, publikacji dotyczących szeroko rozumianej proble-matyki psychiatrycznej w procesie karnym. Tytułem przykładu możnawskazać chociażby szeroko komentowane zagadnienia prawa doobrony oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi w ujęciu formalnymczy problem zarządzenia diagnozy sądowo-psychiatrycznej. Bogatetradycje nauki polskiego prawa procesowego dotyczą też problematykidowodu z opinii biegłego (w tym biegłych lekarzy psychiatrów i biegłychpsychologów). Jednakże brakuje chyba kompleksowej analizy pozycjiprawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi, a zwłaszcza iden-tyfikacji tych czynników, które rodzą potencjalne niebezpieczeństwouszczuplenia jego gwarancji procesowych. Należy zauważyć, że jest topozycja zdecydowanie mniej korzystna w porównaniu z oskarżonym,u którego zaburzenia psychiczne nie występują. Samo nawet przepro-wadzenie diagnozy (bez stwierdzenia zaburzeń psychicznych) rodzijuż ryzyko naruszenia pewnych gwarancji procesowych oskarżonego,na co zwrócono uwagę w dalszej części.

20

Wprowadzenie

Warto jednak zauważyć, że analiza czynników ograniczających siłęoddziaływania tych gwarancji ma charakter nie tylko ilościowy, alerównież jakościowy. Potencjalne ryzyko ich uszczuplenia zależy wprostproporcjonalnie od rodzaju i natężenia zaburzeń psychicznych, którewystępują u oskarżonego. Jego pozycja prawna podlega więc in concretowartościowaniu, może być niekorzystna w mniejszym lub większymstopniu, w zależności od tego, jakie zaburzenia psychiczne występująu tegoż oskarżonego i jaki jest ich indywidualny przebieg w tym kon-kretnym przypadku. Odwołując się jednak do normatywnego modelupostępowania, można wyrazić przekonanie, że w największym stopniuryzyko ograniczenia gwarancji procesowych będzie dotyczyło oskarżo-nych, u których stwierdzono niepoczytalność. Zagadnieniu temu po-święcono ostatni rozdział – VI, który dotyczy pozycji prawnej oskarżo-nego w postępowaniu o orzeczenie środka zabezpieczającego o charak-terze izolacyjno-leczniczym. W tej części przyjęto założenie, że w żad-nym innym przypadku w polskim procesie karnym nie dochodzi dotak radykalnego ograniczenia prawa do obrony, jak to ma miejscewłaśnie w stosunku do osób niepoczytalnych. Teza ta jest weryfikowanam.in. z punktu widzenia naczelnych zasad procesu karnego oraz analizynormatywnego wzorca postępowania o orzeczenie środków zabezpie-czających przewidzianego w art. 354 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. –Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.;dalej: k.p.k.). Warto podkreślić, że stwierdzenie u oskarżonego najcięż-szych zaburzeń psychicznych skutkujących wnioskiem prokuratorao umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających(art. 324 § 1 k.p.k.) w wielu przypadkach będzie przemawiało za rozpo-znaniem sprawy pod nieobecność oskarżonego (chociaż warto też za-uważyć, że jest to jedyny przypadek rozpoznania sprawy pod nieobec-ność oskarżonego z przyczyn, na które nie ma on wpływu). Nie oznaczato jednak, że model tego postępowania nie może być zaprojektowanyw sposób ograniczający konsekwencje wyeliminowania de facto prawado obrony bezpośredniej. Jako przykład wskazano analogiczny typpostępowania uregulowany w prawie niemieckim, który mógłby posłu-żyć za przydatny drogowskaz do dokonania ewentualnych zmianw polskim kodeksie postępowania karnego.

Wnioski niniejszej książki adresowane są jednak przede wszystkimdo praktyki sądowej, która w znacznym stopniu (często w większym,niż mogłoby się to wydawać) może niwelować ryzyko uszczupleniagwarancji procesowych oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi

21

Wprowadzenie

wynikające z konieczności przeprowadzenia diagnozy. Jak się okazuje,sam ustawowy wymóg tzw. obrony niezbędnej tylko w nieznacznymstopniu ogranicza to ryzyko. Dlatego tak ważne jest nastawienie orga-nów procesowych wobec zagadnień zdrowia psychicznego. Wynika tochociażby z braku wyczerpujących regulacji normatywnych, ale równieżtworzenia przez ustawodawcę konstrukcji, które po prostu nie przystajądo rzeczywistości. Problem dotyczy zresztą wielu innych instytucjiprocesowych (nie tylko związanych z pozycją prawną oskarżonego).Trudno oprzeć się wrażeniu, że wzrastająca liczba nowelizacji prawakarnego w wielu przypadkach przynosi efekt odwrotny do zamierzone-go, a najlepiej o tym świadczy liczba krytycznych analiz prezentowanychw piśmiennictwie. Nowelizacje te z pewnością nie sprzyjają funkcjigwarancyjnej i nie ułatwiają pracy organom procesowym. Niezwykledynamiczne procesy społeczne „generują” jednak zapotrzebowanie nakolejne zmiany legislacyjne, które – jak się potem okazuje – nie spełniająpokładanych w nich oczekiwań. Nie można zatem wykluczyć, żew niedalekiej przyszłości to praktyka sądowa pozostanie jedynym sku-tecznym narzędziem korygowania modelu normatywnego wobec ma-lejącej efektywności procesu legislacyjnego.

Odwołanie się w niniejszym opracowaniu do praktyki sądowejpozwala też na wyrażenie ostrożnej nadziei, że przedstawione założeniai wnioski przynajmniej częściowo będą stanowiły punkt wyjścia dodalszej dyskusji na temat pozycji prawnej oskarżonego bez względu nazmieniający się – niezwykle często jak na wcześniejsze doświadczeniapolskiego procesu karnego – model normatywny. Wydaje się zresztą,że połączenie teorii i praktyki jest najlepszym gruntem do formułowaniakoncepcji sprzyjających prawidłowej realizacji tego modelu i znalezieniazłotego środka pomiędzy funkcjonalnością instytucji procesowycha koniecznością zapewnienia gwarancji procesowych. Jak pisał bowiemprof. A. Murzynowski, ukształtowany przez ustawę, orzecznictwoi naukę model procesu karnego – niekonfrontowany z rzeczywistością– jest narażony na niebezpieczeństwo tworzenia i utrzymywania kon-strukcji nierealnych, nieprzydatnych dla praktyki lub nawet błędnych2.Po drugie, przyjmując oczywiste założenie, że pozycja prawna oskarżo-nego zaburzonego psychicznie może być lepiej lub gorzej zaprojekto-wana, w niniejszej pracy podjęto próbę zidentyfikowania tych zagadnień,które pozostają aktualne bez względu na obowiązujący w danym czasie

2 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 15.

22

Wprowadzenie

model postępowania. W ten sposób przedstawiono dylematy, przedktórymi stanie zarówno ustawodawca dokonujący zmian modelu nor-matywnego, jak również organ procesowy realizujący ten modelw praktyce.

Na koniec zachodzi konieczność przedstawienia kluczowych pojęć,które są wykorzystane w niniejszej pracy. Pojęcie „dowodu z opiniibiegłych lekarzy psychiatrów” rozumiane jest zgodnie z art. 202 § 1k.p.k. Używane jest zamiennie z przyjętym w praktyce określeniem„opinia sądowo-psychiatryczna” oraz „dowód z diagnozy sądowo-psy-chiatrycznej”. Przyjmuje się również zamienne określenie „ekspertyza”,chociaż w tym wypadku należy podkreślić szerszy zakres tego pojęcia,przez które należy rozumieć nie tylko opinię, ale ogół czynności badaw-czych, które ją poprzedzają3. Pojęcie „organu procesowego” jest używanew stosunku do sądu, prokuratora bądź innych organów prowadzącychpostępowanie przygotowawcze. Pojęcie „obrony obligatoryjnej”i „obrony niezbędnej” jest równoznaczne z przesłanką obowiązkowegoudziału obrońcy w czynnościach procesowych, w których obowiązkowyjest udział oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi (art. 79 § 3 k.p.k.).Jak wskazano wyżej, przedmiotem analizy w niniejszym opracowaniujest „pozycja prawna” oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi,która jest szerszą kategorią od „pozycji procesowej”. Jednakże prezen-tacja kolejnych zagadnień związanych stricte z procesową sytuacjąoskarżonego uzasadnia posługiwanie się pojęciem „pozycji procesowej”.Pojęcie „pozycji prawnej” jest zaś wykorzystywane w przypadku zagad-nień, które powodują dla oskarżonego konsekwencje wykraczającepoza ramy postępowania karnego.

3 M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. Świda-Łagiewska, Polski proces karny,Wrocław 1975, s. 198.

23

Wprowadzenie

Zaburzenia psychiczne sprawcy czynu

zabronionego jako przedmiot rozpoznania

w procesie karnym

1. Poczytalność jako przesłanka winy w prawiekarnym materialnym

We współczesnym prawie karnym wina stanowi podmiotową (su-biektywną) podstawę odpowiedzialności karnej, która jest związanaz zasadą nullum crimen sine culpa4. Tym samym prawo karne zerwałoz dawnym modelem odpowiedzialności karnej za wszystkie, nawetnajdalej idące zachowania człowieka – bez względu na to, czy obejmowałje swoją świadomością i wolą, a nawet czy mógł je przewidzieć.Współczesne prawodawstwa wychodzą z założenia, że każda istotaludzka zdolna jest a priori do sensownego kształtowania swej egzysten-cji. W związku z tym każdy dorosły człowiek jest odpowiedzialny zaswoje zachowanie, w tym również za czyny naruszające porządekprawny5. Współczesna nauka stanęła na stanowisku, że proces ten jestwynikiem czynnego udziału człowieka, który świadomie steruje swymiprocesami wolicjonalnymi6. Tym samym rozstrzygnięto filozoficzny

4 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 128.5 J. Gierowski, F. Popp, T. Zyss, Psychologiczne i psychopatologiczne aspekty niepo-

czytalności – studium porównawcze podstaw prawnych opiniowania o niepoczytalnościw RFN, Austrii, Szwajcarii i Polsce, Pal. 1992, z. 7–8, s. 36.

6 W. Wolter, K. Buchała, Wykład prawa karnego na podstawie kodeksu karnegoz 1969 r. Część I. Część ogólna, Kraków 1979, z. 1 (Nauka o ustawie karnej i przestępstwie),s. 133; A. Zębik, Czyn ciągły a przestępstwo ciągłe, Łódź 1971, s. 9 i n.

25

Rozdział I

spór pomiędzy zwolennikami determinizmu i indeterminizmu co doistnienia tzw. wolności woli.

Wina stanowi odrębny element struktury przestępstwa, który po-winien być ustalony w procesie karnym. W nauce prawa karnego tra-dycyjnie rozróżnia się pojęcie winy umyślnej i nieumyślnej7. Akcentujesię przy tym dyrektywę indywidualizacji winy – nawet w przypadkuosób współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego. Wiąże sięto z charakterem prawa karnego, które stosuje środki ingerującew sferę praw i wolności osobistych człowieka8. Wina jest ujmowanajako stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu (teoriepsychologiczne) bądź jako ocena postępowania sprawcy (teorie norma-tywne)9. Nie rozwijając tego zagadnienia, należy podkreślić wspólnymianownik w postaci wolności woli (wyboru postępowania). Tym sa-mym wina jest definiowana jako stosunek sprawcy do realizacji czynuzabronionego, który przybiera postać zamiaru jego popełnienia (winaumyślna) bądź lekceważenia obowiązku ostrożności, którego respekto-wanie miało zabezpieczyć sprawcę przed popełnieniem takiego czynu(wina nieumyślna)10.

Od samej winy należy odróżnić warunki, których identyfikacjapozwala na jej przypisanie sprawcy. Na pierwszy plan zdecydowaniewysuwa się podmiotowa zdolność sprawcy do przypisania mu winy.Zależy ona, po pierwsze, od osiągnięcia wieku wymaganego przezustawę karną, który pozwala przyjąć określony etap rozwoju intelektu-alnego i emocjonalnego (a tym samym daje możliwość rozpoznania

7 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kraków 2000, s. 23;J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935, s. 75.

8 A. Marek, Prawo..., s. 129; tak samo M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys syste-mowego ujęcia, Warszawa 1995, s. 294. Autor wskazuje, że indywidualna możność wy-znacza granice wymagalności, a zatem nikogo nie można czynić odpowiedzialnym zato, co przekraczało granice jego możliwości (ultra posse nemo obligatur).

9 G. Rejman, Teorie i formy winy w prawie karnym, Warszawa 1980, s. 131 i n.10 A. Marek, Prawo..., s. 136. Inaczej winę definiują K. Buchała i A. Zoll. Autorzy

Komentarza wskazują, że wina jest to możliwość postawienia sprawcy zarzutu, żew czasie swego bezprawnego, karalnego i karygodnego czynu nie dał posłuchu normieprawnej (K. Buchała, A. Zoll, Komentarz..., s. 24; podobnie L. Gardocki, Prawo karne,Warszawa 1994, s. 24 i n. Z kolei E. Krzymuski wskazywał na związek przyczynowościmoralnej między człowiekiem a spełnionym przezeń przestępstwem, która powoduje,że człowiek jest nie tylko fizyczną, ale także moralną przyczyną popełnionego przestęp-stwa; E. Krzymuski, Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austryackiego,Kraków 1911, s. 302.

26

Rozdział I. Zaburzenia psychiczne sprawcy...

zakazów i nakazów płynących z norm prawa karnego). Po drugie,zdolność ta zależy od odpowiedniego stanu umysłowego (psychicznego),który pozwala człowiekowi rozpoznać znaczenie swego czynu i pokie-rować swoim postępowaniem, co określa się mianem poczytalności11.O ile nieletniość jest stanem, przez który przechodzi każdy człowiek,o tyle niepoczytalność zdarza się tylko w niektórych przypadkach. Jestona najczęściej rezultatem przyczyn patologicznych, powodujących„wytrącenie” psychiki człowieka ze stanu równowagi, która normalniepozwala mu rozpoznać znaczenie swego czynu lub pokierować swympostępowaniem12.

Niepoczytalność, która wyklucza możliwość postawienia sprawcyzarzutu „złego wyboru” i świadomego naruszenia normy prawnej zewzględu na stan psychiczny, w większości systemów prawnych prowadzido wyłączenia odpowiedzialności karnej. Zgodnie z art. 31 § 1 ustawyz dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553z późn. zm.; dalej: k.k.): „nie popełnia przestępstwa, kto, z powoduchoroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłóceniaczynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego zna-czenia lub pokierować swoim postępowaniem”13. Podobnie niepoczy-talność została uregulowana w prawie niemieckim, włoskim i francu-skim14. Warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności karnej jest bo-

11 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks..., s. 24; W. Wolter, K. Buchała, Wykład..., s. 133.12 J. Śliwowski, Prawo karne. Część I, z. 3 (Wina), Toruń 1969, s. 22; A. Bilikiewicz,

J. Landowski, P. Radziwiłowicz, Psychiatria. Repetytorium, Warszawa 2006.13 Podobnie pojęcie niepoczytalności zostało określone przez ustawodawcę w art. 25

§ 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.;dalej: k.k. z 1969 r.) oraz w art. 17 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.; dalej: k.k. z 1932 r.).

14 Na przykład w prawie niemieckim przyjęto konstrukcję zdolności do przypisaniawiny z uwagi na zakłócenia psychiczne (Schuldunfähigkeit wegen seelischer Störungen).Przepis §20 StGB (Stafgesetzbuch) wyklucza możliwość przypisania winy sprawcy, któryjest niezdolny do rozpoznania bezprawności czynu i rozpoznania znaczenia swego postę-powania z powodu choroby psychicznej, poważnych zaburzeń świadomości bądź niedo-łęstwa umysłowego albo innych ciężkich degeneracji umysłowych („Ohne Schuld handelt,wer bei Begehung der Tat wegen einer krankhaften seelischen Störung, wegen einer tie-fgreifenden Bewußtseinsstörung oder wegen Schwachsinns oder einer schweren anderenseelischen Abartigkeit unfähig ist, das Unrecht der Tat einzusehen oder nach dieserEinsicht zu handeln”). We włoskim kodeksie karnym przyjęto zasadę przypisywalnościwiny, której brak wyłącza karalność. Jedną z przyczyn jest brak odpowiedzialności(imutabilita), tj. sprawca w chwili czynu nie miał zdolności pojmowania (intendere)i chcenia (volere). Winę wyłącza w całości choroba psychiczna całkowicie wykluczająca

27

1. Poczytalność jako przesłanka winy...