Artykuł oryginalny/Original Research Article

Porównanie dawek indywidualnych promieniowania jonizującegootrzymanych przez personel Wielkopolskiego Centrum Onkologii

w latach 1990–1994 i 2006–2010 w rentgenodiagnostyce

Comparison of individual doses received by staff of GreaterPoland Cancer Centre in years 1990–1994 and 2006–2010

in diagnostic radiology

Patrycja Tkacz *Przychodnia Specjalistyczno-diagnostyczna ,,Centrum Medyczne’’ Maria Leśniczak i Iwona Zys S.C. Rakoniewice, Polska

Otrzymano: 17.07.2013; Zaakceptowano: 22.10.2013

Abstract

The analysis of doses received by personnel performing X-ray diagnostic procedures is a requirement for safe work with ionisingradiation.Aim: The aim of this study was to analyse and compare individual doses of ionising radiation received by the personnel performing X-raydiagnostic procedures at the Greater Poland Cancer Centre in the years 1990–1994 and 2006–2010.Method: Based on individual documents of ionising radiation exposure, so-called dosimetric passports, an analysis was made of individualdoses of ionising radiation received by the personnel performing X-ray diagnostic procedures at the Greater Poland Cancer Centre in theyears 1990–1994 and 2006–2010. The doses were checked for their meeting the standards established in the Nuclear Law Act.Results: Individual doses of ionising radiation received by the personnel performing X-ray diagnostic procedures maintained at anapproximately stable level of 0.5 mSv, except for several cases when dosimeters indicated higher than usual mean effective ‘‘whole body dose’’.

The increase in the mean effective doses was caused by the increased number of diagnostic procedures performed within the referenceperiods at the GPCC.Conclusion: Doses received by the personnel performing X-ray diagnostic procedures at the GPCC fall within the dose limits set by theNuclear Law Act. The differences found in the size of doses result mainly from different sensitivity levels of the dosimetric equipment used.© 2013 Wielkopolskie Centrum Onkologii. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

Słowa kluczowe: dawka graniczna; promieniowanie jonizujące; rentgenodiagnostyka; indywidualna dawka promieniowania; na cała ciało

Keywords: Dose limit; Ionising radiation; Rentgenodiagnostics; Individual dose of radiation to the whole body

1. Wprowadzenie

Na skutek rozwoju technologii medycznych badania z wykorzystaniem promieniowania jonizującego są coraz szerzejstosowane w medycynie [1]. Organizm ludzki wystawiony na działanie promieniowania jonizującego jest poddawany pewnymzmianom, których stopień zależy od rodzaju narażenia, rodzaju promieniowania, wielkości otrzymanej dawki promieniowania,rozkładu tej dawki w czasie oraz wieku i płci osoby narażonej. Ludzie wykorzystują promieniowanie jonizujące w celachleczniczych i diagnostycznych. Powinni tak stosować promieniowanie jonizujące, aby narażenie na nie było możliwie

www.elsevier.com/locate/onko

Dostępne online www.sciencedirect.com

ScienceDirect

Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 10 (2013) 77–81

* Adres do korespondencji: ul. Rejtana 77/3, 64-100 Leszno, Polska. Tel.: +48 607 135 956.Adres email: patrycja.tkacz@poczta.onet.pl

1734-0489/$ © 2013 Wielkopolskie Centrum Onkologii. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.http://dx.doi.org/10.1016/j.onko.2013.10.001

ograniczone do rozsądnie najniższego poziomu (ALARA; as low as reasonable achievable) [2,3]. Poziom ten w warunkachnormalnej pracy został określony w przepisach prawnych, wyznaczone zostały limity, których nie należy przekraczać. Abystosować się do tych zasad, trzeba kontrolować narażenie, którego ocena nie zawsze wynika z bezpośredniego pomiaru [4].

W celu realizacji zasad ochrony radiologicznej odległości, czasu i stosowania osłon przed promieniowaniem jonizującymnależy pamiętać, że dawka promieniowania jonizującego, jaką otrzymuje personel, jest zależna od czasu ekspozycji nadziałanie promieniowania, a natężenie promieniowania jest odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odległości od źródłapromieniowania. Wykonywanie badań diagnostycznych z użyciem promieniowania jonizującego zawsze wiąże się z pewnymnarażeniem. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat ryzyko to znacznie spadło, przyczyniły się do tego coraz to nowszei technologicznie lepsze aparaty diagnostyczne. Całkowicie bądź częściowo promieniowanie jest pochłaniane przez osłony,czyli materiał umieszczony pomiędzy źródłem promieniowania a człowiekiem [5,6]. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu latznacząco zmalały dawki, na jakie jest narażony personel medyczne. Dzieje się tak głównie na skutek unowocześnieniaurządzeń radiologicznych. Niemniej nadal poddaje się analizie dawki, jakie otrzymują pracownicy zatrudnieni w szpitalachprzy wykonywaniu procedur radiologicznych, w tym badań z zakresu rentgenodiagnostyki [7,8].

2. Cel

Celem ogólnym pracy jest porównanie i analiza dawek indywidualnych promieniowania jonizującego otrzymanych przezpersonel wykonujący procedury w zakresie rentgenodiagnostyki w Wielkopolskim Centrum Onkologii w latach 1990–1994 i2006–2010.

3. Metoda

W niniejszej pracy przeanalizowano i porównano dawki indywidualne promieniowania jonizującego otrzymane przezpersonel Wielkopolskiego Centrum Onkologii w następujących przedziałach lat 1990–1994 oraz 2006–2010. Scharaktery-zowane zostały dawki skuteczne i równoważne w wymienionych wyżej okresach. Przeanalizowano dawki znajdujące się wewidencji Inspektora Ochrony Radiologicznej WCO. Informacje dotyczące wielkości dawek promieniowania jonizującegopochodziły ze Świadectw Pomiarowych Instytutu Fizyki Jądrowej z Akredytowanego Laboratorium DozymetriiIndywidualnej i Środowiskowej w Krakowie oraz Instytutu Medycyny Pracy im. J. Nofera w Łodzi, a także z KrajowegoCentrum Ochrony Radiologicznej w Warszawie, gdzie wysyłane były dozymetry pracowników Wielkopolskiego CentrumOnkologii [7–9].

Przy wykonywaniu procedur rentgenodiagnostyki w Wielkopolskim Centrum Onkologii latach 1990–1994 pracowałookoło 30 osób, które zatrudnione były w różnym charakterze: lekarzy, techników elektroradiologii i pielęgniarek.Otrzymywane przez pracowników dawki indywidualne na całe ciało rejestrowane były za pomocą dozymetrówfotometrycznych. Zobowiązanie do noszenia dozymetrów indywidualnych wynikało z zarządzenia kierownika jednostkiorganizacyjnej, co spełnia polskie i europejskie wymogi prawne [8]. Przeanalizowano dawki skuteczne w okresach 5-letnich,począwszy od roku 1990.

4. Wyniki

Średnia indywidualna dawka na całe ciało otrzymywana przez personel Zakładu Radiologii w 1990 roku wynosiła około0,6 mSv, natomiast w 1991 roku dawka ta zwiększyła się do 0,8 mSv. Ilość osób pracujących w narażeniu na promieniowaniejonizujące wzrastała, a pomimo tego dawki indywidualne na całe ciało nie zmniejszały się, a wręcz przeciwnie rosły. Działo siętak, ponieważ liczba procedur z wykorzystaniem promieniowania jonizującego systematycznie rosła, co przyczyniło się dowzrostu dawek indywidualnych promieniowania jonizującego na jednego pracownika w ciągu roku. W kolejnych trzechlatach, począwszy od 1992 roku, w Wielkopolskim Centrum Onkologii dawki indywidualne promieniowania jonizującego nacałe ciało utrzymywały się mniej więcej na stałym poziomie 0,5 mSv. Roczne dawki skuteczne otrzymane przez personelZakładu Radiologii w latach 1990–1994 przedstawione zostały na rycinie 1.

W kolejnym analizowanym przedziale lat 2006–2010 dawka indywidualna każdego z pracowników otrzymana w okresiejednego roku malała z roku na rok. Jeszcze w 2006 roku średnia dawka wyniosła około 0,44 mSv, natomiast rok późniejzmniejszyła się do 0,43 mSv. W latach 2008 i 2009 średnia dawka skuteczna wynosiła 0,4 mSv na osobę w ciągu roku pracyw narażeniu na promieniowanie jonizujące. Najmniejszą dawkę indywidualna na ciało otrzymały osoby pracujące wZakładzie Rentgenodiagnostyki w 2010 roku – 0,39 mSv. Wraz z postępem medycyny, jak i techniki, pomimo że liczbaprocedur z wykorzystaniem promieniowania jonizującego wciąż rosła, średnia dawka indywidualna pracownikówWielkopolskiego Centrum Onkologii w latach 2006–2010 stopniowo malała, co było związane z coraz lepszym sprzętemsłużącym do diagnostyki nowotworów w WCO i stosowaniem procedur ochrony radiologicznej. Szczegółowy rozkład dawekskutecznych promieniowania jonizującego otrzymanych przez personel przedstawia rycina 2.

P. Tkacz / Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 10 (2013) 77–8178

Na rycinie 3 przedstawiono średnie roczne dawki skuteczne promieniowania jonizującego otrzymane przez personelwykonujący procedury rentgenodiagnostyki w latach 1990–1994. Z kolei na rycinie 4 przedstawiono średnie roczne dawkiskuteczne promieniowania jonizującego otrzymane przez personel wykonujący procedury rentgenodiagnostyki w latach2006–2010.

5. Omówienie

Temat podjęty w tej pracy jest bardzo istotny z punktu widzenia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej. Badaniupoddano dawki promieniowania jonizującego na cale ciało, jakie otrzymali pracownicy Zakładu Rentgenodiagnostyki.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Rocz

na d

awka

skut

eczn

a [m

Sv].

liczba porza dkowa pr acownika

Rok 1990Rok 1991Rok 1992Rok 1993Rok 1994

Ryc. 1. Zestawienie rocznych dawek skutecznych otrzymanych przez personel wykonujący procedury z zakresu rentgenodiagnostyki w WCO w latach 1990–1994

Fig. 1. Summary of annual effective doses received by personnel performing the procedure in the field of X-ray in WCO during 1990–1994

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

Rocz

na d

awka

skut

eczn

a [m

Sv].

Rok 2006

Rok 2007

Rok 2008

Rok 2009

Rok 2010

P. Tkacz / Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 10 (2013) 77–81 79

01 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

liczba porzadkowa pracownika

Ryc. 2. Zestawienie rocznych dawek skutecznych otrzymanych przez personel działu rentgenodiagnostyka pracujący w WCO w latach 2006–2010

Fig. 2. Summary of annual effective doses received by personnel performing the procedure in the field of X-ray in WCO during 2006–2010

Rentgenodiagnostyka jest dziedziną medycyny zajmującą się obrazowaniem ciała człowieka, z wykorzystaniempromieniowania rentgenowskiego (tradycyjna rentgenografia, tomografia komputerowa, angiografia, mammografia orazpracownia mammotomiczna). Istotnym przełomem było wprowadzenie radiografii cyfrowej (DR), tj. zastosowania w pełnicyfrowej linii diagnostycznej (obejmującej akwizycję obrazu, jego przetwarzanie i archiwizację – ang. PACS) [8]. W ZakładzieRentgenodiagnostyki w Wielkopolskim Centrum Onkologii w latach 1990–1994 pracowało około 30 osób. Charakterzatrudnionych pracowników były różny, począwszy od pielęgniarek, techników elektroradiologii, radiologów po lekarzychirurgów. Dozymetry fotometryczne rejestrowały dawki indywidualne na całe ciało otrzymywane przez pracowników[6,7,10].

W badaniu zostały przeanalizowane i porównane dwa przedziały czasowe: 1990–1994 i 2006–2010 roku. W tychprzedziałach głównie zwrócono uwagę na dawki skuteczne, indywidualne, na całe ciało otrzymane przez personel ZakładuRentgenodiagnostyki w Wielkopolskim Centrum Onkologii. Analizując otrzymane przez pracowników dawki na całe ciało wposzczególnych latach, można stwierdzić, że zagrożenie wynikające z narażenia personelu na promieniowanie jonizujące jestniewielkie albo wręcz znikome. Zarejestrowano dawki o nieco podwyższonym poziomie, ale nie zarejestrowano przekroczeniadawek granicznych. Odchylenia te przypuszczalnie wynikają z braku ostrożności przy pracy z promieniowaniem jonizującymlub zagubienia dozymetru w miejscu, gdzie jest promieniowanie jonizujące (gabinet RTG, pracownia mammograficzna,pracownia tomografii komputerowej).

Porównanie dawek skutecznych na całe ciało rozpoczęto od osób zatrudnionych w WCO i zobowiazanych do noszeniadozymetrów indywidualnych spośród osób wykonujący procedury rentgenodianostyczne w 1990 roku. Różne poziomyczułości dozymetrów między latami 1990–1994 a 2006–2010 wynikają z obowiązujących w danym okresie dawek granicznychpromieniowania jonizującego (1990–1994: 50 mSv; 2006–2010: 20 mSv) oraz typów dozymetrów. W latach 1990–1994 dawkagraniczna wynosiła 50 mSv, a w latach 2006–2010 już tylko 20 mSv. W pierwszym omawianym w tej pracy okresie czułośćdozymetrów wynosiła 0,5 mSv na kwartał, w latach 2006–2010 – 0,1 mSv na kwartał (po zmianie poziomu czułości

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1990 1991 1992 1993 1994

Śred

nia

rocz

na d

awka

skut

eczn

a [m

Sv]

Rok

Ryc. 3. Zestawienie średnich rocznych dawek skutecznych otrzymanych przez personel wykonujący procedury rentgenodiagnostyki w latach 1990–1994

Fig. 3. A comparison of average annual effective doses received by personnel performing the procedure in the field of X-ray during 1990–1994

0,38

0,39

0,4

0,41

0,42

0,43

0,44

0,45

Śred

nie

rocz

ne d

awki

skut

eczn

e[m

Sv]

P. Tkacz / Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 10 (2013) 77–8180

0,36

0,37

2006 2007 2008 2009 2010Rok

Ryc. 4. Zestawienie średnich rocznych dawek skutecznych otrzymanych przez personel wykonujący procedury rentgenodiagnostyki w latach 2006–2010

Fig. 4. A comparison of average annual effective doses received by personnel performing the procedure in the field of X-ray during 2006–2010

dozymetrów w 2000 roku) [7]. W badanej grupie personelu WCO zaobserwować można pracowników, którzy nie przekroczylidawki rocznej 2 mSv (1990–1994) bądź dawki 0,4 mSv (2006–2010), co wynika z faktu, że niektórzy pracownicy zakończyliwspółpracę z Wielkopolskim Centrum Onkologii, odczyty dozymetrów pochodziły z pojedynczych kwartałów (wolontariusze)bądź pracownicy przez dłuższy czas przebywali na urlopach.

Największe dawki skuteczne na całe ciało w analizowanym przedziale czasu otrzymali pracownicy WielkopolskiegoCentrum Onkologii w 1990 roku. W kolejnych latach dawka ta była mniejsza – 1991 roku wyniosła 0,8 mSv, a w 1992, 1993,1994 dawka ta plasowała się na stałym poziomie 0,5 mSv [7].

Średnie dawki skuteczne w badanej grupę osób zatrudnionych przy wykonywaniu procedur rentgenodiagnostyki są bardzodo siebie zbliżone. W okresie 1990–1994 roku dawki wahały się w granicach 0,5–0,8 mSv. Nie były to duże dawki skuteczne nacałe ciało i mieściły się poniżej dawki granicznej ustalonej przez ustawę Prawo atomowe dla ogółu ludności, czyli 1 mSv naosobę w ciągu roku (Ryc. 3).

W okresie 2006–2010 roku największą średnią roczną dawkę skuteczną na całe ciało otrzymał personel Zakładu Radiologiiw 2006 roku w wysokości 0,44 mSv, w 2007 roku średnia dawka roczna zmalała do 0,43 mSv. W dwóch kolejnych latachdawka ta była taka sama i wynosiła 0,41 mSv, w 2010 roku – 0,39 mSv (Ryc. 4).

6. Wnioski:

1. Zarówno w pierwszym (1990–1994), jak i w drugim analizowanym przedziale czasu (2006–2010) żadna z osóbzatrudnionych przy wykonywaniu procedur rentgenodiagnostyki w Wielkopolskiego Centrum Onkologii na stanowiskupracy z narażeniem na promieniowanie jonizujące nie otrzymała większej dawki skutecznej na całe ciało niż 6 mSv, copotwierdza właściwą kwalifikację do kategorii B oraz przestrzeganie zaleceń Ochrony Radiologicznej przez personelZakładu Radiologii.

2. W badanych okresach występują nieznaczne różnice w wysokościach otrzymanych przez personel ZakładuRentgenodiagnostyki dawek promieniowania jonizującego. Różnice te wynikają głównie z różnych poziomów czułościużywanego w omawianych okresach sprzętu dozymetrycznego.

Konflikt interesu/Conflict of interest

Nie występuje.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymiwymaganiami dla czasopism biomedycznych.

Piśmiennictwo/References

[1] P. Milecki, T. Piotrowski, M. Dymnicka, The comparison of radiotherapy techniques for treatment of the prostate cancer: The three-field vs. thefour-field, Neoplasma 51 (2004) 64–69.

[2] Biuletyn informacyjny Państwowej Agencji Atomistyki, Bezpieczeństwo jądrowe i ochrona radiologiczna – Państwowa Agencja Atomistyki, Warszawa1-2/97 (30) (1997).

[3] Food and Agriculture Organization of the United Nations, International Atomic Energy Agency, International Labour Organization, Nuclear EnergyAgency of the Organisation for Economic Co-operation and Development, Pan American Health Organization, World Health Organization.International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and the Safety of Radiation Sources. IAEA, Viena 1996.

[4] M. Kubicka, J. Barczyk, Ochrona radiologiczna w medycynie. Poradnik dla osób pracujących z promieniowaniem, Verlag Dashofer Sp. z o.o, Warszawa,2010.

[5] J. Malicki, The importance of accurate treatment planning, delivery and dose verification, Reports of Practical Oncology Radiotherapy 17 (2) (2012)63–65.

[6] P. Tkacz, Analiza uregulowań prawnych w zakresie ochrony radiologicznej personelu medycznego w medycynie nuklearnej w okresie ostatnich 10 lat,Praca licencjacka (2010).

[7] P. Tkacz, Porównanie dawek indywidualnych otrzymanych przez personel Wielkopolskiego Centrum Onkologii w latach 1990–1994 i 2006–2010, PracaMagisterska (2012).

[8] Raport Komitetu Nr 3 Międzynarodowej Komisji Ochrony Radiologicznej, Probl Med Nucl 9 (1995) 69–96.[9] Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe. (Dz.U. 2001 nr 3 poz 18).[10] D.I. Thwaites, J. Malicki, Physics and technology in ESTRO and in Radiotherapy and Oncology: Past, present and into the 4th dimension, Radiotherapy

and Oncology 100 (3) (2011) 327–332.

P. Tkacz / Zeszyty Naukowe WCO, Letters in Oncology Science 10 (2013) 77–81 81