POMORZE LATEM - Pomerania pdf... · Maria Pająkowska-Kensik 33 Pasierbowe świętowanie Bogdan...

MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNYROK ZAŁOŻENIA 1963

www.miesiecznikpomerania.pl

CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT)NR 7–8 (467) LIPIEC–SIERPIEŃ 2013

ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA

Gdańsk – dwukrotnie wolne miasto s. 21

POMORZE LATEM s. 10, 51

POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2013

Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego.

Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska

W NUMERZE:

2 Od redaktora 3 Kòpc Kaszëbów. Hel – początek Polski 4 Bëtowsczé bëlné mòdło ElżbiétaPrëczkòwskô 6 Nadzwëkòwi albùm A.N.10 Pomorski szlak ks. Pasierba12 Rozwój królowej polskich rzek? AndrzejBusler14 Żegluga Breogana (część 12) JacekBorkowicz16 Ùmiérelë z głodu jak mùchë ZAlfónksãBlockãgôdôEùgeniuszPrëczkòwsczi18 Wielojęzyczne Pomorze (część 1) CezaryObracht-Prondzyński21 Siedem lat z Napoleonem MarekAdamkowicz24 Wëszłô ze Stëdzyńc. Z Łësniewa wëszłô. TómkFópka26 W świecie chabrów, dzwonków i niezapominajek ZEdmundemSzymikowskimrozmawiaA.M.27 Kaszubszczyzna w sferze publicznej BogusławBreza30 Historia zamknięta w książkach SławomirLewandowski32 Przyjaciół miej blisko MariaPająkowska-Kensik33 Pasierbowe świętowanie BogdanWiśniewski34 Coraz dalej od morza WitosławaFrankowska36 „Pokorny sługa muzyki“ RajmundKnitter39 Za zasługi w działalności publicznej AndrzejBusler40 Chlebnickie perełki MartaSzagżdowicz41 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 24. Latné ferie RómanDrzéżdżón,DanutaPioch43 Goręczyno. Od najdawniejszego osadnictwa do roku 1650 (część 1) KrzysztofKowalkowski

46 Wieści z gdańskiego oddziału ZKP TeresaJuńska-Subocz47 Leno jeden taczi MatéùszBùllmann48 Tak o nas pisali... JózefBelgrau51 Na Kaszubach jest wszystko JadwigaBogdan53 Mój azyl w Borach DominikaPiotrowska54 Idol na nowi ôrt MatéùszBùllmann56 Kronikarz z kaszubskich lasów MayaGielniak60 Z Alzacji do kroniki Pręgowa? JerzyŁukaszewski62 Od Gduńska do Roztoczi bróm... TomaszSzymański64 Prace mistrza Antoniego KazimierzOstrowski64 Prôce méstra Antona Tłóm.LudmiłaGòłąbk66 Akòrdionista z Sëlëczëna TatianaSlowi69 Kamienie PiotrSmoliński71 Wiersze. Marian Selin72 Z drugiej ręki74 Listy76 Lektury80 Wiedno Kaszëbë EùgeniuszPrëczkòwsczi82 Finał konkursu genealogicznego KrzysztofKowalkowski83 Trzecy najôzd Kaszëbów KatarzënaGłówczewskô85 Klëka91 Tak na òkò TómkFópka92 Pëlckòwskô malëna RómkDrzéżdżónk

POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 20132

ADRES REDAKCJI80-837Gdańsk

ul.Straganiarska20–23tel.583019016,583012731e-mail:[email protected]

REDAKTOR NACZELNYDariuszMajkowski

ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.

BogumiłaCirocka

ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY)DanutaPioch(NajôÙczba) KarolinaSerkowska

MaciejStanke(redaktortechniczny)

KOLEGIUM REDAKCYJNE EdmundSzczesiak

(przewodniczącykolegium)AndrzejBuslerRomanDrzeżdżonPiotrDziekanowski AleksanderGosk WiktorPepliński

TomaszŻuroch-Piechowski

TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI

LudmiłaGołąbekKarolinaSerkowska

FOT. NA OKŁADCEPiotrJanuszewski

WYDAWCAZarządGłówny

ZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego80-837Gdańsk

ul.Straganiarska20–23

DRUKDRUKARNIA

WaldemarGrzebyta

Redakcjazastrzegasobieprawoskracaniairedagowaniaartykułów

orazzmianytytułów.

Zapisownięwtekstachwjęzykukaszubskim,zgodnązobowiązującymizasadami,odpowiadająautorzyitłumacze.

Redakcjanieponosiodpowiedzialnościzatreśćogłoszeńireklam.

Wszystkiemateriałyobjętesąprawemautorskim.

W przedostatni weekend czerwca odbyły się kolejne warsztaty dla piszących po kaszubsku organizowane przez „Pomeranię” i Biuro Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Dzięki finansowemu wsparciu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji 20 obecnych lub przyszłych dziennikarzy już po raz trzeci mogło wspólnie pracować, pozbierać ciekawe materiały i wysłuchać rad bardziej doświadczonych kolegów. Tym razem spotkaliśmy się w Chojnicach. O szczegółach napiszemy szerzej w kolejnym numerze, ale już teraz warto

zaznaczyć, że na wszystkich uczestnikach warsztatów wielkie wrażenie wywarł rozmach, z jakim działają ostatnio zrzeszeńcy i inni miłośnicy Pomorza na południu Kaszub, np. w pobliskiej Tucholi. Zwłaszcza dziennikarze z północnych Kaszub podkreślali, że nie spodziewali się, iż idea kaszubsko-pomorska jest tu tak silna. Wydawałoby się, że u nas łatwiej się pracuje na rzecz kaszubszczyzny, bo dookoła jeszcze sporo ludzi mówi po kaszubsku, procent Kaszubów jest o wiele wyższy niż w Chojnicach, ale tutaj ludzie wydają się bardziej niż my zafascynowani pomorską kulturą – mówiła znana z anteny Radia Kaszëbë Agnieszka Łukasik. Już teraz zapraszamy do lektury powarsztatowych tekstów, które będą się ukazywać w tegorocznych „Pomeraniach”. Może to być zarówno ciekawe, jak i pouczające zwłaszcza dla Kaszubów z północnej czy środkowej części naszego regionu. Warto poznać południowe Pomorze, zapaleńców, którzy bezinteresownie pracują na rzecz małej ojczyzny. Może także warto zrobić sobie rachunek sumienia i odpowiedzieć na pytanie, czy aby nie jesteśmy za bardzo rozpieszczeni, bo porównując się np. z oddziałem ZKP w Tucholi czy tamtejszym Bractwem Kurkowym, mamy cieplarniane warunki, a nie zawsze robimy więcej albo chociaż tyle samo... A regionalistom z południa dziękujemy za ich ciężką społeczną pracę i za pomoc przy organizacji warsztatów.

Dariusz Majkowski

Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT.

Aby zamówić prenumeratę, należy

• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres

• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: [email protected]

• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania pro-simy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

Instytut Polonistyki Akademii Pomorskiej w Słupsku zaprasza do wzięcia udziału w kolejnej edycji Studiów Podyplomowych Kwalifikacyjnych Metodyczno-Kulturoznawczych Nauczania Języka Kaszubskiego.

Zajęcia będą się odbywały przez trzy semestry (2 semestry w SP nr 2 w Bytowie oraz 1 semestr na Wydziale Filologiczno--Historycznym Akademii Pomorskiej w Słupsku) w trybie zjazdów piątkowo-sobotnich, co dwa tygodnie. Zaczynamy od połowy września 2013 roku. Płatność za semestr 1600 zł.

Komplet dokumentów, tj. podanie, kwestionariusz osobowy, CV, odpis dyplomu ukończenia studiów wyższych, dwa zdję-cia, kserokopię dowodu osobistego (aplikacje dostępne są na stronie www.apsl.edu.pl), należy składać do końca lipca 2013 roku na adres:

prof. nadzw. dr hab. Adela Kuik-KalinowskaInstytut Polonistyki, Akademia Pomorska w Słupsku ul. Arciszewskiego 22 a, 76-200 SłupskTel. (59) 84 05 326, 507 518 993, E-mail: [email protected]

PRENUMERATA OGŁOSZENIE

Od redaktora

PERYPETIE SPISOWE

OideiihistoriibudowyKopcaKa-szubównakrańcuMierzeiHelskiejpi-saliśmywmajowymnumerzenaszegopisma.Iotowniedzielę23czerwcaideazostałaurzeczywistniona.Nanowymlą-dzie,powstałymwwynikuumacnianiamorskiegobrzegu,zostałusypanyKòpcKaszëbów–rodzajkurhanuzgłazów,kamiennymonumentprzypominającyotym,żewtymmiejscuzaczynająsięnależącedopolskiegopaństwaKaszu-by,czyliżejestto„PoczątekPolski”,jaknapisanonapomniku.Okaszubskościmonumentu-kopcaświadczyimateriał,zjakiegozostałwykonany(pochodzącezKaszubgłazy–dziełolodowca,amożestolemów?),iumieszczonywcentralnym

miejscuherbnaszegoregionu–GryfKa-szubski.Przypomnijmyrazjeszcze,żeautorem

powstałegow2007rokuprojektuKopcaKaszubówjestnieżyjącyjużarchitektBru-noWandtke,agłównymipomysłodawca-mi:TadeuszMużaiZbigniewChmaruk.Przedsięwzięcieudałosięzrealizować

dziękiwieluludziomiinstytucjom,spon-soramimonumentusąbowiemMiastoHel,ZrzeszenieKaszubsko-Pomorskie,UrządMorskiwGdyni,kołopartner-skiezmiastaHermeskeil,HydrobudowaGdańskS.A.,NadleśnictwoWejherowo,RestauracjaKutter,Kancelariaadwoka-ckaKopoczyńskiadwokaciiradcowieprawniorazPrzedsiębiorstwoUsługowo-

Ludu mój pomorski, niemy, wykowanyJak pomnik przeddziejowy z skandynawskich głazów,

Piorunami dziejowej burzy poorany (...)

(AleksanderMajkowski,1911)

Kamienny symbol przynależności Helskiej Kosy do Kaszub, do Pomorza, i długiego trwania tu „pomorskiego ludu” stanął nareszcie na wydartym morzu fragmencie helskiego cypla.

-TransportoweOLTRANS.Samąjegoor-ganizacjązajęlisięnatomiastMirosławWądołowski–burmistrzHelu,AndrzejKrólikowski–dyrektorUrzęduMorskiegowGdyni,orazŁukaszGrzędzicki–prezesZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego.Wi-zerunekgryfazostałwykonanyprzezPracownięKowalstwaArtystycznegoHenrykaKrolla,anapisynakamieniachsądziełemnależącejdoAleksandryiTo-maszafirmyKamieniarstwo-Lilla.Patronathonorowynadprojektem

objęliRyszardStachurski,wojewodapo-morski,MieczysławStruk,marszałekwo-jewództwapomorskiego,orazks.prof.JanPerszon,organizatorkaszubskichpielgrzymekzHelunaJasnąGórę.


Wòstatnëchmiesądzachszkólny kaszëbsczégòjãzëkamająwieledoùczin- kùztémąsparłãczonąznowimprzed-miotã„Włôsnôhistoriôikùltura”,jacziwchôdôdoszkòłówòdséwnikalatoségòrokù.Bądzetododôwkòwiprzedmiotdlôùczniówzapisónëchnakaszëbscziwpiątiklasëspòdlecznyszkòłë,wdrëdżiklasëgimnazjumatéżwdrëdżiklasëwëżigimnazjalnëchszkòłów.Òcena zniegòbądzeliczonôdostrzédny. Żebëszkólnybëlëprzërëchtowónydoprowadzeniégònowégòprzedmiotu,CentrumEdukacyjnëchInicjatiwwKar-tuzachzòrganizowałoczilekùrsównatãtémãprowadzonëchprzezDarekaSzëmikòwsczégò.Jetojednakòlenodzélëkrobòtë.Kònótprzëszëkòwacpro-gramënaùczaniégò,rozkładëmateria-łów,systemãòceniwaniôaòsoblëwie–ùczbòwniczi,chtërneszkólnymòglëbëwëzwëskacwswòjirobòce.Wtimmôluwôrtjesãbëlnoprze-

zdrzecnadokôz,jaczimôprzëgòtowónypartKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzesze-niôwBëtowie.JetoùczbòwnikBëtow-skô zemia.Swójùdzélwjegòwëdanimmiałëtéżgminëbëtowsczégòkrézu.Przërëchtowónyjeònprzezkarnolëdzy,

chtërnysą–jakczëtómëwprzedesłowim–„mòckòzrzeszonypòwarkùifamiliowòztimdzélãPòmòrzô”.Redaktoramasąprof.drhab.CezariÒbracht-Prondzyńsczi–prôcownikGduńsczégòÙniwersytetu,iPioterDzekanowsczi–gazétnikidzejôrzkaszëbsczizBëtowa.Ùczbòwnikprzëcygôpiãknymwëz-

drzatkã.Snôżéòdjimczibëtowsczinôtërë,mapë,wëkresë,atéż,coòsoblëwiejewôrtpòdczorchniãcô,zdjãcazdzysdniowégòżëcégòlëdzywtëchstronach,dôwająòbrôz,żekaszëbiznajetamwcygżëwô ibarowieledzejaniówjezniąsparłã-czonëch.Widzecjenanichtéż,żewnie- jednëchsprawachbëtowscziKaszëbi majądzélwikszédobëca,jakjinszi.Przi-kładowòpòlskągwiôzdąwspiéwiejegwësNataliôSzroeder,znónôczedësnacałëchKaszëbachchòcbëlezùczbówkaszëbsczégòjãzëkawprogramie„Rod-nôZemia”.Tekstëtikającésãgeògrafiiiprzirodë

sąnapisónébaroprostimjãzëkã,takżeniżódnégòjiwrunimawjichòdebranimiprzekôzanimùcznióm.Przëùżëcymmapów,wëkresówmòżnawbarowizjo-wiiòbrôzowispòsóbprzekazacdzecómwiédzã,czemùKaszëbëdzyswëzdrzątak,jakjewidzymëkòżdégòdnia.Òdjimczinôtërësmiałomòglëbëwëzwëskacszkól-nyzjinszichdzélówKaszëb,dzewiele

znëchroscënówëzwierzãtówtéżżëje.Tojewiôlgôwôrtoscnegòùczbòwnika.Dobrzetéż,żedodôwkãdoksążczijeplat- ka,nachtërnyzapisónésątrescewPDF-ie. Mòżnajetejpùscëcnatôblëcãmùlti-medialnąirazãzdzecamaòbgadac.Dôwô todzéllepszémòżnoscëniglesómùcz-bòwniknałôwce.Wdzéluhistoricznym,òkrómkrótkò

przedstawionëchpradzejównaszizemi,aùtórprimapòkôzôłdrãdżédzejenegòmôla,chtërencolemałobéłpògrańcznązemią.Jaknapisónéjewùczbòwnikù:„wszãdzeùnajunëkająjaczésdôwnégrańce”,chtërne„wcygżëjąwpamiãcëiswiądzeùszłëchidzysdniowëchmiesz-kańcównaszichstrón”.Bëlnymòbrazãtegòsąmapë,zrozmajitëchcządówhi-storicznëch,dzãkachtërnymletkòmòżnasãdokònac,jaknierôzdrãgòsãtużëło.HistoriôbëtowsczizemiùsadzonôjenaòglowëchdzejachKaszëbiPòmòrzégò,dlôtepòprzeczëtanimcałégòdzéluczëtińcmôpòdstawòwąwiédzãòhistorieswòjiMôłiTatczëznë.Wdzélu„Rodnômòwa”nalézemë

wiadłaòpochòdzënkùkaszëbsczimòwë,wëapartnionëchdialektachtizemiatéżòpisónédzejaniasparłãczonézdzys- dniowimrozwijãkaszëbsczégòjãzëka.Mómënaprzëmiarartistów,jacziwëszlëzbëtowsczizemi.Trzebatuwëmienic

Bëtowsczé bëlné mòdłoELŻBIÉTA PRËCZKÒWSKÔ

Lësatô kania. Òdjimk z ùczbòwnika

5POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2013

ZE SZKÒŁOWI PÒLËCË

zafelałoredaktoradobëlnégòòbrobieniônegòdzéla.Znajôrzrodnymòwëgwësbëtéżdôł

sopòkùzdzywnyminiepòtrzébnymsłowã„apendiks”(ang.appendix),skòrnowkaszëbizniemómëtakbëlnésłowa,jak„dodôwk”abò„doparłãcznik”,ewentual-no„dodatk”.Kùreszcelepszijezłacëznëwzãti„aneks”.Trzebaturozmiôc,żeniejeletkòòddactëlitekstupòkaszëbskù,kùlijewtimdzele.Niewchôdómëtugłãbòkwjãzëkòwąstronã.Tobëwëmôgałobarżigruńtownyanalizë.Równakjuzwiérzkùjewidzecwiôlgąidrãgąrobòtã,zacochwałaaùtoróm.Niżódnéfeleniesąwsztãdzeòdebrac

ksążceznanczidobrégòdokazudlô

szkòłowiùczbë.Temùchcãbarozachãcëcwszëtczékrézëkaszëbsczégòregionu,żebëtéżpòspólnoprzërëchtowałëta-czi–amòżejeszpërznãlepszi–dokôzòswòjichstronach,jaknobëlnąpòmòcdorozwijukaszëbiznëiswòjilokalnypòdmiotowòscë.

Bëtowskô zemia, redakcjô: Cezari Òbracht--Prondzyńsczi, Pioter Dzekanowsczi, aùtorzë:AdómMòhr, Macéj Kwaskiewicz, Tomôsz Se-mińsczi, Kamil Kajkòwsczi, Cezari Òbracht- -Prondzyńsczi,AlinaWerochòwskô,PioterDze-kanowsczi.Dolmaczenié:PioterDzekanowsczi.Òdjimczi: Kazmiérz Rolbiecczi, Adóm Mòhr,Wacłôw Turzińsczi, Lészk Szarzińsczi, LudwikSzréder.Wëdôwcë: Bëtowsczi Part Kaszëbskò--PòmòrsczégòZrzeszeniô,„Kurier”s.c.Bëtowò

chòclepòétãWacławaPòmòrsczégò,artistkãwësziwôrkãIngãMachczëżło-biôrzówPiotraJankaiHenrikaLepaka.Naòdjimkachjewieledzecyimłodëchlëdzy,coswiôdcziòtim,żekaszëbiznacorôzbarżijeachtnionôprzezmłodépòkòlenié,òsoblëwietemù,żecorôzmòcniwkrôczôdoszkòłów.Cekawijetéżdzél„Gôdczi”,dzemómëkrótczéwëjimczidokazówrozmajitëchùtwórców,comôbëctakązôchãcbądosygniãcôpòwicy.Wtimmôlunachôdômësla,czemù

nendzélònaszimòwiemôlenozwik-szadzesãcstrón,czejprzirodaihistoriômająpòprzeszłosztërdzescë.Dotejebaromałoòpisënkù,ajeszdotikôònòsoblëwieledzejówlëteraturë.Akòjetoùczbòwnikòbëtowsczizemipisónyzmësląòùczbiedzôtktizemi–przecãniéblószkaszëbsczichfamiliów.Tejnótbëbëłoùdokaznic,żekaszëbskômòwabëłaijenabëtowsczizemiwôżnô.Temùdzëwùjeinscenizowónyòdjimkzdôwnyszkòłowiklasënazôczątkùrozdzélu,ja-czipòkazywô,żejetocos,cobëłodôwnoiwierãzadżinãło.Pòcwierdzywajątodal-szézdjãca,nachtërnëchwicyjekùlturë,jakdzejaniówkòlezachòwaniôirozwijurodnégòjãzëka(notabeneszkòda,żewta-czimprzëtrôfkùnenrozdzélnienazéwôsãrównak„Rodnômòwaikùltura”).Atrzebadochmòcnorzec,żerodnômòwanabëtowsczizemijewiôlgądzysdniowąwôrtnotą,zaczinającëòdbùrméstra,copiãknoichãtnopòkaszëbskùgôdô(ajetodoscrzôdczénacałëchKaszëbach,pòzaKòscérzną),pòtôfledwajãzëkòwé,costojąkòlemiastiwsów,jażpòwielezjawisz-czów,cobëlnodozérająkaszëbiznã.Tubëtowskôzemiamòcnotéatrãstoji(tojewksążce,ledzejindzeikąskzamało),sątambëlnorëchtowónékònkùrsë„RodnyMòwë”,chtërnedałëjuwielelaùreatów,sąsnôżéfestiwalespiéwù,jakchòcbë„Współczesnearanżacjekaszubskie”,kùreszcerozwijôsãlëteratura.Jãzëkzlëteraturątojefùńdameńtkaszëbiznë.Temù–chòcbëtowskôzemiadonëchczôsniebëłaznónôzwielenëkaszëbsczichlëteratów–timbarżiwôrtjeszerzipòkazacwszëtczétedzejania.Prowa-dząje:WacłôwPòmòrsczi,ZbigniewTa-lewscziiRobertŻmùda-Trzebiatowsczizeswòjimawiérztama,JónNatrzecy(PioterDzekanowsczi)zsciencefictionikòmiksama,AnaGlëszczińskôiJózefBrusczizpòwiôstkama,téżwdzélëkùIngaMach,TerézaTréderczëAdelaKuik--Kalënowskô.Przënôlégôkąskżałowac,że


Zemia Swiãtô – taką nazwą òpisëje Biblëjô historiczné teritorium Palestinë. Są to place, na ja-czich dzejałë sã wôżné wëdarzenia znóné nama z Pismionów Stôrégò i Nowégò Testameńtu. Dlô chrzescëjanów je to przede wszëtczim Òjczëzna Jezësa Christusa. A dlô Kaszëbów? Dzysdniowé teritoria zajimóné przez Palestinã, Izrael czë Jordaniã, to swiãté môle, do chtërnëch pielgrzimùją rzmë z Pòmòrzégò wëprosëwac brëkòwné łasczi i téż dzãkòwac Bògù ë Nôswiãtszi Matince za dobro bëlnëch przemianów w Pòlsce pò 1989 r. Dlôte nie dzëwi kaszëbsczé pielgrzimòwanié do Zemi Swiãti, ùmieszczenié tam tôflów z „Òjcze nasz” (2000) i himnã „Magnificat” (2013) w jãzëkù kaszëbsczim.

Nadzwëkòwi albùm


MAGNIFICAT KASZËBÓW

Òdwiôldżégò„MagnificatuKaszë-bów”wzemiZbôwcë(10–17.03.2013)minãłëjutrzëmiesące.Wëdarzeniéto,szerokopisónéwpòmòrsczichmediach,doczekałosãcałownydokumeńtacje.WëdowiznaKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzeszeniégòòpùblikòwawiôldżi,far-wnyalbùm,dochtërnégòòstôłdołączo-nydokùmeńtalnyfilmprzërëchtowónyprzezTTM.Albùmmôstodwadzescestronów.

Jakmòżechùtkòpòstrzéc,òstôłònpòmëszlónyniélejaknorelacjôzjednypielgrzimczi,aleiòglowiprowadnikpòswiãtëchplacach.Òkãprzëzércëzarôjewidzecbògatéwòdjimczistarnë,cekawiezłożoné.CwiardôòprawaazastosowónyfòrmatpionowiA4sprôwiają,żeknégarobiwidzałéwrażenié.Człowiekòwijażchcesãzazdrzecbënë.Jednajeszchwi-lazastanowieniégò.Cëżtaczégòjenaòbkłôdce?NawetkajeżlëchtosniebiwôłwZemiSwiãti,topewnosãdomësli,żepiersziòbkłôdkòwiòdjimkprzedstôwiônôwôżniészizwszëtczichkòscołównaswiece–bazylikãZmartwëchwstaniégò.Redakcjowôstarnanieòstôwiôni-

żódnëchwątplëwòsców,żenaddrëkãalbùmùrobiłoniemôłékarnolëdzy.Òkaszëbsczésłowòzadbôłprzédnyre- daktórcządnika„Pomerania”DarkMaj-kòwsczi,chtërenprowadzyczëtińcówpòwôżnëchplacachwZemiSwiãti.Sło-waniesąleòpisanimsamëchmôlówaùmëslënkówaùtora,aleimająswòjepòcwierdzeniéwSwiãtëchPismionach,chtërnëchwëjimcziaùtórmôùdałowëbróné.Tekstòstôłpòdzelonynaszescdzélów.Pierszipòswiãconyje„szlachómChristusa…”Pózniprzeczëtómëò„zemi,gdzeBógprzëszedłnaswiat”,„najakąpadłoBòżéSłowò”,ò„zemiżëwiiùmarłiwòdë”,ò„Jerozolëmie,zemismiercëizmar-twëchwstaniégò”iò„môlachmãczi”.Piãknymdofùlowanimrepòrtażu

sąkòmeńtarzeiòpisëòdjimków,zro-bionéprzezdrTerézãKlein.Òsoblëwieùcesząsãznichlëdze,cojeszniezdążëlëwëùczëcsãkaszëbiznë.Tekstëtesąwejnapisónépòpòlskù.Bëlnoùbògacywająònerepòrtôżòprzezpòkazëwaniéce-kawëchfaktówhistoricznëch.Ażema-teriałprzëszëkòwateòlog,ùczennicasw.pamiãcëbpaprof.drhab.JanaBernardaSzladżi,tejmòżemëbëcgwës,żewtiprôcëmiawiôlgąstarãòrzetelnoschi-storicznąëteòlogicznąprôwdã.Niemałąrolãwdobranimòdjimkówòdegrôłks.dzekónMariónMiotk,dëchòwiprowad-

nikpòZemiSwiãti,tejijegòzasłëdżiwôrtjepòdsztrichnąc.Całoscgraficznozaprojektowôłëzro-

biłkòmpùtrowéłómaniéMacéjStanke,chtërennacodzéńskłôdô„Pòmeraniã”.Zadaniéniebëłoletczé.Kònastodwadze-scestronachmùszôłùmieszczëcwicyjak150òdjimków,tematicznoprzëpisónëchdoteksturepòrtażuD.MajkòwsczégòaòpisënkówT.Klein.Samòòbzéraniezdjãcówniejezmùd-

né.Widzecje,abarżijeszczëc:dinamikã.Òbczasłómaniôòstałozastosowónéczi-lestechników,dzãkachtërnymmòżemëùzdrzectakdetale,jakpanoramëczëwiôl-

dżéòdjimczinarozkłôdónëchstronach, wfòrmacełączonymA3.Nakùńcujetéżmòżnoscwëcąckôrtkãzkòpiątôflë,najaczijewëpisónyteksthimnu„Magnifi-cat”,mòżepòtemùùmieszczëcjãwramceëpòwiesëcnascanie.Wôrttéżdacbôczeniénaùżëcéwòzna-

czeniachëòpisënkachkòduQR.Dlôtëch nieòbeznónëchjeszztątechnikąwëja- sniwóm,żejidzetuòzapisaniéwspe-cjalnymkòdzeadresówinternetowëch,dzãkachtërnymnaszsmartfón,parłãczą-cësãprzezinternet,pòkôżenamaplacnakôrcegoogle(GoogleMaps)ipòkôżenamam.jin.szaséjeJerozolëmë.Bãdzemëmòglë


MAGNIFICAT KASZËBÓW

8

téżwòriginaleòdsłëchackôzaniawëgło-szonéprzezbiskùpaWiesławaSmiglaiksãżi!Walbùmieòstałowëkòrzistónéwie-

leòdjimkówzrobionëchprzezpielgrzi-mów–aùtorówtekstówitéżprzezArekaGòlińsczégò,BògdanaCzedrowsczégò, ks.MarianaMiotka.Przezérającëalbùmaczëtającëteks-

tërepòrtażu,wòsmëplacachnalézemëwëgłoszonékôzania.Szescznichjeaù-torstwaks.bpaWiesławaSmigla,biskùpapòmòcniczégòpelplińsczidiecezjeëpòjednym–ks.dzekanaMarianaMiotkazGniewinaëks.BartłomieniaWittbrod-tazPruszczaGduńsczégò(òbadwapòkaszëbskù).Cekawòstkąjemòżebnotaòdsłëchaniégòjichwòriginaleprzëùżëcymmòbilczi.Pòdrechòwùjącë,dokôztenjedobrze

ënowòczasnowëdóny.Môùniwersalnąfòrmùłã.JebëlnymprowadnikãpòZemiSwiãti.Mòżemësãzniegòbarowieledowiedzecòchrzescëjańsczitra-dicjiwPalestinie,òdzejachzeminajégòPana.Dokùmeńtëjetéżnaszedzejanié,robòtãKaszëbów.DzãkatechnicznymnowiznómmòżeònbëcczekawitéżdlônômłodszégòpòkòleniégòKaszëbów,chtërnomòżenaprzëmiarpòkazacswòjimstarkóm,jakòdczëtackòdQR.Materiałtenwrãkachszkólnégòmòżesãstacdobrimnôrzãdzãwcodniowieduka-cje,òsoblëwienalekcjachreligii,takpòpòlsku,jakwkaszëbsczimjãzëkù.NadredakcjącałoscëczuwôłArka-

diuszGòlińsczi,kòòrdinatór„Magnifi-

catuKaszëbów”.Junapierszichtrzechstronachalbùmùmòżemëprzeczëtacòdeji,jakôprzëswiécaòrganizatorómtidzãkòwnyrézë.Czëùdałosãzjiscëcplanpielgrzimczi–wiôldżépòdzãkòwaniéza

to,cojaknoKaszëbijesmëzrobilë?Czëalbùmbéłdobrąùdbąësãùdôł?Natopi-taniéniechsokòżdiòdpòwiésómpòjegòprzeczëtanimiòbezdrzenim.

A.N.

ALBUM

MAGNIFICAT KASZUBÓW W ZIEMI ŚWIĘTEJDO NABYCIAW KSIĘGARNI INTERNETOWEJ

www.kaszubskaksiazka.pl


POMORSKI SALON KULTURALNY

Pomorski szlak ks. Pasierba


PROPOZYCJA NA LATO

LUBAWA

–7stycznia1929r.urodziłsiętuJanuszStanisławPasierb,nachrzcieświętymotrzymałimionaJanuszStanisławAn-toni.Miastoleżywwojewództwiewar-mińsko-mazurskim.

WARTO ZOBACZYĆ: zabytkowykościółpw.NawiedzeniaNMPzbudowanyw1861r.,kościółparafialnypw.św.Annyz1330r.zkaplicąMortę-skichz1581r.,sanktuariumMatkiBo-skiejLipskiej(przyparafiidziałaMuzeumZiemiLubawskiej),drewnianykościółpw.św.Barbaryz1673r.,pozostałościmurówobronnych,ruinyzamkubiskupówcheł-mińskichzXIVw.,zespółszpitalamiej-skiegopw.św.JerzegozIIpoł.XIXwieku.

GRUDZIĄDZ

–w1952r.ks.Pasierbzostałwikariuszemwtutejszymkościelepw.św.Mikołaja.Miastozostałozałożonew1291r.(ztegorokupochodziaktlokacjinaprawiecheł-mińskim),alenajstarsześladybytnościczłowiekanatymtereniesięgająokresupóźnegopaleolitu,ok.8000latp.n.e.Gru-dziądzjestpołożonynaPomorzuNadwi-ślańskim,naprawymbrzeguWisły.

WARTO ZOBACZYĆ: średniowiecznyukładurbanistycznyStare-goMiasta,murymiejskiezXIV/XVw.(m.in.BramaWodna),nawzgórzuzamkowympozostałościzamkukrzyżackiegoz2.poł. XIIIw.,kamienicenaStarymMieście,odstro-nyWisłyzespółspichrzówzXIII–XVIIw., gmachdawnegoSeminariumNauczyciel-skiego,barokowyzespółpoklasztornybene-dyktynek:budynkiklasztornezXVII–XVIIIw.,tzw.PałacOpatekzXVIIIw.ikościółśw.DuchazXVIw.,przebudowanywwiekuXVII,Muzeumim.ks.StanisławaŁęgi.

TYMAWA

–miejscowośćczęstopojawiającasięwtwórczościks.Pasierba.Wieśkociew-skapołożonawgminieGniew.Otoczonajestnadwiślańskimiwzgórzami,któreoddzielająTymawęodWisły,płynącejwodległościniecałych2kmnawschód.

WARTO ZOBACZYĆ: kościółparafialnypw.św.MichałaArcha-niołazXVIIw.,wyposażenierenesanso-weibarokowezXVII–XVIIIw.

PELPLIN

–wlatach1947–1952JanuszSt.Pasierbodbywałwtymmieściestudiafilozoficz-no-teologicznewWyższymSeminariumDuchownym.Natutejszymcmentarzuznajdujesięjegogrób.

WARTO ZOBACZYĆ: zespółopactwapocysterskiegozXIII–XIVw.zbogatymwyposażeniem,kla-sycystycznypałacbiskupizok.1837r.,MuzeumDiecezjalnezbogatymizbiora-misztukigotyckiej(szczególnymekspo-natemjestjedynywPolsceegzemplarzBibliiGutenberga),gotyckikościółpw.BożegoCiałazok.1417r.

TCZEW

–w1936r.JanuszSt.Pasierbrozpocząłtunaukęwszkolepowszechnej.Jegoojciecbyłprofesoremłacinywmiejsco-wymgimnazjum.W1947r.JanuszPa-sierbzdałmaturęwtutejszymLiceumOgólnokształcącym.

WARTO ZOBACZYĆ: gotyckifarnykościółpw.PodwyższeniaKrzyżaŚwiętegozXIIIw.,podominikań-skikościółpw.św.StanisławaKostkizXIVw.,fragmentymurówobronnychzXIVw.,mostkratowniczyzXIXw.,MuzeumWisły,FabrykęSztuk,budynekpierwszejwPolscePaństwowejSzkołyMorskiejz1911r.,wiatraktypuholen-derskiegoz1806r.

REDA

–ks.JanuszSt.Pasierbzostałtuwikariu-szemwroku1953.MiastowPradolinieRedy-Łeby.Nazachódodmiastaznajdu-jesięrozległanizina,zwanaMościmiBłotami,anapółnoc–KępaRekowska.Przezmiastoprzebiegająważneszlakikomunikacjidrogowejikolejowej.

WARTO ZOBACZYĆ: neogotyckikościółpw.WniebowzięciaNMPorazśw.KatarzynyAleksandryj-skiej,powstałwlatach1901–1903.

ŻARNOWIEC

–wtejmiejscowościks.Pasierbbyłoj-cemduchownymwzakoniebenedyk-tynek;wielokrotnieprzebywałtutajnawakacjach,wspomnieniepewnegolata

wtejwiosceprzywołałwjednejzmi-niaturzamieszczonychwksiążceHaiku żarnowieckie.

WARTO ZOBACZYĆ: zespółklasztornypocysterski,gotyckizXIV–XVw.zbogatymskarbcem(cennyzbiórhaftówliturgicznychzXVII–XVIIIw.).

Pomorski szlak kulturowo-turystyczny ks. Pasierba to kolejna cegiełka społeczności tczewskiego ekonomika do budowania wiedzy o postaci ks. Janusza St. Pasierba – twórcy w prze-strzeni kultury polskiej i europejskiej.Zespołowi Szkół Ekonomicznych w Tczewie 18 grud-nia 1998 r. nadano imię ks. Janusza Stanisława Pa-sierba. Odtąd co roku odbywa się tu Święto Patrona. Z tej okazji organizowane są liczne konkursy: recyta-torski, literacki, plastyczny, gastronomiczny, wiedzy o sztuce, a także o życiu i twórczości Patrona. Szkoła współpracuje z Fundacją im. ks. Janusza St. Pasier-ba w Warszawie. Co roku liczna grupa nauczycieli i wyróżniających się uczniów wyjeżdża do stolicy na uroczystości rocznicowe ku czci Patrona. Wśród działań wiążących się z osobą ks. Pasierba należy wymienić szkolne publikacje: Ks. Janusz St. Pasierb w anegdocie, Ks. Janusz St. Pasierb – Myśli, Ks. Janusz St. Pasierb – Patron Szkoły oraz płytę pt. „Nie czekaj na życie” z utworami poety w interpretacji uczniów, absolwentów i chóru szkolnego. Uczniowie wielokrotnie zwiedzali miejsca powią-zane z Patronem lub te, które opisywał w swoich utworach. Skłoniło to dyrektora tczewskiego ZSE Jerzego Cisewskiego do nawiązania współpracy z Piotrem Kończewskim, dyrektorem biura Lokal-nej Organizacji Turystycznej KOCIEWIE, w celu roz-poczęcia budowy szlaku kulturowo-turystycznego śladami ks. Janusza Stanisława Pasierba.


POMORSKA GOSPODARKA

Rozpoczynamy batalię, ale nie szukamy wrogówKonferencjazostałazorganizowa-

naprzez„DziennikBałtycki”iUrządMarszałkowskiWojewództwaPomor-skiego.Tojedenzpunktówrozpoczętejwmarcukampaniinarzeczożywieniagospodarczegokrólowejpolskichrzek.Przezpierwszetrzymiesiącetrwaniaakcjipoparlijąm.in.:MarszałekSenatuRPBogdanBorusewicz,prezydentLechWałęsa,JanRyszardKurylczyk(byływo-jewodapomorski,jedenzinicjatorówakcjizwiązanejzautostradąA1w2003roku),21posłów,wieleosóbprywat-nych,urzędów,stowarzyszeń,wtymtakżeZrzeszenieKaszubsko-Pomorskie.Wśródokoło200uczestnikówdeba-

ty,któraodbyłasię3czerwcawgdań-skimDworzeArtusa,znaleźlisięm.in.wiceministertransportuAnnaWypych- -Namiotko,europosełJarosławWałęsa,posłowieTeresaHoppe,TadeuszAziewicziStanisławLamczyk,senatorLeszekCzar-nobaj,marszałekwojewództwapomor-skiegoMieczysławStrukiwicewojewodapomorskiMichałOwczarczak.Otwierającykonferencjęredaktornaczelny„DziennikaBałtyckiego”MariuszSzmidkanawiązałdohistorycznegogmachu,wktórymzgroma-dzilisiędyskutanci:Czujcie się jak królowie w odbudowie królowej polskich rzek.Mar-szałekMieczysławStrukwspomniał,żedawną,XV-iXVI-wiecznąsiłęgospodarcząGdańskzawdzięczałwłaśnieWiśle.Rozpo-czynamy batalię, ale nie szukamy wrogów. Niestety powszechnie brakuje przeświadcze-nia, że Wisła jest potrzebna. Nie może się ona kojarzyć tylko z problemem powodziowym –mówiłmarszałek.

Rozwój królowej polskich rzek?Dlaczego nie wykorzystujemy potencjału transportowego Wisły? Odpowiedzi na to pytanie szu-kali uczestnicy konferencji „Po drugie: Autostrada wodna na Wiśle”.

Przykład idzie z Niemiec i HolandiiWdalszejczęścispotkaniaszukano

odpowiedzinapytanie,dlaczegoprzezlataniewykorzystujemypotencjałutransportowegoWisły.Referatyprzed-stawilinaukowcyzpomorskichuczel-ni(gdańskichibydgoskich):prof.drhab.KrystynaWojewódzka-Król,prof.dr.hab.inż.AdamBolt,prof.ZygmuntBabińskiorazZbigniewPtakzUrzęduMarszałkowskiego,MichałGórskizRe-gionalnejIzbyGospodarczejPomorzaiHalinaCzarnecka–dyrektorRegio-nalnegoZarząduGospodarkiWodnejwGdańsku.Zaprezentowanodokładnąanalizękorzyści,jakiemożeprzynieśćożywienieruchutransportowegonaWiśle.Jużzaparęlat,pozwiększeniumocyprzeładunkowejportówmorskichwGdańskuiwGdyni,będzietojużnie

tylkoewentualność,leczkonieczność,abyzachowaćpłynnośćtransportowa-niatowarunapołudnie.ObecnieWisłajestżeglownajedyniewokolicyGdań-skaiKrakowa.Najbardziejzaniedbanapozostajejejśrodkowaczęść,przezlataniepoczynionotamżadnychwiększychinwestycji.Od140latnastępujestopnio-wadegradacjakomunikacyjnatejrzeki.Zprzytoczonychprognozstatystycznychwynika,żewnastępnychlatachpopytnatransportznaczącowzrośnie.Jużdziśzatemtrzebasięprzygotowaćnatewy-zwania.OżywienietransportoweWisłymogłobybyćjednymznarzędzi,któreodciążyłybytransportkołowy–podkre-ślaliuczestnicykonferencji.Jakopozytywneprzykładyrozwoju

transporturzecznegopodanoświetnierozbudowanąsiećdrógwodnychwNiem-

A N D R Z E J B U S L E R

Konferencja przyciągnęła około dwustu uczestników. Fot. Sławomir Lewandowski


POMORSKA GOSPODARKA

czechiHolandii,gdzieprzewożenieto-warówrzekamijestsporymodciążeniemdlatransportusamochodowego.WNiem-czechfunkcjonujeokołotrzystuportówrzecznych.Przewożenietowarówdrogąwodnąjesttańszeibardziejekologicznezarównoodtransportusamochodowegojakikolejowego.Szlakiwodnezajmująmniejsząpowierzchniękomunikacyj-ną.Jednakjakpokazujądoświadczeniainnych,wysokorozwiniętychpaństw,koniecznyjestzrównoważonyrozwójwszystkichrodzajówtransportu.Tylkowtedymożliwybędziepłynnyprzepływtowarów.Jużzakilkalat,poznacznymzwiększeniumocyprzeładunkowejpor-tówkontenerowychDCTwGdańskuiBCTwGdyni,Trójmiastumożegrozićparaliżkomunikacyjny.Dziennieobaportybędąopuszczaćtysiącesamocho-dówciężarowych.Obecnasiećkomuni-kacyjnaTrójmiastaniezdołaudźwignąćtakiegonatężeniaruchu.Inną,równole-głąpotrzebąjeststworzeniepotężnychcentrówlogistycznych,mogącychmaga-zynowaćogromneilościtowarów.Daw-niejpoważnymproblemembyłozbudo-wanieportówiwyładunek,dziśwdobieprzewozówkontenerowychwiększewy-

zwaniestanowiuruchomieniepotężnychcentrówlogistycznych.Wedługplanówzaprezentowanychpodczaskonferen-cjijednoztakichcentrówpołączonychzWisłąmogłobypowstaćwokolicyByd-goszczy.ObecneportyrzecznenaWiślesąprzestarzałeinieprzystosowanedonowoczesnegotransportu.WmomenciepowstaniawodnejautostradynaWiślekoniecznabędzieichmodernizacjalubtworzenienowych.

Ograniczyć zagrożenie powodzioweKolejnympozytywnymaspektem

gospodarczegoożywieniaWisłybyłbyrozwójturystyki,itoszczególniedlate-renówsłaborozwiniętych,dotkniętychsporymbezrobociem.Obecnieprzepły-nięcieWisłyzpołudnianapółnocjestprawieniemożliwe.Królowapolskichrzekstoiotworemjedynieprzedwy-czynowcami.Zpewnościąwieluczytel-ników„Pomeranii”pamiętawyprawęWisłąznanegopomorskiegopodróżnikaMarkaKamińskiego.Ważnymtematemporuszonympod-

czasdyskusjibyłozagrożeniepowodzio-we,którepotęgujebrakuregulowaniaWisły.Zabezpieczenieprzeciwpowo-

dzioweWisłyjestbardzosłabe,byniepowiedzieć:beznadziejne.Podczasostat-nich40latrzekawylała45razy,wyrzą-dzającwielomiliardowestraty.Zdarzałysięprzypadki,żedotkniętepowodziąmiejscowościbyłyzalaneprzez49dni.Ostatniawielkapowódźw2010rokukosztowałapaństwopolskiekilkanaściemiliardówzłotych.UregulowanieWisłyograniczyłobydominimumzagrożeniepowodziowe.Niestetyprzezlataśrodkizbudżetupaństwanategotypuinwe-stycjesąniewystarczające.Wszystkotoprzemawiazastworze-

niemkompleksowegoplanuwykorzy-staniagospodarczegoWisły.Wartoroz-począćtepracejużteraz,w2013roku, przygotowującsiędorealizacjinowychprogramówUEnalata2014–2020.Pier- wszymkrokiemnadrodzedoosiągnię-ciategocelupowinnobyćporozumie-niemarszałkówwojewództw.Podczaskonferencjipojawiłysięgłosy,żeobecnyczastoostatnimomentnaratowanietransportuwodnegowPolsce,adalszezaniechaniamogąspowodowaćtotal-nązapaśćwtejkwestiiwprzyszłości.Podobnegoproblemudoświadczadziśtransportkolejowy.Obecniemoderni-zowanesiecikolejowepotrzebujądoobsługiwysokiejklasyspecjalistów,którychmimosporegobezrobociatrud-noznaleźć.Jesttoprzykrenastępstwolikwidowaniaszkółkolejowych.Podczaskonferencjiwysuniętopo-

mysłpowołaniaministerstwaodpo-wiedzialnegozagospodarkęwodną.Obecniesprawamiwodnymizajmujesięsześćministerstw,powodujetoczęstosporychaosbiurokratyczny.Zpewnoś-ciąlepszymmodelembyłobypowołaniejednegogospodarza.Spotkaniezostałozakończoneuchwaleniemstanowiskakońcowegokonferencji–dokumentupodsumowującego,wktórymznalazłysięzapisydotyczącedalszychdziałań,jakiepowinnypodjąćrządisamorządy.Organizatorzyzapowiedzieli,żezostanieonprzesłanydopremieraDonaldaTuskaikilkuministrów.

Goście konferencji pod Dworem Artusa w Gdańsku. Fot. Andrzej Busler

W 90-LECIE MIASTA KARTUZY

Żegluga Breogana (część 12)

Nad wybrzeżem Atlantyku, w galicyjskim mieście A Coruña, wznosi się masywny stołp zwany Wieżą Heraklesa. To w istocie najstarsza czynna morska latarnia świata: prawie dwa tysiące lat temu zbudowali ją Rzymianie. Z Heraklesem wspólnego ma niewiele. Znacznie lepiej umocowana w miejscowych legendach jest stojąca pod nią kamienna postać krzepkiego starca z mieczem i okrągłą tarczą. To król Breogan, miejscowy władca, król królów, który według podania, stojąc na czele 49 pomniejszych królów, podbił Irlandię.

FENOMEN POMORSKOŚCI

Niepytajmy,kiedytosięstało–mó-wimywszakopostacimitycznej.JednakmitoBreoganiestanowiintrygującytropdlahistoryka,znanyjestbowiemtakżewIrlandii,odktórejACoruniędzieliprzecieżtysiąckilometrówocea-nu.Breogantozresztąimiępochodzącezpółnocy:podtakimmianemzapisałakrólaśredniowieczna„KsięgapodbojuIrlandii”.WokolicachACoruniibohaterznanybyłpoczątkowojakoMnichTre-zenzon,aleobecniewszyscynazywajągojużBreoganem.Wedługopowieścikróltenzbudował

nanadmorskimklifiewieżę,takwyso-ką,żezjejszczytuwidaćbyłonapół-nocnymhoryzoncieniebieskawozielonypaseknieznanegobrzegu.MłodyIth,synkróla,zapragnąłpoznaćtamtomiej-sceipopłynąłwjegokierunku.Nieste-tyniewróciłjużdoojca,gdyżzabiligowyspiarzepochodzącyzluduTuathaDéDannan.WtedytowłaśniekrólBreogan,wakciezemstyzaśmierćsyna,najechałipodbiłichwyspę.

Iberowie przed CeltamiIrlandzkiekroniki,skrupulatnieno-

tującemiejscowewydarzeniadoczte-rechtysięcylatwstecz,konsekwentniewskazująpółnocno-zachodniączęśćPółwyspuIberyjskiegojakomiejsce,zktóregodokonanoinwazjinaZielonąWyspę.Tychnajazdówmiałobyćkilka:odpierwszejwyprawywodzaPartha-lona,poprzezNemeda(któryprzybyłtuażzeScytii,pokonującpodrodzecałeMorzeŚródziemne),ażpoMilezjan,na-zywanychteżSkotami.Tekronikarskiewzmiankiostarożytnejgeneziemogąbyćechemrzeczywistychfalnajezdni-czych,jakiebyćmożedzieliłodsiebiekilkusetletniszmatczasu.MitycznegoBreoganazazwyczajidentyfikujesięzMilezjanami.Jeślichodziofakt,żeIrlandięprzed

CeltamizamieszkiwaliIberowie,tohi-storycywzasadziezgodnisąześrednio-wiecznymiskrybami,aczkolwiektrwająspory,conależyprzezowąnazwęrozu-mieć.Niewchodzącwszczegóły,zwrócętylkouwagę,żeludtendałnazwęwspo-mnianemujużPółwyspowiIberyjskie-mu,naktórymleżydzisiejszaHiszpania

zLaCorunią.IberowiepozostawiliteżswójśladnaterenieIrlandii:podple-miennymmianemErainnnotowanisąwjejśredniowiecznejhistorii.

Pan z CastroKrainawokółmiastato(należąca

doHiszpanii)Galicja,starekrólestwo,wktóregoherbiemszalnykielichna-suwanatrętneskojarzeniazeŚwiętymGraalem.Tenkranieceuropejskiegokontynentu,awięc–wydawałobysię–totalnaperyferia,paradoksalniepełniważnąrolęwhistoriijegokulturyijegosymboli:niedalekoACoruniiodnajdzie-myprzecieżSantiagodeCompostela,miejscepielgrzymekrównewtradycjiRzymowiiJerozolimie.Galicjatotakżezagłębieetniczności,lokalnej,ajedno-cześniewspólnejkorzeniamizresztąEuropy.JeszczedokońcaXVIIIw.miej-scoweparafienosiłystarożytnenazwyplemionzamieszkującychichterytoria.A gaita,galicyjskaodmianadud,tonicinnego,jaknaszeżywieckiegajdy,naktórychgraJoszkoBroda.Obienazwyoznaczają„kozę”,czyliumocowanydopiszczałekmiechzkoziejskóry.Ową

J A C E K B O R KO W I C Z

14 POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2013


FENOMEN POMORSKOŚCI

15

kozęprzyprowadzilizesobą,ciągnącjąnadAtlantykażzBeskidu,Wizygoci.Galicjatotakżestromeskalneklify,

odstronymorzaniebotyczne,bosięgają-cenieraz600metrówwysokości.Wgłę-bilądu,nawzgórzach,stercząwniebomenhiry,resztkipradawnejświetnościtejkrainy.Menhiry,dolmeny…jestichtutajmnóstwo.NapoczątkuXVIIw.hi-szpańskikról,któremuniewystarczałozłotoprzywożonedońzAmeryki,rozka-załszukaćgow„grobachszlachetnychGalicyjczyków”.Tutejsichłopirozkopaliwtedyizniszczylikilkatysięcytychme-galitów.Alewiększośćpozostałaniena-ruszona.Nietrudnotutakżetrafićnaruiny

budowanejzkamieniaobronnejosady,zwanejprzezmiejscowychcastro,za-mkiem.WSanXiao,najbardziejnapół-nocwysuniętymgalicyjskimprzylądku(znanymteżjakoOrtegal),zachowałasięlegendaojednymzmieszkańcówtakichtwierdz.PanzCastrodołączyłdoirlandzkiejwyprawyBreogana,byćmożebyłjednymztowarzyszącychmu49królów.

Czciciele LugaKimbyliTuathaDéDannan,których

pokonaliprzybyszezIberii?Historiaza-pewnenigdynieodpowiejednoznacznienatopytanie.Jednakarcheologiawska-zujenaciekawyszczegół:dużaczęśćszkieletówosóbpochowanychwokresieodpowiadającymmitycznejepocetegoludumakrótkieczaszkitypu„lapoń-skiego”–takiesame,jakieodnajdujemywneolitycznychgrobachnaszegoPo-morza.TuathaDéDannanzapamiętanizostalijakojasnowłosiżeglarze,którzyoddawalicześćboguLugowi.Imiętegobóstwa,panaświatła,przywodziskoja-rzeniazLugiami,ongiśzamieszkującymiziemiedzisiejszejPolski.CiLugiowie,ina-czejLigowiezsienkiewiczowskiegoQuo vadis,zapewneprzekazalisweimięswo-imnastępcom,dobrzenamznanympodnazwąLechici.Pierwotnieznaczyłoono„jaśni”albo„świetliści”,comożewska-zywaćnato,żemielijasne,zapewnedługiewłosy.JasnowłosiAlbionesmiesz-kaliteżnapółnocnymwybrzeżuGalicji,sąsiadująctamzmieszkającymiwgłębiląduLougei,czcicielamibogaLuga.

SzczątkiLugiówodnajdujemywgro-bachkulturyprzeworskiej.Podwzglę-demantropologicznymniebylipokrew-niFinomaniLapończykom,jednaknietojesttutajnajważniejsze.UparciesugerującistnienieprehistorycznychkontaktówmorskichmiędzyMorzemŚródziemnymaBałtykiem,mówimyprzecieżoszlakuwędrówekmogącychtrwaćdługo,nawetkilkatysięcylat.PrzedBreoganembyłNemediPartha-lon.Wtychwędrówkachmogłynadtobraćudział–wosobnychfalachlubjed-nocześnie–plemionaoróżnympocho-

dzeniuijęzyku,wpamięcipotomnychzapewneidentyfikowanewspólniejakoprzybyszeodstronymorza.KamiennykrólspodWieżyHerakle-

saniepatrzywkierunkuIrlandii,leczwdrugąstronę,kuodległemuMorzuŚródziemnemu.Trudnopowiedzieć,czytakiewłaśniebyłyintencjerzeźbiarza,alejegoBreogan,świadomielubnie,zwracasiętam,skądprzybylijegoprzod-kowie,którychodległychimionnieprze-kazałynamnawetlegendy.Amiejsce,gdziestoi,tozaledwiepołowaprzebytejprzeznichdrogi…

http://www.kaszubi.pl/listapartowAKTUALNOŚCI Z ŻYCIA TWOJEGO ODDZIAŁU ZKP

Fot. commons.wikimedia.org


WÒJNOWI KASZËBI

Alfónks Block mieszkô w Bólszewie jesz òd przedwòjnowégò czasu. Mô bez dzewiãcdzesąt lat. Wëchòwôł czwòro dzecy, mô wnuków i prawnuków. Ùrodzył sã 12 strëmiannika 1923 rokù w Wiczlënie kòle Gdini (dzys dnia to je dzél tegò miasta) z matczi Marii i òjca Józefa. Òjc robił w ce- mentowni, mëmka gòspòdarza doma i wëchòwiwa jesz piãc bracy i sostrã Alfónksa.

Ùmiérelë z głodu jak mùchë

Dlô Was wòjna zaczãła sã tak pò prôw-dze dopiérze w 1940 rokù…

Przedwòjnąmëjusospòkójnogòspò-darzëlënagòspòdarstwiewBólszewie.NapòczątkùbëłotuwieleczëcòmòrdachwPiôsznicë.Namanaszczescénichtnicnierobił.Alejuwczasnazymkù1940rokùszôłtësRoeske,tobéłMiemc,scze-rowôłmienarobòtënaŻuławë,dowsëGrabinaZameczek.Mënimielëżódnëchpapiorów.Mòglëznamarobic,colechcelë.Tambëłobarolëchò.Jônimógłstrzëmacitejnajeséńjôwërwôł.Òdteczasujôsãmùszôłùkrëwac.Aletobëłotéżlëchò,bòtiMiemcëskadërchnajéż-dżelëmòjichdoma.Ònimëslelëmietamdostac.Jôtejszedłprécz,nôpierwidoWej-rowa,atejdoCzelna.Póznijôrëgnąłdobrata,chtërenmieszkôłnaŻuławach.Alestądjômëtmùszôłaleflotwërëwac,bòònitéżtamzazérelë.Tej–tojubéłmarc1941rokù–jôszedłdoniemiecczégògbùraHermanaJeszkewKòstkòwie.Ònmieprzëjąłdorobòtë.Tobéłdobriczło-wiek.Ònzameldowôłmieùseimiechro-nił.

Tej delë òni Wami kùreszce bezpiek czë dali trzeba bëło sã jich strzéc?

Najaczissztërkdelëmiepòkù.Jôkòltegbùraprzerobiłjażbeztrzëlata.Aletejjôbéłjuùstnyizaczãlëmiedalinacha-dac.Ònichcelë,żebëjôpòdpisôłtrzecągrëpã.Jôwiedzôł,czimtogrozy,temùjôniepòdpisôł.Aletejtéżjôtamjunimiôłbezpiekù.JôrôzwieczórjachôłnakòleòdstarszichwBólszewiedoKòstkòwa.

WKniewiemiezatrzimelëszandarzë.JedensãnazéwôłMielke.Ònimiewzãlëkòłoirzeklë,żerenomómsojehalacùtegòszandarëwKniewie.Jôbéłgwës,żeònimiechcątamprzëskrzënic,tejjôniejachôłzatimkòłã.Wnetòtimjubëłowie-dzecwGniewinie.Miekrómòwi–ònsãnazéwôłKranzus–rzekł,czemùjôtekòłaniehalôł.Toprzëszłotejdoszkalindżi.Zapôrãdnimiezatrzimelënadrodze.Òniznôwùsãpitelë,czemùjôniepòdpisôł,ajôjima,żejôjemPòlôchãiwiednonimbądã.Tejònimiepòbilë.Zrobilërewizjãwmòjijizbieidalibilë.NalezlëònidwalëstëòdsënaJeszczi,cobéłprzëniemiec-czimwòjskù.Tobëłozakôzónépisacznie-miecczimżôłniérzã.NaszczescédlômieJeszkasãwstawiłzamnąimiewëbronił.Alezatoònijemùcorôzbarżipsocëlë.

To doch nie bëło mòżebné, żebë tak przedërchac ten czas. Kò jima tedë felo-wało żôłniérzów. Òni brelë mòcą.

Jo,dwieniedzelepózni–tobëłowpòło-wiemaja1944rokù–bëłaòbława.Ònimietéżschwôcëlë.ZawiozlënasdosôdzëwLãbòrgù.Nasbëłoszesnôscerazã.Tambëłëprzesłëchëòpartizanach,ònaszirobòce,òkòntaktachzRuskama,wszëternôstkòònipitelë.Tomiałowierãtéżzwiązkztim,żeczilednirëchlipar-tizanirozkrącëlëtorëkòleWejrowa.Jôtéżprzëtimbéł.Nichtsãdoniczegònieprzëznôł.Pòtrzechniedzelachprze-słëchówmëmùszelëpòdpisacprotokół,chòcmëgònierozmielë.9czerwińcaòninasskłódkòwelëizawiozlëdoGduńska,apòtemùdolagruwStutthofie.

To bëło tak samò lëché abò i gòrszé, jak niemiecczé wòjskò…

Jo,kòtobëłostraszné.Jôdostôłnumer36669.WtimczasukòmendantãlagrubéłPaulHoppe.Nasamimpòczątkùòninaswnëkelëdołazniilelëgòrącąwòdã.Jednyùcékelë,ajôsãskùlił.Wòdamiemòcnoòparza.Jôtozgłosyłiònimiedelëdoszpitala.Tobëłojażdzywno.Kòònimòglëmiezarôdacdokòmòrë,lejôjeszwnenczasniewiedzôł,coònipòtrafiązrobiczczłowiekã.Jômiôłtejwieleszczescégò.Pòmiesądzumiezanëkelëdorobòtëprzëpasykachplotłëchzszôtorów.Mòjichdrëchówjuniebëło.ÒniznimajachelëdolagruPolice.Òniwszëtcë

Alfónks Block


WÒJNOWI KASZËBI

zdżinãlë.Najeséńjôdostôłzapôleniépłëc.Jôznôwùbéłwszpitalu,alesãjakòswëdostôłnazôd.Dojedzeniômëdostelëlepërznãchlebaznôgòrszimącziikąskkawëbezcëkru.Dotepërznãmargarinëimarmòladë.Zupëbëłëzezlëszałikapùstëabòwrëkówinapółzgnitëchbùlew.Lë-dzeùmiérelëzgłodujakmùchë.Jôtéżbéłjuprawiewëkùńczony.

Në a tej przëszło to nôgòrszé – marsz smiercë. Jak Wë to pamiãtôce?

Tobëło25stëcznika1945rokù.Ògò-dzënieczwiôrtirenoòninasznëkelënaapelowimplacu.Tamnaszortowelënakòlonë.Jôtrafiłdoszóstikòlonë.TambëłonôwicyPòlôchówiRusków.Razãkòl1500lëdzy.Wszëtczichrazãszłokòldwanôscetësący.Mëszlëkòżdégòdniatakdwadze-scekilométrówwsniegù,wsmiotachistrasznymmrozu.Awszëtcëdochledwieżëlë.Mëbëlëczëstowëgłodzałiibezmòców.Czãstomëszlëtéżòbnocbòcznymadrogama,bògłównébëłëdlôwòjska.Nocniczibëłëwstodołachabòwkòscołach.

Jak ti wachmani sã zachòwiwelë pòdług waji?

Tobëlëszalbiérzenadszalbiérzama.Jakchtolewëszedł,żebëzłapacbùlwãczëwrëkazkòpca,tejònizarôstrzélelë.Takònizabilëkòl70lëdzyzmòjikòlonë.Jin-sziùmiérelëwdrodzezgłoduimrozu.DopiérzejakmëdoszlëdoNiestãpòwa,tejprzëszłanôdzeja,bòKaszëbizaczãlënosëcnamajedzenié.WŻukòwiemëdostelëcepłimôltëch.DalimëszlëprzezPrzedkòwò,Pòmieczëno,Łebnie,Lëzë-no.Wszãdzemëdostelëjesc.Wach-manitéżsãzmienilë.Niestrzélelëjudonas.Òniwierãdostelëstrach,żetojichmòrdowaniésãwnetskùńczi.Takatakwiednopòrenëzkòscołówwënô-szelëcziletrupów.JakmëdoszlëdoRëbna,tejnasbëłojuòsztërëstamni.Tamòninaswpùscëlëwtrzëbaraczi.JakdoszłanastãpnôkòlonaztrzëstaŻëdama,tejzrobiłosãòwielegòrzi.Pa-nowałërozmajitéchërë,dotestrasznygłód.Mëjedlënawetkazdechłékònie.Tomiãsolebëłopërznãpòdgòtowónéizjadłé.Wdrëdżipòłowielutégònastôłtifùs.Kòżdégòdniaùmiérałoòd20do30lëdzy.Dzyswtimplacujewiôldżismãtôrz.Bezpiãcniedzélùmarłotamkòlòsmësetlëdzy,wtimdwastaŻëdów.

Jak Wami sã ùdało wińc z tegò piekła?

9marcakòltrzëstapiãcdzesątzpiãcset,coòstałoprzëżëcym,rëszëłodaliwdrogã.Jôòstôł,bòjôniebéłjuzdatnydojidzeniô.Jômëslôł,żejôwkòżdichwilëùmrzã.LewtimnadeszlëRuscëinaswëzwòlëlë.Jôbéłkrótkòdodomù.KòRëbnoniejeda-lekòdBólszewa,alejônimógłtujic,bòdërchtuszłëwòjska.Tejjôsãdostôłreszt-kamamòcówdoznajomëchwKòstkòwie.Wszãdzeszłofùlstutthofòwëch.PrzedemnąbëłojeszsztërzechjinszichKaszë-bów.Toprzódëtamwszëtcëpòkaszëbskù

gôdelë.Tagòspòdënigôda,żeònanimôplacu.Ònamiatéżwierãstrach.Ajôstojôłztëłunichijôrzekł:„Grënczënô,amiewënieòtrzimôce?”.Tejònasãprzëzdrzanamieirzekła:„Jestëto?.„Jo,jôtojem!”.Nëitakjôòstôłzretóny.Tamjôdoszedłdose.Jakfrontprzeszedł,tejmòjidomôcysãdowiedzelë,żejôtamjem,ihalelëmiedodóm.

Z Alfónksã Blockã z Bólszewa gôdôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi.Òdjimczi z archiwùm EP

Rodzëna Blocków. Alfónks stoji w tële na westrzódkù.


NASZE BOGACTWA

Językowe wyróżniki regionuPomorze(Gdańskie,Wschodnie,

dzisiejszewojewództwopomorskie)było,historycznierzeczujmując,regio-nemwielojęzycznym.Niewyróżniałosiępodtymwzględemspośródinnychczęścistaregokontynentu,dlaktóregotypoweipowszechnebyłowymie-szaniejęzykowe,sąsiedztwojęzyków,azczasemtakżerywalizacjajęzykowa,będąceefektemruchówmigracyjnych,celowychdziałańpaństwa(władzyświeckiej),kościołówczyteżprocesówekonomicznych(wymianahandlowa,pojawieniesięrynkuetc.).Zjednejstro-nynaPomorzu,podobniejakwcałejEuropieinawieluobszarachpozanią(choćmożewniecopóźniejszymokre-sie),wpływnasytuacjęjęzykowąmiałotakże,próczczynnikówprzywołanychwyżej,wynalezienieiupowszechnie-niedruku,anastępnierozwójmediów,wprowadzeniepowszechnejedukacji,zwłaszczazaśedukacjiorganizowa-nejprzeznarodowe,scentralizowanepaństwa,rozwójnaukiodchodzącejodpowszechnegojęzykawymianynaukowej,jakimbyłałacina,izaczy-nającejużywaćjęzykównarodowych(zdominacjąokresowofrancuskiegoczywspółcześnieangielskiego),wresz-cie:rozwinięcieglobalnejinfosfery.ZdrugiejjednakstronyPomorzeza-chowałoswójspecyficznycharakterpodwzględemjęzykowym,naktóryskładałysiętakieelementy,jak:-fenomentrwaniaspołeczności

kaszubskiej,posługującejsięwłasną,choćwewnętrzniedośćzróżnicowaną,mową(atakżetoczoneodXIXwieku

sporywokółstatusuicharakterutejmowy,cozpewnościąwpływałoinawitalnośćjęzyka,inajegoprestiż);-kolejnefaleosadnictwaniemie-

ckiegoodwczesnegośredniowieczaażpowiekXX(żywotnośćróżnychdialek-

tówniemieckichprzynoszonychiupo-wszechnianychprzezosadnikóworazupowszechnianiestandardówjęzykaniemieckiego);-utrzymującesięzróżnicowanie

dialektalnepolskiejspołecznościPo-

Wielojęzyczne Pomorze (część 1)

Zapis wystąpienia, które zostało wygłoszone podczas konferencji „Dwujęzyczność i wielojęzyczność bogactwem regionu” zorganizowanej przez Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku.

CEZARY OBRACHT-PRONDZYŃSKI

Fot. Maciej Stanke


NASZE BOGACTWA

morza,zachowane–choćwograniczo-nym,możnapowiedzieć,szczątkowymstanie–dodniadzisiejszego(główniegwarykociewskieiborowiackie);-trwałysyndromjęzykowegosą-

siedztwasłowiańsko-(polsko-ikaszub-sko-)-germańskiego(procesymieszaniajęzyków,zapożyczeń,dyfuzji,tworze-nialokalnychhybrydjęzykowychetc.);-politykajęzykowarealizowanana

tereniePomorzaprzezwładześwieckieikościelne,wfazienowoczesnościina-cjonalizmuodznaczającasięwielokie-runkowąpresjąasymilacyjną;-nadmorskiepołożenieirozwójdu-

żychośrodkówmiejskichnawybrzeżuorazwzdłużgłównychrzek,costano-wiłoelementprzyciągającyróżnychimigrantów,niosącychtakżewłasnyjęzyk;-historycznieukształtowanazróż-

nicowanaprzestrzenniekoncentracjagrupjęzykowychwregionie.

Sytuacja językowa u progu współczesnościOstraizdecydowanapolitykareali-

zowanaprzezpaństwoprusko-niemie-ckieodprzynajmniejpołowyXIXwie-ku,wspieranaprzezobydwakościoły(ewangelickiprzedewszystkim,awdu-żejmierzetakżekatolicki),spowodo-wała,żepodkoniecwiekuXIXinapo-czątkuwiekuXXukształtowałasięspecyficznasytuacjajęzykowa.Natere-niePomorza(ówczesnejprowincjiPrusyZachodnie)funkcjonowałydwajęzykistandardoweoróżnymprestiżuispo- łecznejpozycji,oróżnejwitalnościizakresieużywalności,oróżnymstop-niu„widoczności”wsferzepublicznej,wreszcieoróżnympotencjalejakona-rzędziaawansuspołecznego.Zcałąpewnościąuprzywilejowany,

poprzezwsparciepaństwaijegoagen-dy(systemszkolny,administracjękaż-degotypu,wojsko),aletakżeprzezza-kresużywalnościwniemalwszystkichsferachżyciapublicznego,byłliterackijęzykniemiecki.Byłonteżjęzykiemawansuspołecznego,szczególniedlamłodychludzichcącychrobićkarieręwaparaciepaństwowym.Wzupełnieinnejsytuacjibyłalite-

rackapolszczyzna,którejnaPomorzuwzasadzie–pozaniewielkimkręgieminteligencji–nieznano.Choćbyztegopowodu,żeniebyłaonanauczanawszkołach(znielicznymiwyjątkami,

np.CollegiumMarianum).Wielkąrolęodegrałatupolskaprasa,oczympisałJanKarnowski:„Tapoczytnośćgazetświadczytakżedobitnieopowszech-nejumiejętnościczytania.Wszakszkołaludowapruskaprzyswajaprzy-najmniejdzieciomznajomośćliterła-cińskich(polskich),dwuletnianaukaprzygotowawczadosakramentówśw.,apotemczytaniegazety,owegonowo-czesnegoelementarza,dokonujereszty.Natomiastnieumiejętnośćpisaniapopolskujestmiędzyludnościąwprostza-straszająca”(Ludność kaszubska w ubie-głem stuleciu, Kościerzyna1911,s.33).PisaćliterackąpolszczyznąpoprostunaPomorzuwszerszychwarstwachspołecznychnieumiano(nawetmłodziaspirancidogrupyinteligenckiejmu-sielisiętegowtrudzieiznojuuczyć).SzczególniebyłotowidocznenaKa-szubach:„Dzisiajtemubrakowizara-dzićtrudno,gdyżuKaszubycodotegopunktutrudnośćpodwójna,tj.różnicadźwiękówkaszubskichipolskich;na-wetdośćinteligentnyKaszubarzadkopoprawniepisze;gdyżtrudnopisaćpo-prawnie,skoropoprawnychdźwiękówniemasięwuchu” (op. cit.).Pojawiasiętuwięcproblemznacz-

negodialektalnegozróżnicowaniaję-zykowegoPomorza,alenietylkoonomiałoznaczenie.Ototrzebapamiętać,żewKościelekatolickimobowiązy-wałałacina,którapoczęścipozosta-wałatakżejęzykiemnaukiijęzykiemnauczanym.Wkościeleewangelickimdominowałaniemczyzna,alejeszczewIIpołowieXIXwiekufunkcjonowałyparafienaPomorzuŚrodkowym,gdzienauczanoiprawionoSłowoBożepopol-sku(staropolszczyznąznaleciałościamikaszubskimi).OprócztegonaPomorzupowszechniesięposługiwanoprzynaj-mniejdwomaetnolektaminiestandar-dowymi,ozróżnicowanychambicjach,uznaniuspołecznymilicznychwarian-tachlokalnychorazśrodowiskowych.Pierwszymbyłplattdeutsch,którymiałdodatkowoswojespecyficznelokalneodmiany,np.kosznajderską,gdańskączyteżmennonicką,zpozostałościa-mizjęzykaniderlandzkiego.Zresztąmennonici,podobniejakŻydzi,bylinaPomorzubardzodobrymprzykładempełnejasymilacjijęzykowejiprzyjęciajęzykaniemieckiegojakowłasnego.Bardziejskomplikowanebyłozróż-

nicowaniedialektalne,jeśliidzieodia-

lektypolskiePomorza,badaneskrupu-latniem.in.przezKazimierzaNitscha.MożnabowiemmówićnaPomorzuodialektachpoprawejstronyWisły:grudziądzkim,malborskim,lubaw-skimichełmińskim,orazpolewejstro-nieWisły:krajniackim(złotowskim),borowiackim,kociewskim(K.Nitsch,DialektypolskiePrusZachodnich, „MateriałyiPraceKomisjiJęzykowej AkademiiUmiejętności”,t.3,1907, s.101–284, 305–395).Granicemiędzytymijęzykowymi

grupami/obszaramibyływrealiachówczesnegoPomorzabardzotrudnedowytyczenia.Zachodziłyprocesyprzeni-kaniaizapożyczeń,tworzyłysięlokalneinwarianty,hybrydyjęzykowe,ajesz-czedochodziładotegozróżnicowanaświadomośćjęzykowa,silniekonfron-towanazpraktykążyciapublicznego,wymuszającąjednoznacznedeklaracjenarodowe(dlaktórychjęzykwłaśniemiałbyćpodstawą).

Zmiany w I połowie XX wiekuDlasytuacjijęzykowejPomorzazna-

czeniezasadniczemiałydramatycznewydarzenia,jakiezaszływpierwszejpołowieXXwieku.Bodajnigdywswo-ichdziejachregionnasznieprzeżyłtakgłębokichzmianpolitycznych,ekono-micznych,narodowych,awkonse-kwencjitakżejęzykowych.Pierwsząodsłonąbyłyskutkipo-

działuPomorza,będącegoefektemtraktatupokojowegowWersalu.CzęśćpomorskichziemprzypadłaNiem-com,częśćstałasięWolnymMiastemGdańsk,aczęśćweszławskładodro-dzonegopaństwapolskiego.Zmianytewywołałymasoweruchyludnościo-we–migracjeludnościpolskiejztere-nówprzyznanychNiemcom,aprzedewszystkimexodusNiemcówzterenów,któreznalazłysięwwojewództwiepo-morskim.Jakgłębokazmianazaszła,obrazu-

jąwynikispisupowszechnegoz1931roku,kiedytowłaśniepytanoojęzyk.Zdecydowanawiększośćmieszkańcówwojewództwapomorskiegodeklarowa- łajakoswójjęzykojczystypolski:nałącznąliczbęmieszkańców1 080138aż969386,czyli89,7proc.Spośródpozo-stałychnajczęściejwskazywanojęzykniemiecki–105400orazżydowski(ji-dysz)–1822.Pozostałejęzykiwystępo-waływzasadziewśladowychilościach,


NASZE BOGACTWA

20

alenieumniejszatoichznaczenia.Takczyinaczejregionwpewnymstopniupozostałwielojęzyczny,chociażdawnądominacjęjęzykaniemieckiegozastąpiłapolszczyzna.Choć…byłaprzecieżonanadalbardzozróżnicowana,awokresietymspórwokółkaszubszczyznywcaleniewygasł,jeśliwręcznienabrałnowejmocy(cozresztąwynikałozpowodówzupełniepozajęzykowych,mianowicieekonomicznychipolitycznych).Cowię-cej,wtymczasiemamydoczynieniaznapływemnaPomorzesporejgrupymigrantówzinnychziempolskich,coprowadziłodoróżnorodnychzderzeńję-zykowych(Pomorzanie,nietylkoKaszu-bi,byliwtychrelacjachbardzowyczuleninapodważaniejakościichpolszczyznyiczęsteprzypadkiwyśmiewaniaróż-nychgwarowychnaleciałości,cozresztąrobililudzie,którzysamiposługiwalisięelementamigwarowymi,jednakichzda-niem„bardziejpolskimi”,bozGalicjiczyteżokolicWarszawy;sporotegojeszczepozostałowopowieściachrodzinnychnaPomorzu,choćszkoda,żeniestałosięobiektemnaukowychbadań).Pamiętaćtrzeba,żeutrzymywałosię

teżzróżnicowaniedialektalneniemczy-zny(Pomorzeopuszczaligłówniewoj-skowi,urzędnicy,osadnicyświeżejdaty –dawniPomorzanieniemieccywzasa-dziewolelipozostać,zwłaszczajeślinatymtereniemielimajątki).Zmieniłsię,cooczywiste,status

językówpolskiegoiniemieckiego.Natereniewojewództwapomorskiegopolszczyznaliterackastałasięjęzykiempaństwowym:administracji,wojska,szkolnictwapowszechnego(coszczegól-nieważne).Jednak–conależypodkreślić–językniemieckizachowałsilnąpozycję.Istniałoszkolnictwoniemieckieróżnegotypuipoziomu,niemczyznabyłacałyczasobecnawżyciuekonomicznym(cowiązałosięzsilnąpozycjągospodarcząNiemcównaPomorzu),takżewżyciukulturalnym.NiemczyznadominowałateżzdecydowaniewWolnymMieścieGdańskui,oczywiście,napomorskichterenachpozostawionychwNiemczech.Tuzkoleijęzykpolskibyłstaledyskrymi-nowany,alosypolskiegoszkolnictwanaziemibytowskiejsątegonajlepszymdo-wodem(niezwyklesilnabyłateżpresjaasymilacyjna,skierowanagłównienamłodych).Zjęzykowegopunktuwidzeniadra-

matycznebyłyskutkiwojny.Przede

wszystkimdyskryminacyjnapolitykaję-zykowaokupantów,wskaliniespotyka-nejnigdzieindziejnaziemiachpolskichuderzającawjęzykpolski(awdużejmie-rzetakżewkaszubski).Efektemwojnybyłyteżucieczki,ana-

stępniewysiedlenieNiemców.Miałotodramatyczneskutki–językniemieckiobecnywkrajobraziekulturowymPomo-rzaodseteklatniemalzanika!Napewnozaśznikazesferypublicznej(naPomo-rzuZachodnimfunkcjonowałyszkołyniemieckie,alezakończyłyswójżywot,gdypo1956rokuruszyłafalamigracjidoNiemiec).Niemczyznastajesięjęzykiemdomowym,prywatnym,częstowstydli-wym,aczasamijęzykiemrodzinnychta-jemnic.Wysiedleniaipełnadezintegracjapomorskiejwspólnotyniemieckiejozna-czałazanikdialektówniemieckich.ZkoleiwwynikuAkcjiWisłapojawiła

sięnaPomorzuludnośćukraińska,takżezróżnicowanadialektalnie,cobyłoefek-temcelowejpolitykiwładzpolskich,abyosiedlaćoboksiebieosobywywodzącesięróżnychczęściziemukraińskich.

Zczasempojawiłysiętakżeinne,choćniezbytlicznegrupymniejszościowe.DotegododajmymigracjePolaków

zróżnychstron,cotworzyłospecyficzną,lokalnieunikatowąmieszankęgwarową.Przyczym–conależypodkreślić–powo-jennapolitykaedukacyjna,aleteżupo-wszechniającysięmodelkulturowypo-wodowały,żenaleciałościgwarowebyłytraktowanejakocośwstydliwego(efektkompleksuwiejskiego),coprowadziłodoszybkiegozanikaniacechgwarowychwmowieosadników.Dotyczyłototak-że,amożeszczególniegwarpomorskichorazkaszubszczyzny(siłatzw.kompleksukaszubskiego).Jednocześniejednakkażdakolejnadekadaoznaczaławzrostsamo-świadomościjęzykowejKaszubów,poja-wianiesięnowychpraktykjęzykowych(szczególnieliterackich)orazrozwijającesiębadaniaipublikacjepoświęconegłówniekaszubszczyźnie,aletakżeinnympomor-skimodmianomgwarowym(monumen-talnyAtlasJęzykowyKaszubszczyzny,słownikiks.B.Sychtyitd.).

Dokończenie w następnym numerze.

NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKPW TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJZAPISZ SIĘ DO NEWSLETTERA NA WWW.KASZUBI.PL/NEWSLETTER

Zdjęcie z konferencji „Dwujęzyczność i wielojęzyczność bogactwem regionu”. Fot. Beata Kwaśniewska


Z HISTORII GDAŃSKA

Siedem lat z NapoleonemKiedy ktoś mówi o Wolnym Mieście Gdańsku, zazwyczaj przychodzą nam na myśl lata międzywo-jenne. Mniej osób wie, że podobny twór istniał u ujścia Wisły już wcześniej, u progu XIX wieku. Jego żywot, co prawda, był krótki, lecz określił gdańską rzeczywistość na wiele następnych dekad.

Wczerwcubr.wRatuszuGłównegoMiastaotwartowystawę„Życiemiastawcieniuwojnyiwielkiejpolityki,czyliWolneMiastoGdańsk1807–1813/14”.Ekspozycja,którabędzieczynnadokońcaroku,przypominaoważnym,aczmałoznanymrozdzialewdziejachnadmotławskiegogrodu.Jesttozarazempróbazbilansowaniaokresu,wktórymrządywstolicyPomorzasprawowaliFrancuzi.Historycy,bywspomniećchociażby

dr.AndrzejaNieuważnego,przypomina-ją,żeepokanapoleońskabyładlaGdań-skaostatnimmomentem,wktórymod-grywałonjeszczeistotnąrolęnamapieEuropy. Znaczeniemiastadefiniowałojegostrategicznepołożenie.ByłoonobowiemkluczemdoBałtyku,aleteżte-renówpołożonychwewschodniejczęścikontynentu.Mimotoprzezlatawrogiearmieniezapuszczałysięwteokolice.Ostatnipoważnykonflikttoczyłsiętuw1734r.PotembyłdopieropierwszyrozbiórPolskiw1772r.,którydoprowa-dziłdootoczeniamiastapruskimkordo-nem,apokolejnych21latach,namocydrugiegorozbioru,wcielonojedoPrus.Podwzględemdramaturgiibyłytowy-darzenia„błahe”wporównaniuztym,comiałonastąpićwXIXw.

Pierwsze oblężenieJakzauważadrEwaBarylewska-

-Szymańska,kierownikDomuUphagenawGdańsku,pojawieniesięw1807r.ar-miinapoleońskiejbyłodlamieszkańcówdużymzaskoczeniem.Wstrząs,jakiprze-żyli,byłtymsilniejszy,żenawłasneoczyzobaczyliblitzkriegswoichczasów.14października1806r.Napoleonpokonał

wojskaFryderykaWilhelmaIIIpodJenąiAuerstedt,poczymrozpocząłtrium-falnymarszwgłąbpaństwapruskiego.WciągukilkutygodnipadłBerlin,Po-znań,Warszawa.FryderykWilhelmIIImusiałuciekaćzrodziną,patrzączprzera-żeniem,jakNapoleonzapuszczasięcorazdalej–ażzajezioramazurskie.CesarskiewojskastanęłyteżuwrótGdańska.Tutajpierwsząofiarąkonfliktubyłypodmiej-skieosady.Dotkliwymciosembyłom.in.zrujnowanieNowychOgrodówiSiedlec,awięcterenów,którewXVIIIw.pełniłyfunkcjęrekreacyjnegozapleczamiasta.Swojerezydencjemiaławtejokolicypol-skaarystokracja,dlaktórejGdańsk,wdo-bieniepokojówtargającychRzeczpospoli-tą,byłprawdziwymazylem.Wmiarępostępówoblężeniacoraz

więcejzniszczeńodnotowywanowob-

rębiemurów.Panikęwśródmieszkań-cówmiastawywołałobombardowanie,któreFrancuziprzeprowadzilinocąz23na24kwietnia.Wyrywanizesnugdań-szczaniebyliprzerażeni,widząc,jakarmatniekulespadająnaStareMiasto,aleteżokoliceTarguWęglowegoiTarguDrzewnego.Mimowalecznościobrońcówiprób

przyjściamiastuzodsieczą,podkoniecmaja1807r.pruskigarnizonskapitulo-wał.Rozpoczęłosięwielkiesprzątanie.Naprawwymagałyuliceiumocnienia,przedewszystkimzaśdomy.Szacujesię,żezniszczonychzostało700budynków,aniemal2000zostałouszkodzonych.

Francuskie porządkiNapoleon,októrymczęstosięmówi

jakoowybawicieluPolski,wGdańsku

M A R E K A DA M KO W I C Z

Otwarcie wystawy poprzedziła inscenizacja wjazdu Napoleona do Gdańska.


Z HISTORII GDAŃSKA

22

pozostawiłposobiejaknajgorszewspo-mnienie,itomimowielkichnadziei,jakiewiązanozjegoosobą.Gdańszczaniespo-dziewalisię,żemiastozostaniewłączonedoKsięstwaWarszawskiego,będącegoskądinądskromnąnamiastkądawnejRzeczpospolitej.Powódtychpragnieńbyłcałkiemprzyziemny.Pomyślnośćmiastabyłamożliwatylkodziękihandlowipro-duktami(główniezbożem)pochodzącymizgłębiPolski,LitwyiUkrainy.Napoleonnieprzejmowałsiętąprostązależnością,dlategonegocjującwTylżywarunkipo-kojowe,wybrałdlaGdańskarozwiązaniezgołakarkołomne.UtworzyłWolneMia-stopodzwierzchnictwemkrólasaskie-goiksięciawarszawskiegoFryderykaAugustaorazkrólapruskiegoFryderykaWilhelmaIII.WrzeczywistościwładzęnadMotławą powierzyłmianowanemuprzezsiebiegubernatorowi,gen.JeanowiRappowi.ZgodniezpolitykąParyża,miastozo-

stałowłączonedosystemublokadykon-tynentalnej.WymierzonywAnglięzakazhandluokazałsiędlagdańskichkupcówprzysłowiowymgwoździemdotrum-ny.PrzezwiekiWyspyBrytyjskiebyłybowiemdlanichgłównymkierunkiemeksportu,askoroniemogliznimihandlo-wać,tracilimajątki.Wśladzatymumie-rałoteżmiasto.Opostępującymupadkunajwięcejmówiąliczby.Oilew1805r.doportugdańskiegozawinęły1194statki,tozaczasówfrancuskich,w1811r.,wpłynę-łoich...50.Rokpóźniej,kiedyrozgorzaławojnazRosją,Gdańskodwiedziłyjużtylko34jednostki.Podobnątendencjęzauważonowodniesieniudostatkówwypływających.W1805r.byłoich1294(rokwcześniej:1478!),aw1811r.Gdańskopuściłotylko46jednostek.Gdańszczanieimalisięrozmaitych

sposobów,żebyominąćrestrykcyjneprzepisy,jednakniepoprawiłotoichlosu.Trudnozresztą,żebybyłoinaczej.Namiastonałożonokontrybucjęwwy-sokości20mlnfranków,doktórejdoszło10mlntytułemobietnicypołączeniamiastazKsięstwemWarszawskim.Per-spektywazjednoczeniabyłamglista,zatopieniądzerealne.Żebyjezdobyć,trze-babyłowyprzedawaćmajątekizaciągaćzagranicznepożyczki,alenajgorszemia-łodopieronadejść.

Rok ze śmierciąPrawdziwietragicznyokazałsięrok

1813,kiedypowyprawiedoRosjilosy

tzw.drugiejwojnypolskiejodwróciłysięiarmianapoleońskaposzławrozsypkę.WielonarodowejekspedycjidotkliwestratyzadaliRosjanie,jednakstraszniej-szaokazałasięzima.GenerałMrózpoko-nałNapoleona.Naprzełomie1812i1813rokuczęść

niedobitkówzamknęłasięwgdańskiejtwierdzy,którąrychłootoczyliRosjanieiPrusacy.NaBałtykuoblegającymsekun-dowaliAnglicy.AleśmierćwGdańskustałasięcodziennością,zanimjeszczewalkirozgorzałynadobre.Mieszkańcówiwojskowychdziesiątkowałychoroby,doktórychniebawemdołączyłgłód.Byłontakwielki,żezaczętopolowaćnapsyikoty(dopókiichniezabrakło),atakżemikroskopijnerybkizRaduni,naktórewinnychokolicznościachniktbynawetniespojrzał.Zdesperowaniludzieuży-walijakotłuszczułojuzeświec,adlazdobyciasolipalonodeskizespichlerzy.Wczerwcuwalczącestronypodpi-

sałyzawieszeniebroni,któreutrzyma-łosiędosierpnia.Wtedyteżrozpoczęłasięostatniafazabatalii.Byłaonatymcięższa,żewojskarosyjsko-pruskieotrzymałydziałaoblężnicze.Miastopu-stoszyłybomby,użytorównieżrackon-grewskich,czylibroninowegotypu.We-długdrEwyBarylewskiej-Szymańskiej,wtrakciewalkz1813r.zniszczonychzostałoniemal1000domów,zczegojed-natrzecianienadawałasiędoodbudo-wy.Coważne,spłonęłoniemal200spi-chlerzynaWyspieSpichrzów.Obrońcystraciliostatniezapasy,kupcy–resztkimajątku.Kapitulacjabyłaprzesądzona;

PolakomwsłużbieNapoleonapozwolo-nowrócićdodomów,Francuziposzlidoniewoli.Jakpodsumowujewybitnyznawca

tychczasów,prof.WładysławZajewski,Gdańskwepocenapoleońskiejbyłmia-stemostrychkontrastówspołecznych,„gdzieżyciecodzienneludnościuboż-szej,utrzymującejsięzpracywłasnychrąk,byłouciążliwe,ciężkieniedoży-wieniezaśszerokichgrupspołecznych,nasilającesięchoroby,zgonyiucieczkibyłystałymzjawiskiem.Ajednakmimotychciężarów,rosnącychtrudności,in-flacjiistagnacjigospodarczejspowo-dowanejprzezblokadękontynentalnątliłasięwmieścieiskranadziei,iżprzy-szłypokójzmienicałkowiciesytuacjęGdańska,aodrestaurowanezwiązkizKsięstwemWarszawskimzainaugu-rująnowąepokędobrobytuipokoju.DlategoGdańskczyniłwszystko,abyprzedłużyćobronęw1813r.,bardzolojalniewspółpracujączgubernatoremRappem”.Wświetlerelacjizepokiocenaprof.

Zajewskiegowydajesięnazbytoptymi-styczna.Nieprzypadkowookresrządówfrancuskichdoczekałsięwpóźniejszejniemiecko-gdańskiejhistoriografiipo-równaniazbiblijnymisiedmiomachudy-milatami.ZkoleidrAndrzejNieuważnypodkreśla,żeGdańskbyłjedynymmia-stemwEuropie,którewczasiewojenna-poleońskichbyłodwukrotnieoblegane.Niemogłotopozostaćbezwpływunasytuacjęmiasta,aleteżnastrojemiesz-kańców.

W dniu otwarcia ekspozycji przewodnikiem po niej był dr Andrzej Nieuważny.


Z HISTORII GDAŃSKA

Napoleon w gablotceMożliwośćwyrobieniasobiewłas-

negozdaniaowydarzeniachzpocząt-kuXIXw.dajewspomnianawystawa„Życiemiastawcieniuwojnyiwielkiejpolityki,czyliWolneMiastoGdańsk1807–1813/14”.Tojużdrugawostatnichlatachekspozycja,którąnapodobnyte-matprzygotowałoMuzeumHistorycz-neMiastaGdańska(MHMG).W2007r.prezentowanotuwystawę„Gdańskna-poleoński”.Zarównowtedy,jakiterazwernisażpoprzedziłainscenizacjawjaz-duNapoleonadoGdańska.Porakutemubyłajaknajbardziejstosowna,cesarzbowiemrzeczywiścieodwiedzałmiastowczerwcu.Zapierwszymrazembawiłtuw1807r.wkrótcepozdobyciutwier-dzy,następniespędziłwGdańskukilkadniprzedwyprawąnaMoskwę.Oboktejhistorycznejpostaci,naot-

warciuwystawyzjawiłysięosobistościcałkiemwspółczesne–MarszałekSenatuRPBogdanBorusewicz,którysprawujehonorowypatronatnadtąekspozycją,przedstawicielambasadyRepublikiFran-cuskiejwWarszawieorazurzędującywGdańskukonsuleFederacjiRosyjskiejiNiemiec.Ichobecnośćmiaławymiarsymboliczny.Otobowiemludzierepre-zentującyniegdysiejszychwrogówdzie-lilisięrefleksjaminatematwydarzeńsprzed200lat.Zgromadzonenawystawieprzed-

miotyskłaniajądoprzemyśleńnietylkodyplomatów.Dziękinimmożnazobaczyć,jakwyglądałapolitycznaigospodarczasytuacjaWolnegoMiasta,cowystawianowteatrach,jakiebyłysprzętycodzienne-goużytku.Zracjiwojennegotłaepokiniemogłozabraknąćmilitariów. Prezentowaneeksponatypochodzą

zmuzeówpolskich,rosyjskichifran-cuskich.Sąteżobiektynależącedopry-watnychkolekcjonerów,aleszczególnewrażenierobiąprzedmiotyudostępnio-neprzezpotomkówżołnierzyioficerów,którzybraliudziałwwojnachnapoleoń-skich.DopełnieniemekspozycjiwsalachRa-

tuszaGłównegoMiastajestinscenizacjanadziedzińcu.Odtworzonotamscenęwalkiofragmentmiejskichumocnień.ZdaniemAdamaKoperkiewicza,

dyrektoraMHMG,ekspozycjanietylkoprzybliżawydarzeniasprzedwieków,alemożeteżbyćinspirującadlawspół-czesnych.Pokazujebowiem,żenawetwnajtrudniejszychczasachgdańszcza-

niepotrafiliwykazaćsięprzedsiębior-czością,amiastozdolnebyłopodnieśćsięzruin.

Pielęgnowanie pamięci Wkontekściewystawywartozau-

ważyć,żewostatnichlatachobserwujesięwzrostzainteresowanianapoleońskimWolnymMiastem,cozresztą wpisujesięwszerszą,ogólnopolską,anaweteuropej-skątendencję.WGdańskudziałajągrupyrekonstrukcyjneodtwarzającewojskopolskieipruskie,jestteżgronoosóbwcie-lającychsięwpostaciemieszczanzpo-czątkuXIXstulecia.UnikatowawskalikrajujestinscenizacjabitwyoTwierdzęWisłoujście,wktórejudziałbiorąstatki

stylizowanenadawneokręty.Systema-tycznieprzybywateżpublikacjinatematepoki.Wartotuwymienićzbiórmateria-łówpokonferencyjnychNapoleon i Gdańsk. Pierwsze Wolne Miasto Gdańsk 1807–1813/14 inapisanąprzezAndrzejaNieuważnegomonografięksięciaGdańskaFrançoisLefebvre’aNapoleoński marszałek i alzacka praczka,natomiastjesieniąmasięukazaćkolejnapublikacjategoautora„Miastowogniu”,będącaopisempierwszegoWol-negoMiasta.Dziękitakimdziałaniombyćmożeutrwalisięwspołecznejświadomo-ściwiedza,żeGdańskwswoichdziejachbyłwolnymmiastemdwarazy.

Fot. Marek Adamkowicz

Na dziedzińcu Ratusza Głównego Miasta odtworzono scenę walki o gdańskie umocnienia.

Niektóre pamiątki udostępnili potomkowie żołnierzy napoleońskich.


NÓTAMA PRZËKRËTÉ

Wëszłô ze Stëdzéńc. Z Łësniewa wëszłôJem zaczął pisac, bò ni mógł zgarac na to, co czuł jem w radio – pòwiedzôł ks. Antoni Peplińsczi dlô radia (pewno jinégò). To nagranié, razã z czilenôsce jegò frantówkama, jaczé przë gitarze za-spiéwa ze swòjim wùjã ksãdzã Celina Rubin, z d. Leszczińskô – nalazło sã na kaséce, jaką wëdało w 1990 rokù bëdgòsczé Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié.

T Ó M K F Ó P K A

Kasétãòtmikôjednaznôchãtninó-conëchkaszëbsczichpiesniów:„Kaszëbëwòłająnas”,znónôtéżjakno„Kaszëbsczéjezora”.Ksądzaùtórwëkònôłjãrazãzewspòmniónąmiéwckąjednégòznôsnôżniészichkaszëbsczichgłosów.ÒjispiéwietakwspòmnąłczilelattemùLeszkSzmëtkazRadiaGduńsk:Czej ji głos sã rozlégł przë òrganach w żukòwsczim kòscele, lëdze dorazu nie spiéwelë jak to z òrganistą – le słëchelë, jak òna spiéwô…Słëchajãkasétëitrzimiãwkòżdi

rãcenótëtipiesnie.Wlewi:spiéwniczkKaszëbë wòłają nasz1988,wëdónyprzezgduńsczézrzeszenié.Wprawi,pòwstóną21latpóznizasprawągminëSerakòjceAntologiã lëteracczich dokôzów bracyAntónaiAleksaPeplińsczich.Pòzérómimerkóm.Tekstwëdrë-

kòwónyjetensóm,chòcôwnowszi wersjijupòdługterôczasnëch,pisënkò- wëchwskôzów.Itu,ituwòje„chtochce przeżëc”napòczątkù.Wnagranimdue- tuiwszëtczichjinëchje„ktochcespã-dzëc”…

KASZËBËWÒŁAJĄNAS

Chtochceprzeżëcdobréwczasë,niechwstëdzyńsczéjedzelasë.Tamkaszëbsczidobrilëdzepòmògąmùwkòżdibiédze.

Refr.Stëdzyńsczéjezoro,stëdzyńsczilas,stëdzyńsczéKaszëbëwòłająnas.Stëdzyńsczéjezoro,stëdzyńsczilas,Kaszëbëwòłająnas.

Chtërenniewié,gdzetoleżi,tenniechdoBëtowabieżi.Inarénkùtupnienogą,tomùkòżdidrogãpòdô.

Refr.Stëdzyńsczéjezoro…

Chtochcepòznacpiãknébrutczi,niechwëjimnieswòjedëtczi.IwëjedzenaKaszëbë,roscąbrutcziczejbëgrzëbë. Refr.Stëdzyńsczéjezoro…

Òbùjsobiedłudżébótë,zajedzdokaszëbsczichôtë.Iprosstarkã,bëcëdała,swòjedzéwczã,żëlëchcała. Refr.Stëdzyńsczéjezoro…

ChòcwKaszëbachstôréchôtë,wnichdzéwczãtadorobòtë.Znichpòcechaje,jaktrzeba,niezafelônigdëchleba. Refr.Stëdzyńsczéjezoro…


NÓTAMA PRZËKRËTÉ

Wniedzelã,przedpôłnim,zwòniãdoCelinë.Wsłëchùlceczëjãkòscelnéòdpòwiescëwiérnëch.Mszô.Zasztótjuwiém:To tak samò wëszło. A wùjek nigdë nie zabróniôł zmieniac swòjich tekstów. Kòżdą pòsobną wersjã brôł „za swòją”–gôdô.Wdrëdżisztrófcepiesniemòżetej

wstawicswòjemiastoabòwies,dzemùszi„tupnącnogą”.Òriginalnoje„Bëtowò”i„stëdzyń-

sczéjezoro”.TojezorotoKłączno,nadjaczimleżiwiesStëdzéńcewpòwiôcebëtowsczim.Wklepiwóm„Kaszëbëwòłająnas”

domòjikòmpùtrowibazënagraniówiwëskakiwô…jednawersjô–kòscerskò--fòlkloristicznô.Wpisywóm„Kaszëbsczéjezora”

imóm…jedenôsce.Kòżdékarnomôcojinégòwdrëdżisztrófce:SzkòłowékarnoBławatki–pòd

Chònice.WerónkaKòrthals,kapelaPlestaiKaszubianki–doPùcka.NaszeStronëzWierzchùcënazatodo…Kartuz.Kape-laBas(zeSerakòjc)–dokładnonarondowKartuzach.Narénkwtimmiescerô-czitéżkarnoKaszubyzKartuzprawieiKòmpanijôWãdzëbôkówzezBrus.Nadolanie–doWejerowanarénk.TheRozmish–doStãżëcë,téżnarénk(dzetamjerénk?).NasopòcczimhipòdromiezleżnotëpòtkaniôzJPIIKaszëbipòspólnozabédowelëjaczés„Kaszërowò”–tëliczëcnaplatce„Zôrnosłowa”…DotekòlPlestë„jedzeZielkazfórą

sana”...Kaszubiankispiéwią„Kaszëbsczéjezora,MÒRZEilas”ikąskzmieniająme-lodiąwrefrenie.DamrokaK.wëwrôcô„jezora”czëstonarãbë…Jejeszjednapiesniôtegòaùtora,

„Włësniewsczichpùstkach”,wjaczizmieniwôsãsłowazanôleżnoòdte,chtojãspiéwie.

WŁËSNIEWSCZICHPÙSTKACH

Włësniewsczichpùstkachcemnylas.Włësniewsczichpùstkachcemnylas.Kaszëbëdosewòłająnas.Kaszëbëwòłająnas.

Refr.Tamjezora,pòla,piãknylas,tamleKaszëbëwòłająnas.TamKaszëbëwòłająnas.

Włësniewsczichpùstkachstôrôchëcz.Włësniewsczichpùstkachstôrôchëcz.Wkaszëbsczichëczëjôchcôłbëmbëc.Wtichëczëjôchcôłbëmżëc.

Refr.Tamjezora,pòla…

Włësniewsczichpùstkachbrutczisą.Włësniewsczichpùstkachbrutczisą.Adoòżenczitosãjażrwią.Adoòżenczisãrwią. Refr.Tamjezora,pòla…

Cotidzéńmùlcëzwszëtczichstrón.Cotidzéńmùlcëzwszëtczichstrón.Tamnaswòłająnawiôldżizgón.Nawiôldżiwòłajązgón.

Refr.Tamjezora,pòla…

KsądzPeplińsczidostowôłùdbãnapiesniãwrozmajitëchmôlach,czãstowlese,napòlach,napùstkach...

Czej jem ni miôł ani òłówka czë pióra… wzął jem sztëk kórë, chòcle brzozowi, i szpi-leczką kropkòwôł słowa i nótë, całą drogã nócył a doma grôł przë klawiérze–gôdôksądzPeplińscziwewspòmniónymwëwiadze.ŁësniewòkòlSerakòjc.Pùstczi.Ana

tëchpùstkach„brutczi,codoòżenczitosãjażrwią”idze:„cotidzéńwòłająnawiôldżizgón”.Nickdzywnégò,żeprzë

taczizôchãcbiewtigminierodzysãnôwiãcydzecywPòlsce.Chcemëpòsłëchac,jakkarnato

spiéwią.Tejpiszemëdosznëkrowni-ka„pustka”.Trzëwskôzë.Kaszubian-kii„pùstczinadmòrsczé”.Redzaniei„kaszëbsczépùstczi”.KaszubyWiele--Karsin–„pùstczigłodowsczé”…Wpisywóm:„stronach”.Sétmëdoka-

zów.Koleczkowianie–w„szemùdzczichstronach”.BaszeSerakòjc,StolemzChwaszczëna,chórLutniazLëzëna,karnoKościerzyna–„wkaszëbsczich”.„Wkrokòwsczichstronach”–NaszeStronëzWierzchùcëna.KaszubyzKar-tuz–jakmëslita?–jo,„wkartësczich”.Cekawé,skądkasãbierzetaczido-

biérsłowówprzëmôlowimzjinacziwa-niupiesniówprobòszczazMscëszejc…?Miastozrénkã,dzesãtupie,tocolema-łotaczé–pòwiatowé.Czejjurénkniejebrëkòwny–mòżetobëcnômiészôchòclewies.Czëjetojaczéspòdlédodiskùsjeòkaszëbsczichstolëcach?Wierãnié.RównakkòżdispiéwającytedwiefrantówczimòżepòdczorchnącswójnômilsziplacnaKaszëbach.Swòjąmôłąòjczëznã.Przeprôszóm:MôłąÒjczëznã.

NALÉZESZ NAJU NA FACEBOOK'Uwww.facebook.com/kaszubi


HAFT WCIĄŻ ATRAKCYJNY

Na konkurs zgłaszają się hafciarze z ca-łego Pomorza, reprezentanci różnych szkół haftu. Czy można stwierdzić, że niektóre prace są lepsze niż inne? Co o tym decyduje?

Whafciekaszubskimsąpewnekanony.Atrakcyjnośćdanejpracypoleganaumie-jętnościkomponowaniatychstałychele-mentów.Jurybierzepoduwagędobrzeiatrakcyjniewykonanąkompozycję.Li-czysięteżtechnikawykonania.Bardzoważnejestto,abyhaftybyłyzgodnezka-nonamidanejszkoły,niemożnazatemdowolniezmienićnp.koloru.

Jakie szkoły są reprezentowane podczas konkursu?

Właściwiewszystkie.Zwiedzającyeks-pozycjępokonkursowąmożezachwycićsięm.in.haftemszkołypuckiej.Wielkąsztukąjestskomponowaniewzorówtejszkoły.Sątutajprzedewszystkimtrzydo-minujące,wyróżniającesięelementy,czylisieć,faleimikołajeknadmorski.Whafcieszkołyżukowskiejodnajdziemysiedemkolorów,czylitrzyodcienieniebieskiego,żółty,czerwony,zielony,czarny.Zdarzasię,żewtymhafciepojawiająsięelemen-tywkolorzebrązowym,wsytuacjikiedywyszytyjestkoszyklubwazon,wktó-rymznajdująsiękwiaty.Ciekawawydajesięrównieższkołaborowiacka,wktórejhaftwykonujesięwodcieniachburszty-nulubstaregozłota.Whafcietymmożesiępojawićkoronka.Pięknyioryginalnyjestteżhaftnajmłodszejszkoły,słupskiej.Prezentujeongłówniebarwyzieloneiniebieskie.Dużagamakolorówzdobihaftszkoływdzydzkiej.Wkompozycjachtychpojawiasiępomarańczowy,czerwo-

W świecie chabrów, dzwonków i niezapominajekJedną z najbardziej prestiżowych wystaw haftu kaszubskiego jest coroczna, pokonkursowa eks-pozycja w Lini. To pokłosie Wojewódzkiego Konkursu Haftu Kaszubskiego, który w tym roku odbył się już po raz osiemnasty. O tym wydarzeniu rozmawiamy z Edmundem Szymikowskim, wybitnym hafciarzem, pomysłodawcą i organizatorem konkursu.

ny,brązowy,nawetfioletowy.Natomiastwhafciewejherowskimwypatrzećmoż-nanp.żółtąniezapominajkę(wżukow-skimniebieską!).AwhafciezTucholiznajdujemyelementtypowytylkodlategoregionu,czylimotywroguobfitości.

Tegoroczna edycja Wojewódzkiego Konkursu Haftu Kaszubskiego jest już osiemnastą. Jakie tym razem było zain-teresowanie konkursem?

Zrokunaroktozainteresowanierośnie.Wtymroku,opróczstałychuczestników,swojepracedostarczyłookołodwudzie-stunowychosóbdorosłych.Przedkon-kursemwysyłamydohafciarzyzapro-szenia.Oniczęstoprzekazująinformacjeinnymmiłośnikomhaftu,którzypotemzgłaszająswójudziałwkonkursie.Nie-którzydowiadująsięonaszymkonkursiehaftuwinternecie.

W jakich kategoriach oceniano prace?

Komisjaoceniałahaftywgrupachwie-kowych,osobnopracedzieci,młodzieżyidorosłych.Wtymrokunajliczniejszągrupąstanowiłyosobydorosłe,wkonkur-sieuczestniczyło83dorosłychhafciarzy.Uczniówzeszkółpodstawowychbyło50,agimnazjalistówok.20.

Od wielu lat podczas konkursu pracuje stała komisja...

Toprawda.Wskładjurywchodzą:EwaGilewska–pracownikMuzeumEtnograficznegowGdańsku,ElżbietaSzymroszczyk-Ball–etnograf,JoannaCichocka–kustoszadiunktMuzeumPiśmiennictwaiMuzykiKaszubsko-Po-

morskiejwWejherowie,JadwigaSom-mer–przewodniczącaKomisjiKulturyiOświatyRadyGminywLini,ija.

Skąd pochodzą uczestnicy konkursu? Gdzie skupiają się twórcy haftu kaszub-skiego?

Hafciarkiihafciarzeprzysyłająpracenietylkozwojewództwapomorskiego,aleizkujawsko-pomorskiego,zTucholiiokolic.

Proszę przypomnieć, jakie są cele tego konkursu?

Pamięćotym,żesztukaKaszubjestpięk-na.Szczególniesztukahaftukaszubskie-go.Odsamegopoczątkucelemkonkursubyłoprzypomnienieizwrócenieuwagi,żecośtakiegoistnieje.Konkursijakośćprzysyłanychpracpodnositeżnaszhaftkaszubskidorangisztuki.

Bardzo dziękuję.

Rozmawiała A.M.

Zdobywczynie pierwszego miejsca w XVIII Wojewódzkim Konkursie Haftu Kaszubskiego. Fot. Paulina Bigus


POMORZE W MIĘDZYWOJNIU

B O G U S Ł AW B R E Z A

Język kaszubski jako atrakcja?Patrzącprzezpryzmatdoniesień

prasowychiróżnychsprawozdańad-ministracyjnych,możnapowiedzieć,żewokresiemiędzywojennymnajczęściejpubliczniekaszubszczyznabrzmiała podczaswystawianychamatorskosztukscenicznych,coniewątpliwiewpisywa- łosięwówczesneprądykulturalnewogóle.Cociekawe,niebyłytowyłącz-nieutworyznanychidocenianychdodziśautorów.Międzyinnymiw1930r.wKębłowiewpowieciewejherowskimpodkierunkiemmiejscowychnauczy-cieli„wystawionosztukęwjęzykuka-szubskim»Nowastodoła«”(winformacjiprasowejniepodanojejautora).Niekie-dywpolskojęzyczneutworywplatanodialogibądźmonologikaszubskie.Takzrobiononaprzykładwprzedstawie-niuamatorskimwWielkimKlinczupodKościerzynąwroku1935.RokpóźniejwejherowskihotelMetropolprzyciągałklientówreklamą,żepodczasdancingubędzieprzygrywałspecjalnyzespół,ma-jącywrepertuarzepiosenkikaszubskie.Pokazujetoatrakcyjnośćjęzykaka-

szubskiegodlaróżnychśrodowisków-czesnychKaszubifakt,żenieobawianosięwykorzystywaćgopublicznieprzywieluokazjach.Namacalnymtegodowo-dembyłapróbauatrakcyjnieniadziałal-nościTowarzystwaLudowegowKielnie.Otóżw1929r.postanowiłoonourozma-icićswojezebraniapoprzez„deklamacjęwyjątkówdziełwjęzykukaszubskim”,„abydorastającąmłodzieżzachęcićdo

wstępowania”dotejorganizacji.Mo-głotobyćskuteczne,skorodeklamacjewjęzykukaszubskimbyłyobecnetak-żewinnychorganizacjachzwiązanychzKościołem,takżetychnastawionychnapracęzmłodzieżą,wtymwKatolickimStowarzyszeniuMłodzieży.Atrakcyjnośćtę–zarównowodnie-

sieniudomówiącychpokaszubsku,jakiichsłuchaczy–potwierdzarównieżfakt,żeokazjonalnieiwybiórczoużywa-nojęzykakaszubskiegonaróżnychspot-kaniach,uroczystościach,nawetprzy-gotowywanychprzezorganizacje,którewcześniejpodejmowałydziałania(lubwystosowywałyapelewtejsprawie)narzeczwyeliminowaniaużywania„zepsutejpolszczyzny”,„językagminu”,jakniekiedyokreślanokaszubszczyznę.Szczególniemojąuwagęzwróciłoto,żenaodbywającychsięw1930r.wkil-kunastumiejscowościachdzisiejszegopowiatupuckiegoiwejherowskiegoakademiachkuczcidziesiątejrocznicypowrotuPomorzadoPolskiodśpiewa-nohymnkaszubski(„Marszkaszubski”HieronimaDerdowskiego)ijednaosobawygłaszałapokaszubskuprzemówienie.WRewiebyłto„sołtys”,wRumi„rolnikZwara”.WLuziniedodatkowozaprezen-towanokaszubskojęzycznyskeczP.Miot-ka.Najprawdopodobniejbyłatowięczorganizowanaodgórnieakcja.

Pierwsza lekcja kaszubskiego?Wśródokazjonalnychkaszubskich

wystąpieńwartowspomniećjeszczeprzynajmniejodwóchwydarzeniach,gdyżdużowskazujenato,żemiałyone

pionierskicharakter.PodczaslokalnejkonferencjinauczycielskiejwKuźnicyw1928r.jedenznauczycielionazwi-sku„Cejnowa”(napewnobyłtoznanykaszubskipisarzJózefCeynowa,przedwojnąm.in.nauczycielwtejmiejscowo-ści)przeprowadziłlekcjępokazowąpt.„Mieszkańcypowiatumorskiego”,któ-ra„wzbudziłaogólnezainteresowanie,zwłaszczaznajomośćnarzeczakaszub-skiego,którymposługiwałsięlekcjo-dawca”.Czyżbywięcbyłatopierwszalekcjaodbytawjęzykukaszubskimitowczasie,kiedydalekojeszczebyłodore-gionalizacjinauczaniaiwprowadzeniakaszubszczyznydoszkół?Zkoleiw1930r.nazjeździeZwiązku

PowiatówWojewództwaPomorskiego

Kaszubszczyzna w sferze publicznejCzęsto podkreślamy, że współcześnie język kaszubski jest coraz bardziej obecny w licznych sferach życia publicznego, a w swoich dziejach był jedynie mową domową, używaną do komu-nikacji w rodzinie i w kontaktach sąsiedzkich. Jednak takiemu poglądowi przeczy m.in. wiele przekazów źródłowych z okresu przedwojennego. W dodatku są to informacje nie tylko o dzia-łaniach znanych twórców i aktywistów kaszubskich, ale także zwykłych obywateli.



wWejherowie,wobecnościtrzydziestu starostówikilkunastuinnychówczes- nychdygnitarzy,urodzonywnieodleg- łymStrzebielinie(jegoojciecbyłwłaś-cicielemziemskimwpobliskimDoni-mierzu)pierwszypolskistarostawej-herowskiStefanDąbrowski,wówczasposełnaSejmRzeczpospolitej,„wy- głosiłprzemówieniew języku kaszubskim [wytłuszczenieworyginale–BB], zacopodziękowanomurzęsistymibra- wami”.Skądinądwiadomo,żeużywał onjęzykakaszubskiegorównieżwkam- paniiprzedwyborczejiprzyinnychoka-zjachjużjakoparlamentarzysta.WedługwszelkiegoprawdopodobieństwabyłwięcS.Dąbrowskipierwszymtakwyso-kiejrangipolitykiempublicznieposługu-jącymsiękaszubszczyzną.Wnurtokazjonalnegowykorzysty-

waniajęzykakaszubskiegomożnawpi-saćjeszczeconajmniejpodania,legendyifelietonypublikowanewtymjęzykunałamachpolskojęzycznejprasyregional-nejorazkaszubskojęzycznesłuchowiskanadawaneprzeztoruńskąrozgłośnięPol-skiegoRadia.Tomiędzyinnymioneskło-niłyniektórychpolskichdziennikarzy,działaczyitp.dopodkreślania„pięknajęzykakaszubskiego”.Przestrzegałbymjednakprzeduznaniemtychwypowie-dzizaprzejawrzeczywistegookreśleniaprzeznichkaszubszczyznyjakosamo-dzielnego,odrębnegojęzyka.Raczejnależyprzyjąć,żewtychprzypadkachsłowa„język”używanojakosynonimu„mowy”,isłużyłotonietylezaznacze-niuodrębnościkaszubszczyzny,ilepod-kreśleniumiłejatmosferypanującejpod-czaskaszubskichwypowiedziifaktujejpublicznegozaistnieniawogóle.Niezwykletrudnoprecyzyjnieokre-

ślić,wjakimstopniupublicznewykorzy-stywaniejęzykakaszubskiegoprzyciąga-łoKaszubów,wprowadzałoichwdumęszczepowąinastawiałoprzychylniejdorzeczywistościpanującejwIIRzeczpospo-litej.Jednąztegoprzyczynsąsprzecznerelacjeoprzebiegutegotypuwydarzeń.Byłyonebowiemczęstouzależnioneodwieluczynników,takżepozamerytorycz-nych.Dobrymtegoprzykłademsąspra-wozdaniaprasowezwystawieniasztukiJanaKarnowskiego„ÒtrokSwiãtowida”wKartuzachw1934r.Wedługpisma„ZrzeszKaszëbskô”,zktóregowczęściwywodzilisięorganizatorzytegoprzed-sięwzięcia,byłatobardzoudanainsceni-zacja,cieszącasięuznaniempubliczności.

Natomiast„GazetaKaszubska”,konkuru-jącaikrytykującatopierwszeczasopismo,informowała,żeniedopisałananiejmiej-scowapubliczność,bo„jeszczeniedoce-nianależycieznaczeniaiwartościkulturyregionalnej”.

Problemy językowe w samorządachNiemożnadaćsięzwieśćwszystkim

miłymdlaKaszubówiichjęzykawypo-wiedziomtakżezinnegopowodu.Naogółkończyłysięonebowiem,kiedyję-zykkaszubskiprzestawałbyćpewnymozdobnikiemestetycznym,nadającymre-gionalnegokoloryturóżnymówczesnymprzedsięwzięciom.Problemy(zewzglę-dówpolitycznychnienagłaśnianoich)zaczynałysięwtedy,gdywkoniecznychibardzolicznychkontaktachpomiędzyKaszubamiaPolakamizgłębikrajustro-nyprzestawałysięrozumieć.W1936r. policyjnysprawozdawcazprzebiegusą-dowegoprocesuczłonkówjednejzorga-nizacjimniejszościniemieckiejżaliłsię,że„Niektórzyświadkowiezeznająprzedsą-dempokaszubsku.Padająjędrne,twardesłowa,któreniekiedytrudnozrozumieć”.Możnasobiełatwowyobrazić,żeprzezpodobnetrudnościprzechodziłytakżeinneosoby,którewswojejpracystykałysięzKaszubamiposługującymisięwy-łączniejęzykiemkaszubskim,chociażbysądowiprotokolanci.Jednocześnietasytuacjajasnouka-

zuje,żewzasadziekaszubszczyznawżyciupublicznymbyłatraktowanytak,jakjęzykpolski.Wkażdymurzę-dzieKaszubamógłwypowiadaćsiępokaszubsku,chociażjegowypowiedziurzędnicyzapisywaliwliterackiejpol-szczyźnie.Pomijającwtymmiejscuza-gadnieniatożsamościetnicznej,byłotozrozumiałeioczywistetakżedlatego,żetylkopoprzezuznanie,żeKaszubisąPolakami,akaszubszczyznajestczęściąjęzykapolskiego,możnabyłowykazać,żeludnośćpolskaprzeważaliczbowonaterenieKaszubnadspołecznościąniemiecką.DodatkowodawałotoodpórniemieckiejpropagandziewykazującejodrębnośćKaszubówikaszubszczyznyodPolakówipolszczyzny.Niemożnamiećwątpliwości,żetemuostatniemucelowimogłasłużyćteżakceptacjapol-skichwładzpaństwowychdlaróżnychkaszubskichprzedsięwzięć,wtymwspo-mnianychscenicznychprzedstawieńka-szubskichutworówipionierskichwypo-wiedzikaszubskojęzycznych.

Tajednośćjęzykakaszubskiegoipol-skiegobyłajednakteżprzyczynątrudno-ścipolskiejadministracjinaKaszubachipewnejdwoistościjejzachowań.Moimzdaniembyłotonajbardziejkłopotliweijednocześnienajwyrazistszewfunk-cjonowaniuprzedwojennegosamorzą-dulokalnego.Przedstawicielepolskiegopaństwa,wtymprzedewszystkimsta-rostowie,mieliczuwać,byorganytegosamorządupoprawniestosowałynormypolskiegojęzykaliterackiego,zarównowmowie,jakiwpiśmie.Wpraktyce,szczególniewlatachdwudziestychubie-głegowieku,okazałosiętoniemożliwe.Większośćwybranychprzezmieszkań-cówposzczególnychkaszubskichgmin(miejscowości)sołtysówiczłonkówza-rządówgminnych(ławników)znaławy-łączniejęzykkaszubskiiczęstoniemiecki,apolskimjęzykiemliterackimniebyławstanieposługiwaćsięwstopniuzasłu-gującymnaakceptacjęprzezurzędnikówwyższegostopnia.Gdziemieliposiąśćumiejętnośćmówienialiterackąpolsczy-zną?Wzaborczychszkołach,wktórychtępionowszelkieprzejawypolskości,czynaprzykładwurzędachniemieckich,gdziejęzykpolskibyłzakazany?Wkonsekwencjistarostowiekaszub-

skichpowiatównagminnieodmawializatwierdzeniadokonanychwyborówsołtysóworazławnikówizarządza-liponownewybory,któreprzebiegałyztakimsamymskutkiem.PoprostuniebyłotylumieszkańcówKaszub,którzybybyliwstaniespełnićpodtymwzględemoczekiwaniawładz.Doszłowięcdonie-pisanegokompromisu.Starostowie–niemogącznaleźćlepszegorozwiązania–za-twierdzaliwcześniejkwestionowanychczłonkówlokalnychsamorządów.Zkoleizatwierdzeniszukalipomocy(takżeod-płatnej)wśródosób,któreznałyjęzykpol-ski,szczególnie,byprowadziłyimwtymjęzykukorespondencję.Jednocześniesiędokształcały,głównienaspecjalnychkursachjęzykapolskiego,prowadzonychniemalżewewszystkichkaszubskichszkołach.

Niedostateczne władanie polszczy-zną przez „gorliwych Polaków”Jakkruchybyłtokompromis,najlepiej

pokazujesprawaFranciszkaGórskiego,sołtysawKoleczkowie(wpowieciewej-herowskim)ijegowspółpracowników.Wzasadziebyłaonatypowadlawielusporówpomiędzyczłonkamikaszubskich



społecznościsamorządowychaichorga-naminadzoru.Jejwyjątkowośćpolegałajedynienadługotrwałości,gdyżciągnęłasięconajmniejczterylata,astronykon-fliktudotarłyzniąażdoNajwyższegoTrybunałuAdministracyjnegowWar-szawie,najwyższejinstancjiówczesnegopolskiegosądownictwarozstrzygającegosprawyadministracyjne.OtóżF.Górskisprawowałurządsołty-

saod1921r.,ajegopostawanarodowazyskiwaładużeuznaniewśródoceniają-cychgourzędnikówifunkcjonariuszy.Wświetlepóźniejszegoprzebieguwyda-rzeńwartozaznaczyć,żewpoufnejopiniipolicjiz1924r.uznanogoza„gorliwegoPolaka”.Mimotow1929r.starostaniezatwierdziłjegoponownegowyborunasołtysa(idwóchinnychkoleczkowianjakoławników),„ponieważniewładajądostateczniejęzykiempolskim”.Możnadomniemywać,żebyłtojedyniepreteksticośinnegostanowiłorzeczywistypo-wódniezatwierdzenia,aleznamienne,iżwtakisposóbstarostauzasadniłswojądecyzję.ZarównoówczesnaRadaGminywKoleczkowie,jakicałatrójkanieza-twierdzonychsamorządowcówwniosłaodwołaniadoWojewodyPomorskiego,agdytenpodtrzymałstanowiskostaro-sty,skierowałasprawęnadrogępostę-powaniasądowego.Podnieśliwskardzemiędzyinnyminastępującekwestie: 1.„rodowiciKaszubibylizmuszenizaczasówpruskichuczęszczaćdoszkółpruskich,wktórychuczononasjedyniewjęzykuniemieckimisrogokatowanozamowępolską,araczejwtymwypadkuzagwarękaszubską,przezzaborcęuznanązamowępolską.Zaśmowypolskiejuczylinasrodzice(…),dziękiczemuzdołaliśmyzachowaćgwarękaszubską,którądo-tychczasuważaliśmyzamowępolską”,2.„niktznaswcałejgminieniewładadostateczniejęzykiempolskimtakwmo-wie,jakipiśmie,bojęzyknaszmacie-rzyńskijestjęzykiemkaszubskim,ategosięnikttakłatwonieoduczy”*.Jaksądzę,starostawwynikutychtwierdzeńzrozu-miał,żejegodotychczasowaargumenta-cjamożegodzićwpolskąracjęstanu,bowkolejnychpismachchociażpodtrzymałopinię,żeskarżący„słabowładajęzykiempolskim”,to–jużpowydaniuzaskarżonejdecyzji–uzupełniłjejuzasadnienietakżeopozajęzykowe,obecnietrudnedowery-fikacji,argumenty.Najbardziejżałuję,żeNajwyższyTry-

bunałAdministracyjnypopiłatowsku

umyłręce,zewzględówformalnychuma-rzającpostępowanie,bezmerytoryczne-gorozstrzygnięciasprawy.DlahistorykaiprawnikabyłabytoprawdziwagratkapoznaćstanowiskonajwyższegosąduadministracyjnegoIIRzeczpospolitejwkwestii,czyznajomośćjęzykakaszub-skiegobyławystarczającymwarunkiem,bymócpełnićfunkcjewlokalnymsamo-rządziemimonieznajomościpolszczyzny.HistorycznieskutkiemtakiejpostawyTrybunałubyłopodtrzymaniewmocydecyzjistarostyiwojewody,conapewnonieprzyczyniłosiędoumocnieniazaufa-niakoleczkowskichKaszubówdopolskie-gopaństwa.

„Chamska mowa” zrujnowała mu karieręŻebyprzedstawićodstronyludzkiej

–niekiedydalekoidące–konsekwencjedecydowaniaoprzyszłościprzedwojen-nychKaszubówzależnieodstopniazna-jomościprzeznichliterackiejpolszczy-zny,przytoczęniecodłuższyfragmentinteresującychwspomnieńKonstantegoBączkowskiego:„Umojejsiostryzostałwtedyzakwaterowanymłodyaspirantoficerski(podchorąży)Jutrzenka-Trze-biatowski,Kaszubazpowiatuchojnickie-go,któryjakoplutonowyzdobyłstopieńaspirantaoficerskiegozawalecznośćnafroncie.ByłodznaczonykilkakrotnieKrzyżemWalecznychiorderemVirtutiMilitari.Byłtourodzonyżołnierz(…)izawszelkącenęchciałpoświęcićsięsłuż- biewojskowej.Dokształcałsiępilnie,wczym–jeślichodziojęzykpolski –trochęmupomagałem.TakjakmójbratWładekniebyłwstanieopanowaćjęzykaniemieckiego,takonzmowypol-skiejniepotrafiłwyeliminowaćdialektukaszubskiego(»chamskiejmowy«),cojegopokojowidowódcy–pochodzącyspozaPomorza–określalijakobrakin-teligencji,dyskwalifikującygojakoofice-ra,mimożebyłbardzopopularnywśródszeregowców.Przypowojennychawan-sachoficerskichpomijanogodemon-stracyjnie,abygozmusićdoopuszcze-niawojska,ażwreszciewroku1922lub1923danomuultimatum–alboodejśćdożyciacywilnegowstopniuaspiran-ta,albozostaćwwojskuwnajstarszymwówczasstopniupodoficerskimchorąże-gozawodowego.CałejegomłodzieńczemarzeniaoskromnejkarierzeoficerskiejwWojskuPolskimzostałyrozbite.Tegojegowrażliwapsychika,podważona

prawdopodobniejużnerwicąfrontową,niewytrzymała.Podczasjegoostatniejsłużbyoficerasłużbowegogarnizonuogarnąłgoobłęd.Nadranemznalazłgopodoficersłużbowyzapłakanegowjakimśkąciepodwórzakoszarowego.Powyjściuzeszpitaladlachorychumy-słowoznalazłprzytułekuswegobrata,właścicielamałegogospodarstwarolne-goodziedziczonegoporodzicachitampasałkrowy.Żadnejrentyinwalidzkiejmunieprzyznano,gdyż»jegoniezdol-nośćdopracyniestaławżadnymzwiąz-kuzesłużbąwojskową«.Wszystko,cootrzymałzeSkarbuPaństwa,to200złzaorderVirtutiMilitari.Czasamiodwiedzałnaszdom.Przychodziłwswoimstarym,rozwianympłaszczuwojskowym(…)iuśmiechającsięłagodnie,opowiadałswojeprzygodyzżyciapastucha.Owoj-nieiwojskuniemówiłtak,jakbytenroz-działwjegożyciunigdynieistniał.Dlamniebyłonprawdziwąpersonifikacjąjakiegośzwalecznychrycerzysienkie-wiczowskich”.Wiem,żepodobnychprzypadków

niemożnauogólniać.Wiemteż,żewmiędzywojniubyliludzie–pocho-dzącyrównieżspozaPomorza–którzypotrafilidocenićzaletyKaszubów,na-wetniewładającychwpełniliterackąpolszczyzną,pomagającyimwdrodzeżyciowej.Niemożetojednakzmienićfaktu,żezadużowtymwszystkimbyłoprzypadku,szczęścia,zamałojed- nolitej,stałejpolityki,właściwegopo-dejścia,nietylkozestronypaństwa.Przedewszystkim–wmoimodczuciu–IIRzeczpospolitaniepotrafiłauczynićzkaszubszczyznyprawdziwegoskarb-ca,ubogacającegowszystkiedziedzinyówczesnegożyciapublicznego.Dladzi-siejszegopokoleniaKaszubówpociesze-niemmożebyć,żedziękitemupublicznefunkcjonowaniekaszubszczyznywmię-dzywojniujestkolejnympasjonującymtematemnaszejregionalnejhistorii,pełnymniejednoznacznychmeandrówimożliwościinterpretacyjnych.

* W tych cytatach poprawiono ortografię i styl, gdyż ich oryginały sporządziły osoby nieznające w pełni norm literackiej polszczyzny. Dodatkowo ich język jest już nieco archaiczny, mogłby być trudno zro-zumiały dla współczesnego Czytelnika.

Śródtytuły pochodzą od redakcji


INTERNETOWE SKARBY

SŁAWOMIR LEWANDOWSKI

PierwszawspomnianapublikacjazostaławydanawNowymJorkuw1933rokusumptemPolishInformationService.80-letniewydawnictwozakupionezostałozakilkanaściezłotychichoćwidaćnanimśladyużytkowania(coniepowinnodzi-wić),jednaktowarwartjestswojejceny.PrzewodnikpoPomorzu,któregocenaprzedośmiomadekadamiwynosiła10centów,skupiasięnapodstawowychspra-wachcharakterystycznychdlategorodza-juwydawnictw,awięcprzedstawionezo-stałopołożeniegeograficznePomorza,jegopopulacjaioczywiściehistoria.Oilezawar-tośćmerytorycznadwóchpierwszychroz-działówniebudziwiększychwątpliwości,otylezaryshistoryczny,choćprzedstawio-nybardzoogólnie,pozostawiajużniecodożyczenia.Zauważyłtojużpoprzedniwłaściciel(byćmożeten,odktóregozostałzakupionyprzewodnik),ipodkreśliłbłędnątreść,m.in.to,żepierwszymkrólemPolskibył…MieczysławI.Takwięczagłębiającsięwlekturęangielskojęzycznegoprze-wodnikapoPomorzu,trzebapodejśćdoniektórychzawartychtamwiadomościzlekkąrezerwą.Niemniejwydawnictwojestbardzociekawe,ilustrowanewielomamapamizróżnychepokinawetznalezionewtekściebłędynieumniejszająwartościznaleziska.Kolejnyskarbodkrytywinternecie,

toKalendarz MorskiwydanyprzezLigęMorskąwGdyniw1946roku.Wydaw-nictwo,rozpoczynającesiękilkomapropagandowymihasłamiifragmen-

Historia zamknięta w książkachNiedawno pewien mój znajomy znalazł na jednym z portali aukcyjnych bardzo interesujące pozycje książkowe. To kilkunastostronicowy angielskojęzyczny przewodnik Polish Pomerania (Pomorze) oraz Kalendarz Morski z 1946 roku.

temprzemówieniaBolesławaBieruta(ówczesnegoprezydentaKRN),skupiasięprzedewszystkimnasprawachmor-skich.Znajdziemytamcharakterystykępolskichportówipodstawowedanenaichtematorazkrótkąencyklopedięnaj-większychportówświata.Zaznajomimysięm.in.zesłownikiem„częstospoty-kanychwyrazówmorskich”,poznamyrodzajechmur,wiatrów,atakżeobjaś-nieniakategoriiokrętów.Wartościądo-danątejpublikacji,interesującązapewneszczególniegdynian,jestkilkaostatnichstron.Znajdziemynanichm.in.reklamyprzedsiębiorcówzwiązanychzmiastem,takichjakKSIĘGARNIADanutaLasko-wicz,Gdynia,ul.Kwiatkowskiego13(róg

Świętojańskiej)i„AUTO-WOSZ”–Akce-soriaSamochodoweiMotocyklowe,Gdy-nia,ul.Abrahama41.JesttamrównieżreklamaPRZEMYSŁOWYCHZAKŁADÓWRYBNYCH„SPOŁEM”,Gdynia,ul.Śledzio-wa2,tel.220-97,czyteżwybrzeżowychoddziałówBANKUSPÓŁDZIELCZEGO„SPOŁEM”.Reklamienieoparłasiętakże„GazetaMorska”–reklamującasięjakojedynyMorskiDziennikWojskowy.Choćdzisiajjesteśmybombardowani

reklamamizkażdejstrony,tojednaktesprzedponadpółwiekuczytasięioglą-dazniekłamanąprzyjemnością.Wartorozejrzećsięwokółsiebielub

zajrzećdosieciwposzukiwaniuksiążko-wychskarbów.

facebook.com/kaszubi DOŁĄCZ DO NAS


widzałé radio na Kaszëbach800 000 słëchińców na Pòmòrzim

dzéń w dzéń wôżné wiadłatwòja òblubionô mùzykapòzdrówczi ë kònkùrsë


Z KOCIEWIA

M A R I APA JĄ KO W S K A- K E N S I K

Wostatnichlatachjesteśmyświadka-mitworzenia,awłaściwiemnożeniasię,różnychformświeckiejtradycji.ChodziminaprzykładoDzieńPrzytulania(coaku-ratwartorobić,bopodobnotakiedobre,szczereprzytulaniesiędokogoś–Blis- kiego–przedłużażycieojedendzień,za- temniebrońmysięprzedtym)czyoDzieńPocałunków(tojeszczepoważ-niejszasprawa).DzieńSprzątaniaBiurka–prawierozbawia,choćprzypominao…codziennejkonieczności.JestiDzieńPisa-niaListów.Oj,potrzebny,bosztukaepi-stolarnarzeczywiściezanika.Naszczęś-ciesąjeszczetacy,którzypiszą,nawetpokociewsku(tudziękujęci,Zyto)!ByłteżniedawnoDzieńSąsiada.Wtedypomy-ślałam:jakdobrzemiećsąsiada,dobregooczywiście,zamiedzą,zaścianą.Opróczprywatnych,indywidualnychsąteżzbio-rowi,naprzykładsąsiadujązesobąregio-ny,kraje.Itukonieczniewartotrzymaćsięmądrejzasady:przyjaciółmiejblisko,wrogówdaleko…ZKaszubamisąsiadujeKociewie.Jest

takakraina,choćjedenhistorykpróbo-wałmiostatniozepsućhumornalato,przysyłajączłośliwegoe-maila,wktórymstwierdził,„(...)żeKociewianiema,boonwksiążkachnieznalazł(...)”.Pókicoprze-milczałamtęniedorzeczność(mówiącnaj-delikatniej,cojestwmojejnaturze),bonakolejnepięknepolskielatochcęzachowaćprawdziwąpogodęducha.Późniejbędęmusiałaodpisać,bonie

mogęzostawićkogośwtakiejgłębokiejniewiedzy.Właściwie,zajmowaniesięprzezlataczymś,czegoniema,jestna-wetekscytujące.Możnamiećdużodobrejwoli,wyrozumiałości,alewszystkomaswojegranice.Wróćmyjednakdodobregosąsiedz-

twa.Odzawszebardzocieszyłomnieto,żenaszymi(tj.Kociewiaków,ładnyetnonim–Kociewian–niechcesięprzy-

jąć)najbliższymisąsiadamisąKaszubi.MojezauroczenieKaszubamitoinnasprawa.Wtymwypadkuchodzioto,żepowinniśmyosobiewiedzieć,przyjaźniewspółistniećwobszarzepolskiejkultury.Jakdobrzysąsiedzi.Mogłabymtupodaćwielepozytywnychprzykładów,naprzy-kładostatniosenatorKazimierzKleinabyłżyczliwieobecnynaspotkaniudelegacjireprezentującej„KociewskiMagazynRe-gionalny”zParlamentarnymZespołemKociewskim.Tociekawespotkanie,któ-rezaszczyciłmarszałekiwicemarszałeksenatu,jestzasługąsenatoraAndrzejaGrzyba.Awszystkotowramachświętowania

srebrnegojubileuszu„KociewskiegoMa-gazynuRegionalnego”.Niecoponad80numerówtegobogategowtreściiważne-godlaregionalistówspołeczno-kultural-negomagazynuzajmujeszczególnemiej-scenapółkachmoichregionaliów.Terazprzygotowujęomówienieroliczasopismawedukacjiregionalnej.WieleartykułówKMRmacharakterpopularnonaukowy,więcpowinnybyćznanewszystkim,któ-rzypoważniezajmująsięhistorią,kulturą

Przyjaciół miej blisko

iżyciemspołecznymtegoregionu–sąsia-daKaszub.Kociewscydziałaczewiedzą,mówiąo„Pomeranii”.Zastanawiamsię,iluKaszubówznanaszregionalnyma-gazyn.Możewartotozbadać.Pókico,uprogukolejnego(kalendarzowego)latacieszęsię,żenapoczątkulipcabędęmo-głauczestniczyćwZjeździeKaszubówweWładysławowie,awsierpniuodbędziesięIISpotkanieKociewiakówwPelplinie.Bę-dzieteżdwudniowyPrzeglądZespołówFolklorystycznych(kociewskich,późniejpomorskich)wPiasecznie.Noinapołu-dniuregionu,wGrucznie,kolejnyFesti-walSmakuzorganizowanyzrozmachem.WPolsceznalazłwielunaśladowców.Idobrze,swojskiejadłonatozasługuje.OrganizatoremfestiwalujestTowarzy-stwoPrzyjaciółDolnejWisły,którewłaś-nieświętujeswoje15-lecie,ajegozasługiwochroniedziedzictwakulturowegoPomorzasąnaprawdęduże.Podczasjubi-leuszowejkonferencjizagranicznigoście(główniemennonici)zNiemiec,Kanady,Holandiiusłyszeli,żewPolscejestteżKo-ciewie.Jakmiłobyłotousłyszeć…regio-nalistce.


ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA

Tegoroczna–jużosiemnasta–edycjawpisałasięwobchodyRokuks.Pasierba.DoPelplinaprzyjechałoponad180mło-dychludziz36szkół,główniezPomorza(m.in.zGdańska,Słupska,Władysławo-wa,Lęborka,Tczewa,Torunia,StarogarduGd.,MalborkaiKwidzyna).Pokilkuletniejprzerwiepojawilisiętakżeuczniowieno-szącegoimięks.PasierbaZespołuSzkółPonadgimnazjalnychwŻabniek.Tarno-wa,skądpochodzilirodzicepoety.„TakiemałeŻabno,atyleskrzyżowańdróg”–tesłowaks.Pasierbastałysięgłównąmyśląbardzointeresującegoprogramu,wktó-rymzapomocątekstówswojegopatronaimultimedialnejprezentacjimłodzieżprzybliżyłaauręswojego(niegdyśgali-cyjskiego)miasteczka.Największysukcesodnieśliwtym

rokureprezentanciPublicznegoGimna-zjumnr3wStarogardzieGdańskim.Do-konałategogrupaprzygotowanaprzezBogusławęKarankowską.Wieluwzru-szeńdostarczyłprzygotowanyprzeznichprogram„Zatrzymajsię”,traktującyoroliczasuwżyciuczłowieka.AgnieszkaSchle-serztejszkołyzdobyłaImiejscewkate-goriirecytacji,ajejkoleżankiodniosłysukceswpoezjiśpiewanej(WeronikaJat-kowska–Imiejsce,PaulinaKonieczka–IIImiejsce).Imiejscewśródrecytatorów-licea-

listówzdobyłaElwiraPłaczek(ILOSta-rogardGd.).Bezkonkurencyjnywkate-goriachliterackich(juweniliapoetyckieieseje)okazałsięalumnWyższegoSemi-nariumDuchownegowPelplinieAdamRyński.Wśródlaureatówznaleźlisięponadto:DanielaPawłowskaiWiktoriaDąbrowska(OgniskoPracyPozaszkolnejwStarogardzieGd.)orazSergiuszMizeraiPawełTomasik(ILOKwidzyn)–exaequoIIiIIImiejscewśródrecytatorów,Milena

Wiśniewska(ZSPnr2Malbork)–IImiej-scewkategoriipoezjaśpiewana,ZespółSzkółPonadgimnazjalnychnr2wMalbor-kuorazMiejskiOśrodekKulturywPelpli-nie–IIiIIImiejscewkategoriiprogra-mówpoetycko-muzycznych.NagrodyliterackiepowędrowałydoKrakowa(Ar-kadiuszStosur–IImiejscewjuweniliachpoetyckichiIIImiejscewśródeseistów),Wrocławia(DisaWitkowska–IImiejscezaesej),Torunia(NataliaNiciejewska–IIImiejscezaesej)iLęborka(WeronikaKru-życka–IIImiejscezajuweniliapoetyckie).Laureacitrzechpierwszychmiejscwczte-rechkategoriach(recytacje,poezjaśpie-wana,juweniliapoetyckieiesej)otrzy-malinagrodyMarszałkaWojewództwaPomorskiego.Festiwaltonietylkorywalizacjakon-

kursowa.PrezesFundacjiim.ks.JanuszaSt.PasierbaMariaWilczekwygłosiłarefe-ratukazującyks.Pasierbajakoprzewod-nikanadrodzewiary,adiakonKrzysztofKranickimówiłoróżnychsposobachin-terpretacjitwórczościpoety.Festiwalowapublicznośćmiałateżmożliwośćzapozna-

niasięztwórczościąJarosławaJakubow-skiego,m.in.zjegonajnowszymtomikiempoezjiŚwięta woda.Wielkiezainteresowa-niewzbudziłkoncertgdańskiegozespołuKutabuk,złożonegozpoetyArturaNowa-czewskiegoorazinstrumentalistów:JackaStromskiegoiJackaNogi.Niezabrakłostałychpunktówpro-

gramu,czyliwieczornegospotkaniaprzygrobieks.Pasierbaiprojekcjipoświęco-nychmufilmów.Wydawnictwo„Bernar-dinum”przygotowałokiermaszksiążek.OstatniakordtegorocznegoFestiwalu

miałmiejscewpelplińskiejbazylicekate-dralnej,októrejks.Pasierbpisał,żeżadnazkatedrświatanieprzysłoniłajejwjegosercu.Najpierwodbyłsiękoncertwwy-konaniuEmanuelaBączkowskiego–jed-negoznajlepszychpolskichorganistówmłodegopokolenia.Następnietekstyks.PasierbaoPomorzuczytałgdańskiaktorJerzyKiszkis(długoletniprzewodniczącyjury).Awkrużgankachotwartowysta-wę„GalilejskaurodaKociewiaiKaszub”,przygotowanąprzezZrzeszenieKaszub-sko-Pomorskie.

Pasierbowe świętowanieKiedy w 1996 r. w pelplińskim Liceum Ogólnokształcącym po raz pierwszy zorganizowano kon-kurs recytatorski poezji ks. Janusza St. Pasierba nikt zapewne nie przypuszczał, że z biegiem lat rozrośnie się on do dwudniowego Pomorskiego Festiwalu Poetyckiego – jednego z najważniej-szych wydarzeń kulturalnych w regionie.

Fot. Roman Hudzik

BOGDAN WIŚNIEWSKI

Coraz dalej od morzaPo pięcioletniej przerwie zabrzmiały w Wejherowie uroczyste dźwięki hejnału skomponowanego przez Henryka Hubertusa Jabłońskiego. Począwszy od lat 70. hejnał ten otwiera Ogólnopolski Festiwal Pieśni o Morzu. Tegoroczny XXI festiwal odbył się w dniach 7–8 czerwca w gmachu nowo wybudowanej Filharmonii Kaszubskiej.

WITOSŁAWA FRANKOWSKA


FESTIWAL PIEŚNI O MORZU

Doudziałuwkoncercieinaugura-cyjnymzaproszonoczterychóryreali-zująceprojektWyszehradzkieNuty–zeSłowacji,Czech,WęgieriPolski.Podczasgdywszystkiezespołyzagranicznewy-korzystałymożliwośćzaprezentowaniarodzimejkultury,zespółpolskiobrałkierunek...kosmopolityczny.Niedość,żewjegorepertuarzezabrakłopozycjizwiązanychzcharakteremfestiwalu,topominiętownimkompozytorówpol-skich.Szkoda.Jaksięnazajutrzokazało,problem

zodpowiednimskonstruowaniempro-gramumiałytakżeniektórechórybiorą-ceudziałwkonkursie.Obokzespołów,któreznakomiciedostosowałyswójre-pertuardoformułyfestiwalu,prezentu-jącgłównieutworymarynistycznelubkaszubskie,byłyteżtakie,któreogra-niczyłysiędowykonaniautworuobo-wiązkowegonatlepozycjiodległychodtematykiprzewodniejowielemil,nie-konieczniemorskich.Atrzebapamiętać,żeideąprzewodniąfestiwalujestpro-mowaniepieśnimarynistycznej,pieśniPomorza,pieśniregionukaszubskiego.Publicznośćoczekujewięcodwykonaw-cówświeżegospojrzenianamuzykętegoregionu,odkrywczejinterpreta-cji,dotarciadomałoznanychpozycjizkręgutytułowejtematykiisięganiaponowekompozycje(wtymrokupojawiłysiędwie:„Małasuitakaszubska”Szymo-naGodziemby-TrytkaorazutwórAnnyRocławskiej„Mòdlëtwaòùsmiéwk”dosłówT.Fopkego).PodczasgdywPolsceniebrakujeliczącychsiękonkursówchóralnychoprofiluuniwersalnym,Fe-stiwalPieśnioMorzujesttylkojeden.Cozatymidzie,jestzbytdużąszansąpro-

mocjidlapomorskichpieśniludowych,byzastępowaćje–skądinądbardzopięknymi–pieśniamikurpiowskimiczysieradzkimi,którepojawiłysięwreper-tuarzeniektórychchórów.Podczasprezentacjikonkursowych

zaznaczyłasięciekawaprawidłowość.Okazałosiębowiem,żeniejednokrotnielepsząwymowękaszubskąprezentujązespołyspozaregionuaniżeliformacjelokalne.Dotych,którezeszczególnympietyzmempodeszłydokwestiipopraw-nościwymowy,należałyChórMłodzie-żowyCantozZespołuSzkółMuzycznychim.Cz.NiemenaweWłocławku,ChórKameralnyAkoladaprzyBydgoskiejSzkoleWyższejorazchórdziecięcyPań-stwowejSzkołyMuzycznejIst.wWej-herowieiZespółWokalnyArt’n’Voices.WXXIfestiwaluwystąpiłoosiem

chórów.Niewieleto,zważywszynalata,gdybyłoichnawetkilkanaście.Jaktozwyklebywawczasiekonkursowychprzesłuchań,muzycznymwzruszeniomtowarzyszyłytakżenieporozumieniaar-tystyczne,np.wykonanieprzezchórdzie-cięcynastrojowejpieśniomiłościiroz-

staniudojrzałychludzi(„Òddzëkòwanié” JanaTrepczyka)wrytmiepodniosłego…poloneza,gdzietowarzyszącyfortepiandodatkowojeszczepogłębiałrozdźwiękmiędzyprzesłaniemutworuawizją(lubraczejjejbrakiem)zestronydyrygenta.Najpiękniejwykonanymutworem

obowiązkowymwkategoriichórówmieszanychbyłabezwątpienia„Barka-rola”KarolaM.Prosnakawfinezyjnejin-terpretacjimłodegozespołuArt’n’Voices.Utwórtenwykonanyzostałzperfekcyj-nąintonacją,zracjikameralnejobsady–niemalażurowo,mieniłsięcałągamąodcieniagogicznych,dynamicznych,ko-lorystycznych.Mówiąckrótko–zachwy-cił.NasłowauznaniazasłużyłtakżechórzWłocławka,którydoskonaleporadziłsobiezniełatwymopracowaniempieś-ni„TëzDargòlewajesdzéwczã”LeonaŁukaszewskiegoczychórdziecięcyPSMIst.wWejherowiezmagającysięznie-łatwąharmonikąpieśniAndrzejaHun-dziaka„Spôdôsniég”. Koncertfinałowy,któryodbyłsię

przyszczelniewypełnionej(mieszczą-cejblisko370osób)sali,przyniósłze

Zespół Wokalny Art’n’Voices podczas koncertu plenerowego w Parku im. A. Majkowskiego w Wejherowie. Fot. Dominika Studnicka (WCK)

FESTIWAL PIEŚNI O MORZU


sobąkolejnywystęp„GrupyWyszeh-radzkiej”.Tymrazemwszystkiechórypołączonewykonałypieśńsłowacką,węgierską,czeskąipolską.Pięknieza-brzmiał„HymndoBałtyku”FeliksaNowowiejskiegowykonanyprzezgościzzapołudniowejgranicyzbardzodobrąwymowąpolskąirówniewielkimzaan-gażowaniem.Płynnycharakterwieczoru,pogodną

atmosferęprzesłuchańisamegokoncer-tuzawdzięczałfestiwalznakomitemuprowadzeniuBeatyFelczykowskiej,któ-razwłaściwąsobieswadąiwdziękiemnawiązałabliskikontaktzpublicznością.Godniesekundowałjejprof.ZbigniewBruna,wniebanalnysposóbprezentują-cywerdyktjury.Choćwedleformułyfestiwaluzwy-

cięzcamisąwszyscychórzyści,jednakprawdziwydeszcznagródspadłnawej-herowskizespółArt’n’Voices.Wszyst-kienagrodywpełnizasłużone,zespółbowiemwykazałsięnietylkosztukąciekawegobudowaniaprogramu,cecho-wałagorównieżświetnadykcja,dbałośćooryginalnąwymowę,wspomnianajużczystośćintonacji,wreszcieto,cocenię

uwykonawcównajbardziej–zabawakonwencją.Taszczególniezaznaczyłasiępodczaswykonywaniaostatniejpozycjiwieczoru–utworu„Masterpiece”PaulaDraytona.Pozostajetylkomiećnadzieję,żezespółniespocznienalaurach(nawetzasłużonych)ipodążyszlakiemswoichświetnychpoprzedników,prawdziwychmistrzówgatunkuwrodzajuTheKing’sSingersczypoznańskiegozespołuAffa-breConcinui.Serdecznieimtegożyczę.Nakonieckilkauwagzperspektywy

miejskiej.Pamiętającpoprzednieedycjefe-stiwali,trzebaodnotować,żewielerzeczysięzmieniło.Zabrakłouroczystegoprze-marszuchórów,wjegomiejscepojawiłysięniezawszesprzyjającewykonawcomkoncertyplenerowe.Zamiastbanerów,któreskuteczniezapraszałymieszkań-cówmiastadoudziałuwkoncertachfe-stiwalowych–zainwestowanowzbytmałowidoczneplakaty.Zabrakłoteżtra-dycyjnegowystrojuwitrynsklepowych,którewlatach80.konkurowałyzsobąwdziedziniemarynistycznejpomysło-wości.Znakomitympomysłembyłozatozaproszeniedofilharmonicznegofoyerwejherowskichhafciarekprezentujących

urodęregionalnychhaftówikunsztwłas-nychrąk(wtymtakżekulinarny).Zwa-żywszynaniedużybudżetfestiwalu,jegogospodarzebardzodobrzeporadzilisobiezorganizacjąimprezy.Przyglądającsiętegorocznejedycji

festiwalu,niesposóboprzećsięrefleksjinadprzemijaniemstarychformułina-rodzinamitzw.nowejtradycji.Zważyw-szynakilkuletniąprzerwęwhistoriifestiwalu,myślę,żetrzebadaćmuczasnapowrótdoniegdysiejszegorozmachu,wyjścieponadregionpółnocny,szerszezainteresowaniemiłośnikówpieśnichó-ralnej,utrwaleniekrajowejrangi.Dotegopotrzebnesąjednakwyraźniejszezapisywregulaminie,bardziejekspan-sywnareklama,odpowiednieśrodki.Obydziękiorganizacjitegorodzajuim-prezmiastoWejherowo–niedarmozwaneduchowąstolicąKaszub–wy-korzystałoswąszansę,bybyćznanewPolscenietylkozKalwarii,aletakżeznowocześniepojętejpromocjikulturyregionalnej.Wkońcucojakco,alena-zwaobiektuonazwieFilharmoniaKa-szubskazobowiązuje.Jaktokiedyśma-wiano:noblesse oblige.

Jury w składzie: prof. Zbigniew Bruna (AM w Gdań-sku), prof. Waldemar Górski (AM w Gdańsku, AS w Szczeci-nie), prof. Krzysztof Kusiel-Moroz (UM w Warszawie), prof. Przemysław Pałka (AM w Poznaniu), prof. Janusz Stanecki (AM w Bydgoszczy) ogłosiło następujący werdykt:

Grand Prix Festiwalu • Zespół Wokalny Art’n’Voices

Kategoria chórów mieszanych• Złoty Dyplom: Chór Sceny Muzycznej w Gdańsku

(dyr. Beata Śnieg) oraz Zespół Wokalny Art’n’Voices• Srebrny Dyplom: Chór Kameralny Akolada przy

Bydgoskiej Szkole Wyższej (dyr. Renata Szerafin--Wójtowicz)

Kategoria chórów dziecięcych• Brązowy Dyplom: Chór dziewczęcy Cantabile przy Ze-

spole Szkół nr 1 w Redzie (dyr. Barbara Tańska) oraz Chór dziecięcy Szkoły Podstawowej nr 9 w Wejhero-wie (dyr. Olga Tomaszewska)

Kategoria chórów szkół muzycznych• Srebrny Dyplom: Chór młodzieżowy Canto Zespołu

Szkół Muzycznych im. Cz. Niemena we Włocławku (dyr. Marian Szczepański) oraz Chór dziecięcy PSM I st. im. F. Chopina w Wejherowie (dyr. Ewa Roc-ławska)

Nagroda publiczności• Zespół Wokalny Art’n’Voices

Wyróżnienia • dla Chóru Kameralnego Akolada z Bydgoszczy

(dyr. Renata Szerafin-Wójtowicz) za najciekawszą prezentację utworu kaszubskiego, nagroda ufun-dowana przez oddział ZKP w Wejherowie

• dla Beaty Śnieg (dyr. Chóru Sceny Muzycznej w Gdańsku) – najlepszego dyrygenta festiwalu

• dla Zespołu Wokalnego Art’n’Voices za najlepiej wykonany utwór obowiązkowy, nagroda PZChiO

• dla Zespołu Wokalnego Art’n’Voices za najlepszą prezentację utworu z towarzyszeniem fortepianu, nagroda ufundowana przez Towarzystwo Miłośni-ków Muzyki w Wejherowie.

Połączone chóry Słowacji, Czech, Węgier i Polski. Fot. Dominika Studnicka (WCK)

R A J M U N D K N I T T E R


Muzyka ważniejsza niż maturaLubomirAlojzySzopińskiprzyszedł

naświat13maja1913r.wKościerzynie,wkupieckiejrodzinieoziemiańskimrodowodzieAleksandraSzopińskiegoiKatarzynyzdomuWeber.DzieciństwoimłodośćLubomirspędziłwrodzinnymmieście,pobierającnaukęwszkolepo-wszechnej,anastępniewgimnazjum,gdziezaczynałasiękształtowaćjegomuzycznapasja.NieprzeciętnytalentujawniłsięjużwkilkuletnimLubosiu,którybardzoszybkoopanowałumiejęt-nośćczytanianut,abywśladzamatkąistarszymibraćmimócgraćnaforte-pianie,snująctakżepierwszewłasnemelodie.Tomujednakniewystarczało,iwkrótkimczasieopanowałtakżegręnaskrzypcachiwiolonczeli.PierwszespotkanieLubomirazama-

torsko-zawodowymmuzykowaniemmiałomiejscewkościerskimgimna-zjum,gdzietakbardzosięzaangażowałwdziałalnośćistniejącejtamorkiestrysymfonicznejprowadzonejprzezprof.DawidaBruskiego,żezaniedbywałprzedmiotyobowiązkowe.Doprowa-dziłotodozatargówzdyrekcjąszkołyiostateczniejejnieukończenia.Mimobraku świadectwamatural-

negowroku1934zostajeprzyjętydoPolskiegoKonserwatoriumMuzycznegoMacierzySzkolnejwWolnymMieścieGdańsku.Tamjegonauczycielemjestprof.KazimierzWiłkomirski(1900–1995),znanyicenionywiolonczelista,dyrygentikompozytor,którydojrzaw-szytkwiącywmłodzieńcupotencjałmu-zyczny,wprowadzagowarkanagrynawiolonczeli,dyrygenturyorazharmoniiikompozycji.

Rozpoczynającstudiamuzyczne,nieopuściłjednakKościerzyny,nadalanga-żowałsięwpracęnarzeczamatorskiegoruchumuzycznegowtymmieście.Efek-temjegodziałańbyłozałożeniew1935r. TowarzystwaMuzycznegoorganizują-cegolicznekoncertyorazkursyumu-zykalnienia.Tainicjatywaspotkałasięzdezaprobatąmiejscowejparafiiipew-nejczęścikościerskiejspołeczności,jakogroźnakonkurencjawobeckościelnegoChóruśw.Cecylii.OsileideterminacjiSzopińskiegonarzeczumuzykalnianiamieszkańcówKościerzynymożeświad-czyćfakt,żewstrukturachtowarzystwajużwroku1937działałyok.40-osobowaorkiestrasymfoniczna(poddyr.L.Szo-pińskiego)orazchórmieszany(poddy-rekcjąT.Janeckiego).Nieladawyróżnieniemdla23-let-

niegoLubomirabyłopowierzeniemunajpierwfunkcjidyrygenta,apóźniejod1937r.,kierownikapolonijnegochóruLutniawSopocie(wcześniejkierowa-negoprzezprof.KazimierzaWiłkomir-skiego),którymdyrygowałdowybuchuIIwojnyświatowej.Niebyłtojednakjedynychór,którymSzopińskiwówczaskierował.Wswoimżyciorysienapisał,żeprzedwojnąprowadziłjednocześnie6chórówwtrzechmiastach(Kościerzy-na,SopotiGdańsk).

Zwycięstwo pieśniDobrzezapowiadającąsiękarierę

muzycznąLubomiraSzopińskiegoprze-rwałwybuchIIwojnyświatowej.Na-zwiskostudentazKościerzynyznalazłosięnaniemieckiejliścieproskrypcyjnejwzwiązkuzjegodziałalnościąpatrio-tycznąwWolnymMieścieGdańsku. 8września1939r.zostajearesztowanyipoprzezobózprzejściowywGdańsku--NowymPorcieorazwięzienieSchies-

stangetrafiawlistopadzie1939r.doobozukoncentracyjnegowStutthofie.Tujestwięzionydokwietnia1940r.,kiedytowrazzkilkomatysiącamiwięźniówzostajeprzetransportowanydoobozuwSachsenhausen,abypodwumiesięcz-nejkwarantannieostatecznieznaleźćsięwoboziekoncentracyjnymMauthausen--GusenwAustrii,gdzieprzeżyłkolejnelatawojennejzawieruchy.ŻycieobozoweSzopińskiegodosyć

obszerniezostałoopisanewksiążceLe-onaRopplapt.Zwycięstwo pieśni.Wnie-ludzkichwarunkachrozwijałobozowemuzykowanie,tworzącchóry(liczącena-wet200osóbróżnychnarodowości)ior-kiestry,wczymwidziałistotnyelementułatwiającyprzetrwaniewięźniów.Po-mimochoróborazciężkichwarunkówbytowaniawieleczasuienergiipoświę-

„Pokorny sługa muzyki”W maju bieżącego roku przypadła 100. rocznica urodzin Lubomira Szopińskiego, pochodzącego z Kościerzyny wybitnego dyrygenta, pedagoga i kompozytora. Warto przypomnieć postać i do-konania tego wielkiego patrioty, społecznika-regionalisty i jednego z najlepszych powojennych chórmistrzów Polski.

POMORSCY ARTYŚCI


POMORSCY ARTYŚCI

całkomponowaniu.W1940r.współtwo-rzyjednąznajpopularniejszychpieśniobozowychśpiewanychpowojniewca-łymkrajupt.„Senwięźnia”.Kompozycjata,dosłówZdzisławaKarr-Jaworskiego(1908–1941),poety,któregoSzopińskispotkałwStutthofie,stałasiędlaPola-kówuwięzionychwMauthausen-Gusenpieśniąnarodową,pieśniąoodległejojczyźnie.Opowstaniutejkompozycjizachowałasięciekawaopowieśćprzyto-czonawksiążceLeonaRoppla.LubomirSzopińskipoprzebyciuciężkiejchoroby(zapaleniepłuc,doktóregopóźniejdołą-czyłozapalenieucha)zostałskierowanydopracywpokojachobozowychSS-ma-nów,gdziecyklinowałparkiety:„Tupewnegorazuzauważyłwkącie

pokojuwiolonczelę,swójulubionyin-strument.Jakżebymógłpowstrzymaćsięodwypróbowaniainstrumentuiza-granianowoskomponowanejmelodii?Wtemsłyszykroki.WszedłSS-man.Szo-pińskiodskoczyłiskuliłsię.Spodziewałsięconajmniejkopniakaiparuwyzwisk–atustałosięinaczej.SS-manzapytał:–Cograłeś,BrahmsaczyBeethovena?–Anijednego,anidrugiego–odpowie-działLubomir.–Tobyłamojakompozy-cja,którąsamstworzyłemtuwobozie.ToHaftlingstraum…Istałosię,żemu-zykaprzemówiłasobiewłaściwymjęzy-kiem.Byćmoże,żepięknomelodiiorazjejwykonaniedotegostopniaurzekłySS-mana,żeniewybuchnąłgniewem,aSzopińskiuzyskałnawetpozwolenienadalszedziałaniewtejdziedziniepo-łączonezmożliwościązorganizowaniamałegozespołuśpiewaczego”.Oprócz„Snuwięźnia”dobardziej

znanychkompozycjiSzopińskiegozokresuobozowegonależą:„Elegia”,„Dumka–OdDunajusinychfal”,„Pieśńoszczęściu”,„Pieśńopiosence”,orazmarszgusenowców„Dlanassłońceniezachodzi”.Trudnookreślić,ilerazyiileosóbpieśniSzopińskiegouratowałyodśmierci,mocjegomuzykinietylkobowiemdodawałaotuchyisiływielo-narodowejrzeszywięźniówobozówkoncentracyjnych,aletakżezmiękczałaskamieniałesercaoprawców,którzynie-jednokrotniepodjejwpływempotrafilipokazaćludzkątwarz.Jednązwielurelacjiodnoszącychsię

doobozowegożyciawGuseniówczes-nejdziałalnościSzopińskiegosąwspo-mnieniaSzczepanaHamfelaz1947r.,znajdującesięwspuściźniepoLubomi-

rzeSzopińskimprzechowywanejwMu-zeumPiśmiennictwaiMuzykiKaszub-sko-PomorskiejwWejherowie.„Natlekrwiożerczychrecydywistów

iszalejącegoterrorujakpiękniewyglą-dałagarstkaPolaków,którychżyciekulturalneprzeczyłozasadzie»Homohominilupusest«.Entuzjazmtychkul-turalnychjednostekbudziłwludziachwiaręwznaczeniedóbrkulturalnychjak:muzyka,literatura,malarstwo.Tejgrupieludziprzewodziłniewątpliwiekol.Szopiński.On,jakbohater,nigdyosobieniemyślał,wnajgorszychwa-runkachzawszewidziałoboksiebiebiedniejszych,którychciągleratowałipocieszał.(…)Jegowybitnezdolno-ścimuzyczne,uprzejmośćiuczynnośćzrobiłygoodsamegopoczątkubardzopopularnymwcałymobozie.Posiadającgłębokąwiaręwpotęgępieśni,skupiłwokółsiebiegrupęludziopewnymwy-robieniukulturalnymiuczyłichśpiewu.Początkowowoboziewolnonambyłotylkoumierać–nicwięcej;ajednaktenmiłośnikmuzykiiśpiewuniezwra-całuwaginażadnetrudności.Nocamiwustępachzumówionągarstkąludzi,mimogłoduiwycieńczeniapracąwy-trwalećwiczyłśpiew.(...)Pierwszyjegowystępzdumiałwszystkich,aprzed-stawicielewszystkichnarodówEuropy znajdującychsięwGusenniemoglinawet rywalizowaćzPolakami.(…)Aileonsiłpoświęciłnakompozycjeobozowe,któresiętamcieszyłytakwielkimuznaniem,

gdyżwnichodtworzonebyłynaszenaj-skrytszemyśliipragnienia.(…)Przezjakiśczasmiałemszczęściepo-

magaćkol.Szopińskiemuwpracykultu-ralnej,dziękiczemupoznałemgruntow-niejjegoogromnemożliwościistałsiędlamniewzoremżycia”.

Powrót do Kościerzyny5maja1945r.Szopińskidoczekałsię

oswobodzeniaobozuwGusen.Wśródradościwięźniówdałosięusłyszećgromkie„JeszczePolskaniezginęła”ijakżewymownywtymmomenciehymngusenowców„Dlanassłońceniezachodzi”–śpiewanejużnietylkoprzezchórzystówSzopińskiego.Lubomirwrazzprzyjaciółmijeszcze

przezkilkamiesięcypozostajewAustriiiodwiedzagłówneośrodkimuzyczno--wokalnetamtejszejczęściEuropy(Wie-deń,Ratyzbona,Mediolan),pogłębiającprzeztoswąwiedzęizdobytedoświad-czeniemuzyczne.Zgodniezezłożonymjeszczewokre-

sieobozowymprzyrzeczeniemwracajesienią1945r.dorodzinnegomiasta.WtymżerokuobejmujekierownictwonadkościerskimChóremśw.Cecyliiorazangażujesięwprowadzenielo-kalnychchórówszkolnychiświetlico-wych.Jużwstyczniu1946r.dyryguje100-osobowymchórempodczasIKon-gresuKaszubskiegoodbywającegosięwWejherowie.Rokpóźniejchórpoddy-rekcjąSzopińskiegowyśpiewujesobie

L. Szopiński – pierwszy z prawej – z rodzicami.


POMORSCY ARTYŚCI

naZjeździeKaszubskiegoOkręguŚpie-waczegowLęborkupierwsząnagro-dę–WędrownąLiręim.AugustynaWestphala.Wydarzeniatestanowiąpoczątekkarieryzespołuorazuznaniadlasamegodyrygenta,dającprzepust-kędosalkoncertowychwcałejPolsce(Bydgoszcz,Gdańsk,Sopot,Warszawa,Wrocław,Zakopane).Chórśw.Cecylii(występującyjużwówczaswstrojachkaszubskich)intensywniesięrozwija.W1947r.zostajeprzynimutworzonasekcjatańcakaszubskiegoorazkaszub-skakapelaludowa.Tymsamymtwo-rząsięzrębyprzyszłegoZespołuPieśniiTańcaZiemiKaszubskiej(ZPiTZK),którywlatach50.swympoziomemdorównu-jepaństwowymZespołomPieśniiTańcaMazowszeorazŚląsk.Kościerskizespółorazdyrygentmająwówczasaspira-cje,abystaćsięwprzyszłościzespołempaństwowym,reprezentującymregionKaszubiPomorza.Niestetyplanytenigdyniezostajązrealizowane,asamSzopiński,poirytowanynapotykanymitrudnościamitworzonymiprzezwładzęorazwspółpracownikówzkościerskie-gośrodowiskakulturalnego,decydujesięw1950r.naopuszczenieKościerzy-ny.PrzenosisięwówczasdoPoznania,gdzieobejmujestanowiskokierownikaidyrygentaChóruRozgłośniPolskiegoRadiawPoznaniu,któryprowadzidochwilijegorozwiązaniaw1953.Ko-lejnymwyzwaniemdlaSzopińskiegobyłoobjęciewkwietniu1955r.stano-wiskachórmistrzaikierownikachóruwOśrodkuInstruktorówArtystycznychCentralnejRadyZwiązkówZawodowych(CRZZ)wSkolimowie,gdziepracowałdopołowy1956r.Niezerwałjednakkontaktówzro-

dzinnymmiastemiPomorzem,dokąddojeżdżał,nadalprowadzącchórZPiTZKiangażującsięjakoinstruktorartystycz-nywplacówkachkulturalno-oświato-wych.

„Żył dla muzyki i cierpiał dla muzyki”OstatecznieKościerzynęipracę

narzeczjejmieszkańcówpozostawia

wgrudniu1958r.,kiedytoprzenosisiędoWrocławia,przyjmującstanowiskodyrygentaChóruPolskiegoRadiaweWrocławiu,któresprawujedopaździer-nika1960r.Jużwówczasnajegozdrowiuzaczynająodciskaćswepiętnoprzeżyciaobozoweorazchorobanowotworowa.Podługotrwałychcierpieniachumiera 5listopada1961roku,mając48lat.Po-grzebLubomiraSzopińskiegoodbyłsięwKościerzynieczterydnipóźniej.Stałsięspóźnionąmanifestacjąuznaniaspołecz-nościmiastadlazasługniedocenionegozażyciadyrygenta,znakomitegokaszubskie-gokompozytoraidziałacza.WostatniejdrodzeżyciatowarzyszylimuczłonkowieChóruśw.Cecylii,działaczeiartyścizca-łegokraju,rodzinaorazwspółwięźnio-wiezobozukoncentracyjnegowGusen,którzynadmogiłąpożegnali„pokornegosługęmuzyki”.Treściwymwyrazemjegożyciajestnagrobneepitafium:„Żyłdlamuzykiicierpiałdlamuzyki”.DlaLubomiraSzopińskiegomuzy-

kaniebyłajedynieprofesją,aletakżesposobemindywidualnejwypowiedzijakoczłowiekaoraznarzędziemjegodziałania.Niepojmowałjejwyłączniewkategoriachestetycznych,leczprzedewszystkimwkategoriachegzystencjal-

nych.Uważał,żemuzykawspółtworzydobro,rozwijaczłowieczeństwoipoczu-ciejedności.Byłczłowiekiem,którypatriotyzm

rozumiałjakosłużbęipracęnarzecznajbliższegootoczenia,zarównoobo-zowegojakilokalnejspołecznościka-szubskiej.Miłośćdoswejmałejojczy-znyokazywałaktywnąpracąnarzeczutrwaleniadorobkumuzycznegoKaszubipodniesieniakulturymuzycznejregio-nu,przedkładająctoponadindywidual-nąkarieręwstołecznychośrodkachczyteżpozagranicamikraju.KościerzacyniezapomnielioLubo-

mirzeSzopińskim.Jegoimieniemzosta-łanazwanajednazmiejskichulicorazsalawidowiskowa.Zostałymurównieżpoświęconedwiewystawy.Pierwszą,zorganizowanąprzezTowarzystwoŚpiewaczeim.LubomiraSzopińskiego(powstałow10.rocznicęśmiercimuzy-kazinicjatywyjegobyłychuczniów),za- prezentowanowKościerzyniew1974r.Kolejna,pt.„Mojalubatopiosenka.Ży-cieidziałalnośćLubomiraSzopińskiego(1913–1961)”,przygotowanaprzezMu-zeumZiemiKościerskiejwKościerzynie,zostałaotwartawlistopadzie2011r.zokazji50.rocznicyjegośmierci.

WIRTUALNE KASZUBY KONKURS NA FILM EDUKACYJNY

SZCZEGÓŁY ZNAJDZIESZ NA: WWW.KASZUBI.PL/O/WIRTUALNEKASZUBY


MEDAL SREBRNA TABAKIERA ABRAHAMA

OksywiejestczęściąGdyni,wktórejmożnaodnaleźćwieleznakówdawnejhi-storii–toobszardawnegooksywskiegogrodziskaijednaznajstarszychparafiinaPomorzu.NatutejszymprzykościelnymcmentarzuspoczywajązasłużonedlaKaszubpostaci,m.in.AntoniAbrahamiBernardChrzanowski.21czerwca,dwadniprzedwspomnianąrocznicą,odbyłasięuroczystośćwręczeniaMedaliSrebrnaTabakieraAbrahama.Poprzedziłająmszaświętazkaszubskąliturgiąsłowawkoś-cielepw.MichałaArchanioławGdyni-Ok-sywiu,odprawionaprzezks.GrzegorzaMilocha.PrzyoksywskimołtarzustanęłypocztysztandaroweZKPOddziałwGdyniorazzeSzkołyPodstawowejnr6im.An-toniegoAbrahama.Pomszyświętejzłożo-nokwiatynagrobieAbrahamaijegożonyMatyldy.Zebraniodśpiewalihymnka-szubski,aks.Milochpoprowadziłmodlit- wę.NastępniewSzkolePodstawowejnr6, wsąsiedniejdzielnicyGdyni-Obłużu,od-byłasięuroczystośćwręczeniaMedaliSrebrnaTabakieraAbrahamazazasługiwdziałalnościpublicznejnarzeczKaszub.Kapitułaprzyznaławtymrokudwa

medale.Przypadłyoneśp.ZygmuntowiRompie–muzykowi,opiekunowizespołówKrosniãtaiDelfinki,orazTomaszowiFopke–muzykowi,regionaliścieidziałaczowikaszubskiemu.Porazpierwszywdwudzie-stoletniejhistoriitegowyróżnieniamedalzostałprzyznanypośmiertnie.NagalęwręczeniaMedaliprzyby-

łoblisko150osóbzGdyni,Gdańska,ChwaszczynaiKołobrzegu.Najednymzzaszczytnychmiejscprzeznaczonychdlategorocznychlaureatówspoczęłozdjęcieśp.ZygmuntaRompywrazzczer-wonąróżą.UroczystośćpoprowadziliprezesgdyńskiegooddziałuZrzeszenia

KazimierzZorniwiceprzewodniczącyRadyMiastaGdyniJerzyMiotke.LaudacjęZygmuntaRompywygłosiłaEwaAndrze-jewska,dyrektorkaSzkołyPodstawowejnr6.TowłaśniewtejszkoleZygmuntRompaprzezwielelatprowadził,zduży-misukcesami,zespółKrosniãta,któregodziałalnośćjestkontynuowana.Laudacjędrugiegozlaureatów–TomaszaFopke –zaprezentowałAndrzejBusler,wicepre-zesZKPOddziałwGdyni.Potejczęścina-stąpiłowręczeniemedali.WimieniuZyg-muntaRompywyróżnienieodebrałajegożona–BożenaRompa,którazwracającsiędozebranych,dziękowałaKapitulezauhonorowaniejejmężatymzaszczytnymwyróżnieniem.TomaszFopke,zabierającgłos,podziękowałKapituleorazrodzinie,awszczególnościswejżoniezawspiera-niegowdziałalnościkaszubskiej.Kolejnympunktemuroczystości

byłouhonorowaniestypendiamidzien-nikarskimiim.IzabelliTrojanowskiej.TegorocznymistypendystamizostaliMagdalenaŚwierczyńska-DolotzRadiaGdańskiAdamHebelzTwojejTelewizjiMorskiej.Nagrodywręczyliczłonkowie

RadyFunduszuStypendialnegoim.Iza-belliTrojanowskiej–ArturJabłońskiiAn-drzejBusler.PierwszyznichopowiedziałohistoriiFunduszu,atakżeprzedstawiłżyciorysIzabelliTrojanowskiej,jegopa-tronki.WczęściartystycznejwystąpiłzespółKrosniãta,prezentująckilkapieśniitańcówkaszubskich.23czerwca–wdziewięćdziesiątą

rocznicęśmierciAntoniegoAbrahama –gdyńscyKaszubiiczłonkowieoddziałuZKPDębogórze-KosakowospotkalisięnaPlacuKaszubskimwGdyniprzypomnikukrólaKaszubów.WartęwystawiłaMło-dzieżowaDrużynaPożarniczadziałającaprzyKoleZKPGdyniaPółnoc.Uroczystośćrozpoczętoododśpiewaniahymnuka-szubskiego.NastępnieprezesgdyńskiegooddziałuZKPprzybliżyłpostaćAbraha-ma,poczymdelegacjeoddziałówikółZKPzłożyłykwiatypodpomnikiem.Uro-czystośćuświetniłwystępZespołuPieśniiTańcaGdynia.Pojegozakończeniuczęśćuczestnikówudałasiędokościołapw.Naj-świętszejMaryiPannyKrólowejPolskinamszęzkaszubskąliturgiąsłowawinten-cjiAntoniegoAbrahama.

Za zasługi w działalności publicznej

A N D R Z E J B U S L E R

W roku 2013, w którym przypada 90. rocznica śmierci Antoniego Abrahama, gdyński oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego uhonorował Medalami Srebrna Tabakiera Abrahama dwie osoby zasłużone dla Kaszub.

Gdyńscy Kaszubi pod pomnikiem Antoniego Abrahama. Fot. Ewelina Kroll


GDAŃSK MNIEJ ZNANY

Na zakupySpacerzaczynamyodstronyulicy

Piwnej.ChlebnickarozpoczynasięprzyjejskrzyżowaniuzulicąKramarską.BiegniewkierunkuDługiegoPobrze-ża.Jejnazwawzmiankowanabyłajużw1337roku,alejakoPiekarska.Znajdo-wałysiętuławychlebowe,czylikramy,gdziemożnasiębyłozaopatrzyćwświe-żepieczywo.CzęśćulicyzwanabyłaTargiemWąchanym.Sprzedawanotumiędzyinnymimięso.Kiedyś,byprze-konaćsię,czyjestświeże,trzebajebyłopoprostupowąchać

W cieniu gotyku Podnumerem14znajdujesięwy-

jątkowydom.Możemytuzobaczyćpóźnogotyckąfasadęz1520roku.Jestnietypowa,bochoćgotycka,jednakmakamiennedekoracje.WzbudzaławGdańskuwieleemocji.WXIXwiekuwładzemiejskieniezgodziłysię,bysfi-nansowaćremontzaniedbanejwtedykamienicy.Wyrokwywoływałoburze-nie–fasadamiałazostaćrozebrana.Iwtedystałsięcud.Losemnieszczęs-negodomuzainteresowałsięsamkrólPrusFryderykWilhelmIII.Zakupiłza300talarówrozłożonąnaczęścifasadę.DoPoczdamupopłynąłstatekzładun-kiem3700kg,naktóryskładałosię287elementówkamieniarki.W1825rokusłynnyarchitektKarlFriedrichSchinkelwkomponowałjewDomRycerskinaWyspiePawiejwPoczdamie.Tymsposo-bemgdańskafasadaprzetrwaładodziś.NaChlebnickiejmożemypodziwiaćre-konstrukcję,którąwykonanowlatachsiedemdziesiątychXXwieku.Naattycewidniejeherbdawnychwłaścicielidomu–roduSchlieffów.Byliwłaścicielamika-mienicywlatach1616–1752.Najwybit-niejszyztegorodu,ValentinusSchlieff

byłhistorykiemibibliografem.Zasłynąłdziękiswymzbiorom,naktóreskładałosię9tysięcydruków.Pojegośmiercitra-fiłydoBibliotekiRadyMiejskiej.

Miłość w opałach Nadulicągórujepotężnakamienica

numer16.MieszkałatukiedyśpięknaBarbaraRosenberg.GdydoGdańskaza-witałmłodykupieczLondynu,zakocha-lisięwsobieodpierwszegowejrzenia.Jednakzgodniezówczesnymprawempatrycjuszkaniemogławyjśćzacudzo-ziemca.ArodziceBarbaryniezamie-rzaliłamaćtejzasady.Młodzispotykalisięjednakmimotoisnulimarzeniaowspólnejprzyszłości.Zdecydowalisiępojechaćdosamegokróla.ZygmuntAu-gust,widzącichwielkieuczucie,wręczyłJakubowilistżelazny.NiestetygdańskaRadaMiasta,niezważającnałamanieprawa,oskarżyłaJakubaoporwaniemłodejgdańszczanki.Zakochanizostalirozdzieleni–kurozpaczyBarbaryJakubwtrąconyzostałdoWieżyWięziennej.Alenawettaktragicznyobrótsprawyniezłamałupartegolondyńczyka.Oskar-

żyłRadęMiastaozłamanieglejtu.Tymrazemmłodzieniecodniósłsukces.Komi-sjakrólewskaprzyznałamuracjęina-reszciekochankowiemoglibyćrazem.

Drapacz chmurKamienica,wktórejsiępierwszyraz

spotkali,toDomAnielskilubAngielski.JestnajwyższawGdańsku,maażosiemkondygnacji.Wzniesionazostaławla-tach1568–1570napodstawieprojektuHansaKramera.Właścicielemposiadło-ścibyłkupieczWestfalliDirckLygle.Jed-nakchoćszczytjegodomuzdobifiguraanioła,nieustrzegłonLygle'aprzedban-kructwem.WXVIIwiekukamienicasłu-żyłakupcomzAnglii,dlategozwanajestrównieżAngielską.Spotykalisiętutajnanabożeństwa.W1772rokunaChlebni-ckiej16urządzonohotel.DoznanychgościnależałJulianUrsynNiemcewicz,atakżeJadwigaŁuszczewska–autorkaPanienki z okienka.W1945rokukamie-nicazostałazniszczona,aleodbudowanojąwlatach1957–1959.DziśDomAniel-skisłużyjakodomstudenckiAkademiiSztukPięknych.

Chlebnickie perełkiUlica Chlebnicka leży pomiędzy najsłynniejszymi traktami Głównego Miasta – Długim Targiem i Mariacką. Kryje historie, których niejedna uliczka mogłaby jej pozazdrościć.

M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z

Fasady domów ulicy Chlebnickiej – z lewej Dom Anielski/Angielski, z prawej Dom Schlieffów. Fot. MS


KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH

ÙCZBA 24

Latné ferie

RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH

Cwiczënk 1

Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi (Przeczy-taj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wyko-rzystaj do tego słownik kaszubsko-polski).

– Witôjtaż, bëńlowie!– Bóg zapłac. – Cëż wa robita?– Nick… rozmiszlómë, co mómë robic òb lato.– Dopiérze terô wa rozmiszlôta? Kò to je ju lëpińc…– Zôczątk lëpińca. Do kùńca latowëch feriów jesz, jesz…– Cëż wa môta wëmëszloné?– Jakbë to Wasce rzec… nick.– Wa le mùdzyta czas. Jô wama rzekã, cëż òb lato mòże robic.– Co?– Bawic sã, rézowac…– To sã tak fejn rzecze – bawic sã, rézowac, ale za co?– Jakùż za co? Za dëtczi.– Chtëż nama je dô?– Wa sami, tec mòże je zarobic. Òb lato je wiele robòtë, chòcbë nad mòrzã. W gòspòdach, wiwczasowëch dodo-mach. Mòże sprzedawac rëbë, pamiątczi abò lodë i pòpkòrn.– Bez całé lato robic? Jesce Wë czësto…!– Jô doch nie gôdôł, że całé lato, le jeden miesąc. W lëpińcu jic do robòtë, a w zélnikù za ne zarobioné dëtczi mòże dze wëjachac.– To bë bëła baro dobrô ùdba, leno dze më terô robòtã do-stóniemë? Pewno wszëtczé place są ju zajãté.– Wierã nié… Zresztą, jô prawie do waju przëszedł w ti spra-wie. Brëkùjã młodëch, mòcnëch w nogach a gãbie, lëdzy do robòtë…– Jo! A cëż më bë mielë robic?– Szpacérowac pò sztrądze a sã pieglëc.– Wasta ale bôjczi pòwiôdô. Za szpacérowanié a pieglenié jesz nicht nie płacy.– Jak wa mdzeta pò tim sztrądze szpacérowa, tej kòl ti leż-noscë wa bë letnikóm lodë a pòpkòrn sprzedôwa. – To nie je takô lëchô ùdba… słunuszkò, piôsk, wiaterk òd mòrza. Jo, jo, leno czë më bëlno na tim zarobimë?– Ò to wa sã ni mùszita jiscëc. Dëtka wa mdzeta mia jak… lodu.

Lato to pò pòlskù lato. Latowé ferie to wakacje letnie. Òb lato, to znaczi latem, lëdze jadą na wiwczasë, to je wczasy, żebë òdpòcząc òd robòtë. Taczich lëdzy nazéwómë letnikama, to je wczasowiczami. Równak niejedny miast òb lato òdpòczëwac – robią…

Cwiczënk 2

Nalézë w teksce słowa, chtërne gôdają ò tim, co mòże robic òb lato. Wëpiszë je. (Znajdź w tekście słowa mówiące o tym, co można robić latem. Wypisz je). Pierszô pòzwa zajãcô to bawic sã. Zdrzë, jaczé znaczenia krëją sã pòd słowã „bawic”. (Pierwsza nazwa zajęcia to bawić się. Zobacz, jakie znacze-nia się pod nią kryją).

1) bawić kogo: Òna sã zajimô bawienim dzecy.2) przebywać, zatrzymać się gdzie: Më bawilë ù cotczi dwa dni.3) trwać: To baro długò bawiło.

Przełożë zdania na pòlsczi jãzëk (przełóż zdania na język polski):

Nié wszëtcë lubią bawic dzecë.Nick tak długò nie bawi, jak żdanié na ferie.Jak długò të bawił ù drëcha? - Jinszé znaczenia krëją sã w fòrmie bawic sã (inne znacze-nia kryją się w formie bawić się): 1) bawić się: Kòtczi sã bawią.2) bawić się, hulać, używać życia: Niejedny nie chcą robic, le sã bawic.3) zatrzymać się, nie spieszyć się, ociągać się: Co të sã tak bawisz z tą robòtą?

Ùłożë i zapiszë zdania, w chtërnëch ùżëjesz słowa „bawic sã” w kòżdim z trzech znaczeniów. (Ułóż i zapisz zdania, w których użyjesz słowa „bawic sã” w każdym z trzech znaczeń).

Cwiczënk 3

W niechtërnëch jãzëkach tak to ju je, że òd czas-nika mòże twòrzëc pòstapné czasniczi. Sygnie dodac do niegò przedrostk i je ju słowò w nowim znaczenim.

UCZ SIĘ ONLINE

www.skarbnicakaszubska.pl


KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH

(Tak to już jest w niektórych językach, że od czasownika można tworzyć czasowniki pochodne.Wystarczy dodać do niego przedrostek i już mamy słowo w nowym znaczeniu).

bawic: 1) pòbawic, 2) wëbawic, 3) zabawic, 4) zbawicbawic sã: 1) pòbawic sã, 2) ùbawic sã, 3) zabawic sã - Przełożë zdania na kaszëbsczi jãzëk (przetłumacz zdania na język kaszubski): Lubię się bawić.Dawno już się tak nie ubawiłem, jak dziś.Jeszcze trochę się pobawcie, potem pójdziecie spać.Po skończeniu pracy zabawimy się.Pobaw chwilę dziecko, a potem połóż je spać. U nich nikt długo nie zabawi. Pan Bóg chce wszystkich zbawić. Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas Panie.

Cwiczënk 4

Òd słowa „bawic” mòże twòrzëc familiã słów (od słowa „ba-wic” można utworzyć rodzinę wyrazów): bawidło, zabôwka, bawibiôłk, zabawa

Przë ùżëcym pòlskò-kaszëbsczégò słowarza za-piszë pòzwë bawidłów dlô dzecy. (Używając słownika polsko-kaszubskiego, zapisz nazwy dzie- cięcych zabawek).

Pòdsztrëchnij słowa, jaczé pasëją do „bawibiôł-ka” (nôprzódka nalézë jich znaczenia w słowarzu). (Podkreśl słowa pasujące do „bawidamka” – naj-pierw znajdź ich znaczenia w słowniku).

tuńcowanié, seczenié, spiéwanié, kôrbienié, szëcé, grabie-nié, rézowanié, szpilowanié, parfimòwanié, mùrowanié, strojenié sã, kòpanié

Cwiczënk 5

Jak sã òb lato bawią wiôldżi, a jak dzecë? Co mògą robic razã? Rzeczë ò tim czile zdaniów. Nôprzódka równak przëszëkùj pòtrzébną słowiznã. Niechtër-

ne czasniczi ju znajesz, nôleżi w słowarzach wëszukac pasow-né jistniczi i jesz jinszé czasniczi. (Jak bawią się latem dorośli, a jak dzieci? Co mogą robić razem? Powiedz o tym w kilku zdaniach. Najpierw jednak przygotuj potrzebne słownictwo. Niektóre czasowniki już znasz, w słownikach należy znaleźć odpowiednie rzeczowniki i inne czasowniki).

Cwiczënk 6

Òb lato mòże téż wiele rézowac. Rézowanié wiedno sã òdbiwô przë ùżëcym jaczégòs sprzãtu: kòło, mòtór, bana, fli-ger, òkrãt, bôt, aùtobùs, aùto, tramwaj, trolejbùs, żôglówc, lotniô, balón. (Latem można też wiele podróżować. Podró-żowanie zawsze odbywa się przy użyciu jakiegoś sprzętu…).

Przeczëtôj i dokùńczë zdania (przeczytaj i do-kończ zdania):

Bòjã sã rézowac…Baro lubiã rezã na……nie je bezpiecznym ôrtã rézowaniô.Nôchùtczi sã rézëje…

Cwiczënk 7

Czej jedny sã bawią i rézëją, jinszi mùszą robic. (Gdy jedni się bawią i podróżują, inni muszą pracować).

Przë ùżëcym słowarza wëpiszë pòzwë warków, ja-czich miéwcë òb lato ni mają czasu na bawienié sã i rézowanié.(Posługując się słownikiem, wypisz na-zwy zawodów, których wykonawcy nie mają czasu latem na zabawę i podróżowanie).

Cwiczënk 8

Przeczëtôj i wëłożë znaczenia zapisónëch niżi przësłowiów (przeczytaj i objaśnij znaczenia za-pisanych niżej przysłów):

Robòta jesz nikòmù nie ùcekła, bò ni mô nóg. Chto reno wstaje, temù Pan Bóg daje, a chto długò spi, temù kòza bzdzy. Robòta sama sã nie zrobi. Chto chce co sprawic, mùszi sã zabawic. Kòt w rãkawicach mëszów nie chwôtô. Ùtrzëmac ster w rãce je nierôz cãżi, jak do niegò duńc

bawibiôłk – bawidamek; bawidło – zabawka, bëńlowie – kawalerowie, tu: młodzi, młodzież; chtëż – któż, kto; dëtczi – pieniądze; jiscëc sã – martwić się; leżnosc – okazja; mùdzëc czas – marnować czas; nick – nic; òb lato – latem; pieglëc sã – opalać się; plac – miejsce; prawie – właśnie; rézowac – podróżować; szpacérowac – spacerować; ùdba – pomysł; wasta – pan; zôczątk – początek; żdanié – czekanie

SŁOW

ÔRZK


Region z bogatą siecią hydrograficznąZabudowanawkształciewidlicyso-

łeckawieśGoręczynoleżywdolinierzekiRaduni,ustópwzniesieńzwanychWzgó-rzamiSzymbarskimi,wotulinieKaszub-skiegoParkuKrajobrazowego.WschodniączęśćGoręczynaograniczająmokradłapodawnychstrumieniachwpływającychdoRaduni.Region,wktórympołożonejestGoręczyno,odznaczasiębardzobogatąiróżnorodnąsieciąhydrograficzną,którejpoczątkisięgajączasówostatniegozlodo-waceniaskandynawskiego(XIV–XIIItys. p.n.e.).Szczególneznaczeniewjegokształ- towaniumiałyokresycofaniasięlądolo-du,kiedywodypochodzącezwytapiania

Nazwa wsi Goręczyno, jak pisze Edward Breza w pracy Miejscowości gminy Somonino, pocho-dzi od imienia Gorzęta, utworzonego od dwuczłonowego imienia Gorzysław. Po raz pierwszy nazwę tę odnotowano w zapisie księcia Sambora II z 1241 r., który wymienia wieś Goranchino i Goruchino.

sięlodutworzyłypierwszeszlakiodpły-wuorazwypełniaływszelkiezagłębieniaterenu.Wtensposóbpowstałydzisiejszerzekiistrumienie,jeziorarynnoweorazoczkapolodowcoweiterenypodmokłe.PomiędzyWysoczyznąKoszowatkiaWy-soczyznąJastrzębiaznajdujesięRynnaOstrzycko-Rątowska.TotuprzezJezioroOstrzyckieprzepływaRadunia(biorącaswójpoczątekwJeziorzeStężyckim),nadktórąznajdujesięGoręczyno.Licznezako-la,jakietworzyrzekanacałymodcinku,nadajątemuregionowiurokuitajemni-czości.

Ślady osadnictwa z różnych epokNieznanajestdatapowstaniawsi.

LicznewykopaliskawewsiachleżącychwokółGoręczynamogąsugerować,że

ionozdawnabyłozamieszkane.Wwie-lumiejscachpętlijeziorkaszubskichznajdowanośladyosadnictwapocho-dzącezróżnychepok.Najstarszeznich,zokolicChmielnaiStężycy(stanowiącepojedynczeznaleziska),pochodząześrodkowejepokikamienia(IVtys.p.n.e.).Kolejne,zepokineolitu(III–IItys.p.n.e.),znajdowanom.in.natereniegminStę-życaiSomonino.Właśniewtejostatniej(doktórejnależyGoręczyno)odkrytoróżnezabytkiglinianewstanowiskacharcheologicznychwWyczechowie.Do-tychczasowebadaniaarcheologicznedotycząceepokibrązuiwczesnejepokiżelaza(ok.500–400p.n.e.)wskazują,żeosadnictwotegookresulokowanebyłoprzedewszystkimpomiędzyjezioramiraduńskimilubpoichzachodniejstronie.

KRZYSZTOF KOWALKOWSKI

Od najdawniejszego (część 1) osadnictwa do roku 1650

GORĘCZYNO – Z BADAŃ NAD HISTORIĄ WSI



Kolejneodkryciaodnoszącesiędowsibę-dącychwobrębiedawnejparafiigoręczyń-skiejdotycząokresuwpływówrzymskich(IIwiekp.n.e.).GrobyskrzynkoweludnościpomorskiejodnajdowanowGoręczynieiSomoniniejużwXIXwieku.Badaniaarcheologicznewskazują

zatemnaliczneosadnictwoistnieją-ceodwiekówwokolicachGoręczynaiwsamejwsi.Brakjednakinformacjipotwierdzającychciągłośćosadnictwa,abiorącpoduwagęzmianyklimatyczneiidącezatymzmianyśrodowiska,moż-naprzyjąć,żemiejsca,wktórychludziesięosiedlali,niebyłystałe.Dlategoteżtrudnojednoznacznieodpowiedziećnapytanie,kiedyprzybylituosadnicy,któ-rzydalipoczątekdzisiejszejwsi.

Najstarsza zapisana informacjao GoręczynieSądzączpierwszegozapisudotyczą-

cegowsi,apochodzącegoz1241r.,Go- ręczynomiałojużwtymczasieformęzorganizowanegoosadnictwaoregio-nalnymznaczeniu,więcjegopocząt-kównależyszukaćznaczniewcześniej.Jednakabyustalićkonkretnedaty,po-trzebnejestprzeprowadzeniepracar-cheologicznych,którepozwoliłybynaokreślenierodzajuizasięguosadnictwa.Utrzymujesięprzekonanie,potwier-

dzaneprzezwieluznawcówdziejówPomorza,żekasztelaniagoręczyńskawewczesnymśredniowieczubyłaksią-żęcąjednostkąadministracyjną,siedzi-bąkasztelana.WGoręczyniemiałteżznajdowaćsięgródobronny,zktóregokasztelanksiążęcyzawiadywałziemia-miobejmującymiwzgórzapoobustro-nachRaduni,ciągnącesięodOstrzycdoŻukowa.Coprawdawlatachdwudzie-stychodkrytoprawdopodobnemiejscelokalizacjigrodu,leczcodziwne,nigdynieprzeprowadzonobadańarcheolo-gicznych,którepotwierdziłybyteprzy-puszczenia.OpinianatematistnieniawGoręczynieksiążęcejjednostkiad-ministracyjnejutrzymywałasięjeszczewlatachsiedemdziesiątychXXw.Do-pierobadaniaKarolaModzelewskiegoopublikowanew1980r.wykazały,żeużywanywXIII-wiecznychdokumen-tachtermin„castellania”niemusiozna-czaćtylkookręgugrodowego.Uważaon,żezwrot„castellaniaecclesiae”(kaszte-laniakościelna)należyrozumiećjakokompleksdóbrkościelnych(biskupich)iwiążącesięztymuprawnieniabiskupie.

PierwszapisanainformacjaoGorę-czynieiziemiachwkołoniegoleżących,uznawanychzakasztelanięgoręczyń-ską,związanajestzSamboremII.Po-chodziona,jakjużbyłamowa,z1241r.,kiedytoSamborIIoddałwieśGoręczynowrazzinnymiwsiamiorazłowiskamibiskupowikujawskiemuMichałowiwzamianzazaległedziesięciny.JakpiszeBłażejŚliwiński,znanesą

wtejsprawiedwadokumentywystawio-ne21lutego1241r.wToruniu,zawiera-jącewykazwsiiosad:jedenz14,adrugiz18miejscowościami.Tenpierwszywy-mieniałjewnastępującejkolejności: Ostri-che, Goranchino, Vanckovo, Zakonici, Lessno, Vagnino, Semagnino, Kopino, Karlikouo, Rainikouo, Darganche, Raanei, Mieskouo, Slaucouo. Natomiastwedledrugiegodo-kumentu: Goruchino, Waccouo, Zaconici, Lesno, Kelpyno, Vazino, Dersino, Karlicouo, Borzce, Sadobardi, Vissecechouo, Semanino, Slavcovo, Borechouo, Ranei, Ranicovo, Dar-ganze, Ostrice.Niektórezww.wsiistniejądodziś,jakGoręczyno(Goranchino/Goru-chino),Kiełpino(Kopino/Kelpyno),Dzierżąż-no(Dersino),Borcz(Borzce),Wyczechowo(Vissecechouo),Somonino(Semagnino/Se-manino),Sławki(Slaucouo/Slavcovo),Rąty(Raanei/Ranei),Ostrzyce(Ostriche/Ostrice).Rozszyfrowującnazwyinnychwsi,poanaliziekolejnychdokumentówBłażejŚliwińskiuważawsieWaccouo,Zaconici,Lessno/Lesno,Sadobardi,Rainikouo/Rani-covoiDarganche/DarganzezazaginionejużnaprzełomieXIII/XIVwieku.Vazino zostałowchłonięteprzezMezowo.Karli-kouo/Karlicouotowieśistniejącajeszczew1558r.wokolicyŻukowaiSitna.Bo-rechouotopóźniejszeWorzechowo,dziśwobrębiewsiSławki.Dokumentpierw-szyzaczynałsięodwsiOstrzyceiwy-mieniałtylko14osad,miałnatomiasttęzaletę,żeopatrzonybyłpodpisamiświadkówiposiadałczterypieczęcie.Świadkamibyli:legatpapieskiWilhelmzModeny,krzyżackimistrzkrajowypruskiPopponvanOsterna,gwardianfranciszkanówzInowrocławiaMikołaj,scholastykwłocławskiJan,tamtejszyka-nonikWawrzyniec,kanonikkruszwickiRodgeriarchidiakonpomorskiWacław.Drugidokument,wymieniający18wsi,wśródktórychpierwsząbyłoGoręczy-no,niezawierałlistyświadków,aje-dyniejednątaśmępieczęcizodciśniętąpieczęciąSamboraII.Ponadtopierwszydokumentdawałmniejszyzakreswła-dzynadofiarowanymiwsiaminiżdrugi.

Wdrugimteżdarowanyterenokreślasięjakokasztelanięgoręczyńską.ProfesorŚliwińskiuważa,żenajprawdopodobniejdokumentdrugistanowifalsyfikat,aza-temjakowiarygodnynależyprzyjąćtenpierwszy,wktórymwymienionojedynie14wsidarowanychbiskupowi,awięcbezDzierżążna,WyczechowaiBorcza,azOstrzycamijakowsiądominującą.

Kasztelania książęca czy kościelna?Wracającdokwestii„kasztelaniigo-

ręczyńskiej”ikoncepcji,żebyłatokasz-telaniakościelna,czylikompleksdóbrkościelnych(biskupich)izwiązaneztymuprawnieniabiskupie,należyrazjeszczepodkreślić,żewdokumencieSamboraIIz1241r.–tymuznanymzaprawdziwy–nieGoręczyno,aOstrzycewymienianesąjakopierwsze.KolejnyznaukowcówJózefSpors,potwierdzająctespostrzeże-nia,stwierdził,żegdybyjużwcześniejistniałakasztelaniagoręczyńska,toGorę-czynojakogródwymienionebyłobyjakopierwsze.Stwierdziłrównież,żewfalsy-fikaciez1241r.opisanazostałakażdawieśzosobna,agdybyistniaławówczaskasztelania,tomiałabywcześniejusta-lonyzasięgterytorialny,jegozdaniemzatemużyteokreślenie„kasztelania”miałooznaczaćuprawnieniabiskupanatymterenie.Przyjmująctakitokrozumowaniaza

uzasadniony,należystwierdzić,żekasz-telaniagoręczyńskanieistniałaprzed1241r.DopierobiskupMichałmusiałzdecydować,abycentralniepołożonawieśGoręczynozostałasiedzibązarząd-cygospodarującegootrzymanymtere-nem.Wówczasdopieropowstałytamzabudowaniabędącesiedzibązarządcy,napewnostanowiącemiejsceobronne.Takżewtedywłaśniemogłapowstaćpa-rafiagoręczyńskaidrewnianykościół.Sąjednakzwolennicyteorii,żefundatorkąkościołabyłaksiężniczkaDamroka,któ-rawniedalekimChmielniemiałaswojąsiedzibę.PrzeorkartuzówJerzySchwen-gel(1697–1766),historykikronikarz,utrwalająctopodanie,pisał,żepierwszykościół(drewniany)zostałufundowanyprzezksiężniczkęDamrokęprzed1223r.Jednaktadataniejestudokumentowa-na,cowięcejbudzikontrowersje,jakożeśmierćDamrokiprzezczęśćnaukowcówdatowanajestnaok.1280r.,cowyklu-czałobyufundowanieprzezniąkościo-łaprzed1223r.(Interesującejanalizymożliwychwariantówdatyurodzenia



DamrokiorazjejrodzicówdokonałMiro-sławKonarski-Mikołajewiczwartykule„KsiężniczkaDamroka”,wnumerze7–8„Pomeraniizroku2003).Jakjużwspomniano,tenpierwszy

kościółwGoręczyniebyłdrewnianyinosiłwezwanieśw.Agaty.JegobardzodawnąbudowęwywodziprzeorSchwen-gelznapisunadzwoniezdatą1270r.:Ve-tustatem ecclesiae campana major indieat et hodiedum personat in campanili ibidem referens aeri incisum sive infusum dignosci-libus literis Annum Domini MCCLXX.Podanaturzymskadatatorok1270.Jednakfakttakdawnegoodlaniadzwonunegujeks.RomualdFrydrychowicz,piszącwpracyDzwony kościelne w diecezji chełmińskiej (RocznikiTNT,rocznik32,Toruń1925,s.213),żechodziłotuprawdopodobnieodzwonzprzełomuXIViXVw. Nato-miastschematyzmdiecezjichełmińskiejz1904r.wymieniaparafięjakojednąz25najstarszychnaPomorzu,potwierdzając,żepierwsząpatronkągoręczyńskiejświą-tynibyłaśw.Agata.NaskutekwojenpomiędzyŚwięto-

pełkiemiSamborembiskupnakilkalatutraciłkasztelanięiodzyskałjądopieropopowrocieSamboranastolecksiążę-cy.Jednaksamakasztelaniawówczasipodczasnastępnychwalkmusiałazo-staćzniszczona,ażezlokalizowanabyławterenielesistymipagórkowatym,ni-gdynieprzynosiładobrychdochodów.Większąrolęgospodarcząmogłotuod-grywaćjedynierybołówstwo.Napodsta-wieugodyzawartejwŚwieciunadWisłą4października1282r.ziemiagoręczyń-skapowróciławewładanieMestwinaII,tracącprzytymrolękasztelanii.Wza-mianzatobiskupAlbierzuzyskałzgodęnabezpośredniepobieraniedziesięcinyodcałejludnościdawnejdzielnicylubi-szewsko-tczewskiej.Biorącpoduwagęwszystkiewyżejpodaneinformacje,możnaprzyjąć,żekasztelaniagoręczyń-skaistniałatylkowlatach1241–1282.

Pod krzyżackim panowaniemPośmierciMściwojaIIPomorze,zgod-

niezzawartąwKępnieumową,przeszłow1294r.podpanowanieksięciawielko-polskiegoPrzemysłaII,któryw1295r.koronowałsięnakrólaPolski.GdyPrze-mysłzostałrokpóźniejzamordowany,Pomorze(chybatylkoformalnie)należa-łodoWładysławaŁokietka(1296–1300)iWacławaII(1300–1306).Okreswalkiciągłychzmianwładcówwykorzystali

Brandenburczycy,zajmującGdańskioko-liczneziemie.SprowadzeniprzezŁokiet-kaKrzyżacy,mającpomócwwypędzeniuBrandenburczyków,samizajęlimiasto,mordującjegoznaczniejszychmieszkań-ców.W1308r.Pomorzezostałoopano-waneprzezKrzyżaków.Gdyw1323r.zkomturstwagniewskiegowydzielonosamodzielnewójtostwotczewskie,pod-ległebezpośrednioWielkiemuMistrzowiwMalborku,Goręczynozokolicznymiwsiamiznalazłosięwjegogranicach.W1357r.wymienianyjestjedynyważ-nywtejokolicytraktwiodącyzŻukowaprzezMezowo,Kiełpino,Goręczyno,Koś-cierzynędoBytowa.ŁączyłwięctenszlakzamekkrzyżackiwBytowiezGdańskiem,aprzezTczewzMalborkiem.W1380r.WielkiMistrzKrzyżacki

WinrichvonKniprodenadałwieśSomo-nino(60włók)ipółwsiGoręczyno(30włók)dwómbraciom:NitschiniBercze-low.DrugączęśćwsiGoręczynowrazzsądownictwemotrzymałClaucken.We-długprzywilejówbylionifry von Ku und swyn von Hewgelde(wolniodkrówiświńorazopłat).Mielitakżeprawosądutak,jakiinniwłaściciele.Wzamianzatomielisłużyćpodczaswojny,gdzie tylko potrzeba, uzbrojeni, z konie, także zamki będą nam pomagali budować na zawołanie (Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego,s.705).GdyGoręczynoprzeszłonawłas-nośćrycerską,parafiawtejwsizostałaobjętapatronatemwłaścicieliwsi.WGoręczynie,jakprzystałonawieś

otakdużymznaczeniu,byłanapewnowtymokresieconajmniejjednakar- czma.Ogoręczyńskimkarczmarzumówisięprzyokazjiprzekazywania

w1385r.karczmywKiełpinieniejakie-muStaszkowi.W1392r.komturgdańskiBeffard nadałJanuszowiKoschalitzijegopotomkom,nazasadachprawachełmiń-skiego,młynnadRaduniąwewsiGorę-czyno,zwolnymprawempołowurybnaswojepotrzeby.KolejnyrazinformacjeowsiGoręczynowystępująw1422r., gdywobecnościsędziegoziemskiego orazdwóchławnikówzostaławyzna-czonagranicapomiędzyGoręczynemawsiąOstrzyce(Ostritz).Pierwszymznanymzimieniapro-

boszczemgoręczyńskiejparafiibyłChri-stian(Krystian)wymienianyw1429r. W1432r.jakowspółwłaścicielGoręczynawymienianyjestJaśko,którybyłświad-kiemlokacjiwsiGołubie.Wtymmiejscunależydodać,żewgŚliwińskiegopierw-szaudokumentowanawzmiankaopara-fiiwGoręczyniepochodziz1387r.W1436r.braciazGoręczyna–Jeszke

(Jaśko),Petrasch(Pietrasz),Swantke(Świę-tek),Mattis(Maciej)iRudiger(Bartosz) –nadająnowyprzywilejnaprawiecheł-mińskimnaswójmłynpołożonynadRaduniązłąkąirolą.JakogranicagruntumłynarzawymienianabyłarzeczkaNie-trzic(Nietrzyca).Nadanieprzywilejuna-leżyturozumiećjakozawarcienowegokontraktuzklasztoremwsprawiemłynawewsi.NajstarszyzbraciJaśko(Jeszke/Jesko)od1440r.byłławnikiemziemskimwokręgutczewskim.Trzebatudodać,żebraciabylizwolennikamizakonuwokre-siejegokonfliktuzeZwiązkiemPruskim.

Dokończenie w kolejnych numerach, tam tak-że wykaz źródeł i literatury przedmiotu.

Fot. ze zbiorów autora

Plebania w Goręczynie


25–28 kwietnia – CzłonkowieZKPOd-działwGdańskuwybralisięnawy-cieczkękrajoznawczo-historycznądoMeklemburgii-PomorzaPrzedniego,abyzapoznaćsięześladamicywiliza-cjiikulturySłowianZachodnich.

11 maja – Przedstawicielenaszegood-działuuczestniczyliwuroczystościzawarciazwiązkumałżeńskiegowkatedrzeoliwskiejprzezMałgorza-tęBądkowskąiAndrzejaBuslera.Ślubmiałpięknąkaszubskąoprawęmszyśw.(lektorJ.Nacel,śpiewwwykona-niuA.Kucharskiej-SzeflerorazZespo-łuPieśniiTańcaGdynia).

18 maja – WSzymbarkuXXgodykapłań-stwawspólnieze120zaproszonymigośćmi(wśródktórychbyliczłonkowienaszegooddziału)obchodziłks.kano-nikRomanSkwiercz.Uroczystośćjubi-leuszowąrozpoczętokoncelebrowanąmsząśw.zkaszubskąliturgiąsłowa(wdrewnianymkościółkuwCentrumEdukacjiiPromocjiRegionu).SłowoBożewygłosiłorazprzedstawiłka-płańskądrogęjubilataks.prałatW.Chi-stowski–proboszczparafiipw.BożegoCiaławGdańsku-Morenie.

20–23 maja – członkowienaszegood-działuzprezesemP.Trawickimwzię-liudziałwprojekcieTydzieńKulturyKaszubskiej,przygotowanymprzezA.Nowak-TymińskąwSPnr16naOru-ni.Celemprojektubyłapopularyzacjawiedzyoregionie,zapoznaniemło-dzieżyzjęzykiem(J.Nacel),historiąKaszub(P.Trawicki),haftem,obyczaja-

miismakamikuchnikaszubskiej(E.Ł.Rogalewscy,T.SubocziH.Piekarek)orazspotkaniezwybitnymKaszubąH.Musą.Cieszyfakt,żeprzeprowa-dzonezajęciazaowocowałyzaintere-sowaniemnietylkouczniów,aleteżdyr.NinyMarkiewicz-Sobieraj,otwar-tejnawprowadzeniedoszkołynaukijęzykakaszubskiegoorazrozważeniepropozycjinadaniaszkoleimieniaSłu-giBożegobpaKonstantynaDominika.

22 maja–Wwieku88latzmarłaGertru-daRichertzFirogi,ur.wRębiechowie,pochowanawMatarni.Nauroczy-stośćpogrzebowązjechaliwszyscymieszkańcyFirogi,Klukowa,BysewaiMatarni,bliżsiidalsisąsiedzi,wy-siedlenizpowodubudowylotniskailiniikolejowej.Przywiodłaichtęsk-notazamiejscemurodzenia,koleżeń-stwem,językiem,zaKaszubamizjed-nejszkołyiparafii.

29 maja–Wholenderskiejgazecie„DeStentor”ukazałsięartykułBenny'egoKoerhussapt.„BoekeerbetoonaanPolen”(KsiążkawhołdziedlaPolski), będącyrelacjązuroczystościwrę-czeniaburmistrzowigminyRaaltePietowiZoonowibiografiipolskiegopilotaAlojzegoGusowskiego.AutorksiążkiKrzysztofKowalkowski(czło-nekgdańskiegooddziałuZKP)orazjegomałżonkaElżbieta–bratanica A.Gusowskiego–wtensposóbchcie-lipodziękowaćmieszkańcomRaaltezapielęgnowanieznajdującychsięnamiejscowymcmentarzugrobówczterechpolskichpilotów,którzy

zginęliwkatastrofiez20czerwca1942r.wokolicachSchoonhetenpozbombardowaniuOsnabrück.Brata-nicapilotapodziękowałaAppiemuWassingowi–członkowiraaltow-skiegoStowarzyszenia„PrzyjaciółPolskiegoDziecka”zato,żehistoriaIIwojnyświatowejjestprzekazywanauczniom.BurmistrzPietZoonplanujezaprosićrodzinypoległychpolskichpilotównawspólneobchodyDniaZwycięstwaw2014lub2015roku.

30 maja –KaszubówbiorącychudziałwprocesjiBożegoCiałanaGłównymiStarymMieścieabpSławojL.Głódźnazwał„solągdańskiejziemi”.Napod-kreśleniezasługujefakt,żewprocesjibrałaudział–wstrojachkaszubskich–czteropokoleniowarodzinaEwyiŁucjanaRogalewskichurodzonychwGdańsku,zprababciąEwą,wasy-ściesztandarunaszegooddziału.

W kwietniu, maju i czerwcu – Zinicja-tywynaszegooddziałuwszkołachgdańskich,wKlukowie,Jasieniu,Mi-gowie,Osowie,WrzeszczuiŚródmieś-ciu,orazwRumiprowadzonebyłyzajęciapt.„Językikulturakaszubska”,współfinansowaneprzezUrządMiej-skiwGdańsku.Prowadzącyminaukębyli:historykIwonaJoć,studentkaWio-lettaDejk(prezes„Pomoranii”),Stowa-rzyszenieTwórcówLudowych,Oddz.Gdańsk(wzakresierzeźbywglinie,haftuimalarstwanaszkle).

Teresa Juńska-Subocz

Wieści z gdańskiego oddziału ZKP


M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N

Smùtnystojinawestrzódkùwsëëwcałimòkòlimkòżdidobrzegòzna-je.Chòcpòprôwdzejegòhistoriôniejejasnô,niejedobrzepòznónô.Jidzetuòpòmnikrusczégòżôłniérza,alewczë-stojinyfòrmiejakneòglowòznóné.Tenjebezbronny,beznôdzeje,zgłowąspùszczonąwdół,przësadłiëzpiscąza-cësnionązakrzeptã.Niejedobiwcą–to,zdôwôsã,lenojednatakôszlachòta.Pòmnikòstôłpòstawionywlatach

50.XXstalata.Dlôkògò?Tegòdokùńca

niejewiedzec,bòniezachòwasãni-żódnôtôfla.Równakwersjesądwie.Niechtërnygôdają,żejidzetuòżôł-niérzówwzãtëchdoniewòlëwrokù1920ëprzëwiozłëchdorobòtëwnestronë.Drëgôwersjômôwsechëbawicyprôwdë.Wewspòmnieniachnôstarszichmieszkańcówwsëzachòwasãpamiãcòtim,żedoMôlégòStarzënatrafilëòbczasIIswiatowiwòjnësowiec-cziżôłniérzewzãtidoniewòlëprzezNiemców.Tumielëbëczamkłiwstodo-le,costojałale20métrówòdplacu,gdzëdzysôjeszlachòta.Mieszkańcómwsëòstazakôzónékòntaktowaniésãznima

Leno jeden taczi

(pòdóbnonimòtoùdałosãpòdrzëcëcjimachleba).CzejNiemcësąwëcopiwelë,tejpòdługpamiãcëstarszichspôlëlëstodołãrazazpòjmańczikamazamkłimabënë.Żódnôznëchpòwiôstkównieje

równakpòcwierdzonô.Pòmnikprzezlataniszczôłëdożdôłsãrenowacjedo-piérzew2005rokù.Tejnalôzłsãnanimtéżnôdpis:„UmęczonymżołnierzomAr-miiCzerwonej–jeńcomhitlerowskiegoreżimu1942–1945”.Takczëjinaczipòmnikjeòsoblëwi

ëbëlnopòkazëjeprzedewszëtczimtragediãlëdzyòbczaswòjnë.

Wszëtcë znajemë òbrôz żôłniérzów Czerwiony Armie jakno bùsznëch dobiwców. Na Nordze na-wetka w ti témie nalézemë równak cos nowégò, jinégò. Tim razã chcemë zazdrzec do Môlégò Starzëna (z pòlska: Starzyńskiego Dworu) – tam pòtkac mòżna rusczégò żôłniérza, chtërnégò henëtny zwią Smùtnym.

Òdj. Matéùsz Bùllmann


KASZUBY W ENCYKLOPEDII

Kaszuby Dolne i GórneSamuelOrgelbrand(1810–1868)był

warszawskimŻydem,absolwentemRządowejSzkołyRabinów,jednymznajwybitniejszychpolskichwydaw-cówidrukarzy.WydanaprzezniegoencyklopediamadużeznaczeniedlamieszkańcówPomorza,choćbydziękiwspomnianemuhasłu.Obejmujeonociekaweiwmiaręcałościowespojrze-nienaKaszubyzperspektywypołowyXIXwiekuimacharaktermocnopolo-nocentryczny.AutoremhasłaKaszuby jestFranciszekMaxymilijanSobiesz-czański(1813–1878),osobaoskompliko-wanymżyciorysie.PochodzizBychawynaLubelszczyźnie.Historyk,bibliofil,redaktor,drukarz,powstanieclistopa-dowyiwięzieńCytadeliWarszawskiej.Wzamianzadarowaneżyciezostałagentem,anastępniecenzoremcar-skim.Nieprzeszkadzałomutowbyciupolonocentrykiem.Opracowującpod-czaspowstaniastyczniowegohasławencyklopediiiwydającinnepisma,jakobyłycenzorbezproblemupubliko-wałtreścipropolskie.Encyklopedycznehasłozaczynasię

tak:„Kaszuby,takzwanaczęśćziemidawnegopolskiegoPomorza,zamieszka-łaprzezludnośćpochodzeniapolskiego,któradocieranapółnocdoMorzaBałty-ckiego,napołudniesięgadoźródełrzekiFersy[Wierzycy],nawschódoddzielająRadauna[Radunia]odziemiGdańskiej,nazachódgranicznąrzekąjestSłupa(Stolpe)[Słupia]wPomeranii”[wcytatachzachowanopisownięoryginału–przyp.red.]. Następnieautordokonujeciekawe-gopodziałutegoregionu.Powiatylębor-

ski,bytowskiipółnocnaczęśćpowiatuwejherowskiego(doktóregowówczasnależałatakżeziemiapucka)tworząuniegoKaszubyDolne,apołudniewej-herowskiego,kartuskiikościerskina-leżąjegozdaniemdoKaszubGórnych.Nazwytenieprzyjęłysięwdalszejper-spektywieczasowej,aKaszubyGórnepo20latachzostałyzastąpioneprzezbar-dziejmalowniczeokreślenieSzwajcariaKaszubska,zapożyczone(podobniejakpowyższypodział)takżezcywilizacjiniemieckiej.

Puck stolicą KaszubWhaślezamieszczonotakiopis

krajobrazukaszubskiego:„Całytenkrajnależydonajpiękniejszychokolicdaw-nejPolski;rozkosznedoliny,poprzerzy-naneczystemistrumieniamiirzekami,otoczonełańcuchempagórków,ustro-jonychwmiłązielonośćgęstychlasów,nadajątejziemiowąuroczystość,któraokowidzazachwycaiumysłjegoroz-wesela.Niektóremiejsca,jakoto:góraKarolapodOliwą,widokzOksefskiejiRurawskiejkępynadalekiemorze,

Tak o nas pisali…

W bieżącym roku mija 150 lat od ukazania się tomu XIV monumentalnego, 28-tomowego dzieła Samuela Orgelbranda Encyklopedyja Powszechna (1859–1868). Jest to pierwsza wielka polska encyklopedia. W tomie XIV znajduje się obszerne, bo 10-stronicowe, hasło Kaszuby (s. 353–362).

J Ó Z E F B E L G R AU



czarowneokoliceKartuz,należądonaj-piękniejszychpunktówEuropy,którewspaniałościąipowabemwidokustająsięprzedmiotempodziwuizachwyceniawędrowców.StolicąniejakokaszubskiejdzielnicyjestPuck(Putzig),nadzatokąodniegonazwanąpołożone,dośćhan-dlowe,ludneihistoryjęswąposiadającemiasto”. OkreśleniekresowegoPuckajakostolicyKaszubdziśmożesięwy-dawaćzaskakujące.Jednaknadmorskiepołożeniedawałomudostępdoświata,pozatymjedynąwówczas„twarzą”Ka-szubbyłpochodzącyzpuckiejziemiFlo-rianCeynowa.Autorartykułuhasłowe-goprezentujeteżbogatąhistorięmiastawielokrotnieodgrywającegoważnąrolęwdziejachPolski.

Liczba KaszubówZartykułudowiadujemysię,że„Od

wschoduizachodumająKaszubizasąsiadówNiemcówitylkoodpołudniawązkimklinemponadWisłąstykająsięzresztąpolskiejludności”. NazwęKa-szubyautorwywodziodszuby,rodzajukożucha.Wdziejachregionuautorzwraca

uwagęnabardzotrudnepołożenieKa-szubówbędącychjużwcześniejwklesz-czachzgermanizowanychksiążątzachod-niopomorskichiKrzyżaków.Podkreśla(doczegowrócimyniżej),żeporeformacjinaKaszubachzachodnichtakżereligialute-rańskastałasięczynnikiemgermanizacji.„LudnośćkaszubskawziemiLabyborskiejiBytowskiej,jużprawiecałkiemustąpićmusiałanaciskowiżywiołówgermań-skich,tak,iżzaledwie7do8tysięcyteraztylkoliczątakich,którzymowęiwyzna-niereligijneswoichojcówzachowali.Wpozostałychatolipowiatach,któredo-pierowr.1773przeszłypodpanowaniepruskie,dośćgęstojestjeszczezasiadłyszczepKaszubów.Nazasadzienajnow-szychstatystycznychdanych,mieszkańcypodługwyznaniadzieląsięjaknastępuje(...)czyliwogólewtychtrzechpowiatach[wejherowskim,kartuskimikościerskim]katolikówjest98 088,ewangelików39 234iżydów1 116,razem134438.Ka-tolikówNiemcówniemawięcejjak3 000:odliczywszytych,adoliczywszy8 000Kaszubówpomorskich,liczbaKaszubówwyniesie103 088”.

PowiatowszczyznaNiecokontrowersyjny,aleitrochęza-

bawnywydajesięakapitdotyczącyjęzy-

kakaszubskiego. „MowaKaszubówjestmowąpolską.Niejestonanarzeczem,lecztylkopowiatowszczyzną,odróżniasięonaodmowyczystopolskiejtém:1)żejejbrakogłady,boniebyłanigdyjęzykiempiśmiennictwa,2)żezepsutąjestzwrotamiiwyrazaminiemieckie-mi,np.mówiątak:jestemprzejechany,pięćdwadzieścia,halac(holen),3)żeprze-chowaładużowyrazówstarychczystopolskichnp.skórznie(buty),4)żeprowin-cyjonalizmyposiadaróżne(...).Spółgło-sekmiękkichniemają,azatémmówią:sebe,lądze,dzece(...);kprzedspółgłos-kązamieniajązwyklewch,np.chterzy(którzy);dopełniaczprzymiotników,jakwrosyjskimkończysięnaho,np.dawne-ho.(...)ProwincyjonalizmytegłówniesięznajdująwmowieKaszubówdolnych,niezaśwmowieKaszubówgórnych,którzy,trzebaprzyznać,dośćczystąmó-wiąpolszczyzną.(…)zamiastkrótkiegoitwardegoykładąprzeciągłee,mówiąbelizamiastbyli,dlategoKaszubówdol-nych,amianowicienadmorzemmiesz-kających»Belokami«nazywają”.

„Literatury kaszubskiej prawie wcale niema”Lata,wktórychpowstałaEncyklo-

pedia,byłydlaKaszubepokąnarodzintożsamościipowstawaniajęzykapisane-go.NazwęKaszubyzaczętopowszechniestosowaćdopierowIpołowieXIXwieku.Dlategoteżdalejczytamy:„Literaturykaszubskiejprawiewcaleniema.PrzedkilkunastulatywyszływGdańsku:Roz-mowa Polocha z KaszebąprzezSenaWojk-wojcazeSławoszewa;Książeczka dla Ka-szebówprzezWojkasena,iKile słów wo Kaszebach o ich ziemiprzezWojkasena.AutoremtychpisemekjestdoktórCey-nowa”.Wencyklopediiwymieniasiętakże„Mały katechizm od Marcina Lutra (…) przez Michała Pontana.(…)”zuwa-gą:„Pomimoiżnatytulepowiedzianojest,żekatechizmtentłómaczonyjestposłowiańsku,widaćjednakżejestonpisanywpolskimjęzyku.Właściwościmowykaszubskiejsątubardzorzadkie(...)”.Autorhasłaformułujenastępnietakiwniosek:„Zewszystkichtychpomni-kównajdowodniejprzekonaćsięmoż-na,iż(...)mowakaszubska(…)jestpro-wincyjonalizmempolskim.KaszubateżkażdyPolakarozumiejakrodakaswego,mówiącegoczystonarzeczempolskiém,botojestjegojęzykwłasny.(...)IPolakrównieżrozumieKaszubę(...)”.

„Postęp germanizacyji wstrzymują kobiety”Dalejautoranalizujeżywotność

„narodowegopierwiastku”ugórnychidolnychKaszubów,utychostatnich,wprzeważającejmierzeprotestantówzpowiatówzachodnich,ówpierwia-stek(czyliprzywiązaniedopolskości),„dogorywaiprawdopodobnieprzedupływemlatpięćdziesięciuwyginiebezśladu”. Zdaniemautoradziejesiętakwłaśniezpowoduprotestantyzmu,którego„Krzewicielem(...)jesttużywiołniemiecki,północno-niemieckącywiliza-cyjęwokołosiebierozpościerający.Słabe,zemdlałeplemięsłowiańskieprzyjmującprotestantyzm,oddawałosięniejakopodpanowanieniemieckichideiiwykształ-cenia,atémsamémwrychlestawałosięzdolnemprzyjąćijęzyk”.Odmiennąrolęodgrywanatomiast,jegozdaniem,„ka-tolicyzm,[który]jestnierozdzielnąwłas-nościąpolskiegożywiołuwtychstro-nach,aduchowieństwodlasamegojużuchronieniaswejowczarniodwpływówprotestantyzmu,starasięstawiaćodpórniemieckiemuparciu.(...)ZnajwiększąszybkościąnarodowośćszczególnienikniewBytowskimpowiecie.(...)Ludsampojmujetenstanrzeczy,leczcho-ciażstarcomsmutnowidziećznikanierodzinnejmowy,chociażwiedządobrzeimówiąotém,żenawytępieniejejsilnieNiemcynastają,szemraniaprzecieżna


tonieusłyszysz”. Wpowiatachwschod-nich(katolickich)„Naukawszkołach,doktórychkażdedziecięuczęszczaćbezwa-runkowomusi,odbywasięponiemiecku,poczémkażdymężczyznaodbywająctrzechletniąsłużbęwojskową,témsilniejwystawionymzostajenadziałanieniem-czyzny.Jakkolwiekjednak,wtensposóbwszyscymłodziludzieumiejąjużponie-miecku,postępgermanizacyjiwstrzy-mująkobiety,zapominającewprędceczegosięwszkoleniemieckiejnauczyły,iużywaniepolskiegojęzykawkościelekatolickim,doktóregowszyscyKaszubipruscynależą”.Wartotuzwrócićuwagęnarolękaszubskichkobietwzachowaniurodzimejmowy.Dzisiajteżpośródakty-wistówidziałaczykaszubskichliczebnieprzeważająkobiety,comogąpoświadczyćlistyobecnościwoddziałachZKP.Następnieautorpiszeouchwale

sejmuprowincjipruskiejwKrólewcuz1843roku,„ażebyjęzykpolski,jakoniebędącykaszubskim,wkościeleusunąć,cozaśdokaszubskiego,jakoniepiśmien-negoidodalszegorozwojuniezdolnego,takowywszelkiemimożebnemiśrod-kamiwytępić”.JednakMrongowiusz,pastorwGdańsku,popisałsięswymin-telektualnymsprytemoraz„korzystajączeswejnaukowejpowagiizachowaniauprzeszłegokrólapruskiego,upomniałsięokrzywdępolskiemujęzykowiwy-rządzoną,wykazując,żekaszubskienarzeczestoidoniegowpodobnym,anawetbliższymstosunku,jaknp.mowaluduwBawaryi,lubSaxonii,dopiśmiennegoniemieckiegojęzyka.Nazasadzietejsentencyji,ministeryjumpruskiepowróciłowr.1846używanieojczystegojęzykadonaukreligijnychwparafijachkaszubskich,wsześćzaślatpóźniejpoleciłoużywaćgoiwszkole,jakopomocniczegodonauczaniadzieciponiemiecku”.

Kuchnia i ubiórOpisująckuchniękaszubską,autor

artykułupodaje:„Groch,kasza,karto-fle,kluski,sąichzwyczajnémpożywie-niem;mięsoszczególniejwieprzowe,tylkowświętaiuroczystościzjawiasięnastole.Chlebpiekąnawpółzżyta,nawpółzjęczmienia.Jestonczarny,twar-dy,ciężkiiniezdrowy,alenadajezębomichbiałośćiblasksłoniowejkości”.UbiórKaszubówsprzed150laty

różniłsięodobecnegoludowegostrojukaszubskiego.Niematammowyoele-

mentachhaftowanych,nieodzownychwdzisiejszym,cowartopodkreślić,uro-czystymubiorzekaszubskim.„Zwyczaj-neubranieKaszubaskładasię:zwielkich,całąstopęobejmujących,podwójnemipodeszwamizsowitémpodkuciemuzbrojonychtrzewików,włożonychnagrube,wełniane,dokolandochodzącepończochy,zkrótkich,ciemnychpłócien-nychspodni,zsięgającegozaledwiedobiodra,nawpółzwełnyiprzędzytka-nego,harniejązwanegokaftanaizokrą-głej,futrzanej,nawierzchusuknemkry-tejczapki.Wświętaharniejaustępujemiejscaciemno-brunatnejlubciemno--granatowej,bezżadnychfałdówuszytejkamizelce,podobniejakuinnychwło-ścianpolskich,nawrębachczerwonémozdobionejobszycieminahaftkizamiastguzikówsięzapinającej.ZimąwkładaKa-szubnawierzchrodzajkrótkiego,wielceoryginalnegokożucha[szuba],złożonegozdwóchskórowczych,zktórychjednaprzód,drugatyłciałaokrywa.Kożuchtenmaprzyszyterękawy(…).Kobietykaszubskienosząwysokonaszyjęzacho-dzące,gęstonapiersiachfałdowaneko-szuleiniezbytdługie,czerwonelubbiałespódnice.Piersiokrywaczarny,zdzianejwdomupółwełnianejtkaniny,naprzo-dziekolorowąwstążkąsznurowany,stanik,zpodktóregoczerwonawyglądazakładka.Doświątecznegostrojuwkładasięnatorównieżczarny,zkrótkiemipo-łami,nahaftęzapinanykabacik.Włosyplotąwdwawarkocze,któreobwiązująwkołogłowy.Dziewczętakładąnanienajprzódrodzajbiałejzwitki,następnieczarny,naszerokośćdłoniwysoki,sztyw-ny,częstoczerwonoprzyozdobionykoł-paczek,zagłówekzwany.Mężatkipodzagłówkiemnosząbiałyczepiec,zsutowkołogłowywystającemifalbanami”.

Serca czyste, ale w izbach brudnoNajbardziejjednakjestzaskakują-

cyopischarakteruirelacjispołecznychKaszubów.„Codocharakteruludu,torzadkonaświeciepodobniełagodny,na-bożny,otwartyspotkaćmożna.Usposo-bieniejegoreligijnenajlepiejsięukazujezprawdziwejpokory,zjakąwkościelesłuchająsłowaBożego;zuszanowaniadlaswegoksiędzalubpastora(...).Od-znaczasięontakżeswojąpoczciwościąidobrocią.Kaszubiusiebienicniezamy-kają,ajednakokradzieży,równiejakiooszustwie,nigdyprawiewewsiachichniesłychać.(...)Wogólnościgmin

kaszubskisłyniezuczciwościswojejiprzechodziniąkolonistówniemieckichobokżyjących.Wtychostatnichdalekoteżwięcejwidaćbydlęcejprzyrody,niżwKaszubach.Duchowieństwomananichwpływniezmierny.Obyczajeichniezepsute.Naruszeniawiernościmałżeń-skiejprawienigdyniemaprzykładów,dziewczętazaśwzorowosięprowadzą.Cosiętyczyspołeczeńskiegoichbytu(...)UczuciagromadzkiegozgoładopatrzećsięuKaszubówniemożna.BardziejjeszczeniżNiemiec,Kaszublubisamot-nemieszkanieiprzypierwszejzdarzo-nejokazyi,starasięwydalićzwioski,budującsobieodosobnionązagrodę(...).WogólebowiemKaszubiobdarzenisąbogatemizdolnościami.Cokolwiekobaczą,ucząsięłatwo,posiadajątakżewwysokimstopniuduchaprzedsiębier-czościispekulacyji.Jaktylkoczujetalarawkieszeni,myślizarazonabyciudrugie-go.KażdyKaszubjestwduszykupcemiprzemysłowcem”. PotejpozytywnejprezentacjiKa-

szubówautorzauważatakżezłecechywomawianejspołeczności.„JednątylkomająwadęKaszuby,tojestzbytecznezamiłowaniewgorzałce,którątakżegorzałkąnazywają.Czystościąwizbachtakżepochwalićsięniemogą(...)”.

Badacze kaszubszczyznyNakoniecautorprzechodzidoźró-

deł.„Oludzietym,jegohistoryi,zwycza-jachiobyczajach,dopieroodniedawnapisaćzaczęli”.PośródbadaczyKaszubwymieniam.in.pastoraLorka,hrabiegoRumiańcowa,Mrongowiusza,draBryl-lowskiegoiPreisa,któregopracęO języku kaszubskim (sic) ze zdania sprawy Prajsa (Kraków,1850)prezentuje.Dodajejesz-cze,żewListach z zagranicyoKaszubachpisałJanPapłoński(1856)oraz„(...)wyżejwspominany,zasłużonyijedynypisarzkaszubski,doktormedycynyFloryjanCeynowa.(...)Najdokładniejsząatolizewszystkichjest(...)rozprawaAlexandraHilferdingaporossyjskuOstatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego mo-rza”,wydanawPetersburguw1862r.TakibyłzgrubszaobrazKaszubiKa-

szubówwczasachpowstawaniajęzykapisanego,pojawianiasiępierwszychutworówliterackich,utrwalaniapodańludowychoraznarodzinświadomościetnicznej.

Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji.



Zbieram to, co pamiętam z tamtych czasówNowaKiszewa-Chrósty–niewielka

miejscowośćoddalonaokilkanaściekilo-metrówodKościerzyny,przydrodzewo-jewódzkiejnr214.Wzrokkierowcypo-dróżującegotątrasąmożeprzyciągnąćciekawa,dwuczłonowanazwawsi.Bar-dziejuważnyznajdzieniewielki,trochęukrytywśróddrzewbanerznapisem„MuzeumSprzętuRolniczego”.Zamiesz-czonananimnazwatylkowczęściodda-jeto,comożnadziśzobaczyćwmuzeumKazimierzaKupera.Zaczęło się od połowy lat 80. Pierwsza była brona, którą chciałem postawić sobie na trawniku –mówitwór-camuzeum.PochodzizKościerzyny,aleczęstobywałnagospodarstwieuswo-ichdziadków.TowłaśniesentymentdotamtychczasówwzbudziłupanaKazi-mierzazbierackąpasję.Całe dzieciństwo i młodość spędziłem na kaszubskiej wsi, mam bardzo dobre wspomnienia. Relacje międzysąsiedzkie były wówczas zupełnie inne niż teraz, wszyscy sobie pomagali, dziś już tego nie ma–wspomina.–Zbieram to, co pamiętam z tamtych czasów. Część eksponatów mam po dziadku, który był ko-łodziejem. Jestem też częstym gościem na złomowisku, gdzie już mnie znają, wiedzą, co zbieram, zostawiają mi różne rzeczy, py-tają, czy coś podobnego już mam.

Młotek z XV wiekuJak kowal był samotny albo go żona

wypędziła z domu, to żeby nie umarł z gło-du, robił sobie gofry–mówiKuper,poka-zującnietypowągofrownicęnadługiej

Na Kaszubach jest wszystko

Przedwojenny zakład wulkanizacyjny, karbidówka rowerowa czy maszyna do robienia płatków owsianych – to tylko niektóre z zabytków zgromadzonych przez Kazimierza Kupera. Odwiedza-jąc stworzone przez niego muzeum w Nowej Kiszewie-Chróstach, można zobaczyć, jak dawniej wyglądało życie na Kaszubach, ale nie tylko w tym regionie. Jest tu też bowiem trochę Wysp Brytyjskich, kozioł i fiat 126p.

rączce,przystosowanądowypiekaniaciastanaotwartymogniu.Gofrownicajestjednymzwielueksponatówznajdu-jącychsięwkuźni.Napierwszyplanwy-suwająsię,oczywiście,miech,kowadłoikilkadawnychwiertarek.Wśródnichnajmłodszyeksponatwtympomiesz-czeniu–wiertarkaz1914roku,któraniewywierca,alewytaczapotężneot-wory.Wkuźniznajdziemyteżnajstarszeeksponatyzkolekcjizbieracza:To młotki płatnerskie, do wykuwania zbroi, które mogą pochodzić z XVI, a nawet XV wieku. Przedbudynkiemkolejneosobliwości:podkowymiejskieiprzedwojennyza-kładwulkanizacyjny,któryjakpodkreśla

właściciel,jestczymśbardzorzadkimnanaszymterenie.

Kilkaset, może tysiącKuźniajestjednymztrzechbudyn-

kówprzeznaczonychdowystawianiaiprzechowywaniazgromadzonychprzezkolekcjoneraprzedmiotów.Ko-lejnywypełniająnarzędziastolarskie,rolniczeorazwozy.Wtrzecimbudynku,któregownętrzewystylizowanezostałonaizbęmieszkalną,znajdująsięsprzętyużywanewgospodarstwiedomowym:maszynkadorobieniamakaronu,docięciagrochuifasoli,domieleniatwa-rogualbomaku.Dalejcentryfugi(czyli

WARTO OBEJRZEĆ

Tę żniwiarkę najtrudniej było pozyskać. Dziś jest powodem do dumy.

JA D W I G A B O G DA N


WARTO OBEJRZEĆ

wirówki),masielnice,przyrząddocięciatytoniu,anawetformadowypiekaniaciastawkształciegrzybów...Bezpomocywłaścicielatrudnobyłobywszystkoza-uważyć.Ile tego jest? Kilkaset, może tysiąc przedmiotów–mówiKazimierzKuperiprowadzinazewnątrz,gdziewyekspo-nowanesąmaszynywykorzystywanedouprawyroli,wtymżniwiarka,zktó-rejwłaścicieljestwyjątkowodumny.Dlaczego?Najtrudniej było ją zdobyć. To wydaje się wręcz niemożliwe, żeby ją pozy-skać, w dodatku – znaleźć w tak dobrym stanie –podkreślamuzealnik-amator.

Kaszuby w miniaturceKrajobrazutkanyprzezwystawio-

nenasporejczęścidziałkimaszynyrolnicze,którychpozazdrościłobypew-nieniejednomuzeum,dopełniajątrzywybudowaneprzezKazimierzaKuperabudynki,przeznaczonedlaodwiedzają-cychgospodarstwogości–młyn,chatagburskaioczywiścierybaczówka.Wewnętrzupierwszegoznich–niespo-dzianka.Ci, którzy do mnie przyjeżdżają, uczą się języka kaszubskiego, czyli łączą przyjemne z pożytecznym–mówikolek-cjoner,wskazującnastółzrysunkiemKaszubskichNut.Tenkaszubskikrajobrazzdająsię

zakłócaćogromnegłazy,przypominają-cefragmentsłynnegoStonehenge,czyteżkamienny...bałwan.Pozoryjednakmylą,przecieżchybakażdyznalegendęostworzeniuKaszub,wktórejtonasze-muregionowiprzypadłoto,cozostałopopowstaniuresztyświata.Mamy więc na Kaszubach coś z Wysp Brytyjskich i Skandy-nawii–mówiKazimierzKuper,wskazującnakamiennegobałwana.– A to są głazy z ośmiotysięczników w Himalajach–dodajezprzymrużeniemokagospodarz,wska-zującnasiedemznajdującychsięprzedkuźniąogromnychkamieni.A na dowód, że na Kaszubach wszystko było, nawet życie prehistoryczne, mam to –mówi,pokazującznalezionynaswojejziemikamieńzta-jemnicząskamieliną.

JakiejeszczeatrakcjeprzygotowałdlazwiedzającychwłaścicielmuzeumwNowejKiszewie-Chróstach?Miłoś-nikówzwierzątucieszyperspektywapogłaskaniaoswojonychdanieli,ko-

Przedwojenny zakład wulkanizacyjny.

Sporą część działki państwa Kuperów zajmują zabytkowe maszyny rolnicze. Tu na tle zbudowanego 3 lata temu wiatraka. Fotografie JB

złaikuca.Jazaśswojąwizytęwtymmiejscuzakończyłamprzejażdżkąpomalowniczejokolicystuletnimwozemzaprzężonymw25konimechanicznychFiata126p.

XIX Chojnicka Noc Poetów3 sierpnia 2013 Fosa Miejska w Chojnicach


ULUBIONE MIEJSCE NA POMORZU

Tymmiejscemjestbardzomaławio-skaMłyńskwBorachTucholskich.Takmała,żenazywasięjąwłaściwieosa-dą.Przywjeździedoniej–polnądrogą–niemażadnejtabliczki,naktórejnazielonymtlebiałączcionkąbyłobyna-pisane„Młyńsk”.Tabliczkaztąnazwą,alebiałazczerwonymnapisem,bardzostaraizniszczona,znajdujesięnapłociejednegozgospodarstwpośrodkuwsiizapewnedlawieluprzechodniówsta-nowizagadkę...Zagadkądlamnie,smutną,byłailość

martwychżab,którewidziałamnadro-gach.Dziadekmówiłmizawsze,żeniemamsięmartwićichlosem,żewtamtej-szychlasachżyjebardzodużozwierząt.Niezależnieodtego,czybyłotodlamniepocieszeniem,miałrację,gdyżfaunaBorówTucholskichjestbardzobogatailiczna.Chociażdotądnieudałomisięzoba-

czyćbobrów,jednakpozostawiająoneposobietyle„dzieł”(niedalekoMłyńskapłynierzekaWda),żeniewątpięwichtuobecność.BoryTucholskietoznakomitemiejscenaprzygodyornitologówama-torów.Kiedyśchciałamzobaczyćkluczżurawi,boniewiadomodlaczego,alewmojejdziecięcejwyobraźnijawiłysię

onejakoptakiiokazałe,ipiękne.Kilkadniczekałamnaniezdziadkiemniemal-żeoświcieikiedywkońcusięudało,by-łamzawiedziona,bożurawiewyglądałyjaklatającełabędzie.Nigdynatomiastniezawodziłymniebociany,którychnaoko-licznychpolachzawszejestbardzowiele.Niestety,jakwiadomo,zjadajążaby...Roślinnośćtychterenówniewyda-

wałamisięjużtakafascynująca,chociażjakpodająźródła,BoryTucholskiemogąsiępochwalićmiędzyinnymisosna-mi,dębami,grabami,osikami,lipami,wrzosowiskami,żurawinąbłotnączybagnemzwyczajnym.Polecamtutejszeprzepysznejagodyimaliny.Alenaj-bardziejBoryTucholskiekojarząmisięzgrzybami.Mójdziadektogrzybiarzabsolutny.Wciążczujęzapachsuszo-nychgrzybów,którychcorokupełnojestwokółnaszegodomkuletniskowe-go,isłyszęnarzekaniebabci,któramajużdośćjajecznicyzkurkami.Nigdyniebędęzapalonymgrzybiarzemjakmójdziadek,aledziękiniemuwiemprzynaj-mniej,żenaporannegrzybobranieniepowinnosięwkładaćsandałów.BoryTu-cholskietorajdlagrzybiarzy.Możeniekażdegorokuobradzająrównieobficie,jednaktamtejszezbiorymożnaśmiałonazwaćzbioraminaskalęprzemysłową.Początkującyzbieraczepowinnijednak

uważać,bowśródwielurosnącychtuga-tunkówjadalnychmożnateżspotkaćnaprzykładgołąbkawymiotnego,któregospożycie,jaknazwawskazuje,niekoń-czysięnajlepiej.BardzonielubięplażowaniawTrój-

mieście,botammożnadostaćwgłowępiłkąlubniespodziewaniemiećoczypeł-nepiasku.PlażaprzyJeziorzeCzechow-skimniedalekoMłyńskajesttakmała,żeniepomieściamatorówsiatkówkiplażo-wej.Jeziorojestbardzoczysteigdybyznalazłosiętammiejscenabudkęzna-pojamiczykiełbasą,tamtejsiprzedsię-biorcymoglibyzrobićniezłyinteres.Naraziejedynątegotypuatrakcjąjestma-szynadorobieniawatycukrowej,którączasemmożnazobaczyćprzyplaży.Opróczbobrów,grzybów,żabiwody

wBorachTucholskichsąteżludzie.MieszkajątuZaboracy(nazwapochodziodsłów„zaborami”),BorowiacyTuchol-scyorazKociewiacy.Jednakwmoichkontaktachzmiejscowyminigdynieusłyszałamżadnejztychnazw.Kontak-tytezresztąograniczałysięgłówniedopytaniaodrogę.Zawszegdytamjestem,wydajemisię,żewieśjestpodzielonafi-zycznienadwieczęści–gospodarstwamiejscowychidomkiletniskoweprzy-jezdnych,aobieznichoddzielanietylkoleśnaścieżka.

Pierwsze upały mogą być dokuczliwe, wybijać nasz organizm z rytmu. Często wtedy czujemy się gorzej. Przesilenie letnie szczególnie dotkliwie odczuwa moja babcia Brygida. Według niej lekarstwem na złe samopoczucie jest wizyta w pewnym miejscu...

Mój azyl w Borach

DOMINIKA PIOTROWSKA

Fot. Maciej Stanke


KASZËBIZNA W MÙZYCE

Drësznotaëbëlnôzôbawa–takmógł- bësopòmëslecòkònkùrsuKaszëbscziIdol,czejsãpòsłëchôjegòùczãstników.Togwësdobrzeswiôdcziòtirozegra- cji.Pòprôwdzejetorównakdlôspiéwô- rzów–jeszamatorów–doscdrãgôrobòta,leżnotadorozwijuëtéżdlôniechtërnëchwôżnypùnktwkarierze.Niéwiednolenomùzyczny.Kònkùrsjeòrganizowónyprzez

RadioKaszëbëjuòd2008rokù.Doscchùtkòzrobiłosãzniegòczëstowiôldżémedialnéëmùzycznéwëdarzenié.Ùdbaszlachùjącôzaòglowòpòlsczim„Idolã”przëcygômłodëchòdzôczątkù,bòdôwôstegnã,żebësãpòkazac,sprôwdzëc,awszëtkònazôczątkùwfòrmiecastin-gów,taczichjakznajemëztelewizjowëchprogramów.Ëtaksamòbëłoprzëtimwielesmiéchùëpewnotéżkąsknerwówdlôbiôtkùjącëchsãòplacwprogramie.Ti,comielëszczescé,ëdoteòstelëbël-noòbsądzonyprzezjury,mòglëwkòżdiedicjerechòwacnawarkòwnie(żebëpòdnaszacswòjemòżlewòtë),medialnąpromòcjã,nëijednãznôdgrodów.Kòżdifinalistabrôłtéżùdzélwnagrëwanimplatczizkònkùrsowimasztëczkama.Kònkùrsmôswòjedwiestarnë.Tã

dlôjegòùczãstnikówëtãdlônaswszët-czich–tojedlôòdbiérców.Chcemëza-czicòdpôrãsłówòtidrëdżi.KaszëbscziIdolgwësjejednązùdbów,chtërnarëszëładoprzódkùkaszëbskąmùzykã.Ùtwórcowiemielëdlôkògòùsôdzacsztëczczi,tebëłënagriwónénaplatkach,przedstôwielejewradio,pòwstôwałëdonichteledisczi.Kòtotéżjeùbògacaniénaszikùlturë.DotegòKaszëbscziIdoldôłnamacosnowòczasnégò.Kaszëbsczikònkùrsdlômłodëchëtotaczi,żenimùszelëjichdoniegòwëpëchac

szkólny.Kònkùrszòrganizowónytéżnanowòczasnyôrt.Bëłoònimczëcwradio,mogłgòwidzecwzdrzélnikù,bëłomòżnaprzińcnakòncertëwroz-majitëchmôlachagłosowacnaswòjichùlubionëchspiéwôrzów,sélającësmsë.Jistnojakwwiôldżich,òglowòpòlsczichtelewizjowëchprodukcjach.Ategòkòlnas–trzebaprzëznac–kąskfelowało.Napierszôstarna–dlôùczãstników,

toniélenojuwspòmniónôwëżipro-mòcjôëwarkòwnie.Totéżdaniéjimapòczëcô,żemòżnasparłãczëcswòjeplanëzjãzëkãkaszëbsczimëznasząkùlturą.Żemòżnawzeracnaswòjãprzińdnotãprzezkaszëbskòsc.Jakgôdająlëdze,cobrelëùdzélwslédnëchedicjach

Idola–dlôwieleznichtotéżbéłplac, gdzebiôtkòwelësãzeswòjimasła-bòscama.Chòcbëzestrachãprzedpùb-licznymawëstãpama.Pòdczorchiwôtolatosydobiwcanôdgrodësłëchińców–KazmiérzPòppel:Na casting jô szedł ze wzglãdów psychòlogicznëch, krótëch-no gôdając, żebë przełómac pòstãpną greńcã. Wëstãpë na binie nie bëłë mie cëzé, ale to równak bëło cos czësto jinszégò. Nenkònkùrsmiôłcësknajichwëbiérëwżëcym:najaczésztudiaszlë,gdzeszukelërobòtë.Aczerowôłònniéblósdomùzyczi,aletéżdogazétnictwaczëszkòłowiznë.To dlôte–jakgôdôWéróni-kaKòrthals,spiéwôczkaòdzôczątkùzwiązónôzkònkùrsãjaknoprowadzącô

Latos Kaszëbsczégò Idola mòżemë òbzerac w pòzmienionym wëzdrzatkù. Téż òb czas Zjazdu Kaszëbów. Nen kònkùrs, jaczi wiele młodëch lëdzy òtemknął na kaszëbiznã, stónie sã mést jesz barżi przëcygający...

Idol na nowi ôrt

Òdj. Wérónika Kòrthals

M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N


KASZËBIZNA W MÙZYCE / WAŻNE DATY

warsztatëabòjaknojuror–że dôwô òn snôżé doswiôdczenié. Młodi lëdze mają mòżlewòtã prezentowaniô sã na binie przed lëdzama. Biorą ùdzél w ùczbach wòkalnëch, tuńcownëch, dôwają wëwiadë, mają profesjonalną òdjimkòwą sesjã, a do te są w nôlepszim towarzëstwie. LatosRadioKaszëbënieòrganizëje

swòjégònôwôżniészégòkònkùrsuwta-czimsztôłce,jaczimëznajemë.Mómëzatojegòrozwiniãcé–KaszëbscziIdolLive.Jakgôdôdirektorkaëprzédnôredak-torkaRadiaKaszëbëAnaKòscukewicz- -Jabłońskô:projekt wzął sã z tegò, że përznã më czëlë, że czegòs felowało w ùszłëch edi-cjach Kaszëbsczégò Idola. Zdôwa sã nama, że mòżlëwòtë, jaczé ùdało sã wëzwòlëc dzãka kònkùrsowi, nie òstałë w całoscë wëzwëskóné. Dlôte ùrodzył sã Kaszëbsczi Idol

Live, projekt, chtëren mô wlac wicy żëcégò, wicy energie w donëchczasną ùdbã. Nowôrozegracjôtocygkòncertów,

sparłãczonéztimpróbëëwarkòwnie,dochtërnëchòstelëwcygniãtifinaliscëùszłëchedicjów(toprawieònizapre-zentëjąsãòbczaszjazduweWiôldżiWsë).Spiéwôrzëjuzjaczimsdoswiôd-czenimprezentëjądokazëpòkaszëbskùëpòpòlskù.Wtimtéżkaszëbsczéwersjeswiatowëchhitów.Môtobëcbarobëlnybédënkdlôòdbiérców.JudzysôprojektKaszëbscziIdol,

wdôwnyënowi swòjiwersji, toprzënômnicziledzesątlëdzywniegòzaangażowónëch.Torównaktéżwiele,wielewicytëch,dochtërnëchdocarłjegòbrzôd.Zdôwôsã,żewôrtsprôwdzëc,cojeprzërëchtowónédlônastimrazã…

Òdj. z archiwùm Radia Kaszëbë

• 1 VII 1913 – z inicjatywy Aleksandra Majkow-skiego przy ul. Morskiej (obecnie ul. Bohaterów Monte Cassino) w Sopocie otwarto Muzeum Kaszubsko-Pomorskie.

• 7 VII 1883 – w Kościerzynie urodził się Józef Magnus, kupiec, przemysłowiec, społecznik, fi-lantrop, działacz społeczny, twórca pierwszej na Kaszubach fabryki cukierków, czekolady, kon-fitur i wafli „Magna”. Zmarł 28 kwietnia 1937 w Wejherowie.

• 9 VII 1953 – w Łodzi zmarł Józef Jakóbkiewicz, lekarz, założyciel pierwszych harcerskich drużyn morskich, twórca Zakładu Dzieci Syberyjskich w Wejherowie, organizator Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni. Urodził się 16 września 1892 w Permie na Uralu (Rosja).

• 13 VII 2003 – w Słupsku zmarła Anna Łajming, pisarka. Pisała głównie po polsku, ale treść i dialogi kaszubskie w utworach wyznaczają jej wysokie miejsce w literaturze kaszubskiej i ogólnopolskiej. Urodziła się 24 lipca 1904 w Przymuszewie.

• 2 VIII 1993 – w Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy rozpoczęło się I Sympo-zjum Polonii Pomorskiej. W następnych latach Sympozja przekształciły się w Spotkania Polonii Kaszubsko-Pomorskiej.

• 3 VIII 1983 – w Gdyni zmarł Leon Jan Łuka, archeolog, muzeolog, bibliograf, założyciel i redaktor periodyku Muzeum Archeologiczne-go w Gdańsku „Pomorania Antiqua”, autor wielu publikacji z zakresu archeologii, laureat i kawaler wielu honorowych wyróżnień oraz odznaczeń, m.in. Medalu Stolema. Jego pasją było przede wszystkim propagowanie wiedzy archeo- logicznej z terenu Kaszub i Pomorza. Urodził się 1 kwietnia 1918 w Międzyrzeczu Lubuskim.

• 10 VIII 1873 – w Jastarni urodził się Wawrzyniec Konke, rybak, szyper Żakowej Maszoperii Konko-wej, szkutnik i stolarz. Konke jest m.in. bohaterem książki Augustyna Necla Z deszczu pod rynnę. Zmarł w Gdyni 14 października 1934 i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Jastarni.

• 14 VIII 1873 – w Brzeźnie Szlacheckim uro-dził się Augustyn Lew-Kiedrowski, rolnik, wójt, działacz społeczno-narodowy na Gochach. 24 października 1939 został aresztowany przez hitlerowców i po krótkim pobycie w więzieniu w Chojnicach rozstrzelany w Dolinie Śmierci koło tego miasta.

Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie

DZIAŁO SIĘ w lipcu i sierpniu


Przez ostatnie 45 lat zapisał ponad 12 000 stron. Dla kogoś, kto w dalekiej przyszłości będzie się interesował historią, i to nie tylko leśnictwa, kroniki leśniczego Wojciecha Gwizdały będą stanowiły kopalnię informacji.

M AYA G I E L N I A K

Kronikarz z kaszubskich lasów

Fot. Maciej Stanke


SYLWETKI POMORZAN

Początek w technikum

W leśniczówce zamieszkać głuchejPośród buków, leszczyn i dębówPod stopami trzask gałązek suchychGórą słońce w prześwitach wyrębuW leśniczówce z marzeń wyjętejNieobecny od wszystkiego innegoMyśli nasze na klucz zamknięteSzumią cicho jak cynkowe rynny

TymwierszemGałczyńskiegorozpo-czynasięXXVIIItomkronikWojciechaGwizdały.Dalejautorzapisałtak:„19stycznia

1981roku,godzina21.54,leśniczówkaDywan:Odtegomomentuzacząłempisaćzeszytinnynieco,botematyczny,poświęconyjednemutylkozagadnie-niu–leśnictwu,aściślej,mojejpracynaterenieleśnictwazuwzględnieniemwszystkichważniejszychprac,planówiludzi(...).Byćmożeniebędzietotylkoinformacyjnyzapistego,corobię.Możeudamisięwzbogacićtentomikoinnedodatki,którezależećbędąodmojejinwencjiipomysłów.Przyokazjiopiszęwarunkiprzyrodniczeisiłęroboczą.Acoztegowyjdzie,okażesięnakońcu”.Trzydzieścilatpóźniej,poddatą25

października2011roku,napisał:„Wdniuwczorajszymminęła45-tarocznicaroz-poczęciapisaniakroniki.Dlamniejesttoważnadata(...).Niesądziłem,żeudamisiędociągnąćztymkronikarzowaniemażtylelat.Ipókico,niezamierzamza-kończyć”.PasjąleśniczegoWojciechaGwizdały

jestpisanie.ZacząłpisaćwIIklasietech-nikumleśnegowTucholi.Początkowonotowałnabieżącowszystko,cosiędzia-ło.Chwilarefleksjiprzyszła,gdynalekcjipolskiegousłyszałopisarzu,którybyłautorem32tomówpowieści.Zastanowiłsię,czydałbyradętylenapisać.Wtedy to z dwoma kolegami postanowiliśmy, że bę-dziemy lepsi od tego pisarza. Co to jest, 32 tomy przez całe technikum? – wspominaWojciechGwizdała.Pisaliśmy razem, na zmianę, tak więc często ta sama sytuacja jest opisana z paru punktów widzenia. Do dziś mam te zeszyty. Po szkole pisałem da-lej. Nawet więcej, gdyż miałem dużo czasu i mnóstwo się działo.

Miłość do lasu i książekZawszelubiłliteraturę.Dużoczy-

tał.Byłświetnyzhistoriiizpolskiego.Dlaczegozostałleśnikiem? Za nic nie

chciałem być nauczycielem jak moi rodzice, poloniści. Wystarczył mi codzienny widok stert zeszytów do poprawiania. Wybrałem las. I to był dobry wybór. W lesie też można przecież czytać światową literaturę. I pisać. Nikt nie zabrania, a i czasu jest więcej.Potechnikum,wroku1970,został

leśniczymwleśnictwieDywanwNad-leśnictwieLipusz.Odlatprenumeruje„Literaturęna

świecie”,śledzinowościliterackie,starasiębyćnabieżąco.Interesuję się literaturą – podkreślaW.Gwizdała. O książce „Imię Róży” wiedziałem pięć lat wcześniej, zanim się zrobił szum wkoło niej. Zawsze muszę w mojej kronice coś o aktualnym litera-ckim Noblu napisać i lubię mieć jakąś rzecz danego noblisty na półce. Przeczytałem wielu modernistów amerykańskich, „Ulis-sesa”, dzieła filozofów. Mam masę książek i wszystkie przeczytałem. Gdy mieliśmy re-mont, to największy problem był, co z książ-kami zrobić. Te 60 zapisanych zeszytów, to zawsze gdzieś zmieszczę, ale książki? Z tym było gorzej.

Nałóg pisania LeśniczyGwizdałapiszecodziennie.

Gdydziecibyłymałe,pisałdlanichopo-wiadania,wierszyki,próbowałwszyst-kiegozwyjątkiemsztukteatralnych.

Niedawno córki dobrały się do zapisków sprzed lat–opowiada–i czytając, płakały

ze śmiechu. Zapisywałem wtedy wszyst-ko, przepisy, jak się kaszki gotuje, ile razy pieluchy zmieniałem, co dzieci zbroiły, wszystko. ZapiskiWojciechaGwizdałytoskarb-

nicawiedzyotym,jaksiężyłodawniej,odlat60.ubiegłegowiekudodziś.Au-tormówionich:Nie jest to dziennik ani pamiętnik, to kronika. Od początku to była kronika. Początkowopisałwgrubychzeszy-

tach.Pojakimśczasiezacząłwklejaćdonichwidokówki,bilety,programytea-tralne,wszystkieciekawerzeczy.Kart-kiżywnościowe,kartkidogłosowania,kartkinapaliwo.Jesttucałahistorialat80.Wszystkoporządnieopisane,zdata-mi.

Kiedyś ze zdumieniem policzyłem, że mam już ponad 12 000 stron! Nie żebym miał bić jakieś rekordy, tak po prostu sam dla siebie byłem ciekaw, jak daleko w to pisanie zabrnąłem. Wpadłem w to i nie mogę przestać. To jest jak nałóg –mówi.

Kopalnia informacjiTrudnojestoderwaćsięodczytania

tychkronik.Sąróżnorodneibardzobo-gatewtreść.Czytającje,wyobrażałamsobie,coznajdziewnichkiedyś,możeza100,możeza200lat,hipotetycznybadacz.

Fot. M. Gielniak


SYLWETKI POMORZAN

Przeczytanotatkizdniacodzienne-go,np.z6.01.2011:„Wtymroku6stycz-niabędziepierwszym,od1960roku,DniemObjawieniaPańskiego(potocznienazywanyŚwiętemTrzechKróli)wol-nymodpracy(...)”,następnieznajdzie przytoczonązaMarcoPololegendęotrzechmędrcachorazopisroślinkizwa- nejkadzidłemCartera.Albotę:„wtorek29.11.2011.Takjakwczorajo7.10dolasu,bywydaćdrewno.Odbiorca–Complex.Itakjakwczorajciemnowdomuichłod-no.Awszystkozpowoduniedzielno-po-niedziałkowejwichury,któranawiedzi-łapółnockraju.Dawnoniebyłotakichwichur.Mogłemzobaczyćwoddz.92f,gdzieodbierałemdłużyce,jakwiatrpo-traktowałnieosłoniętąścianęlasu.Zno-wubędzierobotaprzyusuwaniuszkód.(...)Światłowróciłodopieropo16.30(odniedzieli–18.00).Dobrze,żewypłatęzdajemypo02.12.Odwykłemodpisaniaprzyświecach”.Znajdzieinformacjeopogodzie,

opisypracleśnych,opisywywożo-nychasortymentów,telefonogramyznadleśnictwa,programybalówleś-nika,dotycząceróżnychsprawdecyzjenadleśniczego,inwentaryzacjezwie-

rzątłownych,opisyzakresukontroliiszkoleń,opisyfirmtransportowych,firmtartacznych,stawkinausługileś-ne,informacjeowszelkichzmianachnastanowiskach–odprostychleśni-czychpodyrektorówgeneralnychimi-nistrów.Wśródtychwiadomościbędziemiałdokładneopisyparkówkrajobrazo-wych,rezerwatów,rezerwatówbiosfe-ry,roślin,dzikożyjącychzwierzątczyptaków,np.:„Czajka–gnieździsięnapodmokłychłąkachipastwiskachoni-skiejroślinności,zdostępemdopłytkiejwodyiodsłoniętej,miękkiejgleby,którąsondujedziobemwposzukiwaniudrob-nychbezkręgowców(...)”,lub„Arbore-tumWirtypołożonejestnaPojezierzuStarogardzkim,naterenienadleśnictwaKaliska,leśnictwoBorzechowo,oddz.37.,zajmujepowierzchnię33,61ha,naktó-rejzgromadzonoprzeszło450gat.drzewikrzewów”.Zyskateższczegółoweinformacje

onadleśnictwach,przykładowo:„Nad-leśnictwoKędzierzynKoźlepołożonejestwśrodkukompleksuleśnego.Zabu-dowania,wskładktórychwchodządom,stajnia,stodołaiwieża,powstaływ1876roku.GospodarzemobiektubyłdoIIwoj-

nyświatowejłowczyksiążęcegorodu Hohenzollernów.(...)Wlatach2005–2006 obiektzostałpieczołowiciewyremonto-wany,zzachowaniemwszystkichistnie- jącychjeszczedetaliiobecnieznajdujesię wnimsiedzibanadleśnictwa(tunastę-pujedokładnewyszczególnieniewszyst-kichbudynków)(…).BudynkiN-ctwa, aszczególnie35-metrowawieża,góru-jąnadokolicąisąwidocznezdaleka”.Innyprzykład:„NadleśnictwoMiastkogospodarujeobecnienapow.blisko 23tys.ha,siedliskalasowestanowią46%powierzchni,najczęściejwystępu-jącymtypemsiedliskowymjestBMśw,(…)mocnozróżnicowanarzeźbaterenu,pokaźnailośćjezior–54inaturalnychciekówwodnych(...)”Wszystkotoprzeplatanewierszami

znanychpoetów–Szymborskiej,Leśmia-na,Gałczyńskiego,Ejsmonda,Tetmajeraicytatamizliteratury.

Zbieranie folderów, map, widokówekPolskieparkinarodowetooczko

wgłowieleśniczegoGwizdały.Dokład-niejewswoichkronikachopisał,ilu-strującwklejanymimapkami,folderami,

Fot. M. Gielniak


SYLWETKI POMORZAN

widokówkami.Kronikiuzupełnionesąogromnymzbioremopracowań,albu-mów,informatorów.Wszystkim,cotyl-koudałomusięnadanytematzdobyć.Jestteżnotatkaozwycięzcachkon-

kursudlanadleśnictw„Zachwycaćfol-derem”zdopiskiem:„ciekawe,czyudamisięzebraćwszystkiefolderynadleś-nictw”.Obecniejużprawiewszystkiekonkursowefolderymanapółce.Jak to gromadzę? Wysyłam list, a w nim piszę, że mam leśną kronikę i proszę o mate-riały. To mi przysyłają. A jak zwiedzam w czasie urlopu jakiś park czy inne miej-sce, to idę do dyrektora, rozmawiam, pie-czątkę do mojej kroniki biorę, zostawiam adres i potem mi regularnie różne pro-mocyjne rzeczy przysyłają, kalendarze, widokówki, książki. Mam dzięki temu albumy, których w ogóle w sprzedaży się nie dostanie. Jak ktoś jest hobbystą, jak się czymś interesuje, to ludzie zawsze chętnie coś dadzą!–opowiadaWojciechGwizdała.

Dokumentowanie leśnej teraźniejszościWróżnychmiejscachkronikiznaj-

dujesięmnóstwowpisówleśniczych,strażnikówleśnych,nadleśniczych,dy-rektorówparkównarodowych,kolegówzpracy,sekretarek,księgowych,dzien-nikarzy,lekarzy,strażaków.Chciałbym mieć wpisy wszystkich pracowników nad-leśnictwa Lipusz. Jeszcze mi kilku brakuje –zwierzasię.Oddwóchlatzeszytyzastąpiłypięk-

nieilustrowanekalendarze:leśnyimy-śliwski–prezentodJarosławaCzarne-ckiego,nadleśniczegonadleśnictwaOsusznica.Dopierodziękinimnaszkronikarznaprawdęrozwinąłskrzydła.Kalendarzesąduże,jestwielemiejscadopisaniapodkażdądatą,ailustracjezwiązanezleśnictwemdałyW.Gwizdalenowepoledopopisu.Starasiędotrzećdoludziwidniejącychnazdjęciach,prosi,bycośodsiebiepodzdjęciemnapisali.Gdynazdjęciusąleśniczówkilubbudynki

nadleśnictw,jedzietam.Prosiopieczątkępodzdjęciemijakiśwpis.Potemwłasno- ręcznieopisujetomiejsce.NajednymzezdjęćwidzimybudyneknadleśnictwaTrzebciny.Podnimpieczątkaiwpis:„Miłospotkaćpasjonata.Dobrze,żejestktoś,ktodokumentujeleśnąteraźniejszość.Zżyczeniamiwytrwaniawtejżmudnejpracyserdeczniepozdrawiam”.Dalejopissporządzonyprzezkronikarza:„W1880r., wówczesnymzaborzepruskimzostajepowołanedożycian-twoTrzebciny.Jestjednąznajwcześniejutworzonychjed-nostek.Dzisiejszasiedzibanadleśnictwamieścisięwzabytkowymbudynku.(...)Ogólnapowierzchnian-ctwawynosi16,6tys.ha(…).8588haterenunadleśnictwapodlegaochroniewramachWdeckiegoParkuKrajobrazowego(...)”

Zabawa w Galla GwizdałęWkronikachsąteżzamieszczane

ciekawostki.Naprzykładnajkrótszana-zwamiejscowościwPolsce„Oś”,wpisyleśniczychotymsamymnazwisku,aczasemiimieniu:„leśniczyW.Gwizda-łazpozdrowieniamidlaleśniczegoW.Gwizdały”.Alborelacjazeznalezienia„swojej”wioski:„Niedokońcamamyprzegwizdane!Mamyswojąwioskę.PrzypadkiemodkryłemmiejscowośćonazwieGwizdały.JesttamjedynewEuropiemuzeumgwizdków.Pojecha-liśmytamzżonąTeresąwczasieurlopu.Poszedłemdopanisołtysioddrzwimó-wię:JajestemGwizdałainależymisiępołowapodatkówzbieranychwtejwsi!Śmiałasię.Dostałemoczywiściepiecząt-kęiwpisdokroniki”.WojciechGwizdałamówiosobie,że

jestczymśwrodzajureportera.Zadajesobiejakiśtemat,żebygoopisać,ipracujenadnim.Opisujemiejsca,wktórychbył,miejsca,którechcezwiedzić.Dziękiswo-jejpasjispotykaciekawychludzi,poznajewieleinteresującychmiejsc,słyszywielehistorii,którepotemopisuje.CzytałkronikiJanaDługosza,Wincen-

tegoKadłubkaiGallaAnonima.Mówi:Je-stem jak ten Gall, ale nie Anonim, tylko Gwiz-dała. Ja się tym pisaniem po prostu bawię. No bo nie dlatego przestajemy się bawić, że się starzejemy, tylko dlatego się starzejemy, że przestajemy się bawić.

A MOŻE PRENUMERATA? s. 2

Fot. z archiwum W. Gwizdały


ŚLADAMI BAŚNI

Skąd się wzięły stolemyW1923rokuZachodniopruskieWy-

dawnictwowGdańskuwydałodru-kiemkronikęPręgowa,napisanąprzeztamtejszegoproboszczaBrunonaLem-ke,abędącąowocemkwerendyźródełniemieckojęzycznych,jakiejduchownydokonał.Omawiającnawstępieczasyzasiedleńtychterenówpoepocelodow-cowej,przytaczadwieopowieści.Jednamówioolbrzymachleżącychwburszty-nowychtrumnach.Czytotylkobaśń?Tak,alebaśń

mającacałkiemracjonalneimaterialneźródło.Przedewszystkimnależypa-miętać,czymwzamierzchłychczasachbyłydlaludzibaśnie,mity,sagiitp.Byłytopróbyzrozumiałegoopisaniaświata,cojaksięwydaje,jestizawszebyłojed-nąznajistotniejszychpotrzebludzkiejpsychiki.Zrozumienieświataoznacza-łodlaczłowiekauwolnieniesięodlękuprzednieznanym,wytworzeniewsobieprzekonaniaoprzewidywalnościzja-wisk.ZnanejesttojużzkartBiblii,gdziewksiędzeGenesismamyscenęprzed-stawiającąBogapokazującegoAdamowistworzonyprzezsiebieświat.Charak-terystyczne,żetonieBóg,alewłaśnieAdamnadajerzeczomiistotomimiona.Nadanieimieniaoznaczabowiemzrozu-mienieistotydanejrzeczy.Tensammechanizmstworzyłka-

szubskichstolemów.Ludziemieszkającynaterenie,naktórymwystępujedużailośćogromnychgłazównarzutowych,chcieliwiedzieć,skądonesiętamwzięły.Nicprostszego,jakobarczenieodpowie-dzialnościązaichistnienieirozmiesz-czenieolbrzymichistot,któredałybysobieradęzwielotonowymiciężarami.Odniepamiętnychczasówznaj-

dowanonaKaszubachgrobykulturypomorskiejzawierającewieleozdób

zbursztynu.Wydajesięwięc,żeproceszaistnieniawświadomościobrazuol-brzymówspoczywającychw„burszty-nowych”trumnachjeststosunkowo

łatwydoodtworzenia.Tymbardziej,je-śliweźmiemypoduwagęznajdowaniewgrobachurntwarzowych,mogącychwprocesie„ubaśniowienia”zmienićsię

J E R Z Y ŁU K A S Z E W S K I

Z Alzacji do kroniki Pręgowa?Na całym świecie baśnie wędrują z okolicy do okolicy, z kraju do kraju. Zwykle autorzy takich przenosin bywają anonimowi, a literaturoznawcy mogą jedynie domyślać się czasu, dróg i oko-liczności zachodzenia owego procesu. Tym ciekawsze jest, kiedy uda nam się na taki ślad trafić.

Stolemka z Kaszubskiego Oka w Gniewinie. Fot. D.M.


ŚLADAMI BAŚNI

wgłowyzmarłych.Zważywszyrozmia-rytychceramicznychskarbów,zmarłymusiałbybyć(proporcjonalnie)olbrzy-miegowzrostu.Aleopowieścimającesweźródło

wprzetworzonejinformacjiorzeczy-wistychznaleziskachmogłyrównieżstanowićrodzajidentyfikacjiterenowej,byćczymśwrodzajupierwotnejgeo-grafiipolitycznej.Jeślidwajobcyludzie,spotykającsię,mówili:„Jestemstamtąd,gdziestolemyzarzuciłybródgłazami”,„Jestemstamtąd,gdzieolbrzymyśpiąwbursztynowychtrumnach”,toopróczwszystkiegoinnegorozumielisięna-wzajemiprzestawalibyćsobieobcy.Napodstawietakichwłaśnieopowieścitworzonebyłyczęstotoponimy.Nawartośćtakichlegendzwracał

uwagęGodfrydOssowski,pisząc,żeczę-stowskazująonenateren,którymwar-tosięzainteresować.

Alzacka legendaDodatkowymargumentemjestfakt

występowaniaopowiadańoolbrzymachwcałympasieostatniegoeuropejskiegozlodowacenia,gdzierzeźbaterenuza-wierałaelementymożliwedoopisaniazapomocąpostaciobdarzonychnad-ludzkimirozmiarami,takjaknaKaszu-bach.Trudnouznaćtozaprzypadek.Nicwięcdziwnego,żeczasemtrafi

sięnaśladtransponowaniapodańzjed-negokońcaEuropynadrugi,jeślitreściąniezbytodbiegająodmiejscowych,auję-ciemtematupasujądoistniejącegojużzbioru.TakajestwłaśniedrugaopowieśćwspomnianaprzezproboszczazPręgo-wa,aktórąlokujeonwdolinieRaduni.Nieznajdujemytejlegendywkaszub-

skiejliteraturze.NiewspominaoniejRamułt,nieodnotowujejejLorentz.Jesttootyleciekawe,żeopowieśćjużwXIXwiekubyładośćznanaiwykorzysty-wanaprzeznajsławniejszychautorów,zbraćmiGrimmwłącznieAdelbertvonChamisso,opierającsię

nawersjiGrimmów,napisałpoemat,któryprzedstawiasprawętak:WdolinierzekiHasel(Alzacja)wciążwidaćruinystaregozamkuznanegojakoNideck.Płodnawyobraźnialudowanieomiesz-kałaopleśćgolegendami.Opowiadano,

żewdawnychczasachNideckbyłza-mieszkanyprzezrasęolbrzymów,doktó-rychnależałyokoliczneziemie.Dobrzytobylipanowieinigdymieszkańcyrów-ninynieskarżylisięnaichrządy.JednakpewnegodniaGredel,nudzącasięwpo-nurychmurachzamkucórkakasztela-na,zmyliłaczujnośćmatkiiwymknęłasiędodoliny,byzakosztowaćurokówswobody.Biegnąciradośniepodska-kując,niezdawałasobienawetsprawyztego,żejejstopydruzgoczącałepołacieświerkowychlasówiniszcząwszystkieplony.Ach,ileżwrażeńdostarczałajejtaprzechadzka!MiasteczkoHaslach,doktóregowkrótcedobiegła,wydałojejsięnajwspanialszązzabawek.Zachwyciłjąsrebrzystydźwiękdzwonówkościel-nych,adomywydawałysięczekać,ażzamieszkająwnichjejlalki.Czubkiempalcaotwierałaokiennice,podczasgdyprzerażenimieszkańcybiegliskryćsięwpiwnicach.Gredelniechciaławracaćdorodzin-

negozamku,niezabrawszyzesobąkilkuztychfascynującychdrobiazgów.Pokazałabyjerodzicomirozweselałybyonejejcodziennąsamotność.Rozpostar-ławięcnapolurógfartuchaiszybkimruchemzgarnęłananiegopługzaprzę-żonywwołyiparunieszczęsnychchło-pów,którzynapróżnopróbowaliuciec.Wparususachwspięłasięzpowrotemnaszczytgóryi,całaszczęśliwa,zapre-zentowałaojcuswojeznalezisko.Posta-wiwszynaogromnymzamkowymstolezaprzęgiludzi,olbrzymkazabawiałasię,popychającichpalcemizmuszającdopo-dążaniawwybranymprzezniąkierun-ku.AlepannazamkuNidecksrodzesięrozgniewałigrzmiącymgłosemoznaj-mił:–Toniesązabawki,mojacórko,ato,corobisz,jestbardzozłe.Gdybycimaliludzienieuprawializiemiiniesia-lizbożawdolinie,my,olbrzymyzgór,niemielibyśmycojeść.Dalej,pospieszsię!Zawińzaprzęgiludzizpowrotemwfartuchijaknajdelikatniejodstawichwmiejsce,gdzieichznalazłaś.ZawstydzonaiskruszonaGredelpo-

spieszyławypełnićpolecenieojca.Tegodniazrozumiała,jakbardzowielcytegoświatapotrzebująpracyskromnychimaluczkich.

Piękna,bajka,któraniestraciłaak-tualności.ZamekNideckleżywAlzacji,wdolinierzekiHasel,dalekoodKaszub.

Inspiracja nie tylko dla artystówJakwspomniałem,vonChamisso

opierałsięnawersjiGrimmów.Okazujesięjednak,żeionaniejestnajstarsza.Baśńokrólewnieolbrzymce(„Riesen-spielzug”)zaczerpnęlizpisanejpoal-zackuopowieściautorstwaCharlotteEngelhardt-Schweighaeuser,wydanejw1808roku.Samaautorkapowoływałasięnaopowiadanieznanegosobiegajo-wegozlasówwNideck.TekstEngelhardt-Schweighaeuser

ikronikęLemkegodzieliponadstolat.Czymożliwe,abypręgowskiproboszcznieznałtejbaśni?Możnawtopowątpie-wać.Byłczłowiekiemnaoweczasysto-sunkowodobrzewykształconym,aopo-wieść,jaksięokazuje–znana.Amożepoprostusłysząclokalnepodaniaosto-lemach,stwierdził,żeznanamualza-ckabaśńpasujedotutejszejliteratury?Kaszubynieleżąwgórach,aleterenjestmocnopofałdowany,cokrokgłazyna-rzutowe,przepięknyigłębokijarRadunizpowodzeniemmożezastąpićdolinęHasel,astolemysątutajcodziennością.Wszystkodosiebiepasuje.Dlaczegoniewłączyćdotegonurtupięknejalzackiejbaśnizponadczasowymmorałem?ŹródełinformacjiLemkegoprawdo-

podobnienigdyniepoznamy,aleto,żeusiłowałprzenieśćalzackąopowieśćnaterenKaszub,świadczyojegostosunkudomiejscaduszpasterskiejpracy.Kaszu-byniemogłybyćmuobojętne,skoroniewystarczyłmusamopisnapodstawieźródeł,leczpostanowiłgowzbogacićnowymelementem.Dlaporządkuodnotujmytylko,że

opowieśćokrólewnieolbrzymceinspi-rowaławieluartystówplastyków,coza-owocowałosporąilościąobrazów,rycin,rysunkówilitografii.Wykorzystywanojenawetjakopocztówki,wydawanewdużych,jaknaoweczasy,nakładach.Niewykluczone,żetowłaśnieone,jakodocierającedonajwiększejilościodbior-ców,byłyźródłem,zktóregoczerpałprę-gowskiproboszcz.

PORTAL INFORMACYJNY ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGOWWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL

WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL WWW.KASZUBI.PL


WIELKIE POMORZE

Wtymrokuwybraliśmysiędokrai-ny,wktórejkażdanazwamiejscowościprzypominaosłowiańskiejprzeszłościtychziem.NamapieMeklemburgii-Po-morzaPrzedniegoznajdziemyzarównozwyczajneGnojno,jakidumnyKraków(obecniezwanyKrakowamSee),wktó-rymjaknamiejscowośćotakiejnazwieprzystało,odbywałysięsejmyrycerstwameklemburskiego.

Gryfia – Strzałów – ArkonaNazwa„Meklemburgia”pochodziod

mianasłowiańskiegogroduMechlinlubMechelin,nieodparciekojarzącegosięznaszymiMechelinkami.Wycieczkęrozpoczęliśmyodprze-

jazduprzezwyspęUznam,agłównymcelembyłGreifswald(Gryfia).Rytmży-ciamiastawyznaczazałożonyw1456r.uniwersytet,znanynamprzedewszyst-kimzestudiówAleksandraMajkowskie-go.PolatachtakwspominałswójpobytwGryfii:„Wielkiewrażeniewywarłonamniepierwszeodwiedzeniekrużgankówstaregouniwersytetu:wścianiewmuro-wanewidniałytammedalionyśrednicy1metrazportretamiksiążątpomorskich,wkamieniuwyciosane.Niemogęopisaćsiływrażenia,jakienamniewywarłyna-pisyumieszczonenatychmedalionach,wktórychsięczęstopowtarzałustęp:duxPomeranumetCassuborum–albo–etCassubiae.Przypuszczam,żeztychnapi-sów»KsiążęKaszubów«strzeliłapierwszaiskrabudzącamniedopracynapolupo-litycznym”(J.Borzyszkowski,Aleksander

Òd Gduńska do Roztoczi bróm…Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Gdańsku zorganizowało w tym roku wyprawę do Me-klemburgii-Pomorza Przedniego. Relację z tego wydarzenia przysłali do naszej redakcji Tomasz Szymański oraz Jan Kulas. Tę pierwszą prezentujemy poniżej, a drugi z wymienionych tekstów znajdą Państwo na naszej stronie internetowej oraz w kolejnym numerze „Tek Kociewskich”.

Majkowski (1876–1938). Biografia historycz-na,Gdańsk– Wejherowo2002).Drugidzieńwycieczkirozpoczęliśmy

odzwiedzaniaStralsundu(Strzałowa).Miastojestszczególniezwiązanezna-szymidziejami.Tutaj11kwietnia1254r.zmarłnagleniespełna20-letniSobiesławIII,jedynysynksięciatczewskiegoSambo-raII.Patrzączperspektywydziejów,moż-narzec,iżbyłtoprzysłowiowypoczątekkońcanaszejrodzimejdynastii.NastępnieudaliśmysiędoArkony,

niegdyśnajświętszegomiejscaSłowiań-szczyznyzachodniej,gdzieczczonoSwan-tewita–Świętowita.Dzisiajzesławnegogardu pozostałyjedynieresztkiwałów.Pa-trzącnateskromnepozostałości,natych-miastprzypominasięfragmentpowieściMajkowskiego„ŻëcéiprzigòdëRemùsa”oknowaniachSmętka:„Duńsczégòżôłniérzarãkamajôspôlił

RujańskąStannicã,aSwiãtowitastolëmnypòsągrznąłjemnazemiã,azjegòrzez-bąpokrëtëchczłónkówùtłukłjemwiórëwòdzińpòdgróncziżôłniérsczistrawë”(wszystkiecytatyzpowieściMajkowskie-gopochodzązwydaniaopublikowanegoprzezOficynęCzecw2010r.).WracajączArkony,przejeżdżaliśmy

nieopodalAltenkirchen(CerkwicalubKoś-cielecRański).Wtejmiejscowościznajdu-jesiękościół,jedenznajstarszychnaRu-gii(jegobudowęrozpoczętook.1185r. Wścianętejświątyni–podobniejakwmurbazylikiwBergenaufRügen(Góra) –zostaławmurowanatajemniczapła-skorzeźba.Istniejewielehipoteznaichtemat,alenajpewniejprzedstawionenanichpostacibyłyzwiązanezkultem

Swantewita.Umieszczeniepłaskorzeźbwchrześcijańskichświątyniachzapewnemiałosymbolizowaćtriumfnowejwiary,aleizachęcićgłębokoprzywiązanychdotradycjiSłowiandoodwiedzaniano-wychmiejsckultu.Zaryzykowaćmożnatwierdzenie,żejeszczeprzezdługielataRugianiewewnątrzkościołówmodlilisiędoboganajeźdźców,anazewnątrz,postaremu,wojczystejmowiewzywaliSwantewita.

Bë òżëlë znôwù w mòcë i chwale...WieluwrażeńdostarczawizytawPar-

kuNarodowymJasmundnaRugii.God-nepodziwusąwspaniałekredoweklifyznajsłynniejsząskałązwanąKönigsstuhl –TronKrólewski–wysokości118m.DzisiajteurwiskanosząnazwęStubben- kammer,mianotowywodzisięodsłowiań- skiejnazwyStopienneskały.Przypomina-jąsięsłowaOrmuzda:„(...)rozeżglãpłomiéńòdbiôłégòHélu

pòStopiennyKamiéń,bëòżëlëznowùwmòcëichwale”.KolejnegodniaopuściliśmyPomorze

Przednie,historycznączęśćdawnegoksię-stwazachodniopomorskiego.SymbolemPomorzaZachodniego–zjednoczonegoprzezBogusławaXWielkiegonapocząt-kuXVIwieku–stałasiędziewięciopolo-watarcza,składającasięzherbówziemwchodzącychwskładjegopaństwa.ZnajdujesięnaniejrównieżczarnyGryfKaszubski.Książętazachodniopomor-scyużywalijednaktakżeinnegogodła –gryfadzierżącegowprawychszponachmiecz,awlewychotwartąBiblięzdewi-ząProDeoetPatria(ZaBogaiOjczyznę).

T O M A S Z S Z Y M A Ń S K I


WIELKIE POMORZE

PrzypuszczalnietenherbzainspirowałAleksandraMajkowskiegodonapisaniaważkichsłów,hasłaWidiMiecz,wie-lokrotniepojawiającegosięwpowieścioRemusie.PatrzącnaRostock,nieodparcieprzy-

pominasięinnyfragmentnajwiększegokaszubskiegodziełaliterackiego,wktó-rymPanJózefpokazujeRemusowisym-bolicznąmapękaszubskiejziemiiwspo-minajejdawnąchwałęorazwielkośćodGduńska jaż do Roztoczi.

Tragiczne dzieje zachodniej słowiańszczyznyStolicąniemieckiegolanduMeklem-

burgia-PomorzePrzedniejestSchwerin(Zwierzyn).Głównąatrakcjąmiastajestniesamowity,wręczbajkowyzamekksią-żątmeklemburskich.Głównywjazddobu-dynkujestzwieńczonykonnymposągiemNiklota,władcyObodrytów,wybitnegopolitykaiwodza,któryw1147r.pokonałwyprawękrzyżowązorganizowanąprze-ciwkoSłowianompołabskim.Brutalneme-todynawracaniasprawiły,żeksiążęNiklotorazObodrycitrzymalisięstarychwierzeńipokładalinadziejęwrodzimychbogach.KrwaweidługotrwałewalkiwyczerpałyjednaksiłySłowian,aoklęsceZwiązkuObodryckiegoprzesądziłasecesjadwóchplemionorazśmierćNiklota.NastępcąksięciabyłPrzybysław,założycieldynastiiwładającejMeklemburgiądo1918r.,zaktó-regopanowaniarozpocząłsięgwałtownyprocesgermanizacjitychziem.OstatnimęskipotomekPrzybysławicówFryderykFranciszekVzmarłw2001r.Tragicznedziejezachodniejsłowiań-

szczyznyprzypominagrodziskowGrossRaden.WedługniektórychhipotezjesttoprzesławnaRadogoszcz,przedwiekamibardzoważnyośrodekkultu,wktórymczczonoSwarożyca.Gródwrazzchra-

memzostałzmiecionyzpowierzchnizie-miw1125r.przezkrólaniemieckiegoLo-taraIII.OstatecznyciosSwarożycowizadałBurchard,biskupHalberstadtu,podczaswyprawynaprzełomielat1067–1068.Du-chownyupokorzyłpokonanychSłowian,dosiadająciuprowadzającświętegoruma-kabóstwa.

Echo dawnych czasów w architekturzePrzejeżdżającprzezMeklemburgię

iPomorzePrzednie,dośćczęstospotykasięstarechatykrytesłomąlubtrzciną(naogółbardzostarannieutrzymane).Dachywiększościbudynkówwieńczątzw.śparo-gi,mająceopróczwalorówestetycznych,przedewszystkimznaczeniemagiczne.Podobnewykończeniechatbyłostosowa-nenaziemiachpolskich,wszczególnościnaKurpiachiPodlasiu.Meklembursko-po-morskieśparogiwyróżniaichkształt–naogółsąwycinanewformiekońskichgłó-

wek.Przypuszczaćnależy,żejesttoechodawnychsłowiańskichczasów,wszaktokońbyłświętymzwierzęciemwiększościrodzimychbogów.WyprawadoMeklemburgiiiPomo-

rzaPrzedniegodostarczyłanamwieluwspaniałychwrażeń.Koniecznietrzebawrócićdotej,jakżenambliskiej!krainy.Zostałoprzecieżjeszczetyleprzepięknychigodnychzwiedzeniamiejsc.Koniecz-nietrzebaodwiedzićdawnepomorskiestolice:Bardo(Barth),Dymin(Demmin)iWołogoszcz(Wolgast).Należałobyteżzobaczyćm.in.ruinysławnegoiongiśpotężnegocysterskiegoklasztoruEldena,nieopodalGryfii.Bardzomiłobyłonamgościćnana-

szejwyprawieprzedstawicielioddziałówZrzeszeniawRedzieorazTczewie,ser-decznieimdziękuję.Szczegółowąrelacjęzwyprawymoż-

naznaleźćnastronienaszegooddziału:www.kaszubi.pl/o/gdansk.

Pod rozwagę…

Oto kilka postulatów, które po zakończeniu wyprawy do Meklemburgii-Pomorza Przedniego zgłosił Jan Kulas: • Region Meklemburgia-Pomorze Przednie powinien być partnerskim regionem dla naszego województwa. Wskazane byłyby także bezpośrednie porozumienia o współpracy

miast pomorskich i miast meklemburskich• Przedstawiciele naszych władz w strukturach Unii Europejskiej w Brukseli powinni nadal wspierać kierowanie środków unijnych na rekonstrukcję i promocję dziedzictwa

Słowian Zachodnich na terenie Meklemburgii. • Trzeba jak najszybciej opracować i upowszechnić polsko-niemiecki przewodnik historyczno-krajoznawczy po Meklemburgii, w wersji językowej niemieckiej i polskiej. W ramach

wzajemności byłoby warto podobny przewodnik o naszym regionie opracować w wersji niemieckiej, z myślą o turystach z Meklemburgii oraz innych części Niemiec.• Zachodzi pilna potrzeba opracowania i wydania monografii (biografii) Świętopełka II Wielkiego i księżniczki pomorskiej Małgorzaty Samborówny, późniejszej królowej Danii.• W szkołach naszego województwa jedną z podstawowych lektur powinna być historyczno-literacka książka Zofii Kossak-Szczuckiej pt. Troja Północy.

Fot. ze zbiorów K. Kowalkowskiego

Z POŁUDNIA


Patrzącnaołtarzśw.Antoniegolubambonęzwieńczonąfigurąśw.JanaChrzciciela,myślęjakstarożytni:Dziełochwa-limistrza.Prawdziwiemistrzemnadmistrzebyłtwórcatychdzieł(iinnychwchojnickiejbazylice)AntoniŁangowski.Kościółzostałw1945r.niemaldoszczętniewypalony,Łangowskiuległwówczasprośbomkonserwatorazabytkówipodjąłsięprzezkilkalatpracowaćnadwypo-sażeniemświątyniwwytworyswegotalentu.Miałwtejdzie-dzinieniemałedoświadczenie,bojużwlatachtrzydziestychpodokiemartystyMikołajaCi-choszazPelplinapracowałbyłnadwystrojemnowegokościoławJastarni,którydodziśbudziuznaniejakowzórestetycznejharmoniiwsztucesakralnej.W1957r.założyłpracownię

usługrzeźbiarskichipracowałodtądnawłasnyrachunek.Kilka-naścielatpóźniej,bywającwCzerskuwramachreporterskichobowiązków,częstoodwiedzałemwarsztatprzyul.Piaskowej.Przyglądałemsię,jaknarysowananakartoniepostaćstopnio-

woprzybierałakształtfigurynaturalnejwielkościalbojaksce-nabiblijnaczyrodzajowascenkamyśliwskaprzeistaczałysięwpiękne,głębokożłobionepłaskorzeźby.Zanastępnąwizytąpodziwiaćmogłemgotowejużdzieło,aczęstoteżnowe,właś-nierozpoczęteprace.Wspominamtespotkaniajakorzadkąoka-zjęobserwowaniaprocesutwórczego,osobliwelekcjesztuki,

którymtowarzyszyłygawędyowykonanychdawniejpra-cach,aprzedewszystkimonie-gdysiejszymżyciuwrodzinnymCzersku.Urodzonyw1911r.,szkołę

powszechnąukończyłAntoniŁangowskijużwwolnejPol-sce,poczymwstąpiłnanaukęzawodudozakładustolarskie-goJózefaSowy.Każdystolarzwowymczasiezdobywałteż

umiejętnośćsnycerstwa,nietylkomeblebowiem,lecztakżeboazerie,ramyiinneprzedmiotypowszechnegoużytkuwy-magałyartystycznegozdobnictwa.Odindywidualnegotalentusnycerzazależało,jakpóźniejwykorzystazdobytąsprawność,

Prace mistrza Antoniego

Prôce méstra Antona

KAZIMIERZ OSTROWSKI

Ale mówiąc słowami Horacego: Nie wszystek

umarł. Twórcy pozostawiają cząstkę

siebie potomnym.

Zdrzącnawôłtôrzsw.Antoniégòabòkazalnicã,nadchtërnągórëjefigùrasw.JanaChrzcëcela,mëszlãtak,jaknomôwielëstarożëtny:Dzełochwôliméstra.Prôwdzëwieméstrãnadméstramabéłùtwórcanëchdokôzów(ijinszichwchònicczibazylice)AntónŁangòwsczi.Kòscółbéłw1945r.wnetczëstowëpôlony,Łangòwscziùlégłwnenczasprosbómkònserwa-torazabëtkówipòdjąłsãprzezczilelatrobicnadwëpòsażenimswiątiniwwëtwòrëswégòtalentu.Miôłònwtimòbrëmimniémôłédoswiôdczenié,kòjuwlatachtrzëdzestëchpòdòkãar-tistëMikòłajaCëchòszazPelplinamiôłònrobionénadwëòzdobąnowégòkòscoławJastarni,chtërendodzysdniajeùznôwónyzawzóresteticznyharmóniiwsakralnymkùńszce.W1957r.założiłònprôcowniãrzezbiarskąiòdnądkarobił

nawłôsnyrechùnk.Czilenôscelatpózni,biwającwCzerskùzleżnotëmòjichrepòrtersczichòbrzészków,czãstoòdwiédzôłjemwarkòwniãprzësztrasëPiôskòwi.Przëzérôłjemsã,jaknacéchòwónônakartoniepòstackrokzakrokãprzeòblôkôsãwsztôłtfigùrënôtëralnywiôlgòscëabòjakbiblijnôscena,abòrodzajowiòbrôzkòjachceprzemieniwałësãwsnôżé,głãbòkżłobionéplaskatorzezbë.Przënastãpnëchòdwiedzënachmógłjempòdzëwiacgòtowéjudzeło,aczãstotéżnowé,prawierozpòczãtérobòtë.Wspòminómtespòtkaniajakòrzôdkąspò-

sobnoscdopòdzéraniôprocesutwórczégò,òsoblëwéùczbëkùńsztu,przëjaczichkôrbałajesmasoòwëkònónëchdôwniprôcach,aprzedewszëtczimòtim,jaknoprzódëwëzdrzałożëcéwjegòrodzynnymCzerskù.AntónŁangòwsczi,ùrodzonyw1911r.,szkòłãpòwszechną

ùkùńcziłjuwwòlnyPòlsce,pòczimwstąpiłnaszkòłãfachùdozakładustolarsczégòJózefaSowë.Kòżdistolôrzwnenczaszdobiwôłtéżùmiejãtnoscërzezbiarsczégòzdobnictwa,kòniélenoméble,aletéżbòazerie,ramëijinszéprzedmiotëpòwszechnégòùżëtkùwëmôgałëartisticznywëòzdobë.Òdindiwidualnégòtalenturzezbiarzazanôleżało,jakpózniwëz-wëskôònzdobëtązrãcznosc,czëmdzewstanieprzekroczëccenkągreńcãpòmidzëméstrowsczimrzemiãsłãabëlnymkùńsztã.Łangòwsczimùprzëszłotonadzwëkletkò,jujaknomłodiczłowiekprzedwòjnąwërobiłsonôzwëskò(takąsamądrogãprzeszedłjinyartistazCzerskaFrancëszkMãczëkòws-czi).Nôrechlidocenilëjegòkùńsztprobòszczowieibùdownicëkòscołów,timczasãżłobieniédekòracyjnéònòstawiłnastronã,chòcitaczichùsłëgówwmiarãwòlnégòczasunieòdmôwiôł.W1973r.chònicczimùzealnikJuliónRidzkòwsczipragnął

ùtcëcRokKòpernikòwscziiùfùńdowôłdlôParkùTësąclecôwChònicachpòpierséwiôldżégòastronoma–robòtë

Z PÔŁNIA


czyzdołaprzekroczyćcienkągranicępomiędzymistrzowskimrzemiosłemaprawdziwąsztuką.Łangowskiemuudałosiętonadwyrazłatwo,jużjakomłodyczłowiekprzedwojnązdo-byłsobienazwisko(takąsamądrogęprzeszedłinnyartystazCzerskaFranciszekMenczykowski).Najwcześniejdocenilije- gokunsztproboszczowieibudowniczowiekościołów,natomiastsnycerstwodekoracyjnezeszłonamargines,choćitakichusługwmiaręwolnegoczasunieodmawiał.W1973r.chojnickimuzealnikJulianRydzkowskipragnął

uczcićRokKopernikowskiiufundowałdlaParkuTysiącleciawChojnicachpopiersiewielkiegoastronoma–robotyŁangow-skiego.Minęło40lat,apomniczekówstoitamnadal.Niecopóź-niejpoprosiłemmistrzaowykonanieportretuRydzkowskiegonajego85.urodziny;nadzwyczajudanapłaskorzeźbazostałapotemwykorzystanadosporządzeniaodlewunapomnikna-grobny.Niestety,brązowakopiapadłałupemzłodzieja,lecznaszczęściejestoryginał.WspółpracachojnickiegooddziałuZrze-szeniazAntonimŁangowskimzaowocowałalicznymipamiąt-kami,któresąświadectwemkaszubsko-pomorskiejhistorii.Sątom.in.pomnikkuczciCeynowy,medalionnaobeliskuJanaSobieskiego,pomnikObrońcówChojnicprzyul.Świętopeł-ka,tablicaPomordowanychWięźniówZakładuPoprawczego1939–1945,tablicepamiątkoweJózefaSłomińskiegowLipnicyiwydarzeńz1920r.wBorowymMłynie,atakżenagrobekAlbi-naMakowskiegonachojnickimcmentarzukomunalnym.PracezbetonuwykonywałzsynemKrzysztofem,którypoojcuprzejąłpracownięrzeźbiarską.Wiosną1988r.redakcja„Pomeranii”uhonorowałaŁan-

gowskiegoSkrąOrmuzdową,jazaśmiałemwielkąsatysfakcję,wręczającartyścietowyróżnieniewimieniuredakcji.Byłoto

jednakmojeostatnieznimspotkanie,zmarłbowiem14czerw-ca1988r.,przeżywszy77lat.AlemówiącsłowamiHoracego:Niewszystekumarł.Twórcypozostawiającząstkęsiebiepotomnym.Piszęwięctowspomnieniewdniu25.rocznicyśmierciczłowie-ka,któregoszlachetnośćiserdeczność,mądrośćiartyzmbyłynajwyższejpróby,apozostaływpamięciwielu.PrzypominająmipanaAntoniegodzieła,zktórymimammożnośćstaleobco-wać–nacodzieńmamprzedoczamijegoreliefwedługrycinyDanielaChodowieckiego„Postójwewsikaszubskiej”.

Łangòwsczégò.Minãło40lat,apòmniczknenwcygtamstoji.KąskpóznipòprosyłjemméstraòwëkònaniépòrtretuRidz-kòwsczégònajegò85.ùrodzëznë;nadzwëkùdónôplaskatorzez-baòstałapòtemùwëzwëskónôjaknomòdłodowëkònaniôòdlewùnapòmniknagrobny.Niestetë,kòpiazbrąksustałasãzdobëczązłodzeja,naszczescérównakzachòwôłsãòriginał.WespółrobòtachònicczégòpartuKPZzAntonãŁangòwsczimzabrzadowawielepamiątkama,chtërnesąswiadectwãkaszëb-skò-pòmòrsczihistorii.Sątom.jin.pòmniknaczescCénôwë,medalionnaòbeliskùJanaSobiesczégò,pòmnikÒbrońcówChònicówprzëùlëcëSwiãtopôłka,tôflaùpamiãtniwającôPòmòrdowónëchSôdzewëchZakładuPòprawczégò1939–1945,tôflepamiątkòwéJózefaSłomińsczégòwLëpińcachiwëdar-zeniówz1920r.wBòrowimMłinië,atéżnagróbkAlbinaMakòwsczégònachònicczimsmãtôrzukòmùnalnym.PrôcezbetonuwëkònywôłzesënãKrzisztofã,chtërenpòòjcuprzejąłprôcowniãrzezbiarską.Òbzymk1988r.redakcjô„Pòmeranii”ùtcëłaŁangòwsczégò

SkrąÒrmùzdową,jôzôsmiôłjemwiôlgąsatisfakcjã,czejjemwrãcziwôłartiscetowëróżnieniéwjimieniuredakcji.Bëłotorównakmòjeòstatnéznimspòtkanié,bòùmarłòn14czerwińca1988r.,wwiekù77lat.AlegôdającsłowamaHòra-cégò:Niéwszedenùmarł.Ùtwórcëòstôwiająsztëczksebiepò-tomnym.Piszãtejtowspòmnieniéwdniu25.roczëznësmiercëczłowieka,chtërnégòszlachetnosciserdecznosc,rozëmnosciartizmbëłënôwëższipróbë,apòòstałëwpamiãcëwielelëdzy.

PrzëbôcziwająmiewastãAntonadokôzë,zjaczimamómspò-sobnoscwcygprzestawac–nacodzéńmómprzedòczamajegòreliefwedlerëcënëDanielaChòdowiecczégò„Pòstójwewsëkaszëbsczi”.

Tłómaczenié Ludmiła Gòłąbk

Jedna z rzeźb z chojnickiej bazyliki. Fot. Maciej Stanke

Piersny òbrôz Kòpernika w Parkù Tësąclecô. Òdj. Maciej Stanke


Zwëczajno je tak, że snie-nim artistë je wiôlgô bina, cziletësãcznô pùblika, ùrma gazétników na kòńcertach, nôlepszi kòńcertowé zale z jasnyma widama a akùstiką, w jaczi nick ju nie je do pòprawieniô. Zwëczajno arti-sta – òsoblëwie młodi – chce wlezc w nen artistny swiat ë leno grac, grac, grac... Òn jednakò nie jë zwëczajnym artistą. Miast wiôldżégò gar-du, w jaczim lżi je doprzińc do słëchińców a kriticzi, òn wëbrôł wies skrëtą strzód kaszëbsczich lasów, w jaczi kùlturalny żëcé krący są wkół remizë. W taczim placu chcôł żëc i twòrzëc. A że nie bëło do te warënków, tej ùmëslôł so je stwòrzëc. Nawetka żle òznacziwało to scygnie-nié na ną wies nôwiãkszich gwiôzdów jazzu, klasyczi a klezmersczi mùzyczi. Bò wedle niegò ta wies na to zasługòwała.

Akòrdionista z Sëlëczëna

TAT I A N A S L O W I

Òdj. Maciej Stanke


SKRA ÒRMÙZDOWÔ 2012

Do szczescô leno nen môl... PaùlaNowakawSëlëczënieaòkòlim

znająwnetkawszëtcë.Gôdająònim,,akòrdionistazSëlëczëna”abò,,nenòdfestiwalu”.Niéwszëtcëjednakòwiedzą,żeniejeònrodzonywnymplacu.NaswiatjeònprzëszłiweGduń-

skuëtamòrazãzestarszimamieszkôł,równakjuòdnômłodszichlatjezdzyłznimadoSëlëczëna.Wdzecnëchlatachjegòsnienimbëłorobicjaknobanowiamieszkacwnywsë.DzysônadjezorãMôùszmôdodóm,wjaczimmieszkôzbiałkąMagdąarocznymsynkã,tejjakjewidzec,jednozjegòsnieniówzjiscëłosãwcałoscë.

Za dzecka, czej jô wiedzôł, że jedzemë ze starszima na Kaszëbë, tej ju dzéń chùdzy jô miôł spakòwóné mòje zôbawczi a òb noc ni mógł spac, tak ni mógł żem so dożdac na no Sëlëczëno. Tedë do szczescô leno nen môl béł mie brëkòwny – gôdôNowak. Nôwiãkszą mòją pasją w nym czasu bëłë banë. Përznã z tegò òstało mie do dzysô, ale kòlejôrzã kù reszce jô nie òstôł, nie wiém leno, czë na szczescé–smiejesãakórdionista.

Chòcle słowò ò akòrdionieJednakòwiôlgôzmianajegòzaintere-

sowaniówniejeprzëpôdkòwô.Mùzykabëławjegòfamilëjiòdwiedno.Naroz-majitëchinstrumeńtachgrelë–jegòópa,òjcatéżrodzeństwòòjca.PaùelNowaknamuzycznąszkòłãzdecydowôłsojupònabòrze,jednakòdzãkapòmòcëòjcaùdałomùsãrëgnącùczbë.

Na zôczątkù jô chcôł grac na forte-pianie, jednakò tak wiôldżi instrumeńt béł drodżi a do te jesz nie zmiescyłbë sã w najim mieszkanim w blokù, tej stanãło na akòrdionie – òpòwiôdô.– Pòczątczi nie bëłë letczé, w drëdżim rokù nôùczi jô ju nie chcôł grac. Przë akòrdionie òstôł jem leno dzãka pòmòcë mòjégò òjca, chtëren jakno mùzyk wiedzôł, jak ze mną sadnąc a rozpëzglëc mój tôczel. Pòtemù szło ju lepi, a czej żem béł w mùzycznym liceùm, tej pòjachôł żem na akòrdionowé warkòwnie do Wejrowa, ë tej wëbùchła richtich pasja. Tedë zaczãła mie interesowac nié leno sama mùzyka, ale wszëtkò, co je zrzeszoné z akòrdionã –przëbôcziwôsoNowak. Dzysôwspò-minôòn,żezgazétówwëcynôłwszëtczéartikle,wjaczichbëłochòclesłowòoakòrdionie.Dodzysôpamiãtôònzjacziswëdowiznëinfòrmacjã,żecobëspalëckaloriepòzjedzenimjednégòbatona,nótjebezgòdzënãgracnaakòrdionie.

Kòlekcjonéra nié le instrumeńtówW 1999 rokù dostôł jem przedwòjnowi

akòrdión Tatra. Pò krótczim czasu ta-czich wëjątkòwëch instrumeńtów bëło ju 10, pòtemù 100, a pózni jesz wiãcy. Czej ùtrzimanié rosnący kòlekcje w mieszkanim w blokù stało sã drãdżé, zbiór zawãdrowôł do... sëszarni mieszczący sã na 11 piãtrze blokù.TerôPaùelNowakmôjichjutrzë-sta.DzélkòlekcjetwòrziekspòzycjãMu-zeumAkordeonuwKòscérznie.PaùelNowaktokòlekcjonéraniéleno

akòrdionów,aletéż...akòrdionowechkarnów.Béłabòjezałóżcąabònôleżnikãwielekapelów.Sąto:Klezmoret,Django-logy,ArmonicaOrfeo,AlmostJazzGroup,MilongaBaltica.KòńcertëjetéżzTómkaÒlszewsczim.Kùreszceùczëcgòjidzenaplatce

KaszëbsczéBajania,jakôwëdónôbëłałoni.DlônyslédnyplatcziwstudiuRadiaGduńskspãdzyłczilegòdzënów,cobëstwòrzëcmùzycznąilustracjãdokaszëb-sczichbôjków.Wôrtjepodsztrichnąc,żeswòjãrobòtãwëkònôłzadarmôka.Ònsómòrobòcenadplatąòpòwiôdôtak:Jô nie béł gwës, czë dóm radã. Òb jeden dzéń nót bëło zrobic mùzykã do wnetka 20 bôj-ków, jaczé czuł jem pierszi rôz w żëcym. Ale ùdało sã ë przëszło mie z tegò wiele redotë. Czej słëchóm ti platë, ùsmiéchóm sã a gôdóm z satisfakcją ,,Alano! Fejn to wëszło”. Wëzwaniébëłotimwiãkszé,że

PaùelNowakkaszëbsczégòniewëniósłzdodomù,bònimiôłjak.Jem Kaszë-bą samòzwańcã–deklarëje.Chòcôpòkaszëbskùrozmiejeterôjuwszëtkò,

airzeknącmòżewnymjãzëkùwiele.AwszëtkòtoprzezcëskdrëchówzSë- lëczëna,zjaczimasãbawiłwdzecnëchlatach:Czejbëm sã nie ùcził kaszëbsczégò, tej nie rozmiôłbëm pòłowë rzeczów, ò jaczich òni gôdelë. DzysôzKaszëbamajeònzrosłibaro

mòckò.WidzecjetochòclebëòbczasDniaJednotëKaszëbów,gdzejedirigeńtãnôwiãksziakòrdionowiòrkestrë.Midzëjinymadzãkajegòrobòcejuczilerazyùdałosãpòbicrekòrdwjednoczasnymgranimnaakòrdioniejaknôwiãksziwie-lenëmùzykańtów.Naròbòtaniejeletkô–wjedendzéńnapôrãczilenôsceminu-towëchpróbachwnetka200sztëklëdzymùszinaùczëcsãrazã,wjednymkarnie,gracnaakòrdionie.Ròbòtatajetimbarżidrãgô,żeKaszëbijakjewiedzec,tobaroùpiartilëdze:kòżdenznichgrajenôlepiëkòżdenwiénôlepi,jakgracmôreszta.Cobërobicztaczimkarnem,pòprôw-dzenótjenalezczłotiwestrzódk.NaszczescéòdlatakòrdioniscezSëlëczënatosãùdôwô,cowidzecbëłochòclelatoswKòscérznie.

Radiówc òd dzecnëch latAkòrdionowąlëgótkãPaùlaNowaka

czëcjeniélewmùzyce,jakągraje,aleiwtim,jakònyminstrumeńceòpòwiôdô.PrzeztrzëlatanaantenieRadiaGduńskprowadzyłaùdicjã,,Jazznaakordeon”.Rôzwmiesądzu,póznownocë,czëcbëłostôréabòòsoblëwéakòrdionowénagra-nia,jaczézbiérôł.Wszëtkòtozbògaconébëłojegòdopòwiescama.Radiowëch

Òdj. Krzysztof Bernardyn


SKRA ÒRMÙZDOWÔ 2012

szlifówjednakòniezdobiwôłònwgduń- scziradiostacje,alewmieszkanimswòjibabczë,gdzewdzecnëchlatachzaradio-wimikrofónrobiamù...przedwòjnowôwiôlgôòstrzinka!Jô baro lubił sã tak za-bôwiac, zresztą zamiłowanié do gôdaniô òstało mie do dzysô. Mòja pùblika ju wié, że òkróm graniô wiedno jesz cos òpòwiém –gôdôNowak.– Ë chòcô mòże to bë nawet-ka nie szło mie nôlepi, to wiedno pocészóm sã tim, że politicë gôdają jesz wiãcy jak jô, a pò prôwdze są to richtich farmazónë. Dzãka taczémù przërównaniô ni móm kómplek-sów–dodôwô.

Swiatowé sławë w sëlëczińsczim lasu

Òd czedë gróm na akòrdionie, jô wiedno chcôł zagrac kòńcert w Sëlëczënie –wdôrzôso. W 2002 rokù direktór Gminnégò Òstrzódka Kùlturë, Ireneùsz Kòrda, pòmógł mie zòrganizowac pierszi wëstãp, jaczi pòzwelësmë: Sulęczyńskie Spotkania Akor-deonowe. Sukces sprawił, że jô pòmëslôł o tim, cobë wôrt bëło cygnąc ną ùdbã. Tedë jô jesz nawetka nie snił, że za dzesãc lat do malinczégò Sëlëczëna na nen festiwal przejeżdżiwac bãdą nôwiãkszi méstrowie negò instrumeńtu. W nëch pierszich la-tach akòrdionowé zetkania, to bëłë przódë mòje a mòjich drëchów kòńcertë. Znajem-ny mùzycë gòdzelë sã grac w Sëlëczënie za symboliczné dëtczi a cos do zjedze-niô. Równak mòje ambicje bëłë corôzkã wiãkszé a pò czile latach w môłi wsë strzód kaszëbsczégò lasu, bez profesjonalny binë, ùdało sã zòrganizowac kòńcertë gwiôz-dów z zortu swiatowëch sławów, jaczich reczitalów drãgò bë bëło szukac w wiôl-dżich pòlsczich gardach. Grelë w Sëlëczënie Ludovic Beier, Kroke, Alpenkrainer cze Ri-chard Galliano. Chòcô z nym slédnym nie bëło tak letkò.

Czë lecy z nama Galliano?Béł 2011 rok, strzódk lata–kôrbiNowak

–wszëtkò bëło ju dopiãté na òstatny gùz. Jô ju béł na latawiszczu, cobë òdebrac Richarda Galliano a zawiezc na kòńcert. Tej jô òdebrôł telefón, że naji gwiôzdë jednakò nie bãdze. Jô jachôł nazôd do Sëlëczëna zmarachòwóny. Z drodżi ju zazwònił jem do direktora, cobë przërëchtowôł dlô mie krziż a kamë, cobë mie na placu ùkrziżowelë a ùkaminiowelë. Ireneùsz Kòrda namôwiôł mie, że skòrno wszëtkò je przërëchtowóné na kòńcert, tej móm zagrac. Dali z aùta jô zazwònił tedë do Dorotë Lulczi, cobë zaspiéwa. To béł pòniedzôłk ë w teatrze prawie mia wòlné,

tej sã zgòdza. Na placu bez niżódny próbë zagralë jesmë jeden z nôlepszich najich kòńcertów. Pò prôwdze drãgò je grac, czej sã wié, że lëdze żdają na kògò jinszégò, ale w Sëlëczënie słëchińcë przëjãlë naji baro cepło. Pò wëstãpie wëlôz jem na kòscelną kôzalnicã ë òbiecôł lëdzóm, że skòrno móm jima òbiecóné, że Galliano mdze grac w Sëlëczenie, tej tak bãdze.

Nôdłëgszi festiwal Ëbëło.KòńcertGallianoòdbéłsã

wsëlëczińsczimkòscelewniedzelã23rujana.Timsamimbëłotonôdłëgszéz akòrdionowëch pòtkaniów, kòdérowałoòdzélnika.WSëlëczënieòkòmaturistnégòsezónawiednojepùsto,jednakòwdzéńprzëjachaniôfrancësczégòakòrdionistëwmaliń-cziwsëniebëłogdzepòstawicaùta.Nawëstãpprzëjachałofùllëdzy.Ri-chardGallianozagrôłbëlno.Sëlëczëno

wnendzéńdobëłozniejednąfilhar-móniąwwiôldżimgardze.Cowôżné,zKùńsztãprzezwiôldżé,,K”mòżnabëłopòtkacsãwkaszëbscziwsëzadarmôka,tj.niepłacącczilesetzłotëchzabilietë.Todobrôstronaakòrdionowëchpòtkaniów,chòcôtéżjejichnôwiãkszéwëzwanié,jaczémùcorôzkãbarżidrãgòjesprostac.Gminãcorôzmnijestacnanegòzorturozegracëjã,corokùpojôwiôsątejnensóm,dëtkòwitôczel.Wiôlgôpòpùlarnoscsëlëczińsczégòfestiwalusprawiła,żeNowakdostôłjuczilebédënków,cobë,,przeprowadzëc”akòrdionowépòtkaniadojinechgardów.ChcelëbëjemiectakwGdini,jakwSopòce.Wnëchgardachzjichfùńduszamamidzënôrodnôroze-gracëjômògłabësãòdbiwaczwiãkszim„rozmachã”.Wizjôprzenieseniôkùsy,aledlôPaùlaNowakasprawajejasnô:Jô pla-cu festiwalu nie mdã mieniôł. Miłota do mòji wsë je za wiôlgô.

Òdj. Krzysztof Bernardyn


LITERATURA

WKartuzach,przywejściudopod-ziemiRefektarza,dawnejjadalnizakon-nej,leżykamień.Jestprzymurowanydofundamentu.Zostałodkopanyniedaw-no,kiedyrobionoturemont.Spoczywałpodziemiąponadsześćsetlat.Niewiado-mo,jaksiętutajznalazł.Pozornietenkamieńnieróżnisię

niczymoddziesiątkówinnych,którychjestmnóstwoprzyklasztorze.Dopierokiedypodejdziesiębliżej,widaćnanimdziwneślady.Jesttopięćwgłębień,wą-skichinienaturalnych.Możnawniewło-żyćpalce...Byłotowpierwszychlatachistnienia

klasztorukartuzównaPomorzu.Zamu-ramizakonuzamieszkałpewienartysta.Mówiłosobie,żejesttutejszy,boosiadłnatejziemipodługiejwędrówce,apo-temzbudowałdom.Żyłsamotnie.Kiedypytanogo,komusłuży,odpowiadał:„Je-stempoddanymkrólowejJadwigi”.Mó-wiononaniegoWincenty.Niktjednakniewiedział,jaksięnazywanaprawdę–słowiańskawysepkananiemieckiejziemi.Wincentybyłzdolnymrzeźbiarzem,

aleniktnigdyjegorzeźbniewidział.Śmianosięzniego,żechoćuważasięzarzemieślnika,niemaprawejdłoni.Lu-dziemówili:„Jakmożeszrzeźbić,skoroniemaszprawejdłoni?Jakutrzymujesznarzędzia?Twojedziełamusząbyćnicniewarte.Niechcemyichoglądać”.Win-centyuspokajałsięzakażdymrazem,kiedyzamiastsłuchaćobelg,zamyślałsięipatrzyłwniebo.Fascynowałogosłońce.Zastanawiałsię,cojestzanim.Niewiodłomusięnajlepiej,bochoć

pracywzakoniebyłomnóstwo,nieotrzymywałżadnychzleceń.Kartuziza-mawialirzeźbywGdańskuiNorymber-dze,aojegodziełachniechcielinawetsłyszeć.Płaciliolbrzymiekwotyznanym

niemieckimartystom,azczasemjeszczebardziejwyzyskiwaliokolicznąludność.PomagaliimKrzyżacy,którzyodponadstupięćdziesięciulatrządzilitąziemią.

RzeźbyWincentegowyglądałyina-czejniżte,którekupowalizakonnicy.Tamtefigurybyłyzazwyczajdrewnia-ne,zawszejednoznaczneinieudolne,

KamieniePamięci Mieczysława Czychowskiego

P I O T R S M O L I Ń S K I

„Baba”. Rzeźba w granicie. Mieczysław Czychowski, ok. 1965 r. Fot. M. Czychowski, z archiwum Wandy Czychowskiej. Rzeźba znajduje się w Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce.


LITERATURA

pomalowanetanim,złotymtłuszczem.Jego–byłygłowamiludzkimizsuro-wegokamienia,jakbynieukończonymi.Wincentyczęstozostawiałtwarzewy-kutetylkodopołowy,bezoczu.Głowywyglądałynaprzedwcześnieopuszczo-ne,jakgdybyumarłrzeźbiarz,którychciałjedokońcastworzyć.Drewnianepostaciezklasztoru

udawały.Byłyfałszywe,ichtwarzeniewyrażałyniczego:zazwyczajbrzydkie,znienaturalniedługimi,krzywymino-samiizezowatymioczami.Wincentywidywałdwietakierzeźbyobokkoś-cioła,kiedyrazdorokuwBożeCiałoza-konnicywpuszczalizabramyokolicznąludność.PierwsząbyłapostaćMaryicho-

dzącejpoksiężycu,odzianejwsuknięzgwiazd,drugą–Chrystusnakulisłoń-ca.Obiefigury,umocowanewniewiel-kiejodległości,byłyskierowanetwarza-midosiebie.Patrzyływnieokreślonymkierunku.CorokuWincentypróbowałustawićsiętak,abyrzeźbyspojrzałymuwoczy,alegdziekolwiekstanął,oneza-wszeoszukiwały.„Figurybracisąfałszywe,nieod-

dająwielkościBoga.StworzęgłowęChrystusaipodarujęjązakonowi,abyujrzałto,cozakrywająnieudolneposą-gi”–pomyślał,gdyporazkolejnystanąłnadziedzińcu.Zarazuświadomiłsobie,żeniemożerozpocząćpracy,boniemaodpowiedniegokamienia–wszystkie,któreleżaływpromieniukilkunastuki-lometrów,zebrano,abyumocnićścianyświątyni.Pracaniebyłajeszczeskończo-na,więcgłazywalałysiępodmurami,byłyichsetki.„Pójdędobraciipoproszę,abydalimiokrągłykamień.Wtedywy-rzeźbięgłowę,którapokażewielkośćStwórcy”–takpostanowiłiposzedł.Czekałkilkagodzin,ażprzeorgo

przyjmie.TenwysłuchałWincentegoipowiedział:„Jakmożemydaćcigłaz,skoropójdzienazmarnowanie?Musi-myumacniaćklasztor,abystałtutajnawiekiigłosiłchwałęBoga.Rzeźb,októ-rychopowiadasz,niechcęwidzieć.IdźwpokojuimódlsięołaskęPana”.KiedyWincentywyszedł,byłajuż

noc.Kroczyłprzezpustydziedziniecjakzbitypies.Poleconomuopuścićmuryklasztoru,aleniezważałnato.Zatrzy-małsięprzyfigurachMaryiiChrystusa.Tymrazemnieszukałślepychspojrzeń,któreitakzgubiłysięwmroku.Stanąłpomiędzyrzeźbami.Podniósłgłowę

ispojrzałwnieboznienawiścią.Księ-życświecił.ZoczuWincentegozaczęłypłynąćłzy.Onsamzbuntowałsięporazpierwszywżyciu.Naglepodniósłuciętąrękę,jakbykomuśgroził.Przyłożyłki-kutdoksiężyca.Odszedł,gdytenjużsięschował.Poszedłwstronędomu.Zatrzymał

sięnadrzeką,którałączyładwajezioraopływająceklasztor.Usiadłnabrzeguizacząłwrzucaćdowodymałekamie-nie.Obserwował,jaktoną.Byłjużspo-kojny,wpatrywałsięwbiegnącąwodę,jakgdybywidziałwniejcoświęcej.Postanowił,żesamzdobędzieodpo-

wiednigłaz,aleniewiedziałjeszczejak.Niemiałkoniaiwozu,abyprzywieźćgozdaleka.Niemógłiśćpiechotą,bonieudźwignąłbytakwielkiegociężaru–ka-mieńmusiałbyćduży,wielkościconaj-mniejpięciugłówludzkich.Wrzucająckamieniedorzeki,myślał,żenieudamusięwyrzeźbićtejgłowy,żenawetgdybychciałdonieśćgłazażspodGdańska,toniemiałbytylesiły.Brakowałomupie-niędzy,żebyopłacićpomocników.Siedziałtakkilkagodzin,niczegojed-

nakniewymyślił.Wduchupoddałsię.Rozmyślał,czyktórąśzjegorzeźbmoż-nabypodarowaćzakonowi.„Sązbytniedoskonałe”–powiedziałdosiebie.Chciałpójśćdodomu,żebysięwyspać.Byłjużbardzozmęczony.Wstał,chwyciłostatnikamień,zamachnąłsięzcałejsiłyiwrzuciłgodowody.Zdziwiłsię,gdytennagleodskoczył,podleciałdogóryido-pieropotemopadłnadno,alewinnymmiejscu.Wincentywszedłdorzeki.Bałsię

spojrzeć.Schyliłsiętylkoijedynądłoniądotknąłtego,cobyłoobok.Sprawdzałzniedowierzaniemkształt.Serceskoczy-łomudogardła,bonadnieleżałogrom-nygłaz!Taki,któregopotrzebował.Ka-mienianiebyłowidaćwcześniej,kryłagomętnawoda.Prawiezniejwystawał.Wincentypłakałzeszczęścia.Uniósłki-kutiprzyłożyłgodosłońca.Oślepiłogo.PoczułsięmaływobecwielkościBoga.Ukląkł,oparłsięnakamieniuizaśpiewałpieśńdziękczynną.Zacząłmyśleć,jakwydobyćgłaz

zdnarzeki.Samniedałbyrady.Poszedłwięcprosićopomoc:najpierwswoichsąsiadów,potemdalszychznajomych.Wszędziemuodmawiano.Takprzezkilkadni.Słyszał,żezwariował,żeniepotrafirzeźbić,żeniemadłoni.Niemógłpójśćpopomocdoklasztoru,bozakon-

nicyzabralibykamień.Zrezygnowanyposzedłwięcnadrzekęiukląkłprzygła-zie.Próbowałgopodnieść,alenicztego.Niepłakał.Pomyślałtylko,żeniewyrzeź-bigłowyChrystusa...Oparłsięogłaz,zezmęczeniaprzy-

mknąłoczyizasnął.ŚniłmusięJudasz,którychciałsiępowiesić.Wsiadłnako-nia,przywiązałsznurdogałęziizacis-nąłnaszyi.Końruszył.Oderwanagło-waJudaszapotoczyłasiępoczerwonymdywanieiwpadładokościołabracikar-tuzów.Zajęłapustąwnękęwbocznejścianie,obokrzeźbyświętegoTomasza.Przezotwarteoknowleciałkruk,usiadłnagłowieiwydziobałzniejobojeoczu.Zoczodołówtrysnęłakrewiwoda.Wincentyocknąłsięzkrzykiem.

Ptaki,któreobsiadłybrzeg,wzleciaływniebo.Próbowałwalczyćzesnem,aleznowustraciłprzytomność.Tymra-zemzobaczyłrzeźbyzdziedzińca.Stał,jakzwykle,pomiędzynimi.Widział,jakMaryjaiJezusschodzązcokołów.Zbli-żalisiępowoli,akiedystanęlijużblisko,szybkimruchempołączyligozsobą.Powstałaznichjednagłowa.Świeciładziwnymświatłem.Spojrzałwgórę:za-miastsłońcananiebiewisiałdrewnianyksiężyc,aobokniegobyłakula,podobnadotej,naktórejwcześniejstałChrystus.Znowusięobudził.Próbowałwstać,

aleniemógł.Trzecirazzasnął.Wyda-wałomusię,żewidzisiebiewkaplicy.Kartuzimodlilisięnadjegociałem.Nadtrumnąwisiałytrzykoguty.Pło-nęły,aleniespalałysię.PrzyszedłJezusipowiedział:„Wstańrzeźbiarzu!”.KiedyWincentyjużmiałsiępodnieść,kogutynadleciałyiwyłupiłymujednooko.Zie-miazaczęładrżeć,azsufitupospadałykamienie.Jedenznichzmiażdżyłmugłowę.Wincentyotworzyłoczy.Objąłka-

mieńiznowuspróbowałgopodnieść.Straciłresztkisił.Zrozumiał,żepowi-nieniśćdodomu,boniespałkilkadni.Chciałodejść,alepoczuł,żenogiprzy-murowałomudodna.Rękazdrętwiałazzimna,niechciałapuścićgłazu.Znowuuniósłkikutispojrzałwsłoń-

ce.Wydawałomusię,żekamieńzamie-niłsięwgłowęChrystusa.Takąsamą,jakąchciałwyrzeźbić.NagleWincentypoczułwsobienad-

zwyczajnąmoc.Wykrzywiłnienatural-niepalceiznadludzkąsiłązacisnąłjenakamiennejtwarzy...

2012


W nym rokù lato jesz barżi niż przódë parłãczi sã nama z mòrzã, a nôbarżi z Hélską Sztremlëzną, kò to na ji kùńcu pòwstôł Kòpc Kaszëbów, a na pòczątkù – we Wiôldżi Wsë – òdbiwô sã w tim miesądzu latosy, ju XV Zjôzd Kaszëbów. Dlôte aùtorã, chtërnégò wiérztë më bë chcelë w latnym numrze pòkazac, mùszôł bëc mést nôbarżi znóny jastarnik, laùreat Medalu Stolema: Marian Selin. Jegò żëcé i dokazë sã mòckò zrzeszoné z Bôłtã, a jesz barżi z mieszkańcama Hélsczi Kòsë, chtër-ny żëją z mòrza i na mòrzu – z rëbôkama. Selin bò wej przez wiele lat béł niedosygłim kùstoszã rëbacczi chëczë-mùzeùm w Jastarnie, swòji rodzynny wsë. To bëło leno jedno z wiele zajãców tegò chòreògrafa, aranżérë, spiéwôka, ùsôdzcë i zbiérôcza nordowy piesnie... në i pòétë. I to slédné òbliczé Selina naji Czëtincë mògą ùzdrzec niżi. Wiérztë pòchòdzą z wëdónégò w 1996 rokù zbiérkù Niech wiater niese piesń, ale më je mómë przëpisóné z dwùch antologiów kaszëbsczi pòézji przërëchtowónëch przez Wëdowiznã Region: Dzëczé gãsë (2004) i Skrë ùsôdzkòwi mòcë (2010).

Marian Selin

Môli bôcëk

ChòcmôlimójbôcëkëmôliwnimwioslaNamòrzewëplënã–nierzucãrzemiosla,Namòrzewëplënã,pòżegnajãkrôj,Bòrëbaczëcmùszã,tojemójrôj.Dzewalëbrëzlëją,dzenordëwiéwczëjã,Tamdrëwiemójbôcëk,tamstermójczerëjã.Z dënëżkąsãzybiemalińczimójbôt,Ëdzesąribczi,prowadzymierôd.Latwielejukòżdôdënëżkamieznaje,Wiesolomieniese,awiaterkwcyggraje,Wiesolomieniese,hendalekòwswiat,Tenmôlimójbôcëk,jedérnymójbrat.

(Dzëczé gãsë,s.188–189)

Tobie mòrze

Tobiemòrzehimnówspiéwë!Tobieczescëchwalanasza,Tëwpòtãdzeùwielbiony,ChòcësercemôszJudasza.

Starkmójdrodżi,bratëòjce,Conabôtachwëplënãlë,Bësjimmòrzeżëcédalo,Ùfnysécswòjãrzucelë.

LewezbrónétwòjechrzebtëGrozëwidokrozszôlali,Mòcpòtãżnąòkôzelë–Wsceklipòtokbriżebiôli.

Marënarzu,òkrãtnikù!Tërëbôkùësternikù!MòrzewzewaccezaczinôNaArkonësmiercërëkù.

Tobie,mòrze,zawierzëlë,Ti,conatëchbôtachbieglë,Adzyswslonëchglãbiachmartwi,Nagruńttwój,òmòrze,leglë.

(Skrë ùsôdzkòwi mòcë,s.73)

Òdj. Maciej Stanke


Z TELETRONIKA

Wësziwónô fòtografiôSpiéwné Ùczbë, 24.05.2013

[kôrbiónkamłodzëznëzgòscãprogra- mù,IngąMach,dzél2.][IngaMach](...)Mójzawódwëùczony

tojefotograf.FòtografiôtobëłomòjeBòżepòmagôjdodzysészirobòtë,bòto,cojôzrobia,tojerichtichfòtografiôwësziwa-nô.[dzéwczã1.]Dlômieniepòjãtésąte

wszëtczécéniewwësziwkach.Tegòsã ùjinëchartistówniespòtikô.PrzikładowòtaMatkaBòskôSwiónowskômônatwa- rzëczilefarwów,pòprôwdze:céniów.[IM]Bòtojewësziwanôfòtografiô,

icénienanisątakùkłôdané,jakwefòto-grafii.Adlôfòtografadopasowaniécénitojeczëstomùzyka,jakmùzykaswiatłaicéni.Ijichtuńc.(...)[gôdkaEùgeniuszaPrëczkòwsczégo

z gòscã]–[EP]IngaMachz Bëtowa,atakpò

prôwdzeterôz MądrzechòwakòlBëtowa,chtërnadzysônamatakpiãknoòpòwiôdôwlekcji,tãswòjãtakądrogãzrzeszonąz sanktuariumswiónowsczim(...)zaczãłaòdpewnégòtaczégòżëcowégòwëpôdkù,chòrobë(...).[IM]Tobéłrok,chtërnymëzwiemë

czernobylski,czejmiałamgłowãjakswiãtiAntoni(...),diagnoza: nowotwór kostny,nëitejtrzebabëłoprzestacfòtografòwac...Nëtaksãwzãłamzatãrobòtã,wësziwa-nié.Czëjôsãz timpòradzã,czëtomiedôniélejakąradosc,aleizôróbk.I tak wol-no, wolno, do przodu.Pierszésztandarë,jaczéjemzrobia,bëłëzadarmòrobioné,społecznie.Miałotobëcsprôwdzenié,czëjôsobiez timpòradzã.(...)–Rokczarnobilsczi,doktorzëgô-

delë,żetowëzdrzimarniezezdrowim,z żëcymnawetka,alewszëtkòsãùdało.[IM]Nowotworujemsãniepozbëła,

ònje.(...)Niedawno miałam przerzut,aletotrzebapòtraficpòkònac.Niéleżejômóm

tëlisëłë.Nigdëjôniebrałażódnëchprze-ciwbólowych, ani morfiny, którą miałam za-pisane,ichibatomiedało...itarobòtatéżmiemobilizuje,takkôżemienawetòtimbóluzabôczëc.–Dzysônawet,jakprzezérómëwszët-

czetëknédżi,ksãdżirozmajité,totaKró-lewôKaszëbònajetuwszãdzewidocznô,niéblóstaksama,letéżnastanicach,hewòwBëtowie(ZrzeszeniaKaszëbskò--Pòmòrsczégò),wBaninie,wrozmajitëchmôlach.PòprôwdzewieletëchdzełòstałopòswiãconédlôNi(...).[IM]Azaczãłosãto,jakmëjachalë

doCzãstochòwëiwidzałamtamdekãnawôłtôrzu,chtërnamiesãniewidzała.Bëłamtaknawetzaskòczonô,żetobëłatakôzwëkłôrobòta,niédoscdokładnô.Jakjôwëzdrowiejã,jôpòwiedza,tejjôtuzrobiãfajnądekãnawôłtôrz.TakmijôłczasijakjôprzejachadrëdżirôzdoCzãs-tochòwë,tojemwidza,żeònimajątean-tepedia,z diamentami, bursztynami, perła-mi naszëté, całôbògatoscbëłapokôzanô.TejprzeszlëdomiebëtowscziKaszëbë,chtërnychcelëmiecswòjãstanicã.Itaksãzaczãło,żeòniwëbrelëjaknopatronkãdosztandaruMatkãBòskąSwiónowską.IterôtrzebabëłoJiszukac,gdzeònaje.(...)PòznalezeniutejMatki BoskiejSwió-nowskiej,totakmieùrzekłatafigùra,tamésternôrobòta(...).Jôwidzałamtenkòscółktaczimałi,biédny,itaksobiepo-mëslałam,żechibaMatkaBòskôCzãsto-chòwskômôtëli,żeònamietuwësłała,żebëjôturobiała.(...)

Wsłëchac sã w melodiã rodny mòwëSpiéwné Ùczbë, 31.05.2013

–[EùgeniuszPrëczkòwsczi]DzysônaszimgòscãjeksądzprofesorJanWal-kùsz,chtërenprzejachôłtu,doChmielna,jażzLublëna,gdzeòdlatrobinaKatolëc- czimÙniwersyteceLubelsczim.Jetuwòcorokùnatimkònkùrsu„RodnôMòwa”.Tojewierãkòl20lat(...).Czemùksądztuprzëjéżdżô,coksãdzacygniedoChmielnawtendzéń?[ks.prof.JanWalkùsz]Nôpiérwi

chcôłbëmrzec,żecolemałojemkòżdé-gòrokù(...).Aczemùprzëjéżdżóm?Tojebaroczãżkònatoòdpòwiedzec.Alejaksãczłowiektuwsłëchôwtãmùzykã,melo-diãrodnymòwë,totakz dalaònabrzmiczëstojinaczi.Iczłowiek(...)òdmikôòczëiòdnowa(...)òdkriwôtącałąsnôżotãnaji

mòwë,kùlturë.Aprzedewszëtczimjerôdz tegò,żedzôtczisãgarnądotegò,żebë(...)tãmòwãrozwijac.–(...)ksądzprofesor,chtërenjutëlilat

jewKUL-u,(...)takpiãknotéżtąmòwąpòtrafisãtuwòz namapòwiadac.[JW]Nëtojeta,jakbëNiemcërzeklë,

Muttersprache,itisãniezabôczi,jewë-pisónôwsercu.AnaKUL-ujemjuòd1984rokù(...).Zajmùjãsãhistorią,zaj- mùjãsãtéżlëteraturą(...),dzejamamisji,Kòscołãnamisjach.Akòżdenprzëjôzdtuwò,doChmielna,tojetéżtakôleżno-tadlômienanowòòdkrëci(...)òbaczëc,jakbijetokaszëbsczéserce,kaszëbsczimòwë,kùlturë.AChmielnoprzez(...)tedwadnistajesãtaką(...)stolëcąkaszë-biznë.–Iksądzprofesorzajmiwôsãsómtéż

pisanimpòkaszëbskù,jeczileksążków,tojetéżjaczisznak(...)przedewszëtczimùmiłowaniôtegò,cotuòstało,cotuje.[JW]Jecorôzmniczasu,żebë(...)pi-

sacpòkaszëbskù,azwłaszczawiérztë,bòtëchòbòwiązkówjecorôzwiãcy(...),alewjaczismierzetojetéżtozgłãbianiétëchwôrtnotówimòżna(...)dotegòsygacwiedno.–Ksãżeprofesorze(...)aczimjerodnô

mòwadlôksãdza(...)?[JW]Rodnômòwatoje,przedewszët-

czim,tanaszatożsamòsc,gdzeczłowiekczëje,człowiekgôdô(...)człowiek(...)przeztãmòwã(...)òdnajdiwôsebie.(...)–Itosłëchaniétëchdzecyitimło-

dzëznë(...)todôwôjaczismòcëdlôdalszé-gòbëcégò,dzejaniô?[JW]Tojetaczéapartnérozszerzenié

tegòpòlakùlturë(...).Alejôtimadzôtkómtakwłaściwiepërznãzazdroszczã,żemëtaczileżnotënimielëwnaszichczasach,żetakaszëbizna,mòwa,wiérztë,towszët- kòbëłotakpòdprzëkrëcym,żebënierzec,żebëłozakôzónéw ogóle.Takżetowiôldżéswiãto(...)wChmielnietojetéżdobriczas,żebëmiectãswiądnotã,żetorzeczywiściejetanaszawiôlgômòcichwała.(...)Wôżnéje,żebëtakaszëbiznasãroz-

kòscérzanacodzéń.Prôwdąje,żemëżëjemëtąkaszëbiznąòdswiãta(...).Kòtrzebabëbëłojeszzazdrzec,jakwëzdrzinaszamòwa,naszzwëknacodzéń.Ajemtidbë(...),żenacodzéńcorôzmnisãgôdôpòkaszëbskù.Piérwibëłotak,żekaszë-biznaònabëłataktraktowónô,jaktakô,pòwiédzmë,mòwabëlejakô.Tobëłatakômòwachłopskô.Adzyswłaśnie od-wrotnie,żetam,wtëchchëczachnimati


mòwë,atakaszëbizna,ònaprzëszłanatewëższirédżiiprzëszłanatewiôldżéùroczëstoscë.(...)

O stołeczności GdańskaSpiéwné Ùczbë, 7.06.2013

–[EugeniuszPryczkowski]DzisiajrozmawiamyzJerzemNaclemzGdań-ska,działaczemZrzeszeniaKaszubsko--PomorskiegowGdańsku...[JerzyNacel]Oddziaługdańskiego(...).–Takjest,oddziaługdańskiego,tego

stołecznegomoglibyśmypowiedzieć(...).Stołecznygardczynie?(...)[JN]Różnieotymmówią,znanyjest

tenwierszykMaryliWolskiej,którajednakGdańskumieściłanapierwszymmiejscu(...).Mniesięwydaje,żejednakGdańskjeststolicąKaszub.Dlaczego?Dlategożetutajodzaraniategomiastaistniałyinstytucjezwiązanezksiążętamikaszubsko-pomor-skimi(...).Itutajjestdużoakcentówzwią-zanychzkaszubskością...–Nochociażbywspomnianiksiążęta

kaszubsko-pomorscy.Atujesteśmyprzypomnikuupamiętniającymtegonajsłyn-niejszego–ŚwiętopełkaWielkiego.Ontustoiodkilkulat,wreszciestoi(...).[JN]Alemuszępowiedzieć,żeza-

nimpowstałtenpomnik,wOliwiejużwlatachchybapięćdziesiątychpowstałopopiersieŚwiętopełkaII.(...)PomorzanienazywajągoŚwiętopełkiemWielkimzuwaginajegowielkiezasługidlaPo-morza(...).Tenpomnikpowstałstara-niemoddziaługdańskiegoZKPw2010roku.Byłouroczysteodsłonięcie,związa-netoteżbyłoz750.rocznicąpowołaniaprzezŚwiętopełkaIIWielkiegoJarmarkuświętegoDominika.(...)W1227właśnieŚwiętopełksprowadziłdominikanów.Tamwtlewidać[ich]kościółśw.Mikoła-ja,jedenznajstarszychkościołówgdań-skich.Jeszczemożedodam:pośmierciŚwiętopełkaWielkiego,w1266roku,na-stąpiłatakaperygrynacja,czyliwędrów-kazezwłokamiksięcia,zanimspocząłwkatedrzeoliwskiej,tom.in.takżetutajjegozwłokiprzezdzieńczydwabyły(...). Jeżelijesteśmywkatedrzeoliwskiej,toproszęzwrócićuwagęnalewąstronęprezbiterium,gdziesąprotoplaścinasi,powiedzmy:Subisławowie,czyliródSubisławów,potemmamyMszczujaI,ŚwiętopełkaWielkiegoiMszczujaII,tegowłaśnie,któryzPolskązwiązałPomorze,Kaszuby.

–Trzebabypowiedzieć,żetroszeczkęzapomnianajesttahistoria,aonajesttakniezwykleistotnadlacałejtejziemi,dlaKaszubówzwłaszcza,więcpowinniśmydoniejwracać,nalekcjachhistoriiuczyć...[JN]Jesttoniezwyklebarwnahistoria,

zwłaszczasięganiedohistoriizwiązanejzeŚwiętopełkiemII.Przecieżtenczłowieksprawiłto,żePomorzestałosięzupełniesamodzielnąjednostkąterytorialną.Do-pieroMszczujII,jakjużwspomniałem,wroku1294zmarłbezpotomnieiprze-kazałPomorzePrzemysłowiII[namocyukładuwKępniezroku1282].–Itrzebawspomnieć,żetojestten

momentszczególnywhistoriiidziejachPolski,gdybynietachwila,tamądrośćkaszubskiegoksięcia,toktowie,jakbytutajbyło.[JN]Mogłobytutajbyćnawetwten

sposób,żebyśmystanowilioddzielnepaństwo.Niewiadomo.Historycynatentematmająróżneopinie.–Lubmoglibyśmyteżbyćcałkowicie

zniemczeni.[JN]Albotak.Przeciwkotemuzniem-

czeniujużodpoczątkudużąrolęodegrałŚwiętopełkWielki,ponieważonwłaśnienajbardziejdokuczałKrzyżakom(spro-wadzonym,jakwiadomo,w1226przezKonradaMazowieckiego).Ontejnawalekrzyżackiejsięprzeciwstawiłjakopierw-szy(...).Alemusimyteżpamiętaćotym,żeonotworzyłsięnaEuropę,przecież(...)Gdańsk(...)otrzymałprawawedługsystemulubeckiego.Itobyłowielkienaówczesneczasywydarzenie.My(...)–jeślibyśmyspojrzelinaPolskęwkontekście,wktórymjestPomorze–toodgrywa-liśmyjednązczołowych,uważam,rólwPolsce.(...)WczorajbyłemnaprocesjiwGdańsku

inazakończenieprocesjiks.arcybiskupGłódźwpięknychsłowachpodkreśliłwłaśnietęodwiecznąobecnośćKaszu-bówwGdańsku.(...)

Książki o dziejach ŻukowaSpiéwné Ùczbë, 21.06.2013

–[EugeniuszPryczkowski]Dzisiajnaszymgościemjestpanprofesorzwy-czajnyAndrzejGrothzBanina,związanyprzezwielelatzUniwersytetemGdań-skim,AkademiąPomorskąwSłupsku(...), dziśemerytowany,alecałyczasaktyw-nytwórczo.(...)tutajmamynastolespo-roksiążek(...),awnichmapanprofesor

wielkiswójudział.(...)towszystkodoty-czyŻukowa(...).[prof.AndrzejGroth]Rzeczywiście,

ŻukowoiklasztornorbertanekwŻuko-wiematoszczęście,żewieluhistory-ków,wieluamatorówinteresowałosięprzeszłościątejmiejscowości,aletakimfenomenembyłklasztornorbertanek,idoczekałsięwieluopracowań.Ztychopracowańchciałbymwymienićtęjednąznajstarszychibardzoważnych[publikacji]wdotychczasowychbada-niachnad(...)dziejamitegoklasztoru(...), wydanąjeszczew1963roku.AutoremjejbyłprofesorUniwersytetuMikołajaKopernikawToruniu(...)śp.AntoniCza-chorowski.Napisałonwtedy(...)książ-kędotyczącąuposażeniaiorganizacjiklasztorunorbertanekwŻukowieodXIIIdopołowyXVwieku.(...)Dziękinie-mupoznaliśmytęnajstarsząprzeszłość.(...)Naukowcy,badaczesięnaniąpowo-łują,botojestniejakokamieńwęgielnydla[praco]przeszłościśredniowiecznejŻukowa.–Równieżdlatychpublikacji,które

potempowstawały(...).[AG]Jabymzwróciłuwagęna[książ-

kę]sfinansowanąprzezówczesnewła-dzemiejskieŻukowa(...),powstałaliczą-ca500stronmonografiaklasztoru,aletakżeisamejmiejscowości,poczynającodtychnajwcześniejszychinformacjipotwierdzonychźródłowoażpowspół-czesnenamczasy.(...)[jej]redaktoremnaukowymbyłprofesor(...)Uniwersyte-tuGdańskiegoBłażejŚliwiński(...).(...)chciałbymzwrócićuwagętakże

natęksiążkę,panaAntoniegoGrzędzi-ckiego(...)onabyłatakimdrogowska-zem,wjakimkierunkubadaniamiałypójść.KlasztornorbertanekisamoŻu-kowozawszeinspirowałyhistoryków,azwłaszczazbliżającasię800.roczni-capowstaniamiastaipowołaniadożyciaklasztorunorbertanek.Nagrubojeszczeprzedtąrocznicąhistorycy,aletakżelokalnimiłośnicyhistorii(...)samibadaliidobadańzachęcaliinnych.Itu-tajprzypomnęowielkimznaczeniutejksiążki[pokazujepracęNorbertańska siła Kaszub],onajestplonemsesjina-ukowej(...)sątumateriałynadwyrazgodnepolecenia.(...)Onazawieraszeregdotejporynieznanychnammateria-łów.(...)[Wdalszejczęścirozmowyprof.

Grothpolecajeszczekilkapublikacjido-tyczącychhistoriiŻukowa].

Z DRUGIEJ RĘKI


Do Redaktora Naczelnego„Pomeranii”

Ponieważzostałemwywołanydotablicyzeswegoustronia(zKonarzyn),zmuszonyzabraćjestemgłos.MojepisaniedotyczyreferatuP.Da-

nielaKalinowskiego„Môłéniéwiednojepiãkné… Slédnépiãclatkaszëbsczilëte-raturë” zamieszczonegowmajowymnu-merze„Pomeranii”(wygłoszonegoprzezautorawdebacieostanieteraźniejszejkaszubskiejliteratury,któraodbyłasięwmarcutegorokuwGdyni).Iwrefera-cietympadłomojenazwiskorazemzP.B.Karczewskim.CoprawdaP.Karczew-skiegonieznam,niezetknąłemsięjesz-czezNim,chociażmamJegodwatomiki.Ja,staryKaszub,wychowanywPucku,gdziewiałypółnocnewiatry,któremniesmagały,przyzwyczajonydotegowiatru,przyzwyczajonyjestemdokrzyku,nietylkomewnazłotejplaży,więcnierazimnieto,coP.Kalinowskinapisałomniewswymreferacie.Otrzymałem„OrmuzdowąSkrę”,

którajestnagrodąprzyznawanąod1985rokuprzezKolegiumRedakcyjneizespółmiesięcznika„Pomerania”zaszerzeniewartościzasługującychnapubliczneuznanie,pasjetwórcze,propagowaniekulturykaszubskiejiinnejpomorskiej,działaniebezrozgłosu,przezwyciężanietrudnychśrodowiskowychwarunków,społeczneinicjatywywdziedziniekul-tury.IzgodnieztymprzesłaniemorazznapisemnamaczudzeotrzymanejodDanielaCzapiewskiego:„Ambasadorkul-turykaszubskiejHenrykMusa”propagu-jęliteraturę,kulturęnietylkowkraju,aleinaświecie.Wstępującdooddziałubanińskiego

ZKPjakodwusetnyczłonek,otrzymałemtakiepodziękowanie:„Serdecznotéżgra-tulëjemëpiãknëchdokôzówpòéticczich.DzãkaWaszémùùtwórstwùkaszëbskôlëteraturajebògatszô,arodnômòwa

mòcniészô.Dzãkùjemëzatowszëtkòiżë-czimëdalszichsukcesównakaszëbscziniwie”.Czylico,podziękowanieza„wier-szyki”czyzaporządnąpoezjękaszubską?Aleautortegoreferatudotknąłmego

„ojcachrzestnego”–P. Stanisława Pest-kę,któryniejako„błogosławił”mnienamejdrodzepoetyckiejiwsuperlatywachoceniałmą„wierszomanię”.Genek Kup-per,którywlatach80.prowadziłrazemzAdrianą NagórskąKlubLiterackiim.Milczewskiego-BrunonagdańskiejMo-reniewswymtomikumiofiarowanymnapisałtak:„Abyśbyłnietylkoimieniem,aletychwierszysiłą,jakiświtemwłasnejpoezji”.Byłotonapoczątkumejdrogilite-rackiej,codziśsięspełniło.Jakdotejporywydałem9tomikówwierszyi3wydaniaproząMuszelek Pamięci.Wierszemereligijneukazałysięwan-

tologiiA duch wieje kędy chce,byłemrów-nieżobecnywantologiikaszubskiejpoezjiSkrë ùsôdzkòwi mòcë.Wierszemeiesejeukazująsięwkrajuizagranicąwróżnychwydawnictwach.Tampisząomymdo-robkuliterackim,drukująmnie,awkrajuniemogę„wejść”doZLP,nawetniemamwzmianekw„Pomeranii”.Alenicto.Ważne,żerobięswoje,je-

stemdrukowany,wydawany,zaprasza-nyiwszędziepropagujęKaszuby,Puck –miastomejmłodości,literaturękaszub-skączytowkraju,czyzagranicą.ZostałemprzyjętydoMiędzynaro-

dowegoStowarzyszeniaPolskichDzien-nikarzy,PisarzyiArtystówzsiedzibąwSzwecji,jestemczłonkiemZwiązkuPisarzyPolskichnaObczyźniewLondy-nieorazZrzeszeniaLiteratówPolskichim.JanaPawłaIIwChicagowUSA(tomojeostatnieczłonkostwo).Wpiśmieotrzyma-nymzzarządutejostatniejorganizacjitaknapisano:ZrzeszenieLiteratówPolskichim.JanaPawłaIIwChicagoprzyznajePanuHenrykowiMusaczłonkostwoZLPim.JanaPawłaIIzazasługinarzeczli-teratury.BędziezaszczytemdlanaszegoZrzeszeniaPańskaobecnośćwnaszychszeregach.Znającznacznydorobektwór-czy,jakrównieżwielkącharyzmępracynaniwiekulturalnejwrazzwrażliwością,dziękiPańskiemuczłonkostwuZrzeszenieLiteratówim.JanaPawłaIImożenanowozaowocować.Niniejszympowiadamia-my,iżwniosekoprzyjęcie,którypadł8kwietnia2013rokunaposiedzeniuZrze-szenia,zostałprzyjętyjednogłośnie”.Niewspominamtuokrajowychstowarzysze-niachpisarskich,którychrównieżjestem

członkiem...Czyżbyitampromowano„wierszomanię”?Ijakdotejporyopróczwyżejwspo-

mnianejSkryOrmuzdowej(rok2010)otrzymałemzamą„wierszomanię”,jakpiszeP.Kalinowski,dwarazynagrodęnaKościerskichTargachKsiążkiKaszubskiejiPomorskiej.W2011rokuotrzymałemzame„wierszyki”LiterackąNagrodęMiastaPuck.Niewspomnętuowieluinnychna-grodach,dyplomach,podziękowaniachzaowe„wierszyki”.P.KalinowskidotknąłteżmoichWy-

dawców:Macieja ZarębskiegowZagnań-sku/KielcachzwydawnictwaŚwiętokrzy-skieTowarzystwoRegionalne–któregojestemrównieżczłonkiem,dotknąłrów-


LISTY

nieżGenka Pryczkowskiego z BaninazWydawnictwaROST.CzyżbyciWydaw-cywydawalimierneutworymiernychpoetów?Dotknąłrównieżmychrecenzentów:

Zdzisława ŁączkowskiegozWarszawy,Zofię KorzeńskązKielc,trzechksięży:Krzysztofa Lechowicza(BratWenanty)zeStrzegomia/Kielc,Mariana Kosińskie-go(prezesamegooddziałuSAPwLewinieBrzeskim),orazproboszczazKonarzyn,wktórychterazmieszkam,Michała Mazurka.Czyżbywszyscyrecenzenci,wydawcypopierali,wydawali,oceniali„wierszomanię”,anieporządneutworyliterackie?IczymsięnaraziłemP.Kalinowskie-

mu?Czyżbymnapisałzadużowierszy?CzyżbytewierszeniepasowałydoobrazupoezjiP.Kalinowskiego?CzyP.Kalinowskimatylko„przysięgłych”swychautorówwierszyitekstówpiosenek:Tomka Fop-ke,Hannę Makurat,Grzegorza Schram-ke?MożeP.Kalinowskiuważa,żemojewierszetojest„wierszomania”,alenaniezwróciliuwagęrecenzenci,wydającpozy-tywnesweopinie.SkraOrmuzdowabyłaprzyznanazadziałaniebezrozgłosu,pro-pagowaniekulturykaszubskiej,przezwy-ciężanietrudności(m.in.zwydawaniemkolejnychtomikównietylkowierszy,aleiesejówczyinnychformpisarskich).Niewiem,czymójgłoszostaniedo-

strzeżony,przeczytany.Alenieotocho-dzi.Będędalejrobiłswojejako„ambasa-dorkulturykaszubskiej”.

ZpoważaniemHenryk Jerzy Musa KOT

(Do listu Autor załączył listę swoich publikacji oraz wykaz stowarzyszeń literackich, do których należy – przyp. red.)

Do PT Czytelnika mojego zbiorku wierszy

AbsolutnieniezgadzamsięzPanemProfesorem,żePłaczebóg,bohatermoichwierszy,stajesięChrystusemNazareń-skim–tobardzopowierzchownainter-pretacjatejpostaci.MójPłaczebógmatylkojednąwspólnącechęzJezusemcier-piącymwOgrodzieOliwnym–pocenie

siękrwią.Nawetsłowo„bóg”zapisanemałąliterąsugerujejegopoliteicznepo-chodzenie.Ewentualniesłowo„bożamę-ka”,wewspółczesnymrozumieniu„krzyżJezusa”,wpoezjirówniedobrzemożetobyćkamiennyposągcierpiącegoboga–patronaskazańców(wgA.Labudy).Wkontekściekulturypogańskiejnabie-raononowegoznaczenia–jesttozatemswoistaarchaizacjasłowa„bożamęka”.AzatemzamiastosadzaniawrealiachchrześcijańskichbardziejkrystalizujesiętutworzeniemituwokółGdyni,ŚwiętejGóry,KlifuOksywskiego.Oksywiewjed-nejzetymologiiludowychtłumaczonejestjako„solneoko”(jedenztytułówwierszyCzôrnégò klédu),ponieważmająsiętamznajdowaćzłożasoli–wierszenawiązujądotejludowejetymologii.„Czôrnykléd”rozumianywyłącznie

jakoubiórczłowieka–tobardzouprosz-czonetłumaczeniesymbolicznegomoty-wuprzewijającegosięprzezwszystkietrzyczęścitomiku.AmożeTy,Czytelniku,poprostużartujesz?Wiersz„Nawãdrë”/„Wiatrwżagle”

niejestumieszczonynażadnąprzeciw-wagę„utyskiwaniom”.Gdzieteutyskiwa-nia?MożewszukaniuprzezczarownicęratunkuupogańskiegobożkaPłaczebo-ga?Amożewwalceupioraoswójbyt?Wtychwierszachniemaaniużalaniasięnadsobą,anizawodzeniaczykrytyko-waniaczegokolwieklubkogokolwiek,aniteżwyrzekanianacokolwiekpodmiotu/bohateralirycznego.Wiersz„Nawãdrë”/„Wiatrwżagle”jestpuentąwydarzeńzarysowanychwutworachtegotomiku.Niewiem,czy„wpisaniuCzaicośsię

wypaliło”,jaksugerujeCzytelnik,alena-gromadzeniepodobniebrzmiącychfrazwróżnychsytuacjachikontekstachjestce-loweibardzoistotne–przydanesąwtensposóbnoweznaczenia.Poprzeztepowtó-rzeniaprzywołanajestichwieloznaczność,którejbyćmożeniezauważyczytelnikpobieżnieprzelatującyprzezwiersze.Czy-telnikma,oczywiście,prawochciećodpoetki„tejmiary,coIdaCzaja,poetyckichzabiegów”,jednakautorkaCzôrnégò kledu mabardzowygórowanąświadomośćwar-tościnapisanegodzieła.

ChcãlesãsztridowaczWastąProfe-sorãwedlepòstacjiPłaczebògazmòjichwiérztów,cobëmiôłbëcNazareńsczimChristusã.Toje,hewò,taczéchùtczélôtaniépòwiérzkùlëtrów.MójPłacze-bóglejednymmerkãszlachùjezaJezësã

cerpiącymwÒliwnymÒgardze–wejmòknieniékrëwią.Nawetkasłowò„bóg”zapisónémôłąlëtrąnadczidôòjegòpòlitejicznyrózdze.Mòżetéżprawiesłowò„bòżômãka”,wdzysészimroz-mienim„krziżJezësa”,wùsôdzkachniebrekùjebëctaczimwëjasnienim,amożetéżznaczëckamianąsztaturãcerpiącégòbòga–patrónaskôzańców(wd.A.Labùdë).Czejwzérôłbënapògańskąkùlturã,na-biérônowégòznaczënkù–wej,gwësnôarchajizacjôsłowa„bòżômãka”.TedëbarżijakùmôleniéwchrzescëjańsczichrealiachdokònywôsãtuwòtwòrzeniemituwkółGdinie,SwiãtiGórë,ÒksëwsczégòKlifù.Òksëwiéwedlelëdowietimòlodżitłoma-czonéjejakno„solnéòkò”(jedenztitlówùsôdzkówCzôrnégò klédu)temu,żebënëmajątambëczleżënësolë–usôdzczina-wiązëjądonylëdowietimòlodżi.„Czôrnykléd”miôłbëlebëcruchnã

człowieka?!Hewòczëstoprostéanieòb- mëslnétłomaczeniémòtiwu, jaczi sztrichôsãwewszëtczichtrzechdzélach tomikù,dotejeszwëzeblokłézsymbó-licznégòznaczënkù.Czëtińcu,Wëdochsowëpkùjece!Wiérzta„Nawãdrë”/„Wiatrwżagle”

niejewniżódnyprocëmnocedocałow-notë–hewòjepùãta.DzeWëmôcenala-złéjaczéswëbòliwaniéczëskãczenié?!Nimaniżódnëch,nawetczejczarzbónaszu-kôretënkùkòlPłaczebòga.Czarzbónajeòbsądzonôwtëchwiérztachòczarzenié?Dëchtnimawiedzec,zacojeskôzónôczarzbóna–jelejednonadczidniãcé,żezôklãcasąprziczinąserbiznëwGdinie:„Bôłt/schłądzycénieserbiznë/pògòrchãzôklãców”„Bałtyk/pochłoniecieniesza-rugi/winęzaklęć”.Hewòtnôprziczinaskôzaniôczarzbónëniejeprawiewôżnôdlôzamkłoscë.Mòżepòprôwdzejetak,jakWë

piszece,żewpisanimIdëCzajinëcossãwëskwarzëło.Wëtikôceskòpicąszlachùjącëchfrazów,lenieùzdrzelëWë,żewtëchpòwtórzeniachjeùmëslnyszëk,jaczinadôwôwrozmajitëchkòntekstachijeleżnoscachnowiznaczënk,cosztrichôjichwieleznacznotã,jacziWënimòglëna-lezc.Czëtińcowiksążkamożesãwidzecabò

niebrëkùjesãwidzec,równakjiùsôdzcamôtãùdbã,żenalézesãczetińc-interpre-tatór,chtërnémùniemdzedrãgòwmik-nącwsymbólikãiwieleznacznotãjãzëkaCzôrnégò klédu.Ùsôdzcajetegògwës.

Ida Czajinô


Toruński biuletyn

NależysięzgodzićzBogdanemChrza- nowskim,że„»BiuletynFundacjiGene-rałElżbietyZawackiej«natrwałezapisałsięwupamiętnieniewydarzeńIIwojnyświatowej,latokupacjiipowojennych.Zamieszczonenajegołamachartykułynaukowe,popularnonaukowe,omówie-nianajważniejszychwydawnictw,kro-nikiwydarzeń(…)sprawiły,żeperiodyktenstałsięważnymwydawnictwemna-ukowymiedukacyjnym”.Stwierdzenietomożnaukonkretnićrównieżspostrze-żeniem,żetowydawaneoddwudziestuczterechlatczasopismojesttakżezna-czącąseriądlapoznaniadziejówKaszubiKaszubóworazdlaszerokopojętejka-szubskiejedukacjiregionalnej.Nietylkodlatego,żesiłąrzeczyznajdujesięwnimwieleszczegółowychodniesieńdonasze-goregionu,naogółsłużącychprzykłado-wejilustracjiszerszychprocesów.Ponieważzdecydowanawiększość

tekstówzamieszczanychwbiuletyniejestpisanazperspektywyogólnopo-morskiejbądźogólnopolskiej,najcie-kawszymwydajesię,jakwjejświetlesąuwidacznianezagadnieniazwiązaneznasząkaszubskąmałąojczyznąijejmieszkańcami.Możnatowyraźnieza-obserwowaćwnajnowszymnumerzeBiuletynuz2012r.Otwieragoreferatznamienitegoznawcyproblematyki,JanaSzilingapt.„PomorzaniewWehr-machcie”(opublikowanyteżwpracyzbiorowejpodtakimsamymtytułemiredakcjątegożautora),czylidotyczącytematustalegorącego,takżenaKaszu-bach.Patronujemumottozaczerpniętezewspomnień„kaszubskiegogbura”,Bo-lesławaJażdżewskiegozLipuskiejHuty:„Czytonaszawina,żezmuszenizostali-śmy,abyiśćdoWehrmachtu?”.Nicwięcdziwnego,żewjegotreścijestsporoin-formacjiokaszubskichmiejscowościachikaszubskichwehrmachtowcach,odWładysławowapoChojnice.Znamiennejednak,żeanirazunieużytownimsłów

„Kaszuby”,„kaszubski”itp.Mimotopolekturzeomawianegoartykułumożnawysnućinteresującywniosekwłaśniewodniesieniudotegoobszaruijegomieszkańców.OtóżwedługJ.Szilinganajbardziej,najmocniejunikaliwpisudoIIIgrupyniemieckiejlistynarodowościo-wej(NLN)ipowołaniadoniemieckiegowojskamieszkańcypowiatówchojni-ckiego,kartuskiego,kościerskiego,sta-rogardzkiego,świeckiegoitucholskiego.DodatkowoautorpowołałsięnatreśćpismawyższegodowódcySSipolicjiwGdańskudoH.Himmlera,wktórymujętoinformację,żewcieleniadoWehr-machtuunikanajwięcejpomorskichmężczyznzterenupowiatówkartuskie-goiwejherowskiego.Wświetletegonieulegawątpliwości,żeKaszubynależałydotejczęściPomorza,wktórejNiemcomnajtrudniejbyłoprzeprowadzaćwpisy-wanienaNLNiskutecznieprzymuszaćdowalkiwniemieckimmundurze.Niewiem,jakdaleceprzyczynątegostanurzeczybyłakaszubskośćmieszkańcówpoddawanychtemuprocederowi.Niechtąkwestiązajmąsiękolejnibadaczewgłębiającysięwtęproblematykę.Jed-nak–jakmyślę–tegownioskuniewol-nopomijaćwtoczącychsiętakżewspół-cześniedyskusjach,sporachopostawieKaszubówpodczasIIwojnyświatowej,oichtożsamościipoczuciunarodowym.Zadrugi,obok„PomorzanwWehr-

machcie”,tematwiodącyomawianegonumeruBiuletynumożnauznaćdzia-łalnośćedukacyjnąMuzeumStutthofwSztutowie,upamiętniającegodawnyobózkoncentracyjny.Rzeczywiściejestonabardzoróżnorodna,wręczimpo-nująca.Naszczególnąuwagęzasługujątespośródprogramówedukacyjnych,któremocnonastawionesąnaskłonie-nieosóbodwiedzającychMuzeum,bysamodzielniedochodziłydoprawdyhistorycznejpoprzezwręcznamacalnewczuwaniesięwsytuacjęokupacyjnąpanującąnaPomorzu,wtymgłówniewsztutowskimobozie.Temucelowimię-dzyinnymisłużyodbywanawgrupachnarodowych,polskichiniemieckich,analizalegalnejinielegalnejkorespon-dencjiwięźniówikończącająwspólnadyskusja.Patrzączkaszubskiejperspek-tywy,lekturzeinformacjioedukacjimu-zealnejtowarzyszydwoistarefleksja.Popierwszewartozadaćpytanie,wjakimstopniukaszubscydziałaczeinauczycie-lewykorzystująofertęMuzeumwSztu-

towie.Jestempewien,żezdecydowaniewzbytmałymstopniu,aprzecieżobózwSztutowietonajczęstszemiejsceosa-dzaniaKaszubówprzezhitlerowcówpodczasokupacji,tych„przeciętnych”,jakrównieżtychwybijającychsię,mię-dzyinnymiJanaRompskiego.ZdrugiejstronywofercieedukacyjnejMuzeumjestwyraźniezamałobezpośrednichnawiązańdoproblematykikaszubskiej.Znalazłemtylkojedno–przygotowanyprzezDariuszaSzymikowskiegoscena-riuszlekcjimuzealnej:„LosyKaszubówwIpołowieXXw.jakospołecznościpo-graniczapolsko-niemieckiego”.Aprze-cieżnapodstawiebogatychzbiorówtegoMuzeummożnaopracowaćwielepasjonującychkaszubskichtematów,poczynającodprzedstawieniaciekaw-szychkaszubianów,ukazaniaróżnicwpodejściuokupantadoKaszubówwporównaniudopozostałychPomo-rzan,prezentacjiindywidualnychlosówKaszubów,którychżyciezmusiłodowkładaniamundurówkilkuwalczącychpaństwwczasieIIwojnyświatowejitp.Niemiejscetutajnaprzedstawienie

wszystkich„kaszubskich”refleksji,jakienasuwająsiępoprzejrzeniuomawiane-gonumeruBiuletynu.Jestichzaskaku-jącodużo.Dotycząkażdegojegodziału,wtymteżpolemik,lektur,biogramówzmarłychczłonkówpodziemia,spra-wozdańzdziałalnościFundacjiitp.Ko-niecznienatomiastwartojeuogólnić.ZawartośćBiuletynutoruńskiejFundacjiudowadnia,żechcącpoznaćdobrzedzie-dzictwokulturoweKaszubiichwspół-


LEKTURY

czesność,niemożnaograniczaćsiędowłasnychopłotków,leczwartowgłębiaćsięteżwto,cotylkozpozoruwydajesięmniejlubbardziejdalekie.Tymbardziej,żewostatniejoferciewydawniczejFun-dacjiznalazłosiękilkainteresującychpozycjirozprowadzanych–wzasadzie–nieodpłatnie,wtymostatninumerBiu-letynuiwspomnianaksiążkaPomorzanie w Wehrmachcie.

Bogusław Breza

„BiuletynFundacjiGenerałElżbietyZawackiej”, rocznikXXIV,rok2012.

Porządki w pręgowskich metrykach

Księgiparafialnetobezcenneźródłowiedzyonaszychprzodkach.Niestety,dostępdonichnajczęściejjestutrudnio-ny–trzebazmierzyćsięzbiurokracjąwarchiwachalboprosićproboszczówopozwolenienawgląddodokumen-tów.ParafiaBożegoCiaławPręgowiematoszczęście,żejejmetrykizprze-łomuXVIIiXVIIIw.doczekałysięsta-rannegoopracowania.BenedyktyńskąpracęwykonałTadeuszWilczewski,emerytowanywykładowcaPolitechnikiGdańskiej,któryskoncentrowałsięnadwóchksięgach,znajdującychsięobec-niewArchiwumArchidiecezjalnymwGdańsku.Zawartewnichzapiskiobejmująśluby,chrztyipogrzebyodroku1658po1710,choćzaznaczyćna-leży,żemateriałtenjestniekompletny,pozostajeteżwnimsporoniejasności. WocenieTadeuszaWilczewskiegolicz-nefaktywskazująnato,żewpisówdoksiągmetrykalnychdokonywanozwyklepóźniej,poceremoniichrztu,ślubulubpogrzebu.Proboszczopie-rałsięwtedynawłasnejpamięcialbonanotatkach.Wtakichprzypadkachzdarzałysiębrakiwzapisie,przekre-ślanowcześniejszepomyłkowewpi-sylubpozostawałowolnemiejscedouzupełnienia–niekiedynazawsze. Wtakimstopniu,wjakimbyłotomożli-we,danewmetrykachzostałyzweryfi-kowane.Docenićtrzebazwłaszczatrudzwiązanyzidentyfikowaniemosób,dziękiczemuudałosięustalićnazwiskaduchownychpełniącychposługęwPrę-gowie,aleprzedewszystkimprzywołaćzmrokudziejówparafian,októrychist-nieniuświadcządziśjużtylkokościelne

księgi.Cociekawe,mimolicznychzawie-ruch,jakiewciąguwiekówprzetoczyłysięnadpomorskąziemią,częśćnazwiskwciążjestspotykanawtychokolicach. JakkolwiekpodwzględempoznawczymopracowanieTadeuszaWilczewskiegowydajesiękierowanegłówniedoosóbzainteresowanychgenealogią,tomoż-nawnimwyłowićrównieżwielecie-kawostekobyczajowych.Oniektórychzresztąinformujesamautor,którynaprzykładzauważa,żeimięMariawme-trykachpręgowskichpojawiasięporazpierwszyw1665r.Wydajesię,żetonictakiego,tymczasemwXVIIw.wkato-lickichksięgachmetrykalnychwpisy-wanojedynieimięMarianna,uważającwpisimieniaMariaza...bluźnierstwo. KsiążkaTadeuszaWilczewskiegouka-załasięwtradycyjnej,papierowejfor-mie,aleosobyzainteresowanetematemucieszyinformacja,żejestonadostępnarównieżwinterneciewramachFedera-cjiBibliotekCyfrowych.

(MA)

Tadeusz Wilczewski, Mieszkańcy parafii Pręgo-wo w drugiej połowie XVII wieku. Część 1. Źródła, Gdańsk2012.

Zasłużony kanonik

20styczniabr.minęłapierwszarocz- nicaśmierciks.RomanaLewandowskiego, pierwszegoproboszczabazylikimniej-szejwChojnicachihonorowegoobywa-

telategomiasta.Miłymipożytecznymakcentemobchodówtejrocznicybyłowydaniezbioruwspomnieńotymzasłu-żonymdlaKościołaichojniczankapłanie.CelprzygotowaniapublikacjitrafnieująłwprzedmowiebpWiesławŚmigiel:„pa-mięćludzkajestzawodna,dlategowartoutrwalaćhistorięiprzypominaćosoby,którejątworzyły”(s.4).KsiądzLewandowskiurodziłsię

w1932r.wChełmży.Wtymmieścieukończyłw1951r.liceumogólnokszta-łcące,anastępnieodbyłstudiafilozoficz-no-teologicznewWyższymSeminariumDuchownymwPelplinie.Święceniaka-płańskieprzyjąłwwieku25lat,apóź-niejzostałwikariuszemwparafiiśw.Ka-tarzynywBrodnicy(1957–1967).Kolejnaplacówkatoparafiaśw.JakubaApostoławŻmijewie(dekanatbrodnicki),gdzieprzezsiedemlatbyłproboszczem.Za-słynąłtamjakoutalentowanyioddanymłodzieżykatecheta.Wtymokresieukończyłstudiazzakresuprawakano-nicznegowStołecznymInstytuciePry-masowskim.Pierwszegolipca1975r.dekretem

biskupaordynariuszaBernardaCza-plińskiegoprzeniesionyzostałnapro-bostwodoChojnic,gdzieistniałwakatpośmierciw1974r.ks.draArkadiuszaLissa.WkościelefarnympodwezwaniemŚcięciaśw.JanaChrzcicielaiwchojnickiejparafiisłużyłwiernymjakoproboszczprzez24lata.Biskupdiecezjalnyprof.JanBernardSzlagaprzeniósłgowstanspo-czynku30czerwca1999r.,anastępnegodniaposługękapłańskąiadministrowa-nieparafiąprzejąłks.JacekDawidowski.Najważniejszymwydarzeniemwcza-

siesprawowaniaprzezks.Lewandow- skiegofunkcjiproboszczawChojnicachbyłowyniesieniemiejscowejfarydorangibazylikimniejszej.Nastąpiłoto11marca1993r.(niedawnochojniczaniezrozma-chemświętowalizokazji20-leciategodoniosłegowydarzenia).Obokkatedrypelplińskiejikolegiatykoronowskiejjesttojednaztrzechbazylikwdiecezji.Wuznaniuzasługdlarozwojużycia

religijnegoispołecznego9października2005r.RadaMiejskapodjęłauchwałęonadaniuks.kanonikowitytułuhonoro-wegoobywatelamiastaChojnice.Więcejszczegółowychinformacjinatematdo-konańtegokapłanawChojnicachznajdąCzytelnicy„Pomeranii”wartykuleDoro-tyKnopek„Duszpasterzzpowołania.KsiądzkanonikRomanLewandowski”


LEKTURY

pomieszczonymw„ZeszytachChojnic-kich”2003,nr18,s.114–115.Rocznicowytomwspomnieńzawie-

ratuzinspisanychrefleksjidotyczącychksiędzaLewandowskiego(8autorstwaosóbduchownych,m.in.biskupaJ.Sza-mockiego,i4osóbświeckich,m.in.prof.J.Knopka).Zbiórten,bogatoilustrowa-ny,opublikowanyzostałjako26.tomwseriiwydawniczejBibliotekaFilomaty(członkiemkolegiumredakcyjnegotejseriijestbliskozwiązanyzChojnicami bpW.Śmigiel).Ks.prałatJacekDawidowski,od14

latzarządzającyparafiąŚcięciaśw.JanaChrzciciela,zapowiadajużwydanieko- lejnegotomuwspomnień.Wartobyło- bypokusićsięokontynuacjętegoprzed- sięwzięciaiukazaćzmarłegoprzedro-kiemkapłana„wymagającegoisuro-wego”(s.38)równieżzinnejstrony,np.jakonauczycielareligiiwieluchojnickichmaturzystówiznakomitegoorganizato-razajęćedukacyjno-religijnychdlamło-dzieży.

Kazimierz Jaruszewski

Ksiądz kanonik Roman Lewandowski 1932–2012. Pierwszy proboszcz bazyliki mniejszej,wyd.Bazy-likapodwezwaniemŚcięciaśw.JanaChrzcicielawChojnicach,Chojnice2013.

Średniowiecza uroki różne

Rok2012miałwkulturzekaszub-skiejróżnychpatronów,choćwwy-borzeZarząduGłównegoZrzeszenia

Kaszubsko-Pomorskiegobylitomłodo-kaszubi.Wartojednakpamiętać,żedlaRadyGminyWejherowopatronembyłrównieżAleksanderLabuda,któregopostaćitwórczośćkilkakrotniedocze-kałysięw2012rokugłębszegoomó-wieniaiinterpretacji.Wdziałaniachupamiętniającychkaszubskiegofelie-tonistę,publicystęipoetęodkilkulatcelujeBibliotekaPublicznaGminyWej-herowoim.AleksandraLabudywBol-szewie,którawewspółpracyzGminąWejherowow2005rokuwydałajegozbiorekwierszowanychwyjątków(za-pisówepizodów)zczterechewangelii pt. Ewanielskô spiéwa,w2007rokutomesejówiartykułówzatytułowanyWo-kół Aleksandra Labudy. W 105. rocznicę urodzinpodredakcjąSławomiraChol-chy(wewspółpracyzJakubemMazgaj-czykiem),w2008rokureligioznawczo--mitograficzneartykulikizatytułowaneBògòwie i dëchë naj przodków. Przëłożënk do kaszëbsczi mitologiiwopracowaniuBogusławyiJaromiryLabuddówien,aw2011rokuopublikowanotensammateriał,tyleżezdodatkiemtekstówpomorzoznawczychzatytułowanych W kręgu mitologii kaszubskiej. Pokłosie konferencji naukowej,którątoczęśćprzy-gotowalidodrukuJaninaBorchmanniBartłomiejWiszowaty.Wtymżerokupojawiłsięjeszczeopasłytompt.Al- manach Biblioteki Publicznej Gminy Wej-herowo im. Aleksandra Labudy w Bolsze-wie,wktórymobokinformacjiosamejbiblioteceodnajdziemymateriałyotymkaszubskimtwórcyautorstwakilkupo-morskichregionalistów.W2012rokuwyszłyjeszczedwieksiążkizwiązanezideologiemzrzeszeńców:biografianapisanaprzezcórkęJaromiręTwórcze życie Aleksandra Labudy. Zarys monogra-ficznyorazjegoutwórscenicznyZ cza-sów Swiãtopôłka Bëlnégò. Òbrôzk w trzech aktach.Nieostatnietopropozycjewy-dawniczezLabudąwroligłównejprzy-gotowywanedodrukuprzezbolszew-skąbibliotekę.Zliteraturoznawczegopunktuwi-

dzeniapatrząc,wartozwrócićuwagęnawywołanytutajdramatZ czasów Swiãtopôłka Bëlnégò,ponieważpojawiasięotodlaliteraturykaszubskiejutwórautoraodtrzydziestulatjużnieżyją-cego,leczwciążobecnegowkulturzekaszubskiej,cowięcejtwórcy„wciążpiszącego”.Wydanieutworusceniczne-gobyłomożliwe,ponieważodnaleziony

wzbiorachpoJanieTrepczykurękopissztukiprzepisałEdmundKamiński,atekstzweryfikował,wersjęznormali-zowanąisłowniczekprzygotowałJerzyTreder.Wksiążceopróczaktualnego,standaryzowanegoopracowaniadra-matpojawiasięrównieżwwersjiautor-skiej(oryginalnej),zapisanejwpisownizrzeszyńców,ponadtoopublikowanowniejskanyrękopisu.Łączniedajetoefektciekawejfilologicznieksiążki,którazjednejstronypokazujeniezna-newcześniejutworyklasykaliteraturykaszubskiej,zdrugiejzaśzaświadcza,żetwórczośćzrzeszyńcówwciążpotra-fidziśinspirowaćnietylkowzakresieliteraturypięknej,alerównieżwsferzedziałalnościedukacyjnejczynawetpla-styki…SamdramatZ czasów Swiãtopôłka

Bëlnégòniejestutworemwybitnym,świadczącraczejopewnejkonsekwen-cjitematycznejorazideologicznejau-tora,niezaśojegotalenciedramatur-gicznym.Głównymbowiemzadaniemsztukijestwykreowanieobrazurodzi-nykaszubskiejżyjącejwśredniowieczuzpoczuciemnarodowejświadomościwpaństwie,którymzarządzawład-caidealny–książęŚwiętopełk.Takiedążeniewywołujeokreślonekonse-kwencjewbrakurozwinięciastronypsychologicznejwystępującychtutajpostaciscenicznychczyniepogłębieniutłahistorycznegoiobyczajowegodlaprzedstawianychrealiów.Dramatno-minalniematrzyakty,leczzewzględu


LEKTURY

najegoskrótowośćbardziejnależałobypisaćozarysachaktówaniżelipełno-prawnychczęściachkompozycyjnych.Każdyzaktówmapokilkascen,którewprowadzająkolejnepostacisztukilubposuwajądoprzoduintrygę.Występujetutajzaledwiesiedemperson,zktórychnajważniejszymisąJónkStrëga–mło-dychłopak,którywyruszanawojnęwobronietatczëznë,jegomatkaAnnaStrëżënô–czekającaoddwudziestulatnapowrótswegomężaiojcaJónka,wreszciesamFloriónStrëga,którywy-ruszyłkiedyśnawojnęizostałpojmanydoniewolinadługielata.Drugoplano-wymibohateramisąwsztuceLabudysąsiadStrëdżiSzëmichWòjkorazMa-richna–jegocórka.Wjeszczemniej-szymstopniupojawiająsięwdramacienajeźdźcyKaszub:krzyżackiKnechtorazwojPòlôch.Pierwszyaktsztukijeststatyczny,

ukazujewnętrzechatyStrëgów,wktó-rejpanujenastrójsmutkuitęsknoty.Matkarodzinywciążrozmyślaozagu-bionymmężu,awszystkiepozytywneuczuciaprzelewanasynaJónka.Samchłopakzmieniłsięjużzresztąwmło-degomężczyznę,którynawiązałmi-łosnąwięźzcórkąsąsiadaMarichną.Natęsytuacjęnakładasiępoczuciezewnętrznegozagrożenia,pojawiłasiębowiemwiadomośćowojnieikoniecz-nościobronyPomorzaprzedatakiemsprzymierzonychsiłKrzyżakówiPo-laków.MimosprzeciwuipróśbmatkiJónkwpatriotycznymuniesieniupo-stanawiawyruszyćdowojówŚwięto-pełka,abybronićswejojczyzny.DrugiaktdramatuLabudytozaledwietrzyscenki,któreukazująniskiepobudkina-jazduzewnętrznychwrogównaśred-niowieczneKaszubyorazprzedstawiająatakKnechtaiPòlôchanaJónka.Potemnaciężkozranionegomłodzieńcanatra-fiastaryStrëga.Opatrujeranychłopaka,niewiedząc,żetojegosyn.Wostatnimakciedramatudochodzidorozwiązaniascenicznejintrygi.DorodzinnejchatydocieraFloriónizostajerozpoznanyprzezżonęiprzyjaciół.Późniejokazujesię,żeJónknieumarłodponiesionychran,lecztrafiłdooddziałówŚwiętopeł-ka.Wreszcienakoniecsztukinastępujemomentrozpoznaniaojcaisyna,copie-czętujewielkąradośćbohaterów.WtakzarysowanejintrydzeLabuda

umieściłkilkaelementówjąwzboga-cających,choćjednocześniebierzeto

wnawiashistoryzmdramatu.Wpierw-szymakcieMarichnawyszywachustkędlaJónka,wyjaśniającprzytymsym-bolikękoloróworazformhaftuisuge-rując,jakobyzaczasówŚwiętopełkaistniałjużskodyfikowanymodelhaftukaszubskiego.Oprócztegoanachroni-zmu,winnymmiejscusztukiLabuda,wymieniającwojówŚwiętopełka,wspo-minarównieżDobrogosta–comożnaodebraćjakointertekstualnyaktnawią-zaniadopoematuhistorycznegoLeonaHeykegoDobrògost i Miłosława.Najbardziejznaczącowyglądawdra-

maciekaszubskakwestianarodowo-twórcza.Abyjąuwypuklić,LabudauwzniośliłpostaćŚwiętopełka,przeko-nując,żeksiążęówprowadziłkonse-kwentnąpolitykęnarodowościową,conależyraczejdoporządkumityzującejrzeczywistośćliteratury,niezaśdążącejdoobiektywizmuhistorii.Prowokacyj-niewyglądawdramaciescena,wktórejKrzyżakiPolakjakoagresorzyPomorzazastanawiająsięnaddotychczasowymiwalkamiotetereny.DośćkuriozalnieułożyłLabudatęrozmowę,wktórejKrzyżakszydzizPolaka,żejegorodacyniepotrafilizawładnąćPomorzem.Gdy-byLabudabyłdobrymdramaturgiem,pewniebytęscenęrozwinąłlubpokazałtakżeinnąstronę,równieprowokacyj-ną:podziwPolakadlaKrzyżaków,żepo-trafilijednakzłamaćmieszkańcówPo-morza,wypierajączarównoKaszubówjakiPolakówzichsiedlisk.Labudajed-nakjestwomawianymtutajdramacienietyleartystą,coideologiem,azateminteresujągołatweefektyemocjonalno--akademijne.Stądwłaśniewywodzisięostatnieprzesłaniesztuki:„ItakPónBóglëtoscëwiczerëjelosã

lëdzy,zesylôsmùtczi,chtërnepózniwënadgrôdzôredoscą.Bòdôjżechcôłbëtakczerowaclosãnôrodupòmòrsczégò,chtërenpòsédmëwiekachpòniewiérczisãzesnubùdzy,bëmógłzajasniecswimbëtãiswiécëcwôrtoscąmòralnątima,cozgrôwająidulcząnaòstatknaszégòżëcônôrodowégò.Takniechsãstónie!”.

Owoprzesłanieukazujezarównosiłę,jakimitotwórstwoLabudy-artysty.Siłę,ponieważniemożnamuodmówićumiejętnościbudowaniaprzejrzystychukładówdobraizła,pozytywówinega-tywów,wzniosłegoiniskiego.Wtakimzestawieniukwestiekaszubskiezawszesączymśnieskazitelnymipięknym.OperowaniemitemprzezLabudę,wi-docznetakwliryce,jakiwtymutwo-rze,poleganabudowaniuzrzeczy-wistościfragmentarycznejpozorówbytówcałościowych,znamiastekobra-zów–nibytokompletnejpanoramy.Wprzywoływanymtudramaciebędzietooperowanieterminemnarodowośćwodniesieniudośredniowiecza,mimożetegotypukonstruktspołecznypoja-wiłsiędopierowXIXwieku,lubwybórzzawiłychlosówpolityczno-administra-cyjnychPomorzaWschodniegojednegozepizodówpanowaniaksięciaŚwięto-pełkaipodawaniagojakostałejtenden-cjiwrelacjachzsąsiadami.DlaLabudy--artystynieliczyłsięfakt,żeŚwiętopełknietylkozwalczałKrzyżaków,aleitwo-rzyłznimikoalicjępolsko-krzyżackąwnajeździenaPrusów,żeniewieledlaniegoznaczyływalkizwłasnymisyna-mi,gdyżważniejszajestdlaniegochęćbudowaniaideałuwładcyiwykreowa-niemitukaszubskiego,średniowieczne-gopaństwa.Dlatakiegonarodowotwór-czegomitupoświęcaLabudahistorię.Oczywiścieartystamaprawokorzystaćwswojejdziałalnościzlicentia poetica imożenawetniemapotrzebytakroz-liczaćLabudyzaobecnośćwjegoutwo-rachanachronizmów…Szkodajednak,żeniepoświęciłczasu,abyswojemityobudowaćwiększąilościązabiegówliterackich,możewówczasbytaknieirytowałyswojąnaiwnością.

Daniel Kalinowski

Aleksander Labùda, Z czasów Swiãtopôłka Bël-négò, Biblioteka Publiczna GminyWejherowo im.AleksandraLabudywBolszewie,UrządGmi- nyWejherowo,2012.

NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJENOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCIPROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJEWWW.KASZUBSKAKSIAZKA.PL


MÒST DRËSZBË

Òżëwianié łączbë z pòmòrsczima Kaszëbama

Jak jô béł môłi, tej jô gôdôł blós pò kaszëbskù. Tej jô szedł do szkòłë, në i jô sã za-czął ùczëc anielsczégò–wspòminôDawidSzulëst(DavidShulist),wielelatnyprzéd-nikWilnoHeritageSociety,tojestowôrë,cozajimôsãdozéranimkaszëbsczispôdkòwiznëwKanadze.ZasłëdżiSzulësta,a rëchli jegò

ùmarłégòtatkaMôrcëna,dlôòżëwieniôłączbëzpòmòrsczimaKaszëbamasą barowiôldżé.Wlatach70.,80.i90.ùszłégòwiekùtiłączbëbëłorównakbaromało.Jeszniebëłoww.stowôrë.Zpier- szawëjéżdżelëtamnasziksãża(Fran- cëszkGrëcza,WładisłôwSzulëst,Zbi-górzKùlwikòwsczi),pòtemùùczałiidzejôrze(prof.ÉdwôrdBréza,prof.TadéùszLinkner,prof. JerziSamp,WòjcechEtmańsczi,FrancëszkKwi-dzyńsczizkarnãKaszubyzKartuz,prof.JózefBòrzëszkòwsczi).Dzãkatimrézómpòwstôwałëwôrtnépùblikacje.Wiôldżémiałëtéżznaczeniédokazëks.AlojsiusaRekòwsczégò,aòsoblëwieShirleyMask--Connolly,laùreatcziMedaluim.Bernar-daChrzanowskiego„Poruszyłwiatrodmorza”,czëtéżwielelatnédzejaniéAnëŻurakòwsczi–laùreatcziMedaluStole-maz1999rokùizałóżcë,wespółzchłopãJanuszã,InstitutuKaszëbëwBarry’sBay.Wnëchłączbachdzejałëlejednostczi.

Tosãczëstozmieniłodopiérzewòstat-nëchlatach.W2007rokùprzëjachelënaKaszëbëDawidSzulëstiÉdwôrdSzczipiór(EdwardChippior),chtërenjewiceprzédnikãWilnoHeritageSociety.

ÉdwôrdbéłpierszirôzwPòlsce.Dzãkajegòbëlnyznajomòscëkaszëbsczégòsãfejnùdałonawiązacwielekóntaktów.ÒbtenczaswKanadzebéł–zachãconyprzezredakcjãprogramù„RodnôZe-mia”–MariónGórlëkòwsczi,corobiłfilmòwéòdjimczi.PòtemùpòwstałowielerepòrtażówwTelewizjiGduńsk,pòkazywónëchnôwicyprawiew„RodnyZemi”.

Baro żëwô wespółprôcaSłabòrokpóznibëłaVWòjewódzkô

KònferencjôSzkólnëchRegiónalëstówwŻukòwie.Tobëłodëchtczëstowëdarze-niéprzełómòwédlônasziłączbë.Przëbëłonaniã20sztëkdelegatówKaszëbówzKa-nadë.Przemòwãòkòniecznoscëdozéra-niôjãzëkaikùlturëtrzimôłDawidSzulëst.Tamtéżbéłzrzeszonysymbòlicznymòstdrëszbë,jaczijedërchwzmòcniwóny.

Dzysdniatakbarożëwôwespółprôcaòpiartôjenôbarżinaspòdlimzagwësnie-niówwërzekłëchnatikònferencji.SwiadectwòKaszëbówzKanadë,co

zachòwelëprzezpółtorawiekùswòjãtradicjã,aòsoblëwiejãzëk,jebezcen-nąwôrtoscą.JetopiãknyprzikłôddlôKaszëbówzPòmòrzégò,chtërnyprze-rwelëjãzëkòwipòkòleniowiprzekôz.Je-dinôszansa,żebësmùtnékónsekwencjetegòprzerwaniégòbëłëmiészé,sedzywpòwszednyùczbiekaszëbsczégòjãzëkawszkòłachiwjegòpòwszednymùżëtkùwpùblicznymżëcymòkòmapòlsczégòjãzëka.Stón,wjaczimsąkaszëbsczétradi-

cjeijãzëkwKanadze,nôbëlniùkôzałofejrowanié150latemigracji.Bëłoònowzélnikù2008rokù.JachananiezachtnôdelegacjôKaszëbskò-PòmòrsczégòZrze-szeniô.Bëłotowiôldżéwëdarzenié,jaczé

Wiedno Kaszëbë

Rézë Kaszëbów z Kanadë na pòmòrsczé Kaszëbë stałë sã ju tradicją. A wszëtkò sã zaczãło w 1858 rokù, czej do Kanadë wërëgnął pierszi dzél emigrantów, lëdzy ùpichónëch przez prësczégò zôbòrcã. Dojachelë na òkrãce Agda do Quebec, stąd baną do Renfrew, a dali piechti. W rãce do-stelë seczerë i hôczi. Pòsobné pòkòlenia Kaszëbów zaczãłë gòspòdarzëc w stanie Òntario. Dërch trzimelë sã rodny mòwë i zwëków. Tak colemało bëło do piãcdzesątëch lat ùszłégò wiekù.

EÙGENIUSZ PRËCZKÒWSCZI

Karno Ludowa Nuta z Hamilton w miszewkòwsczim Mùlkù. Òdj. z archiwùm EP


MÒST DRËSZBË

brewiterùkôzałoznaczeniéłączbëtéżnaniwiznieminysterialnyirządowi.Merkactobëłonôlepipòrządowëchwëprzédnie-niachiwielnëchpózniészichnôdgrodach,chtërnedostelëDawidSzulëst,ShirleyMask-Connollyijinszi.NafejrzebéłtéżDaniélCzapiewsczi,

chtërnémùpòznaniécałisprawëprzënios- łoùdbã,żebëjednãzchëczizbùdowónëchdôwnotemùprzezKaszëbówwKanadzesprowadzëcdoSzimbarkù.Jiòtemkniãcébëłowpòsobnymrokù.Zsédmëka-nadijsczichgòscy,cobëlënatiùroczëznieòtemkniãcôchëczëpierszichkaszëbsczichòsadnikówwCentrumEdukacjiiPro-mòcjiRegionu,jaższescbëlnogôdałopòkaszëbskù.

W tatczëznie swòjich sercMë mùszimë dërch wzmòcniwac ten

mòst midzë nama!–pòdsztrichiwelëgòscezKanadëòbczasdoscdłudżégòbëcégòtu.Kòòbezdrzelëòniwielewsówimiast,wtimpònorbertańscziklôsztorwŻukòwie,Kartuzë,Serakòjce–kòlébkãroduSzczipiórów,aòsoblëwieòkòléBrus,Lëpùsza,Lesna,Parchòwa,Kòscérznë.ZtëchstrónnôwicyjichwërézowałodoKanadë.ZakòżdąraząkanadijscziKaszëbina-

wiedzająsanktuariumKrólewiKaszëbwSwiónowie.Takbëłopierszirôzw2007rokùitakjewiedno.Nenmôlstôłsãjichsanktuarium.BeztokùltSwiónowscziPanimòcënkòrozwijôsãwKanadze.Niebëłotéżjinacziòbczasòstatnyjichgòscënë,jakôdérowaòd16do30czer-wińca2010rokù.WSwiónowiebëlëòninamszëswiãti27czerwińca.ÒdkùstoszasanktuariumdostelëwdarënkùtrzëòbrazëzKrólewąKaszëbdlôszkòłówprzëparafiachwWilnie,RoundLakeiBarry’sBay.Zôsnôwôżniészimsztërkãjichbëcégò

tubéłXIIZjôzdKaszëbówwPùckù,26czerwińca.ZrenabëlënapielgrzimcenabôtachzpòłòstrowùHéldoPùcka.JetowëjątkòwizwëkwEùropie.Dzesątczipłëwającëchjednostków,stakaszëbsczichfanów,czôrno-żôłtéfarwë,pòspólnômòdlëtwazarcëbiskùpãnawestrzódkùwikù–towszëtkòòstôwiôwrażenianiédozabëcô.

To je piãkny dlô nas czas–wzdichôłBenBùrchardt,chtërenòjczëznãtatkównawiédzôłjudrëdżirôz.Nenpiãknyczasmielëònitéżkòle

fejrowaniô20.roczëznëpismiona„Tat-czëzna”,cobëławTrzepòwienafarmie

WòjcechaEtmańsczégò,iwczilejin-szichplacachtatczëznëswòjichserc,jaklubnogôdająòrodnyzemi.BëlëtéżnakaszëbsczichsobótkachwRãbiechòwie,dzemòglësãbëlnonaceszëczwãkãdzys- dniowikaszëbczispiéwë,anawetkapòspiéwacòbczaswieczórnégòzéńdze-niô.Tego nama kąsk felëje. Mùszimë wiãcy spiewac pò kaszëbskù ù se, w Kanadze –ùznôłDawidSzulëst.Kòterôbądzetogwësbarżimòżebné,bòmająwicykaszëbsczichspiéwnikówiwieleksąż-ków.

Promòwanié kaszëbiznë spiéwãNakaszëbskôspiéwaòsoblëwimô

zwãkwgłosuchùrzistówkarnaLudo-waNutazHamilton.ChùrskłôdôsãzpòtómkówemigrantówzPòlsczi.Jeszczilelattemùspiéwelëònipiesniezjin-szichdzélównaszégòkraju.Równakfa-milijnéłączbëczilechùrzistówzKaszëba-mazKanadëidôwnéharcersczéòbòzënazemikòleWilnazdzejałë,żenokarnomòcnozazdrzadokaszëbsczégòreper-tuaru.Dëchtjednązpierszichspiéwówje„Mòdłówzwón”,jaczibéłzaspiéwónywWilnienafejrowanim150latemigra-cji.Wnetkadostelëòniwszëternôstczékaszëbsczéruchna.Òbrobilënastãpnérodnéspiéwë.RobitosómzakòchónywKaszëbachliderkarnaSławòmirDu-dalsczi,absolwentMùzycznyAkade-

miiweGduńskù.WłońsczimrokùbëlëònizchùrãnapòlsczichKaszëbach.MidzëjinszimawëstąpilënaFestiwa-luKaszëbsczichFilmówwMiszewkù.Włżëkwiace imaju latoségòrokùspiéwelëòniwOttawie,Filadelfii,Doyle-stown(amerikańskôCzãstochòwa),Bal-timoreiczilejinszichmôlach.Wszãdzeòstôwiająnôlepszéwrażeniéipromùjąkaszëbiznãwdotądkajesznieznónyfòrmieiwiôlgòscë.

Witómë do nas!Nastãpnyaktwzmòcniwaniômòstu

drëszbëtolatosôgòscënanapòlsczichKaszëbachdwanôscekanadijsczichKaszë-bów,naprzódkùzDawidãSzulëstã,òd25czerwińcado8lëpińca.WplanachjemidzëjinszimaTruskawkobranienaZło-tiGórze,òdwiedzënëwChëczëTraperawSzimbarkù,mòdlëtwëwsanktuariumKrólewiKaszëbwSwiónowieiprzëpa-piesczimwôłtôrzuwSerakòjcach,Wdzy-dze,nëiXVZjôzdKaszëbówwWiôldżiWsë.Jewiedzec,żemdzetéżwielezéń-dzeniówwpriwatnëchchëczach,dzepierszimjãzëkãgôdkówmdzekaszëbsczi.Wczasu,czejdrasticznodżinieùżiwaniénymòwënaKaszëbach,tesztërczidôwa-jąnôdzejã,że–jakònitochãtnogôdają:„Jedno,wiednoinawiednoKaszëbë!”.

Westrzódtitle są òd redakcje.

Kaszëbi z Kanadë na XII Zjezdze Kaszëbów w Pùckù. Òdj. z archiwùm EP


„MOJA POMORSKA RODZINA”

24majatradycyjniewGimnazjumnr1im.MikołajaKopernikawGdań-skuodbyłsięfinałVIIIKonkursuGe-nealogicznego„MojaPomorskaRodzi-na”,organizowanypodpatronatemPrezydentaMiastaGdańskaPawłaAdamowiczaidofinansowanyześrod-kówMiastaGdańska.OrganizatoremkonkursubyłoZrzeszenieKaszubsko--PomorskieOddziałwGdańskuprzywspółudzialeUrzęduMiejskiegowGdańsku,gdańskiegoGimnazjumnr1,StowarzyszeniaArchiwistówPol-skichOddziałGdańskorazPomorskie-goTowarzystwaGenealogicznego.Uroczystościrozpocząłprogram

artystycznywwykonaniumłodzieżyzgimnazjum-gospodarza.Poprzy-witaniugościifinalistówkonkursuprzewodniczącyjuryKrzysztofKowal-kowskiomówiłpracekonkursowe.Podkreślił,żeuczniowieszukającinfor-macji,któreposłużyłydostworzeniazaprezentowanychprac,odwołalisiędopamięcirodziców,dziadkówiinnychczłonkówrodziny.Jesttobardzocenne,botooniwłaśniezachowaliwswojejpamięciwspomnienia,którenieutrwa-loneodeszłybywrazznimi.Uczniowiepodawalizwykleinformacjeomiejscuurodzeniaswoichprzodków,copokaza-

ło,jakróżnorodnejestpochodzeniedzi-siejszychmieszkańcówGdańska.WśródnichsąbowiemKaszubiiKociewiacy,aletakżeosobypochodzącezgłębiPolski,zrejonówtakich,jakpoznań-skie,sądeckie,tarnowskie,rybnickie,zterenów,któresądziśpozagranica-miPolski(Wilno,LwówczyKołomyja),anawetztakichmiast,jakPetersburg,którenigdynienależałydoPolski.Podczasodczytywaniaprotokołujury

zwycięzcomwręczanodyplomyinagro-dy,pozostałymuczniomdyplomyidrob-neupominki,anauczycielomdyplomyzpodziękowaniamizapomaganieucz-niomwpracy.NazakończenieMariaWęgłowska,

dyrektorGimnazjumnr1im.MikołajaKopernika,zaprosiławszystkichdoobej-rzeniawystawypokonkursowejorazeks-pozycji„TajnaOrganizacjaWojskowaGryfPomorski”,przygotowanejprzezInstytutPamięciNarodowejiMuzeum„Stutthof”wSztutowie.Nafinałwpłynęły53pracez19szkół.

Spośródnichkonkursowakomisja,wskładzie:KrzysztofKowalkowski,EdytaUlwan-Olfans,StanisławFlis,HannaJasz-kowska,MariuszMomontiJoannaNiwiń-ska,wybrałanajlepsze.Wtabelioboklistanagrodzonych.

Finał konkursu genealogicznego

SZKOŁY PODSTAWOWE

Kategoria: drzewo genealogiczne• Imiejsce–MatyldaTurskazeSzkoły

Podstawowejnr81wGdańsku,• II–MariannaZacharskazeSPnr82

wGdańsku,• III–PaulinaRobotyckazeSPnr81

wGdańsku

Kategoria: korzenie rodziny• Imiejsce–MaxymilianRaczkowskizeSP

nr44wGdańsku,• II–MagdalenaStankiewicziEmilia

Lisius,obiezeSPnr70wGdańsku,• III–KlaudiaŁapińskazeSPnr17

wGdańskuiMikołajŻachowskizNiepublicznejSzkołyPodstawowej„NaszaSzkoła”

Kategoria: album „Historia mojej rodziny” • Imiejsce–AnnaKoczykzeSPnr44

wGdańsku,• II–PiotrPotrzebowskizeSPnr58

wGdańsku

Kategoria: prezentacja multimedialna• Imiejsce–StanisławBrodowskizeSP

nr1wGdańsku,• II–JakubMakarewiczzeSPnr81

wGdańsku

GIMNAZJA

Kategoria: korzenie rodziny• Imiejsce–AdrianPolańskizGimnazjum

nr15wGdańskuiSandraCiołekzGimn.nr1wGdańsku,

• III–MichałGawrońskizGimn.nr15wGdańsku

Kategoria: album „Historia mojej ro-dziny” • Wyróżnienie–RafałMarkiewicz

zGimn.nr1(wpłynęłatylkojednapraca)

Kategoria: prezentacja multimedialna• Wyróżnienie–JuliaWojtczykzGimn.

nr3(wpłynęłatylkojednapraca)


Pierszirôzdzejałosãtow2006rokù,czejmôłiknôpiczk,symbòlBrukselë –MannekenPis,òstôłòblokłiwkaszëb- sczéruchnanapôrãdniów.Drëdżimrazã, łońsczégòrokù,òbôczëcipòznacmòżna bëłobiałczizKarnaWiejsczichGòspòdë- niówzŻukòwa.Czejdwarazë,toczemùniétrzecy?Òtëchwszëtczichprzëpôd-kachmiôłgôdónéJónKòzłowsczi.Jakmòżnabëłowidzec,eùrodepùtowónynimiôłtegòzabôczoné,bòzùsmiéchãwspòminôłònajazdachKaszëbówipa-miątkach,jaczéòstawilë,òsoblëwieòto-bace.Kaszëbiniedadząsãtakchùtkòza-

bôczëc,tejkòżdôspòsobnoscjedobrôdopòdczorchiwaniônajikùlturë.Deją KaszëbsczichDniówwBrukselëbëłopòkôzaniéòsoblëwòscówKaszubitegò, żewôrtjenenregionpòznac,anôlepi òdwiedzëc.DlôòrganizatorówzRegio- nalnégòBióraWòjewództwaPòmòr-sczégòwBrukselëwôżnébëło,żebëniezabôcziwacòkaszëbsczikrôjniewëstrzódeùropejsczichwëszëznów

igłosnogadacòswòjispôdkòwizniezjiapartnąkùlturą,nôtërąijãzëkã,chtërnëchwpierszirédzejemùszbronicimiecstarãòjichrozwijtak,jakòsebiesamégò.

Kaszëbsczé jezora i kùlturaPierszégòdniaòdbëłosãseminarium

pt.„Jezora–wôrtnéòbstojenôtërë.Jakùlepszëcstónjezórnëchekòsystemów?”.ÒtimmielëgôdónéwPòlscziAmbasa-dzewBrukselëKaszëbi,przedstôwco-wieWòjewódzczégòFùńduszuÒchronëStrzodowiskaiWòdnyGòspòdarczizeGduńskaitéżgòsceiprelegeńcë.Snôżo-tajezorówjeprzédnątémązleżnoscëòbchòdzeniégòlatosRokùPòmòrsczichJezorówwnajimwòjewództwie.Proble- matikatabëlnowpisałasãtéżwEùro-pejscziZelonyTidzéń(GreenWeek2013),jacziprawiebawiłwparlameńce.To,żepòmòrsczéjezorasąbaropiãkné,wiémë,lenoniéwszëtcëmómëswiądã,wjaczimniebezpiekùmògąsãnalezczachwilã.Dlôteprawieprelegeńcëgôdelëòtim,jakmòżemë(imùszimë)chronicpiãknoKaszëbsczégòPòjezerzô,jegòòsoblëwiekòsystem,iczërewitaliza-

cjôzdegradowónëchjezorówjewcygmòżebnô.Òkrómseminariumpòswiãconégò

pòmòrsczimjezorómbëtnicëmòglëòbezdrzecwpòlscziambasadzewës- tôwkpt.„Pòmòrsczéjezoraòbstojąbio-rozmajitoscë”.Jurëchlinenpòkôzkwi-dzecbëłowMarszôłkowsczimÙrzãdzeweGduńskù,aterôwstolicëBelgiipre-zeńtowôłsãwanielsczimjãzëkù.Pòpòchwôlenimsãbòkadnoscąswò-

jirodëiczëstëchjezorówprzëszedłczasnacosidlôdëchã,idlôcała.Kaszëbscziregionmógłsãzaprezeńtowacmiesz-kańcómBrukselë.CałiwieczórsłëchôłKaszëbóm.Niezafelowałotradicyjnégòjestkù,picégòzbòżowikawëczënaléw-czi…Wierãnôlepiszmakôłòdwie-dzającymmalënowimùsiwòrztë.Òka- szëbsczészmaczimiałëstarãbiałczizdwùchstowôrów:KaszubiankiiKobietZgorzałego.Niejednytéżòstelërôczonytobaką,prostozùkrąconégòlësta.KòltëchdobrocówKaszëbiprezeńtowelësãzlëdowimùtwórstwãirzezbąZenonaPeplińsczégò,jaczipòkôzôłtéż,jaksãżłobiwdrewnieigrajenadiôbelsczichskrzëpicach.Wnetka200lëdzyprzëszło

Stolëca Eùropë parłãczi sã nama z Parlameńtã i òsobistoscama z òbrëmiégò pòliticzi. Le nie je tak wiedno – Bruksela biwô czasã zaczarzonô przez Kaszëbów z leżnoscë òbchòdzonëch w ni Kaszëbsczich Dniów. Westrzód farwnëch fanów eùropejsczich regionów czëc tedë kaszëbsczégò dëcha.

Trzecy najôzd Kaszëbów

KATARZËNA GŁÓWCZEWSKÔ


Z BRUKSELË

nanenwieczór,gwësnotéżprzezto,żenazakùńczeniémòglëpòsłëchacfolkòwimùzyczi,rodãzezBrus,wwëkònanimkarnaBubliczki.Kaszëbscziwieczórniebéłprzërëch-

towónylenodlôstarszich.Dlônômłod-szichzaplanowónébëłëwarkòwniezdecoupage’u.Napamiątkãdzecëwzãłësododómzrobionéprzezsebiemalin-czébùdelcziòbklejonékaszëbsczimamòdłama.Aòbczasżdaniégònawës-chniãcélakeruikleju…pòsłëchałëbôj-kówiwiérztówwòriginalnymjãzëkù,jaczigwësnopierszirôzwżëcymczë- łë.Razãzezrobionymabùdeleczkamadostałëdodómplatkãzkaszëbsczimabôjkamaadlôstarszichterôczasnénótë„MłodidlôGduńska”.

W parlameńcePòwëdarzeniachzpierszégòdnia

przëszedłczasnaòdwiedzeniéeùropej-sczégòparlameńtu.Karnokaszëbsczichgòscyzarôwëapartniwałosãwestrzódkòritarzów,nôbarżiprzezswòjeruch-naczëjãzëk.Niejednypitelësãjidącëch:„Skądkawajesta?”.Zaczekawieniébëłotéżpòdrëdżistarnie.GòscezPòlsczizwiedzelëmôlpòtkanióweùropejsczichpòlitików,zazdrzelëdobióraJarosławaWałãsëidojinszichnórcëkówwiôldżi

bùdowlë.Pòzwiedzanimczasbéłinaòbtaksowanié„Parlamentarium”,tojebùdinkù,wchtërnymzaznajomicsãmòglëzhistoriąÙniiatéżdrogamadowòlnotëwEùropie,zapòmòcąroz-majitëchinteraktiwnëchpòkôzków,wëstawów,òdjimkówczëfilmików.Kùlminacyjnympòtkanim,wierãcałi

rézë,bëłakònferencjôòregionalnëchjãzëkachzatitlowónô„Regionalné jãzëcziweùropejsczipòliticeikrajach- -nôleżnikachEùropejscziÙnii”.Wsemi- nariumwëstąpilëpòsélcowieEùropej-sczégòParlameńtu,przedstôwcowieEùropejscziKòmisji,gòscezBelgiiiprzedstôwcowieregionówzeSzwecjiiWłochczëzWalii.Nakaszëbscziôrtprzëwitôłwszët-

czichpòsélcJónKòzłowsczi,chtërennazôczątkswòjimòwëmùszôłsozażëcto-baczi.PòczątkikùńcnegòseminariumnôleżôłdoprzedstôwcówKaszëbów.Dlônichidlôwszëtczichzéńdzonëchwôżnąsprawąbéłjãzëkjaknojedenzelemeńtówkùlturowispôdkòwiznëpòmòrsczégòwòjewództwa.Pòtkaniéprzedstôwcówrozmajitëch

regionówEùropëmiałopòkazac,jakroz-wijająsãregionalnéjãzëczi,zjaczimaproblemamasãbiôtkùjąijaczérozwiąza-niamająwëmëszlonéjichùżëtkòwnicë.

Pòsłëchanié,jaksoradząKaszëbi,jakFrulianieajakWalijczicë,miałobëczô- czątkãjacziswiksziwespółrobòtëiwë- mianëùdbów.JakmiôłrzekłéJohanHäggman:jãzëkòwô pòlitika nôleżi do kòżdégò państwa, jaczé je w Ùnii, a nié do Ùnii.Niejetożódnôòbwinawedletëchpaństw,lenoscwierdzeniéfaktuiszëka-niérozwiązaniégòdlôlepszégòrozwijujãzëków.JeżlëchòdzyòKaszëbów,òjaczich

miôłgôdónéprzédnikKaszëbskò-Pòmòr-sczégòZrzeszeniégòŁukôszGrzãdzëcczi,niejetaklëchòzkaszëbsczimjãzëkãwPòlsce,bòjeùznôwónywnijaknoje-dinyregionalnyjãzëk.Zrokùnarokjewikszôlëczbaùczącëchsãkaszëbsczégò,alewcygpòtrzébnyjeczerënknaùni-wersyteceikòmpetentnyszkólny.Stąd-katéżprzédnikZrzeszeniégòchcôłwë- mienicsãdoswiôdczeniamazeswò-jimadrëchamazjinëchkrajów.Wszët-czimzanôlégônatim,żebëchronicswójjãzëk,tejdlôczeiniekòrzëstaczùdbówi rozwiązaniów ju sprôwdzonëchwpòpùlarizacjijinëchjãzëków?Apra-wiejãzëk,jaknodzélnaszispôdkòwiznë,stanowiònaszikùlturowitożsamòscëwEùropie.

Wëdarzenié krótczé a wôżné?KaszëbsczéDniwBrukselëtrwałë

òd4do5czerwińcalatoségòrokùibë- łëzòrganizowónéprzezRegionalnéBióroWòjewództwaPòmòrsczégòwBrukselë,chtërnodzejôwramachStowôrë„PòmòrsczéwEùropejscziÙnii” (Stowarzyszenie„PomorskiewUniiEuropejskiej”).WwëdarzeniéwłączëłosãtéżZrzeszeniéKaszëbskò--Pòmòrsczé,WòjewódzcziFùnduszÒchronëStrzodowiskaiGòspòdarcziWòdnyzeGduńskaiPòmòrscziZespół ParkówKrôjòbrazowëch.PatronatnadKaszëbsczimaDniamaòbjãlëpòsél-cowiedoEùropejsczégòParlameńtuzpòmòrsczégòwòjewództwa: JónKòzłowscziiJarosłôwWałãsa,atéżAm-basadórPòlscziwKrólestwieBelgiiArturHarazim.Mòżeiniebëłotozawiele,żebëdob-

rzepòkazackaszëbskąspòlëznã,aletimieszkańcowieBrukselë,conigdëni mielewidzónéKaszëbówaninawet- kãczëtéònich,mòglëjichpòznaciòbezdrzec,pòszmakackùchniczëpò-słëchackaszëbsczégòsłowaimùzyczi.Gwësnoczaspòkôże,czëtewëdarzeniadałëjaczisbrzôd.

Òdj. Robert Włodarsczi

85

www.miesiecznikpomerania.pl/audioPOSŁUCHAJ POMERANII

KLËKA

Ùczniowiespòdlecznëchszkòłówz całégòpòmòrsczégòwòjewództwamielëleżnoscbracùdzélwVIWòjewódzczimKònkùrsuPiesnim.JanaTrepczika,chtë- renòdbéłsã16maja.Jegòòrganizatorã bëłaSpòdlecznôSzkòłam.JanaTrepczika wMiszewieiKaszëbskò-PòmòrsczéZrze-szeniéPartwBaninie.Zadanimùczãs-

GrupyKosakowianieiDębogórskieKwiatkiuczestniczyły wmiędzynaro-dowymprzeglądziezespołówregional-nych,któryodbywałsięod23do25majawAustrii.Zespołyprezentowałyswojeumiejętnościm.in.wSalzburgu.Wsalz-burskichogrodachopróczkaszubskich

17majazmarłaJadwigaMarchlewicz,nestorkachojnickiegooddziałuZKP.Prze-żyłacaływiek.Bardzowielukrewnych,przyjaciółiznajomychżegnałojązżalem,albowiemdoostatnichlatbyłaczynnawżyciuspołecznym,cieszącsięzasłu-żonymuznaniem.Niezałożyławłasnejrodziny,leczżyławśródludziiniebyłaosamotniona.Urodziłasię11lipca1912r.wBorzysz-

kowach(gm.Lipnica),tamspędziłamło-dość.WczasiewojnywspółpracowałazpartyzantamiTOWGryfPomorskiitaj-nienauczałakaszubskiedzieci.Nauczaniestałosiępowojniejejzawodemipowoła-niem.Zdobyłapedagogicznewykształce-

MISZEWÒ. NI MA TO JAK KASZËBSCZI SPIÉW…

KOSAKOWO – AUSTRIA. PROMOWANIE KASZUB

CHOJNICE – BORZYSZKOWY. POŻEGNANIE J. MARCHLEWICZ

tnikówbëłopòkôzaniédwùchdokazówpòkaszëbskù,wtimjedenpatronami-szewscziszkòłë.Wjurysedzelë:WerónikaKòrthals,

TadéùszKòrthalsiEùgeniuszPrëcz-kòwski.Pòdłëdżichnaradachwëbrelëdobiwców:

Kategòriô klas 0–II–môlKingaDomaszkzLësëchJóm,II–WiktoraGùziFilipKąkólzDzérzążna,III–MelaniôÒstrowskôiJagòdaÒstrow-skôzMiszewa. Kategòriô klas II–III Imôl–MartaDąbrowskôiKòrneliôRożińskôzŻukòwa,II–AlicjôSzmùdazLëzëna,

śpiewakówitancerzywystępowałygrupy zLitwy,Włoch,Hiszpanii,WęgieriGruzji. WwolnychchwilachKosakowia-

nieiDębogórskieKwiatkimieliczasnazwiedzanieimuzycznespotkaniazgru-pamizinnychkrajów.

nie,pracowałajakonauczycielkawszko-łachwiejskichwpowieciezłotowskim.Najdłużejkierowałaszkołąwmiejscowo-ściTrudna.W1972r.odeszłanaemerytu-rę.ZamieszkaławChojnicachiniezwłocz-niewłączyłasiędodziałalnościwróżnychśrodowiskach.Przezponad20latbyłaprzewodniczącąKlubuSenioraprzySpół-dzielniMieszkaniowej.DziałaławsekcjiemerytówZwiązkuNauczycielstwaPol-skiegoorazwZwiązkuKombatantówRP–zaokupacyjnądziałalnośćotrzymałanominacjęnappor.WPorazhonoroweodznaczenia.Udzielałasięwżyciuparafiipw.MatkiBożejKrólowejPolski,wmiaręmożnościniosącpomoccharytatywną.

III–IzabelaKùlingzDzérzążna;wëprzédnienié:AleksandraBiłaniczzBa-ninaiWiktoraPłotkazLësëchJóm.

Kategòriô klas IV–VI Imôl–JuliôRecławzBòrzestowa,II–PatricjôZgùtkazBrodnicëGórny,III–PaùlënaGòrlikòwskôzLësëchJóm;wëprzédnienié:MagdalénaMalotkaTrzebiatowskôiMagdalénaDaniozDzé- rzążna.

Wszëtcë,chtërnybrelëùdzélwkòn-kùrsu,dostelëdiplomëidarënczi.

jd, tłóm. KSÒdj. z archiwùm szkòłë w Miszewie

PrezentacjazespołówipromocjaKaszubwAustriibyłamożliwadziękipracomorganizacyjnymT.CzerwińskiejiH.Foltynowiczorazwsparciufinanso-wemuUrzęduGminywKosakowie.

Danuta Tocke

ByłaniestrudzonąśpiewaczkąchóruLut-niaprzybazylicechojnickiej.Nigdyniezapomniałaoswejkaszub-

skiejtożsamości,byładługoletniąiak-tywnączłonkiniąZrzeszeniaKaszubsko--Pomorskiego.Wub.rokuuroczyścieobchodziła

wswejrodzinnejwsi100.rocznicęuro-dzin,otrzymałaztejokazjibardzowie-ledowodówszacunku.Kochałaludziiludzieodwzajemnialisięjejtymsamymuczuciem.PogrzebJadwigiMarchlewiczodbyłsię22majawBorzyszkowach.Nadtrumnąpochyliłysięsztandary,wśródnichstanicaoddziałuZKPwChojnicach.

KO

POMERANIA LËPIŃC 2013


wiadomości / komunikaty / fotorelacje WWW.KASZUBI.PL

Wwëfùlowónyskòpicąstargardzczikòlegiacepw.NMPKrólewiSwiata19

WMùzeùmKaszëbskò-PòmòrscziPis- mieniznëëMùzycziweWejrowie21maja, wparcezprojektã„SwiãtiKaszëb”,òd-bëłosãùroczëstézakùńczeniépòkôzkùdokùmeńtëjącégòżëcéispòlëznowédzejaniékaszëbsczichkapłanówiswiãtémôleKaszëb.Nawëstôwkùbëłëpamiąt-czizparafii,pùblicznëchinstitucjówitéżzwëskónéòdpriwatnëchlëdzyzcałégòPòmòrzô:òdjimczi,dokùmeńtë,litur-gicznéruchna,przedmiotëcodniowégòùżëtkù.Przédnymwëdarzenimbëłanôùkòwô

kònferencjôpòdtitlã„Błogòsławiony

STARGARD SZCZECYŃSCZI. MSZÔ Z KASZËBSKĄ LËTURGIĄ

MIROCHÒWÒ. Z KÓMPASÃ W MIROCHÒWSCZICH LASACH

WEJROWÒ. PÒKÔZK I KÒNFERENCJÔ W PAŁACU

majaòstaòdprawionômszôswiãtôzli-turgiąsłowawkaszëbsczimjãzëkù.Tegòdniakòscółòzdobionybéłwkaszëbsczéstanice.MszãswiãtąpòprowadzyłksądzGracjónSerocyńsczi.RôczonébëłotéżkarnopiesniituńcaSierakowice,chtër-nozajãłosãmùzycznymdzélãmszë.PsalmpòkaszëbskùzaspiéwôłsolistaSzczecyńscziÒperëiÒperetcziÉdwôrdPiotrowsczi.Mòdlëtwãwiérnëchwrod-nymòwieprzeczëtôłRiszardStoltmann –przédnikpartuKaszëbskò-Pòmòrsczé-

IVKaszëbscziRajd naÒrientacjã„ZKómpasã”,òdbëwającysã25i26maja,béłbëlnąleżnoscą,żebërësznospãdzëcczasprzëpiãknynôtërzeKaszëbsczégòPòjezerzô.Drodżiprowadzëłëm.jin.przezMirochòwsczéLasë,kòljezorówLëbigòsc,Turzicowégò, Wiôldżégò,Kamianégò.Wiôlgąatrakcjąrajdu „Zkómpasã”béł

jedenzkòntrolnëchpùnktówwòkòlimParkùMiniaturwStrësziBùdze.Dlôbëtni-

iBòżiSłëdżë–kandidacenawôłtôrze”.Przedstawionébëłëòsobë,chtërnezdżi-nãłëmãczelnąsmiercąòbczasIIswia-towiwòjnë,achtërnemiałëmòcnycësknarozwijdëchòwégò,kùlturowégò,spòlëznowégòigòspòdarczo-pòliticz-négòżëcônajikrôjnë.Bëlëtom.jin.bło-gòsławionyksãżadzejającywWòlnymGardzeGduńskù–F.RogaczewscziiB.Kò- mòrowscziczëKònstantinDominik. GôdónébëłotéżòBòżimkùlcewka- szëbsczichsanktuariach.Prelegeńta-mabëlë:J.E.bpdrhab.WiesłôwSmigel,prof.KUL,ks.kan.drWiesłôwMazu-rowsczi–przédnypòstulatorIIkarnapòlsczichmãczelników,ks.prałatdrPioterTisler–przédnypòstulatorwbe-atifikacyjnymikanonizacyjnymproce-suBòżégòSłëdżibp.K.Dominika,ks.drKrësztofKòch–direktórDiecezjalnyBib-lotecziwPelplënie,ks.prałatMariónSzczepińsczi–kùstoszKòscersczichMarijnëchSanktuariów,ks.prałatZdzy-słôwWirwicczi–probòszczparafiipw.

gòZrzeszeniôwSzczecënie.Mszaprzëcy- gnãławielemieszkańcówStargarduiza- chãcëładoòdkrëwaniôswòjichpòmòr-skò-kaszëbsczichkòrzniów.

Na spòdlim tekstu Zdzysława Kòsykòwsczégò (przédnika Kòła KPZ w Stargardze Szczecyńsczim),

tłóm. KSNa òdjimkù: pò mszë sw. Sierakowice zaspié-

wałë czile dokazów ze swòjégò repertuaru. Òdj. z archiwùm stargardzczégò Kòła KPZ

kówmiónkówprzërëchtowónébëłotamcepłéjestkù:żurk,kaszëbsczésledze,ar-bata,kawaiworztazògniszcza,chtërnopôlëłosãnimòdeszczu.

j.b., tłóm. KS

Na òdjimkù: Nimò zëmna i deszczu na stegnach rajdu bëło jaż 290 lëdzy. Òdj. ze zbiéru òrgani-zatorów

WszëtczichSwiãtëchwBrusach,ks.JónFlisykòwsczi–kùstoszKalwarijsczégòSanktuariumweWielu,drTomôszSe-mińscziiGabrielaPluto-Prądzyńskô–kùstoszezZôpadnokaszëbsczégòMùzeùmwBëtowie.ReferatwëgłosëłatéżIzabelaKatarzënaBukòwskô,adiunktMùzeùmKaszëbskò-PòmòrscziPismie-niznëëMùzycziweWejrowie,chtërnarównoczasnobëłakùratorãpòkôzkù,dałananiegòùdbãiprzédnoònagòzjiscëwała.Pòtkaniédofùlowałëcekawéwspòmincziiòpòwiescëpòzeszłëchlëdzyzcałégòkraju,familiówiznajemnëchBłogòsławionëchiBòżëchSłëgów.Artisticznymdzélãòbczaskònferencji

zajãłosãkarnosparłãczonëchkapelówZaboracyzCzyczkówiKaszubyzWielaiKôrsëna.ÙroczëstoscskùńcziłwëstãpchóruDantiscanuszGòwidlëna.

M.B., tłóm. KSÒdj. z archiwùm MPiMKP w Wejrowie

KLËKA


videorelacje / wywiady / konkursy WWW.KASZUBI.PL

Kaszëbsczideklamatorzë25majawzãlëùdzélwfinale42.KònkùrsuRecy- tatorsczégòKaszëbscziLëteraturë„Rod- nôMòwa”m.JanaDrzéżdżonawChmiel- nie.Ùczãstnicëbiôtkòwelësãw6wie-kòwëchkategòriach.Żebëdostacsãdoslédnégòetapù,recytatorzëmùszelëprzeńceliminacje,jaczéwarałëjuòdzôczątkùłżëkwiatawcałimpòmòrsczimwòjewództwie.Nadzwëkòwimgòscãfinałubëłabiałkapatronakònkùrsu –ÙrszulaDrzéżdżón.Pòkôzónyòstôłtéżwëstôwkòbrazów,jaczépòwstałëpòdcëskãksążcziJanaDrzéżdżona Twarz Smętka.Sątodokazëartistówdzejającëchprzëbólszewsczibibliotece.

IMésterstwaKaszubdlôRidownikówAmatorówwskôkanimprzezzôwadë(JeździeckieMistrzostwaKaszubAmato-rówwskokachprzezprzeszkody)25majazòrganizowelëPałacpòdBòcónimGniôzdãiKòniarniôPałacRënowò(PałacpodBo-

GminaWejherowo–jakodwunasta wwojewództwiepomorskim–będziemiałakaszubskiewitaczeznazwamimiej-scowości.Wkonsultacjachspołecznychna

CHMIELNO. SWIÃTO KASZËBIZNË

RËNOWÒ. MÒCNÔ RIWALIZACJÔ I BËLNÔ ZÔBAWA

WEJHEROWO. PO KASZUBSKU W PRAWIE CAŁEJ GMINIE

Hewòrezultatëkònkùrsu:

Przedszkòla i klasë „0”Imôl–AndrzéjGalińsczizSamòrządo-wégòPrzedszkòlôwPrzedkòwie,II–ÒliwiôDepkaPrądzyńskôzZespòłuSzkòłówwBòrowimMłinie,III–AgataLessnaùzeSpòdlecznySzkòłëwSwôrzewie,AdriannaStalzeSzkòłowò--PrzedszkòłowégòZespòłuwBùkòwinieiMartaMelibrudazeSpòdlecznySzkòłëwMiechùcënie.

Klasë I–III spòdlecznëch szkòłówImôl–MartaWitoszeSpòdlecznySzkòłëwMiechùcënie,II–AleksandraBòjanowskôzeSzkòłowò--PrzedszkòłowégòZespòłuwBùkòwinie,III–AnaBùrconzeSpòdlecznySzkòłënr6 wKòscérznieiNataliôKiedrowskôzeSpòdlecznySzkòłëwCzëczkòwach.

Klasë IV–VIImôl–JuliôPiochzeSpòdlecznySzkòłënr8 wLãbòrgù,II–JuditaRomahnzeSpòdlecznySzkòłë

cianimGniazdemiStajniaPałacRuno- wo).Przédnymcélãwëdarzeniôbëłainte- gracjômôlowispòlëznëprzezpropagò-waniéridowaniô,kònnyturisticziipò- kôzaniéekònomiczno-przirodniczo-kùl-turalnëchmòcnëchstrónkaszëbsczikrôjnë. Mésterstwaodbëłësãwtrzechkategò-riach:„junioramator”(do18lat),„senior amator”(wëżi18lat)i„open”–dlôwar-kòwëchzIIIspòrtowąklasąwskòkachprzezzôwadë.Miónczisparłãczonébëłëzwiôldżim

familiowimpiknikã.Òbczasimprezëmógłobzeracwielewëstãpówmôlowëchkar-nówpiesniituńcazGminnëchÒstrzódkówKùlturëzPòtãgòwaiCewiców.Naplacu

szesnaściesołectwzgodęnakaszubskienapisywyraziłotrzynaściewsisołeckich:Bieszkowice,Bolszewo,Gościcino,Góra,Kąpino,Kniewo,Łężyce,Orle,Reszki,Sopie-

wTuszkòwachiAdómDradrachzeSpòd-lecznySzkòłëwMiechùcënie,III–KrësztofCzajazeSpòdlecznySzkòłëwBòrzestowie.

GimnazjaImôl–WiktoriôKòzykòwskôzZespòłuSzkòłówwLëpùszu,II–MarcelinaBrëlowskôzGimnazjumwChmielnieiWòjcechZielkezZespòłuSzkòłówwStarzënie,III–SylwiôLabùdazZespòłuSpòdlecznySzkòłëiPùblicznégòGimnazjumwPrzed-kòwieitéżAngelikaGrubbazGimnazjumwSzëmôłdze.

Wëżigimnazjowé szkòłëImôl–WérónikaPrëczkòwskôzXÒglo-wòsztôłcącégòLiceùmwGdini,II–SamùelPriebezKaszëbsczégòÒglowò- sztôłcącégòLiceùmwBrusach.

DozdrzeniałiSpecjalnônôdgroda–MariôLiszWiôl-dżichRoczitków.

j.b., tłóm. D.M. Òdj. j.b.

piknikùgòscëłotéżwielewëstôwców,westrzódnichprzirodniczéwôrtnotënajikrôjnëpòkazywałëNadlesyństwaŁupawa,LãbórgiCewice,chtërneprzërëchtowałëbarocekawéstojiszczaikònkùrsënabinie.Wielnozeszlësãartiscëilëdowiùtwórcë.Razãzbiałkamazkòłówwiejsczichgòspòdëniówprezentowelëkaszëbskąkùlturã.Naskùńczeniémésterstwówbëłoùroczëstéòzdôbianiédobiwców,dôwaniénôdgrodów,medalówipùcharów.

M.R., J.T., tłóm. KSNa òdjimkù: na dobiwców żdałë bëlné dëtkòwé

i rzeczowé nôdgrodë. Òdj. ze zbiérów Pałacu pòd Bòcónim Gniôzdã

szyno,Ustarbowo,Warszkowo,Zbychowo.Naraziezgodyniewyraziły:Gniewowo,GowinoiNowyDwórWejherowski.

sj

KLËKA


KLËKA

Wbólszewsczibiblotece29majaòdbéłsãfinałKrézowò-GminnégòKònkùrsu„MésterBëlnégòCzëtaniô”.Célãmión-kówjem.jin.rozkòscérzaniékaszëbsczilëteraturëikùlturëatéżrozbùdzeniéchãcëczëtaniôpòkaszëbskùiùlepszaniétirozmiałoscë.Wfinalewzãłoùdzél28ùczãstników:wkategòriidlôùczniówzespòdlecznëchszkòłów(klasëIV–VI) –12lëdzy,wkat.dlôgimnazjalistów–10,wkat.dlôùczniówzwëżigimnazjalnëchszkòłów–2,awkat.dlôdozdrzeniałëch–4òsobë.ÒrganizatorkakònkùrsuJaninaBòr-

chmanndlôkòżdiwiekòwikategòriimiaòsóbnézestôwczitekstów.NômłodsziùczãstnicëeliminacjipòkazywelëwëbrónébôjcziAlojzégòNôgla.Gimnazjaliscëmielë zazadaniépòwiedzec,jakrozmiejąwëbró-

Naprogrammajowegozebraniaod-działuZKPwChojnicachzłożyłysiępro-mocjaksiążkiPro memoria Stefan Bieszk (red.JózefBorzyszkowski)orazspotkaniezwicemarszałkiemSenatuJanemWyro-wińskim.NowaksiążkaInstytutuKaszubskiego

zcykluPro memoria... powinnaszczegól-niezainteresowaćmieszkańcówChojnic,ponieważStefanBieszk–poeta,drama-turg,pedagog,działaczkaszubski–byłbliskoitrwaleztymmiastemzwiąza-ny.Przez14latpracowałjakonauczycielwtutejszymgimnazjumklasycznym,byłopiekunemharcerzy,orędownikiemwodniactwa,zaskarbiłsobieszacunekiwdzięcznośćwychowanków.HistoriiChojnicpoświęciłtrzyutworydrama-

BÓLSZEWÒ. MÉSTROWIE SĄ WËBRÓNY!

CHOJNICE. O KASZUBACH W PARLAMENCIE

néfelietonëAleksandraLabùdëzezbiéru Guczów Mack gôdô(zrozdzéluKukuk). Ùczniowiezwëżigimnazjalnëchszkòłów mielëprzedstawicwëbrónépòstacjebògów idëchów,jaczénalezlëwksążceAleksandra LabùdëBògòwie i dëchë naj przodków. Wëzwanimdlôdozdrzeniałëchlëdzybëła interpretacjôwëbrónëchtekstówaùtor-stwaRómanaDrzéżdżonaòpùblikòwó- nëchwksążceRómka&Tómka Kôrbiónka. Z felietónowi pòlëcëiwcządnikù„Pomera- nia”wlatach2005–2012.Pòwòłónôbëłakònkùrsowôkòmisjô

wtaczimzestôwkù:TomôszFópka–przéd-nik,nôleżnicë:BògùsławaLabùdda,WandaLew-Czedrowskô,AnaDunstiTéófilSëroc-czi.Przëòbtaksowiwanimbëtnikówjurydôwałobôczënkm.jin.nataczésprawë,jak:czëstoscipòprawnoscwëmòwë,pra-widłowéakceńtowanié,melodiãmòwë,sprawnoscwgôdanimpòkaszëbskù.Wkategòriidlônômłodszichtitel

MôłimésterbëlnégòczëtaniôdostałaJu-liôKùntzzgminëLëzëno;IImôl–IwónaFùrmanzgm.Lëniô,aIIIAnaMiszkezgm.Wejrowò.WëprzédnieniéprzëznónébëłoMóniceBarzowsczizgm.Szëmôłd.WkategòriidlôùczniówgimnazjówtitelStrzédnymésterbëlnégòczëtaniôdosta

tyczneorazkilkasonetów.Dokońcaży-ciamiałwmieściewiernychprzyjaciół.ZawartośćgrubegotomuprzystępnieiinteresującozaprezentowałsłuchaczomKazimierzJaruszewski.Specjalnymgościemzrzeszeńcówbył

senatorJanWyrowiński,którywChojni-cachczujesięswojsko,ponieważczterylatauczyłsiętuwogólniaku,dojeżdżajączrodzinnychBrus.Wicemarszałekopo-wiedziałoswojejdziałalnościwopozy-cjiantykomunistycznejorazpoczątkachzaangażowaniawpolityce,oroliSena-tuwprocesiestanowieniaprawaorazodziałalnościKaszubskiegoZespołuPar-lamentarnego,któregopracamikierujesenatorKazimierzKleina.Mówiłtakżem.in.otym,żeobecnieklimatpolitycz-

AnaBónkzgm.Lëzëno,IImôl–PatricjôBónkzgm.Wejrowo,aIIIreprezentëjącôgm.ŁãczëceAlicjôLabùda.Wëprzédnie-niéòstałoprzëznónéFaùstinieDoszzgm.Lëniô.WkategòriiwëżigimnazjalnëchszkòłówkònkùrsowôkòmisjônieprzëznatitlaMéstrabëlnégòczëtaniô,lediplomëzaùdzélwkònkùrsudostałë:MałgòrzataLangezgm.GòscëcënoiDominikaHal-mannzWejrowa.Wkategòriidlôdoz-drzeniałëchtitelWiôldżimésterbëlnégòczëtaniôdostaHenrikaAlbeckôzgm.Wejrowò,IImôlLucynaKòsznikzgm.Wejrowò,aIIIMariôWittstockzgm.Lëzë-no.WëprzédnieniéjuryprzëznałoHildegar-dzeRibakòwsczizgm.Lëzëno.Dobiwcowiedostelënôdgrodë.Ti,cobrelëùdzélwfinalekònkùrsu,atéżòpiekùnowie,òbsądzëceleikòòrdinatorzëpierszégòetapùkònkùrsu –pamiątkòwédiplomëiksążkòwédarën-czi.PrzédnictwòKaszëbskò-PòmòrsczégòZrzeszeniôprzëznałoJuliiKùnzdodôw-kòwąnôdgrodã–mòżlëwòscùdzéluwna-granimplatcziAkademiiKaszëbscziBôjczi.

Òprac. Janina Bòrchmann, tłóm. KS

Òdj. z archiwùm Pùbliczny Bibloteczi Gminë Wejrowò m. Aleksandra Labùdë

nyjestdlaKaszubówbardzopomyślny,jeszczenigdywhistoriiniemieliśmytaklicznejreprezentacjiwparlamencie,znacznieprzewyższającejproporcjede-mograficzne.Statusjęzykaregionalnego,kaszubszczyznawszkoleiwurzędzie,pieniądzezbudżetupaństwanaeduka-cjęregionalną,dwujęzycznenazwymiej-scowości–tooznakiwielkiegopostępu,jakisiędokonałodczasu,gdystałnaczeleZKP(wpołowielat90.).Danonamszansę,którąwinniśmywykorzystaćdlarozwojukulturyiżyciaspołecznegownaszejma-łejojczyźnie.Gośćodpowiedziałnalicznepytania,spotkanieupłynęłowsympa-tycznejatmosferze.

KO

www.facebook.com/kaszubiDOŁĄCZ DO NAS I BĄDŹ NA BIEŻĄCO!


KLËKA

MiejscowyoddziałZKPzorganizował2czerwcaPrzeglądDziecięcychZespołów

HarcersczékarnoRemùsowôKara zŁubianëimôlowipartKPZzòrganizowe-

Trasategorocznejwycieczkichojni-ckiegopartuZKPwiodłanaKociewie.Spełniającżyczenieniektórychczłonków,postanowionoodwiedzićbazylikękate-dralnąwPelplinie.ZgrupąchojnickichKaszubówspotkałsię,jakzawszeser-deczny,biskupWiesławŚmigiel,zktórymmodliliśmysięprzygrobieśp.biskupa JanaSzlagi.Następniepodopiekąprzewo- dnikazwiedzaliśmykatedrę,pogłębiając

WmieszczącymsięwSpichlerzuOpa-ckimwOliwieOddzialeEtnografiigdań-skiegoMuzeumNarodowegozainauguro-wano8czerwcawakacyjne,weekendowespotkaniazesztukąludową.Rozpoczętoodotwarciakiermaszusztukiludowejirę-kodzieła Pomorzaorazekspozycjipoplene-rowejrzeźby(figuralneulekłodowe).Muzeumzaplanowałonategoroczne

wakacjem.in.spotkaniazkulturąkociew-

WIERZCHUCINO. ŚPIEWALI I TAŃCZYLI

ŁUBIANA. DZÉŃ DZECKA Z HISTORIĄ

CHOJNICE. W STOLICY DIECEZJI

GDAŃSK. LETNI JARMARK ETNOGRAFICZNY ROZPOCZĘTY

Kaszubskich.PorazdziewiątyodbyłsięwWierzchucinie.PrzeglądrozpocząłsięmsząświętąiprzemarszemzestrażackąorkiestrąprzezwieśnaPlacKaszubski.WkategoriiśpiewImiejscezająłze-

spółMùlczizMiszewa,IImiejsce–Zie-miaLęborska,III–NaszeStronëzWierz-chucina.WkategoriitaniecImiejsceuzyskał

zespółKaszëbskôRôdzëznazLini,II–Lę-borskieSłunuszkazLęborka,III–Remu-soweSkrzatyzPopowa.

lë2czerwińcaDzéńDzecka.Ùroczëznazaczãłasãòdmszëswiãtiizłożeniôkwia-tówpòdpòmnikãpòstawionymnawdôrbiôtczipòdŁubianą,chtërnaòdbëłasã26maja1944rokùzùdzélãżołniérzówTOWGryfPomorski.BiôtkãòdegrelëharcerzezŁubianë.Ùczãstnicëimprezëmielëleż-noscprzeńcSzlachBiôtczipòdŁubianąiRemùsowëchDołów–òpisónëchwro-manieAleksandraMajkòwsczégò.Òbczasfestinurozegrónëchbëłowie-

lekònkùrsówdlôdzecy,midzëjinszima:

swojąwiedzęozgromadzonychwniejdziełachsztuki,ohistoriiopactwacyster-sóworazdiecezjichełmińskieji–od21lat–pelplińskiej.Skarbysztuki,odromań-skichigotyckichrzeźbpomisternedzie-łazłotnikówgdańskich,podziwialiśmywmuzeumdiecezjalnym.Drugąpołowędniawypełniłaipo-

uczająca,irekreacyjnawizytawogro-dziedendrologicznymwWirtachk.Zble-

skąpodczastzw.DniaKociewskiego(25sierpnia),naktórymodbędąsięprezentacjeisprzedażwyrobówregionalnych.CzekanasteżprezentacjaKółGospodyńWiej-skichzKaszubiKociewiapodczasimprezy„Plonylata”.Natomiast15wrześniaMuze-umzorganizujeDzieńKaszubski,któryza-kończyletnijarmarkwOliwie.Ponadtodo10listopadawsalachmuzealnychtrwaćbędziewystawapracBogdanaLesińskiego

Przyznanodwawyróżnienia:zaśpiew –LuzińskimDzwoneczkom,zataniec–zes- połowizeSzkołyPodstawowejzCiekoci- na.Wprzeglądziewystąpiłołącznie207osób.Dodatkowąatrakcjąbyłwystępze-

społuMłodzëznazBanina.Wszyscyświetniesiębawili.KoncertprowadziłaAnnaMiąskowska.

Jadwiga KirkowskaZdj. Radosław Kamiński

wa.Wspaniałearboretum,założonew1875roku,zdumiewabogactwemga-tunkówiodmianroślin,rodzimychieg-zotycznych,olbrzymichdrzewiróżno-rodnychkwiatów.Wtymparkunawetludziemałowrażliwistająsięmiłośnika-miprzyrody.

KO

(1935–2005),tczewskiegomalarzaniepro-fesjonalnego.Wartośledzićwydarzeniaodbywa-

jącesięwSpichlerzuOpackimwOliwie.NiestetystronainternetowagdańskiegoMuzeumNarodowegoorazOddziałuEt-nografiijestmałoczytelna,dlategolepiejzdobyćinformacjeowakacyjnychimpre-zachtelefonicznie!

red.

biedżiwmiechach,quizwiédzëòŁu-bianieifamilijnékònkùrencje.ÒgniôrzezOSPwŁubianieprzërëchtowelëpòkôzbòjowëchwòzów,akòscersczészan-darowiepòkôzelëtresérkãsłużbòwégòpsaizòrganizowelëkònkùrswiédzëòbezpiekù.CzasdzecómimieszkańcómùfarwniłakaszëbskôkapelazKòscérznëikòncertPawłaNowaka.

P.K., tłóm. KSÒdj. Pioter Kwidzyńsczi


KLËKA

ÒbczasnadzwëkòwisesjiGardo-wiRadzëznëwŻukòwie6czerwińcazgódnopòdjãtéòstałëtrzëùchwôlënczitikającésãtaczichsprôw:ùstaleniédodôwkòwëchtradicyjnëchpòzwówmôlówwkaszëbsczimjãzëkù,złożeniéprosbëòwpisaniégminëŻukòwòdoregi-strugminów,wjaczichùżiwónésąpòzwëwjãzëkachmiészëznów,wëdaniézgòdë

ZnanazwieluinicjatywkaszubskichBibliotekaPublicznaGminyWejherowoim.AleksandraLabudywBolszewieuzy-skałaodMinisterstwaKulturyiDziedzi-ctwaNarodowegodotacjęnabudowęnowejsiedziby–2mlnzł.Ponadmilionzłdołożysamorządgminny.Obecniebi-

ŻUKÒWÒ. GMINA ÒFICJALNO DWAJÃZËKÒWÔ

BOLSZEWO. NOWA SIEDZIBA DLA BIBLIOTEKI

nawprowadzeniéwgminieŻukòwòkaszëbsczégòjãzëkajaknopòmòcniczégòizłożeniéprosbëòwpisaniégminëŻukòwòdoÙrzãdowégòRegistruGminów,wchtërnëchùżiwónyjepòmòcniczijãzëk. Pismionozwnioskãwtisprawieòstałozłożoné11gromicznikawÙrzãdzeGminëwmionopartówKaszëbskò-Pòmòrsczé- gòZrzeszeniôzChwaszczëno,Żukòwa

bliotekamieścisięwpomieszczeniachpiwnicznychSamorządowegoGimna-zjumim.JanaPawłaIIwBolszewie.Książnicawydałalicznedziełaswo-

jegopatrona,inicjujeobchodyjegouro-dzin.Ostatniozapoczątkowałacenneco-rocznewydarzenie–konkursczytania

iBanina,chtërnechùdzypòdjãłëpasow- néùchwôlënczi.Pòdjãtédzejaniaiùchwô-lënczidôwajągminieŻukòwòwiele ùstawòwëchmòżlëwòsców,wtimpro-mòcjãprzezpòkôzaniétôflówzpòlskò- -kaszëbsczimapòzwamamôlów.

T.F., tłóm. KS

tekstówliteraturykaszubskiejMésterBëlnégòCzëtaniô.SzefowąbibliotekijestJaninaBorchmann,laureatkaSkryOrmuzdowejprzyznawanejprzezredak-cję„Pomeranii”.

sj

WSenaceRP7czerwińcaòdbéłsãfinałkònkùrsu„Sołectw@wsieci”.Òti- telnôlepszibiôtkòwałasãm.jin.starna

Ksądz,wanożnik,repòrtażista,fòto-graf…drSławòmirCzalejbéłgłównymgòscãzéńdzeniônôleżnikówZrzeszeniégòwPruszczu.12czerwińcawzalëparafiepw.sw.M.KozalëaùtorksążcziPomorskie

CHWASZCZËNO. NÔLEPSZÔ STARNA W SÉCË

PRUSZCZ GDUŃSCZI. „BŁOGÒSŁAWIONY JE CZAS DLÔ KASZËBÓW”

szôłtëstwaChwaszczëno,jakôdobëławwòjewódzczicheliminacjachinalazłasãwestrzódszesnôsceòglowòpòlsczichfinalistów.Jurorzëòceniwelëprzédnoesteticznéimeritoricznéznanczistar-nów.Wjichkarniebëlë:przédnikKrajewiStowôrëSzôłtësówsenatórIreneùszNie-wiarowsczi,przedstôwcaMinysterstwaAdministracjiiCyfrizacji,przedstôwcaZwiązkùWòjewództwRP,przedstôwcabùtenrządowëchòrganizacji,cozajimająsãinfòrmacyjnąspòlëznąnawsë,przed-stôwcaòkrãżôreklamòwëchagencjów

perływnetkaprzezdwiegòdzënëprawiłòtim,cojenôpiãkniészéënôwôżniészénaKaszëbach.Miłotadoregionu,lëdze,coswiôdcząòjegòmòcëëcosprôwiają,żenajôTatczëznamôwsobiewalorëtrudnédoprzecenieniégò.„BłogòsławionyjeczasdlôKaszë-

bów!”–zcałąmòcąwëpòwiôdôłtesło-waCzalej,môlowiksądzwikary,ùczałimetafizyk,gazétnik,specjalistaòdPR,absolwentszkòłërobieniôòdjimkówprowadzonyprzezNationalGeographic. Przekònywôłtéż,żenaKaszëbachjewszëtkò,coczłowiekòwijebrëkownédożëcégòidozbawieniégò.Òpòwiôdôł

itéżprzédnôredaktorkapismiona„Gaze-taSołecka”JoanaIwanickô.Zanôlepszôòstaławëbrónôprawie

starnazChwaszczëna(www.chwasz-czyno.pl).IImôldobëłastarnawww.woj-cieszyce.info(lubùsczéwòjewództwò),atrzecy–www.mikolajewice.bnx.pl(star-naszôłtëstwazWiôlgòpòlsczi).

j.b., tłóm. D.M.Na òdjimkù: Michôł Witt (w westrzódkù)

ùtwórca starnë chwaszczyno.pl. Òdj. Katarzëna Czerwińskô

toòbczasòbzéraniégòslajdówzkaszëb- sczichmòrsczichpielgrzimkówdoPùc-ka,zpùstinocë,zbiałkamanakómbaj- nach,òdjimkówmłodëch,stôrëchanie-fùlsprawnëch,comająstarãżëctak,jak-bënieszczescéjichniespòtkało.Wicyjaktrzëdzescesztëklëdzynimògłoùwierzëc,jakwielecekawégòmòżnanalezcnanajichKaszëbach,jakmôsãchãcsłëchacëdobréòkò.Wszëtcëjużdająnapòsobnézéndzenié.

A. GòlińscziÒdj. A.G.


Tak na òkòPónHilarizôsjamrëje:„Dzesãpòdzamòjebrële?”WbùksachszukôiwsurduceWprawimbóce,wlewimbóceWszëtkòwszafachpòprzewrôcôłMaklôjupkã,ruchnanocnéAmariczné–skãczi–bùksë!Chtosmieòkùlôrëùkrôdł!

TakbëpewnopisôłjedenznôlepszichpòlsczichpòétówJulianTuwim,czejbëbéłKaszëbą.Òòkùlôrachwcałoscëwielesãniepisze.Jesãprostonosy.

Alejakjenosëc,czejjichnima?Aczłowiekniewidzy.Imùsãtoniewidzy,żeniewidzy.Slépcëje.Blészczisãabòczi-krëje.Mrużiòczãtajakwnetkãtoczkjaczi.Zato,czejmùzdrokùfelô,tejjinéczëcamùsãòstrzą.Lepiczëje.Maklô.Cknielepi.Ùszëszpëcëje, jãzëkãszmakô,pôlcamatikô.Òkùlôrëgwësnosązła-

-cëznëprzëjãté,kò„oculos”–to„òczë”.Anebrële?Chcemësãprzëzdrzecnazôpôd.Niemcëgôdają:Jeder sieht durch seine eigene Brille–kòżdizdrziprzezswòjegwôsnébrële.Pòzwãtejmómërozgrëzłé.Chcemëjicdali…Aczejbëtakkòżdimógłwidzecprzez

òkùlôrëto,cochce?Chcemëjachacdoòkùlôrowégòkrómù.(WKartuzachsąBrillowscë,copòkaszëbskùzachãcywajądokùpieniôkòlnich…brëlówprawie).Tejwpasownymkrómiekùpiwôszto,cobrëkùjesz.Dlô

białk–snôżobrële.Zdrząprzezniewzdrzadłoiwidząsebiepiãkniészą.Imłodszą.Iwnowëchruchnach,cojichniżódnôjinôbiałkanimô.Dlôtëch,conimajądëtków–dëtkòbrële.Przezniewi-

dzyszdwazerawiãcynakònceamiészksãrobidzélpã-katszi.Achłopi?Jaczéjimajewspòmòżeniépòtrzébné?Mòże

gòłobrële.Jidzesz,zdrziszatuwòsamé„rosołowé”.Czasãbëjemùsziłwëłączëc.Wkòscelechòcle…Wspecòkùlôrachszkólnyùzdrzągrzecznédzecëwłôw-

kach.Krowa–trôwã.Môłpa–banónaażôłniérz–kanónã(gôdajãtuwòòniedodëtkòwionypòlscziarmii).PiãknopiszeAgnészkaÒseckôwswòjifrantówceòòkù-

lôrnikach:

(...)wiosnąjakiśokularnik, skradnieswejokularnicypocałunek. Wtemokularzajdziemgłą, przemarzniętedłoniedrżą(…)

Itede,itede,itede…Itedëjo!Òkùlôrnikãniejeletkòbëc.Tomùsziczëszczëc,

bòropątozachòdzy.Tosãwëczapie.Deszcznatonapadô.Wiednomùszimieccosnawëcercéskłów.Idoùmëcô.(Nôlep-szijeLudwik,cokòżdistatkòmëje).Ajesztosãpònosupùrgô.Spôdajątejtaczénazemiã.

Sãtłëką.Skłozòprawëwëpôdô.Czasãzaùchãcësnie.No-sowikrzeptòbcérô.Zaòstrotuńcowacnimòże,bòspadną.Wkùszkanimprzeszkôdzô–wcałoscë,jakòbòjenoszą.Mòżesobiewsadzëcskłakòntaktowé.Prosto–taką

pléwkãnaòkò.Kąskszczipie.Òkòczerwienieje.Jakjacziòpi,òsziabòwieszcziwëzdrzisz.Alezdrzisziwidzysz.Igłowąmòżesznabòcziòstrorëchac.

Gôdają,żeKaszëbibezti-dzéńpòùrodzenimsączëstoslepi,aleczejjuòczëòtemkną,tejkòżdégòbòségòAntkaprzezsétmëcôlowidélòbôczą.Mëszlã,żeniélenobòségò,aleiòbùtégò…Hmm,mòżetejprôwdzëwiKaszëbibrëlównieùżiwają?Równak,czejjunakôżenoszeniétakcosdoktóròdòczów,jemùszjic doòptika.Iniejetonenzgóral-

sczégòszpòrtuòpiãcbracynach:–Wielewajijebracynówicorobita?–Piãcsztëk.Chëczëbùdëjemë.Szterzëchjeceslomaaje-

denòptik.–Òptik?–Jo.Ceslowiezbôlówstôwiająchëcz,aòptikjãmechã

òbtikô…Pòdobnowbrëlachsedzytaczéstwòrzenié–dioptria.

Nichtteniewidzôłipewnotemùjenótòkùlôrënosëc.Nadôlinabliżą,bòtedioptriesąróżné.Taknaòkò.Inachłopsczirozëm.Òptikzabédëjecałąrégãpasownëchòprôwków.Grëb-

szichazmiartëch.Zdrótuazplastikù.Czôrnëchabiôłëch.Różewëch.Dlôbiałkidlôchłopów.Dlôtëch,coniewiedząkògùmsą,téż.Òkùlôrëpòmògązachòwacpòwôgãprzësłë-chanimszpetnëchmòwówasmiésznëchgôdków.Pòstarzą,jakchtojezamłodi.Òdmłodzą,czejchto…lubimłodze…Człowiekwòkùlôrachwëzdrzinamądrzészégò.Zarôlepiprawi.Czasãbrëlewsôdzôizesôdzô,jakbëklukãnajajein-sztalowôł.Czasãmiãgòlijewrãkach.Czasãprzëgrizô…Mòżemiecpôrãzortówòkùlôrównajedennos.Naczëtanié–jiné.Nawdôlwzeranié–jiné.Nasłuńce

–jiné.Dopłiwaniô–téżjiné.Dospaniô?Dospaniômùszijescygnąc.Dacknérzeòdpòczącaòczoma.Lenodobrzejezapamiãtac,dzesãjeòdłożi,bòpózni,renuchno,przëbô-cziwôsãnenwierszòHilarim…

A czejbë tak kòżdi mógł widzec

przez òkùlôrë to, co chce?

TÓMK FÓPKA

SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ


Z BÙTNA

Pëlckòwskô malëna

Sedzôłjemsonałôwceprzedmòjąmalinkąchatinkąaòblizëjącsã,pòdzérôłjemtesknonazôgónk,dzedozdrzeliwałëmòjepòtrôwnice.–Dozdrzeliwôjta,dozdrzeliwôjta,chùtczi,chùtczi–za-

klinôłjemjeùczëtądzesmantrą.–Chùtczi,chùtczi,dozdrze-liwôjta,dozdrzeliwôjta...Cëczerdożdacsãnimòże,smiotanazawamażdaje.Dozdrzeliwôjta,dozdrzeliwôjta…Wtimùczułjemlesnégò:–Doroscënówtëgôdôsz?Ztobątocëjealelëchò.–Sztëlbądze,sadnijapòw-

tôrzôj:dozdrzeliwôjta,dozdrze-liwôjta,chùtczi,chùtczi.Lesnyskrzëwiłmùniã,ale

sôdł.–Doczegòtëpòwiôdôsz?

Donëchgùrków?Pòkrãcyłjemprzékgłową.–Donëchtruskawków?–Nié!–Dopùrtkajaczégò,tejdo

czegò?!–znerwòwôłsãlesny.–Domòjichpòtrôwniców!–Jaczichpòtrôwniców?Wstôłjemzłôwczi,pòdeszedłkrócyzôgónkaapòkôzôłmù

swòjepòtrôwnice.–Hewò,nëch,cotuwò,natimzôgónkùroscą!–Tectosątruskawczi!–Sómjestruskawka.Tosąpòtrôwnice.–Pòtrôwniceroscąwlese.Dwadzescelatzgrëpąjôjem

lesnyasãnatimznajãjaknicht!Pòtrôwnica,włacëznieFra-gariavesca,roscewlese,mackùjedentë!–Aledze!Pòtrôwnicaroscetuwò,kòlmiewògrodze!Môsz

tëkrótcziwid!?Wtimnapòdwòrzéwparziłbrifka.–Cëżwadwajisãsztridëjeta?Wajujeczëcjażkòlstôri

Trudë.Nazôdsôdłjemnałôwkã,halôłlëftuarzekł:–Nenlesnyjeczësto…Jôtuwòmùpòkazëjãpòtrôwnicã,

aònmiegôdô,żetojetruskawka.

–Bòpòtrôwnicanimòżeroscwògrodze,lenowlese! –krziknąłlesny.–Hòla,hòla,wamackòwie.Wajestadwajipòmilony.

Przecãtojemalëna.–Jakômalëna?Pòtrôwnica!–Matizernoga!Tojetruskawka!–Nié!Malëna!ŻebëniéstôrôTruda,mëbëtrzejimielësãzabité.Niewie-

dzecczedëaskąd,Trudastanãłamidzënamaazawrzeszcza:–Stôriagłupi!Jestawa

czëstoòbarchniałi?!Cëżwatakrikôta?–Fejn,żewëjesce,Trudkò

–rzekłjemspòkójno.–Wëmôcejuswòjelata…–Jôcëdómswòjelata!Jak

jôcëzarôzkajednégòpãknã,të…–Jôchcôłrzec,żewëmôce

żëcowédoswiôdczenié…Rze-czëcenama,jakùżzwiesãna

roscëna,cotuwònatimzôgónkùrosce.Trudataksãprzezdrza,chwacajedenfejnczerwònybrzôd,

òszmakaarzekła:–NapôłnimPëlckòwapòzéwajątotruskawka.Nanordze

gôdająpòtrôwnica.Zôsnawestrzódkùtojemalëna.Letakpòprôwdze,prawieną,cotëtuwòmôsz,bëmiôłùrzãdowòpòzwacpëlckòwskąmalëną…jakô27lëstopadnika2009rokùòstazarejestrowónôRozpòrządzenimEùropejscziKòmisjepòdnumrã1155/2009…Mëstanãlëczëstobaf.–Skądkażwëto,Trudkò,wiéce?–Kòmómsmartfónazinternetã.Zdrzijta,tuwòlemùszi

wcësnącnąknąpã,wpisacsłowò,jeszrôzknąpsnąc,awùjaGógelwszëtkòwamapòwié–Trudkazerwajeszjedenbrzôd,pòłkłabezgrëzeniô(kògëbisëzabëła)apòmôgającësoGógleMaps,szłanaszragòdodóm.

Na pôłnim Pëlckòwa pòzéwają to truskawka.

Na nordze gôdają pòtrôwnica. Zôs na

westrzódkù to je malëna.

RÓMK DRZÉŻDŻÓNK

WWW.KASZUBI.PL OFICJALNY PORTAL ZKP

Wëdanié ùdëtkòwioné przez Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII” I

EDUKACYJNY DODÔWK DO „PÒMERANII”, NR 6 (68), LËPIŃC–ZÉLNIK 2013

WËDANIÉ ÙDËTKÒWIONÉ PRZEZ MINYSTRA ADMINISTRACJI I CYFRIZACJI

Zéńdzenié piąté: z Janã Trepczikã

Janusz Mamelsczi WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT

– Szimkù, wiész të co? Baro mie sã widzało kòl Alek-sandra Labùdë – rzekła Mónika.– Jo, mie téż. Temù w pòstãpną rézã më sã wëbierzemë do jegò wiôldżégò drëcha, Jana Trepczika.– Bãdze to długô réza, co?– Nié, më pòjedzemë do Wejrowa. Tam pò wòjnie zamieszkôł Trepczik, jak òn przëjachôł nazôd z wòjska Andersa. Przedtim òn béł w Bel- gijsczi i we Włosczi, dze zajimôł sã kòniama jakno żôłnérz w Wehr-mahce.– Wejle, we Wehrmahce, jak Labùda – zawòła Mónika.– Òni mają wiele wiãcy pòspól-négò. Trepczik béł sã ùrodzył w Strëszi Bùdze, kòl Mirochòwa. Do szkòłë, jak Labùda, chòdzył do Mirochòwa. Pózni, jak Labùda, chòdzył do Kòscérznë, do seminarium dlô szkólnëch i tam razã z Labùdą zetkł sã z Léónã Hejką. A pózni Trepczik, tak jak Labùda, òstôł szkólnym. Nôprzód òn robił w Kartuzach, pózni w Mi-szewie.– Pò prôwdze, baro wiele jich parłãczi. – A to jesz nie je wszëtkò. Trepczik razã z Labùdą zakłôdôł Regionalné Zrzeszenié Kaszëbów w Kartuzach. Béł tam sekretérą. Razã z Labùdą zachôdôł téż do Aleksandra Majkòwsczégò. Baro wiele pisôł do rozmajitëch gazétów: do „Chëczë Kaszëbsczi”, „Grifa Kaszëbsczégò” i „Zrzeszë Kaszëbsczi”. Òn tam pisôł wiérztë, pòwiôstczi i rozmajité artikle. A pózni za swòje

dzejanié dlô kaszëbiznë w 1934 rokù òstôł zesłóny do Wiôlgòpòlsczi i tam mùszôł robic jaż do wòjnë.– Jesz përznã a jô pòmëszlã, że Trepczik to je drëdżi Labùda – rzekła Mónika.– Nié, nié, wnetka sã dokònôsz, że to są czësto jiny lëdze. We wiele sprawach òni sã jinaczą. Kò tej chcemë le jachac.

Za niedłudżi czas òni ju bëlë we Wejrowie i szlë sztrasą Dobëcô, dze terô mieszkôł Trepczik. Nim doszlë do dwiérzi dosc nowégò bùdinkù, òni ùczëlë głosné spiéwanié:

Zemia Rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju, òd Gduńska tu, jaż do Roztoczi bróm!

– Jo, jo, jô cë gôdôł, że Trepczik jesz ce zadzëwùje – rzekł Szimón do Móniczi, czej ta sã na niegò znacząco przëzdrza. – A mùzyka ù niegò doma je we wiôldżim ùwôżanim.– Czó! Òn nie spiéwie sóm.– Nié, colemało òn spiéwie ze swòją drëgą białką, ji córką i ji chłopã. A przë tim jesz graje na skrzëpicach abò na klawérze.

Òni mùszelë dosc długò klepac i zwònic do dwiérzi, nim rozspiéwóné towarzëstwò jich ùczëło. Na òstatkù òdemkła jim dwiérze paserzbica Trepczika, Zofiô.– Ach, wëbaczta nama, më tu grelë i spiéwelë tak głosno, że nic nie bëło czëc. Pòjta, pòjta dali!

NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII”II

WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT

– Lëchô to kòkòsz, co dobrze nie kôrkô. Dobrze, że szkólny òd mùzyczi lubi spiewac – zasmiôł sã Szimk.Òni wlezlë bënë, a przez niedomkniãté dwiérze Mónika ùzdrza chłopa sedzącégò przë klawérze. Òna zarô szepnã do Zofie:– Jenë, waju òjc je nawetka përznã pòdobny do Labùdë. Gãsté włosë zaczosóné do górë i do tëłu, dosc cenczi na gãbie, a nad lëpama nié za wiôldżi wąs. Lica dosc wiesołé, a w òczach rozëmnota i wiôlgô chãc do dzejaniô.– Jo, leno to nie je mój òjc, a òjczim – òdrzekła Zosza.– Tej Trepczik ni mô swòjich dzecy?– Mô z pierszą białką, co je ùmarłô w 1951 rokù. Z Anielą òn mô szesc dzecy: Bògùsławã, Mirosławã, Damrokã, Sławã, Swiãtopôłka i nieżëjącégò Mestwina.Timczasã Trepczik béł sã pòdniósł òd klawéra i zaprosył gòscy do stołu:– Sadnijta so tu, a më wama zaspiéwómë jesz jednã piesniã.Za sztót rozlégł sã znôwù wspaniałi spiéw:

Hej! mòrze, mòrze – lubòtné mòrze, dze twòje grańce, dze twój kùńc?

Melodiô bëła statecznô jak wiôlgòsc mòrza i kòlibiącô jak mòrsczé wałë. Mónika i Szimk czëlë sã, jakbë stojelë na wësoczim sztrądze i wzérelë na piãkny Bôłt.– Piãkno, baro piãkno – wòła Mónika, jak òni skùńczëlë, i razã z Szimkã głosno jima kôska.– Bóg zapłac wiele razy – òdrzekł Trepczik. – Piesniô je piãknô, bò przedstôwiô snôżotã Kaszëb. Tak pò prôwdze całi snôżotë Kaszëb nie òddô żódnô piesniô ani żódnô wiérzta, ale trzeba próbòwac i robic to chòc w jaczims dzélu. To jô zrozmiôł, jak jô béł dalek òd Kaszëb, we Wiôlgòpòlsce. Kaszëbie gwësno nôlepi w òjczëznie. Tam mie bëło tak pùsto za mòją tatczëzną, że jô wëdôł pierszi zbiérk piesniów. I tak to sã zaczãło. A terô tëch zbiérków zebrało sã wiãcy.– To mie je dosc dzywno, że Wë tak sã zajimôce spiéwanim. Wë doch ni môce żódny mùzyczny szkòłë dërch – rzekła Mónika.– Widzysz dzeckò. Jô móm mùzykã w swòjim sercu, tak jak Kaszëbë. Jô do te nie brëkùjã ekstra szkòłów. To je całé mòje żëcé: spiéwanié, ùkłôdanié melodiów i tekstów, zakłôdanié chórów i spiéwającëch karnów, naùczanié mùzyczi w szkòle, òrganizowanié festiwalów. Wszëtkò ù mie sã krący wkół mùzyczi i Kaszëb.– Przez wiele lat Wë bëlë szkólnym. A czegò Wë jesz ùczëlë?– Jo, tak to bëło. Òkróm mùzyczi jô jesz ùcził plasticzi, geògrafii i matematiczi. A terô trzënôsce lat jô ju jem na emeriturze. – Terô Wë mòżece so òdpòcząc – rzekła Mónika.

– Ale dzeż tam! Jô ni móm czasu na òdpòczink. Jô wszëtczim gôdóm, pòjmë wprzódk z kaszëbizną, i sóm dôwóm przikłôd, jak to robic. Mój òjc mie rzekł: Nikòmù nie kładz na grzbiet miecha, co bës gò sóm nie chcôł dwigac. Terô jô rëchtujã kaszëbsczi słowôrz. Mëszlã, że taczi je baro pòtrzébny. Noczasnô kaszëbizna brëkùje jesz wiele nowëch słów, wiele niemiecczich je trzeba zastąpic naszima, kaszëbsczima. Wiele taczich słów móm nalazłé, wiele wëmëszloné. Wôżné je téż, żebë sã dogadac z pisënkã i żebë wszëtcë Kaszëbi piselë tak samò. Dopiérkù jesz nie wiém, chto ten słowôrz wëdô, kò mëszlã, że chtos taczi sã w kùńcu naléze.– A co z wajima piesniama? Wë môce ò nich zabôczoné?– Nié, nigdë na swiece, nié. Plech niemówny i kòt niełówny niewiele wôrcy. W òstatnëch latach w kùńcu zaczãlë je wëdawac. Dłudżi czas pò wòjnie béł z tim jiwer. A jesz na nas wiedno wadzëlë i straszné pòmòwë roznosëlë. Przed wòjną nie bëło wiele lepi. Kò cëż, ni ma so co do głowë brac. Tec wilk sã nie bòji baraniégò blekù. Na szczescé òd pôrã lat to sã zmieniło. W 1970 wëszedł zbiérk wiérztów Mòja stegna, w 1974 spiéwnik Rodnô zemia, a w 1978 Mòja chëcz. W 1975 wiérztë dlô nômłodszich Ùkłôdk dlô dzôtk, w 1977 zbiérk 80 wiérztów Òdecknienié. Na òstatkù latos wëszedł spiéwnik Lecë chòrankò z bez 80 piesniama. Jak widzyta, je tegò dosc wiele. Na jiné dzejanié jô ju jem za stôri, kò na mùzykã jesz nié.– Na jaczé dzejanié Wë jesce za stôri? – spitôł Szimk.– Mój Të Panie! Na jaczé dzejanié jô jem za stôri! Kò pò wòjnie më tu we Wejrowie òstro rëszëlë z kaszëbizną do przódkù. Nôprzód gazétë: „Zrzesz Kaszëbskô”, „Echo Ziemi Wejherowskiej”, a jak më założëlë Kaszëbsczé Zrzeszenié, tej jô pisôł w „Kaszëbach”, a tej w cządnikù „Pomerania”. A do te jesz dochôdało dzejanié jakno przédnik wejrowsczégò partu. W wòlnym czasu jô jezdzył pò Kaszëbach i zbiérôł dokazë kaszëbsczi kùlturë, a téż sztudérowôł kaszëbską mòwã. Pózni ùdało sã nama założëc Mùzeùm Pismieniznë i Mùzyczi Kaszëbskò-Pòmòrsczi. Taczé to bëło dzejanié! A terô jô ju jem przë latach, chòcô jesz wiedno tëlé je do zrobieniô. – Në jo, terô më ju mùszimë sã zbierac dodóm – rzekł Szimk.– Pòczekôjta jesz, zaspiéwiemë cos razã na kùńc. Mòże to, jô baro lubiã tã piesniã, mòże jã znajeta. Òna sã przëjã w Swiónowie, w mòji rodzynny parafii, i tam jã terô czãsto spiéwają.Tim razã Trepczik chwëcył skrzëpczi i za chwilã òni wszëtcë spiéwelë:

Kaszëbskô Królewô! Bòżi, snôżi kwiat! Panëjesz ju nama hewò òd stalat...

Wëdanié ùdëtkòwioné przez Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII” III

ÙCZNIOWIE STARSZICH KLASÓW SPÒDLECZNY SZKÒŁË

Céle ùczbë

Ùczéń:• czëtô i rozmieje kaszëbsczi tekst, • òdpòwiôdô na pëtania na spòdlim tekstu, • zabiérô głos w kôrbiónce, wëpòwiôdô swòje zdanié,• òpòwiôdô ò sprawach wënalazłëch w zdrojach wiédzë, • graje rolã przëszëkòwóną na spòdlim tekstu,• dofùlowiwô zestôwczi,• wëkazëje sã òglową wiédzą z dzysdniowego żëcégò

Eùropë,• rozmieje sa pòsłużëc geògrafną kartą,• znaje wëzdrzatk céchù Kaszëb.

Metodë robòtë

• robòta z tekstã, internetã • kôrbiónka• cwiczënczi w karnach• drama

Didakticzné pòmòce

• Tekst pòwiôstczi dlô kòżdégò ùcznia, zestôwk z pòzwama mònarchiów dlô kòżdégò ùcznia, plansza ze zwrotama z cwiczënku 7, przistãp do internetu, słowarze, céchùnk grifa dlô kòżdégò ùcznia

Cyg ùczbë

1. Jigra na zaczątk: „Abrakadabra… Rôz dwa trzë, miedwiedzã jes terô të!, Abrakadabra… Rôz dwa trzë, môłą mëszką / môł-pą / òrzłã / kòniã / lwã / kòtã/ psã itp. jes terô të!”

Ludmiła Gòłąbk

Czemù Kaszëbi mają w herbie grifa?Szkólny wëmieniwô rozmajité pòzwë zwierzãtów, dze-cë mają za zadanié wczëc sã i zachòwëwac abò wëdawac pògłosë tak, jak te zwierzãta.

2. Gôdka ò sprawach sparłãczonëch z tekstã. Szkólny pòdôwô słowa-klucze: Pón Bóg, narada, królowie, ksążãta, céchë, grif. Dzecë na spòdlim nich próbùją pòwiedzec, ò czim bãdze tekst.

3. Pòwiôstka czëtónô przez szkólnégò, ùczniowie ùwôżno słëchają i sprôwdzają, kùli ze zdarzeniów ùdało jim sã prze-widzec na spòdlim słów-kluczów.

Czemù Kaszëbi mają w herbie grifa?

Dôwno, dôwno temù Pón Bóg zwòłôł na naradã wszëtczich królów, ksążãta i włodarzów z wszelejaczich kańtów swiata. „Waji je wiele – rzekł Pón – ale kòżdi nôród je jinszi i czim jinym sã w dzejach swiata òdznacził. Temù dzysô jô chcã waji nôdgrodzëc i dac znanczi na wdôr tegò, że wa jesta bëlnyma mòjima słëgama”.I tak kôzôł Bóg wëżłobic królom, ksążãtóm i włodarzóm miastów na jich tarczach przënôlégającé jim céchë. Jednëch òdznacził jaką roscëną, jinszich jaczim zwierzãcã abò jaką rzeczą. Włodarzowi Kòscérznë dôł Bóg w céchù miedwiedza i rzekł: „Wa dôwôta mie co rok słodczi miód! Môta tej miedwiedza”. Włodarzowi Gdini rzekł: „Wa dôwôta mie i lëdzom w Pòlsce rëbë, niech bãdą wają znanką”. I wëżłobił jim dwie rëbë. Czej przëszedł król Pòlsczi, Bóg rzekł: „Të jes baro mądri i môsz wiele szëkù. Cebie nicht nie dobãdze, bò të jes jak òrzéł – wòlny ptôch”. I wëżłobił królowi pòlsczémù òrzła z rozcygnionyma skrzidłama. Czej przëszedł ksążã kaszëbsczi Swiãtopôłk, Bóg namëslił sã i rzekł: „A co të bë chcôł miec? Wa, Kaszëbi, jesta sparłãczony z Pòlską. Tej mòże dostónieta téż òrzła – ale Pòlskô mô biôłégò, a wa mdzeta mia czôrnégò”. „Panie Bòże! – rzekł Swiãtopôłk – chòc më, Kaszëbi, sercã jesmë z Pòlską, to mómë nad mòrzã swòjã zemiã i brónimë naszégò mòrza jak lwë!”. „Môsz prôwdã, ksążã. Za tã dzyrskòsc wajim znakã niech bãdze Grif – pół-lew, a pół-òrzeł”. Tak hewò Kaszëbi mają swój céch – czôrnégò grifa na żôłtim pòspòdlim.

4. Ùczniowie òpòwiôdają pò polskù, co przed sztótã ùczëlë. Ro-bią to pò pòlskù – bò tak szkólny sprôwdzô, czë zrozmielë tekst.

5. Na spodlim pierszégò akapitu ùczniowie wëpisywają jist-niczi nazéwającé lëdzy zawòłónëch przez Bòga na naradã (królowie, ksążãta, włodarze).

NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII”IV

- Szkólny przedstôwiô zestôwk, w chtërnym stoji ò tim, gdze w dzysdniowi Eùropie są jesz mònarchie.

Królestwa (pòlskô pòzwa)

Królestwa(kaszëbskô pòzwa)

Ksãstwa (pòlskô pòzwa)

Ksãstwa (kaszëbskô pòzwa)

Anielskô Andora

Belgijskô Lëchtensztejn

Dëńskô Luksembùrg

Hòlandzkô Mònakò

Norwéskô

Szpańskô

Szwédzkô

- Ùczniowie dopisywają pòlsczé pòzwë w zestôwkù i szukają na karce Eùropë tëch môlów. - Przë ùżëcym internetowi stronë sprôwdzają, jaczé fanë mô kòżdô z mònarchiów i szukają ti nôbarżi juwerny z pòlską faną. Òpòwiôdają téż ò tim, czim ta fana jinaczi sã òd pòlsczi.

6. Na spòdlim drëdżégò akapitu ùczniowie robią zestawienié. - Szukają pòzwë tëch, co przëszlë do Bòga, i wëpisywają w zesziwkù (włodôrz Kòscérznë, włodôrz Gdini, król Pòlsczi, ksążã Swiãtopôłk). - W teksce pòwiôstczi ùczniowie pòdczorchiwają słowa, jaczé Bóg gôdôł do kòżdégò z włodarzów. Na jich spòdlim ùstaliwają, co Stwórca dôł kòżdémù z nich w céchù i ùmôl-niwają to przë zapisóny rëchli pòzwie włodarza.

7. Ùczniowie szëkùją sã do òdegraniô dramë. Szkólny dze-li jich na sztërë karna, w kòżdim są osobë przëchôdającé do Bòga i rozprôwiającé z nim ò darënkach. Nôleżi rëchli przëpòmnąc wskôzë dobrégo wëchòwaniô, wspòmnąc ò òbrzészkù dzãkòwaniô, a téż wprowadzëc zwrotë z fòrmą „Wë” (mòże bëc pòdónô na planszë).

Baro Wóm dzãkùjã. Jaczi Wë jesce, Bòże, dobri! Jem szczestlëwi, że Jesce chcelë mie òbdarowac. Baro mie sã Waji darënk widzy.

8. Ùczniowie szukają w teksce wszëtczich wëjimków, z ja-czich mòże dokònac òpisënkù grifa, i gôdają, jak nen céch wëzdrzi. Przë leżnoscë wëjasniwają téż, czemù grif (wedle słów pòwiôstczi) mô w se cos z òrzła, a cos z lwa.

9. Plasticznô prôca (zaczãtô na ùczbie i do dokùńczeniô doma) – ùczniowie mają za zadanié pòfarwic abò wëklejic céchùnk grifa mùrgloną bibùłą.

CZIM JINACZĄ SÃ NE MALËNCZI?

NALÉZË DZESÃC ZNANKÓW.

Kùreszce

ferie

ÙCZNIOWIE STARSZICH KLASÓW SPÒDLECZNY SZKÒŁË

Wëdanié ùdëtkòwioné przez Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII” V

ROZEGRACJE

PÒFARWIJ MALËNK ZGÓDNO Z INSTRUKCJĄ:

słuńce, szorm – na żôłto

blónë, wòda – na mòdro

żeglówka, wãbòruszk – na zelono

bùksczi, bala – na czerwòno

latawc, deka – na bruno

resztã elemeńtów òstawi na biôło.

JACZÉ PRZËSŁOWIÉ SÃ SKRËŁO W REBÙSU?

Kùreszce

ferie

GÒDE

K TOR

AÙ

LISZK BA

E=É

ŁP KÒ

NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII”VI

ÙCZNIOWIE GIMNAZJUM

Céle ùczbë

Ùczéń:• czëtô ze zrozmienim kaszëbsczé tekstë, • szukô wiadłów w dërżéniowëch tekstach, • zabiérô głos w kôrbiónce, wëpòwiôdô swòje zdanié,• rozmieje sã pòsłużëc mediama do wëkònaniô nadóny

robòtë, • graje role przëszëkòwóné na spòdlim tekstu,• rozmieje dokònac transfòrmacji tekstu pisónégò na

jiné ôrtë tekstów kùlturë,• wëkazëje sã òglową wiédzą na tematë sparłãczoné

z kùlturą Kaszëb,• rozmieje pòsłużëc sã słowarzama,• rozmieje dokònac przekładu tekstu.

Metodë robòtë

• robòta z rozmajitima ôrtama tekstów• prôca ze słowarzama• prôca w karnach• òdgrëwanié rolów• robòta z internetã • kôrbiónka

Didakticzné pòmòce

• tekstë legeńdów ò stolëmach (W stolëmòwi krôjnie, Òstatnô bitwa stolëmów, w: Zaklęta Stegna, Gdańsk 1985)

• słowôrz lëteracczich terminów• Bedeker kaszubski R. Òstrowsczi i I. Trojanowsczi

(zéwiszcze stolëmy)• internetowô starna Klubù Sztudérów Pomorania:

www.pomorania.pl• hasło stolem ze słowarza B. Sëchtë (B. Sychta, Słownik

gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. V, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1972, s. 165)

Cyg ùczbë

1. GÒDZËNA

Ò stolëmach na spòdlim legeńdów

1. Szkólny kôrbi z ùczniama ò tim, co to je legeńda. Szkòłownicë szukają hasła w słowarzu lëteracczich termi-nów. Przekłôdają definicjã na kaszëbsczi przë ùżëcym sło-warzów, zapisëją pòspólno tekst na tôflë, przëbôcziwają

Lucyna Reiter-Szczigeł

Projektowò o stolëmach(prôca na trzë ùczbë)

Wëdanié ùdëtkòwioné przez Minystra Administracji i Cyfrizacji NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII” VII

ÙCZNIOWIE GIMNAZJUM

przë leżnoscë ùstalenia tikającé sã gramaticzi i òrtografii zapisywónégò tekstu.

2. Wszëtcë przëstãpiwają do robòtë nad przëszëkòwónyma rëchli tekstama. Czile ùczniów zapòznało sã doma z rozdó-nyma przez szkólnégò tekstama i rozmieje je czëtac. Przed-stôwiają je terôzka pòòstałim drëchóm (głosno czëtają).

3. Ùczniowie pòdzelony na karna, w chtërnëch są ti, co czëtelë dokazë, szëkùją prezentacje swòjich dzejaniów (cy-gną kawle, na jaczich są wëpisóné fòrmë przëszëkòwaniô prezentacji: plan zdarzeniów, scygnienié tekstu, słowa-klu-cze). Pò skùńczenim robòtë wëbróny przedstôwca kòżdégò karna prezentëje robòtã.

4. Na spòdlim tekstów ùczniowie òpisëją wëzdrzatk sto-lëmów.

5. Wszëtcë razã wëcygają swiądë na témã tegò, ò czim pra-wiłë ze sobą stolëmë i co bëło przëczënama jich sztridów. Zapisanié notatczi z tegò dzejaniô (razã na tôblëcë, pózni do zesziwków).

6. Szkólny prowadzy z ùczniama gôdkã ò tim, jakô je legeń-dowô dejô pòchôdaniô wielnëch kamów na Kaszëbach.(Mùszi też tuwò sã pòjawic wëjasnienié ò robòce lodni-ka, co te kamë przëniósł. Żelë je na to czas, mòże nalezc w internece wiadła ò nôwikszich na Kaszëbach kamach abò zlécëc tã robotã ùcznióm jakno domôcé zajãcé).

2. GÒDZËNA(òdbiwô sã w kòmpùtrowi salë, gdze je przistãp do inter-netu)

Dzysdniowé fąksnérowanié terminu stolëm

1. Gôdka ò mòtiwie stolëmów w kaszëbsczi kùlturze na spòdlim hasła z bedekera R. Òstrowsczi i I. Trojanowsczi (pòdzél wiadłów na prôwdojuwerné i fantastné).

2. Ùczniowie zapòznôwają sã z internetową starną Pòmòranie, na chtërny je zakładka Medal Stolema. Czëtają ùmôlnioné tam infòrmacje. - Ùczniowie piszą notatkã ò przëznôwanim nôdgrodë Me-dal Stolema. (Chto może jã dostac, za co, jak czãsto odbiwô sã wrãcziwanié, òd czedë sã jã rozdôwô, chto jã przëznôwô, wiele laùreatów tegò medalu bëło do dzysdnia).

3. Na spòdlim zéwiszcza stolem ze słowarza B. Sëchtë ùczniowie wëpisywają zwrotë, wërażenia, frazeòlogizmë i rzeczónczi sparłãczoné z tim słowã.

4. Na zakùńczenié ti ùczbë ùczniowie òpòwiôdają ò wszët-czim, czegò sã dowiedzelë ò stolëmach.

3. GÒDZËNA

Ò stolëmach jinaczi

Na tim zajãcym ùczniowie w karnach szëkùją òpracowanié wëbróny legeńdë ò stolëmach. (Wëbiér fòrmë z pòdónëch niżi – przez cygnienié kawlów; tekst legeńdë wëbiérają sami).

1. Legeńda o stolëmach – jakno rimòwónô wiérzta2. Legeńda o stolëmach – scenarnik widzawiszcza3. Legeńda o stolëmach – scenarnik kabaretowégò

przedstôwkù4. Legeńda o stolëmach – kòmiks dlô młodzëznë

Pò zakùńczenim robòtë prezentëją ji wińdzënë. Jeżlë zafelô na to czasu, robią to na postãpny ùczbie.

NAJÔ ÙCZBA, NUMER 6 (68), DODÔWK DO „PÒMERANII”VIII

GRAMATIKA

Redakcjô: Danuta Pioch. Òbrôzczi: Joana Kòzlarskô. Stałô wespółrobòta: Róman Drzéżdżón, Hana Makùrôt, Janusz Mamelsczi.

Hana Makùrôt

Słowòbùdowizna jistników. Jistniczi òdjistnikòwéDzél 3. Deriwatë prefiksalné

wicy na

Hewòtny articzel je kòntinuacją pòprzédnëch tekstów pòswiãconëch słowòbùdowiznie jistników mòtiwòwónëch przez jiné jistniczi. W slédnëch artiklach òstałë òpisóné taczé kategòrie, jak: białogłowsczé pòzwë, deminutiw-né pòzwë, aùgmentatiwné pòzwë i pòzwë niedozdrze-niałëch jistotów. W tim numrze òstóną przedstawioné jistniczi òdjistnikòwé ùtwòrzoné za pòmòcą prefiksów. Òsoblëwò dóny mdze tuwò bôczënk na fòrmacje, jaczich znaczënk w ùprocëmnienim do słowòbùdowiznowégò spòdla bãdze sã jinacził z pòzdrzatkù na pòdrzãdnosc, nadrzãdnosc zjawiszcza, wiôlgòsc przewëższającą normã, dodôwkòwosc rzeczë, zjawiszcza czë znanczi, procëmnosc abò pierwòsznosc rzeczë, zjawiszcza czë znanczi.

Kaszëbsczé fòrmacje prefiksalné mògą bëc twòrzoné za pòmòcą domôcëch fòrmantów (np. procëm-, pòd-), nié wiedno, chòc czãsto znónëch téż jinym słowiańsczim mòwóm, abò téż rzadzy cëzëch fòrmantów, colemało in-ternacjonalnëch (np. arcë-, anti-).

Znaczenié pòdrzãdnoscë je w kaszëbiznie wërôżó-né znónym całi Słowianiznie, chòc w kaszëbsczim jãzëkù fòneticzno zaadaptowónym, prefiksã pòd-, np. pòdkòmisjô, pòdkòmitet, pòdòddzél. Nadrzãdnosc w kaszëbsczim jãzëkù colemało je wskazywónô internacjonalnym, przëjãtim przez kaszëbiznã za pòstrzédzëzną pòlaszëznë i zaadap-towónym fòneticzno, prefiksã arcë-, np. arcëksyżëc, arcë- ksyżëzna (deriwatë te fùnkcjonëją alternatiwno ze zesa-dzeniama: wiôlgòksyżëc, wiôlgòksyżëzna), arcëkapłanizna,

arcëbiskùp, abò domôcym (tipicznym téż dlô całi Słowiani-znë, chòc nié wiedno pòkazywającym sã w jinëch jãzëkach w jistnëch fùnkcjach) prefiksã nad-, np. nadinspektor. Prefiks nad- mô téż w kaszëbsczim jãzëkù jiné znaczënczi, m.jin. wërôżô jakąs wiôlgòsc przewëższającą normalną miarã rzeczë, zjawiszcza czë znanczi, np. nadprodukcjô, nadwrażlëwòta, abò òznôczô dodôwkòwòsc rzeczë, zja-wiszcza czë znanczi, np. nadgòdzëna, nadbòkadnosc, nad-dostónk, nadwôga, nadwôrtnota (nót je dac bôczënk, że we wszëtczich nëch fùnkcjach prefiks nad- je notérowóny na òbéńdze całi zôpadny Słowianiznë). Fòrmacje ò znacze-nim procëmnym do znaczeniô spòdlowégò słowa ùrôbióné są za pòmòcą domôcégò kaszëbsczégò fòrmantu procëm-, np. procëmdzejanié, procëmùderzënk, procëmwôrtnota, procëmbédowanié, procëmatak, procëmmònarchista, abò rzadzy przë ùżëcym internacjonalnégò prefiksu anti-, np. antiklerikalëzna, antichrist, antiteza (chòc wëdôwô sã, że dwa slédné przëmiarë mòże rozezdrzewac nié jakno deriwatë, ale jakno pòżëczczi w całoscë przëjimniãté za pòstrzédzëzną pòlaszëznë, a leno fòneticzno zaadaptowó-né do kaszëbsczégò systemù). Na pierwòsznosc i genezã zjawiszcza wskôzywô znóny téż wszëtczim słowiańsczim jãzëkóm prefiks pra-, chtëren równak przódë dlô kaszëbi-znë tipiczny nie béł i dostôł sã do kaszëbsczégò jãzëka za pòstrzédzëzną pòlaszëznë, pòkazywający sã m.jin. w nôslédnëch fòrmacjach: pragôdka, praczłowiek, pratat-czëzna.

Kaszubskie Bajania to spòlëznowô kampaniô realizowónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Radio Gduńsk. Pòwsta òna z mëslą ò dzecach, żebë ju òd nômłodszich lat pòznôwałë kùlturową spôdkòwiznã Kaszub. Jednym z célów kampanii je pòdniesenié w spòlëznie swiądë tegò, jak wiôldżé znaczenié mô czëtanié dzecóm.

POMORZE LATEM - Pomerania pdf... · Maria Pająkowska-Kensik 33 Pasierbowe świętowanie Bogdan...

Documents

Transcript of POMORZE LATEM - Pomerania pdf... · Maria Pająkowska-Kensik 33 Pasierbowe świętowanie Bogdan...