Niewątpliwie jest to rodzaj weksy-lium, znaku rozpoznawczego

w postaci skóry, futra, pęku piór czymateriału, umieszczonych na długiejtyczce – a te były znane już w odległejstarożytności. Słynne weksylia staro-żytne to sztandary oddziałów rzym-skich. Każdy z nich stanowił w zasadzieo istnieniu danej jednostki wojskowej,jego utrata prowadziła do rozwiązaniaoddziału. Do dziś sztandary posiadająjednostki wojskowe, organizacje i in-stytucje, co bardzo ważne –  nie madwóch sztandarów jednej instytucji.Otacza się je dużym szacunkiem,wręcz czcią, składa się na nie przysięgi,w chwili zagrożenia stara się je ocalić.Tak było np. z polskimi sztandaramiwojskowymi w czasie drugiej wojnyświatowej – z ok. 230 na Zachód wy-wieziono 42, ok. 100 udało się ocalićw kraju. Dziś znajdują się w muzeach.

Podobne, lecz nieco szersze, zna-czenie ma termin „chorągiew”. Z koleibandera to oznaczenie umieszczanena statkach, wskazujące ich przyna-leżność oraz charakter –  wojskowylub cywilny (handlowy albo pasażer-ski). Bandery, podobnie jak sztandary,znano już w  czasach starożytnych.Dużo młodsze są flagi narodowe i pań-stwowe − wykształciły się w Europiena przełomie XVIII i  XIX wieku zesztandarów królewskich.

Polska flaga ma ok. 200 lat – pierw-szy raz pojawiła się w Księstwie War-szawskim, podobnie jak dziś byłabiało-czerwona. Czy jednak na pewnosą to „odwieczne” polskie barwy na-rodowe?

Czerwień, biel i nie tylko

Polski mit założycielski opowiadao  trzech braciach, Lechu, Czechui Rusie. Ten pierwszy, nasz protoplasta,miał w czasie wędrówek ujrzeć dum-nego białego orła na tle purpurowegonieba o zachodzie słońca. Zafascyno-wany tym widokiem uczynił drapieżcęswym godłem, a  jako kolory przyjąłbiel i czerwień. Mit wskazuje na prak-tykę heraldyczną –  pierwsze byłogodło polskie, a  na jego podstawie

utworzono flagę, której górny pas po-wielał kolor wizerunku na godle – bia-łego orła – a dolny był kolorem tła.

Ale to dopiero 200 lat temu. Wcześ-niej funkcjonowały sztandary królew-skie, na których również dominowałyczerwień i biel. Nie każdy jednak pa-mięta, że nasi przodkowie za kolorsymbolizujący polskość uznawali teżnp. granatowy, co wiązało się z bar-wami strojów żołnierzy polskiej ka-walerii. Choć ujednolicenie mundu-rów dokonało się dopiero w  XVIIIwieku, tradycyjny ubiór wojskowy

Biały, czerwony i...Obrona królewskiego sztandaru pod Grunwaldem, proporce powiewające nad husarskimi

skrzydłami w czasie odsieczy wiedeńskiej, drzewce chorągwi w dłoniach Tadeusza Kościuszkina alegorycznym płótnie Jana Styki Polonia, Konstytucja 3 Maja 1791 – czy to znaczy, że polska

flaga od stuleci towarzyszyła ważnym wydarzeniom ojczystej historii? I tak, i nie. Przedewszystkim trzeba odpowiedzieć na pytanie, czym właściwie jest flaga.

POLSKIE SYMBOLE NARODOWE58

Zuzanna Grębecka

Bitwa pod Grunwaldem, fragment obrazu Jana Matejki:na pierwszym planie dobrze widać królewską chorągiewz Orłem Białym na czerwonym polu

Fot.

Muz

eum

Nar

odow

e w

War

szaw

ie

w Rzeczypospolitej był dwukolorowy:granatowo-karmazynowy. Na przykładw 1746 roku hetman wielki litewskiMichał Kazimierz Radziwiłł nakazałwszystkim litewskim husarzom nosićkarmazynowe kontusze i  granatoweżupany, a pancernym odwrotnie (gra-natowe kontusze nakładali na karma-zynowe żupany). Gdy w  1775 rokudecyzją sejmu warszawskiego rozwią-zano husarię i wojska pancerne, a w ichmiejsce utworzono Kawalerię Naro-dową, jej barwami mundurowymibyły karmazyn, granat i  biel. Zesta-wienie tych trzech barw powróciłow czasie powstań narodowych: podczaslistopadowego pojawiły się trójkolo-rowe kokardy, a  sztandary używaneprzez powstańców styczniowych miałytrzy poziome pasy: biały, czerwonyi granatowy, na nich zaś widniał herbo czerwonym trójdzielnym polu z Or-łem Białym, litewską Pogonią i ruskimśw. Michałem. Natomiast sam mundurKawalerii Narodowej stał się wzorem(także kolorystycznym) dla umundu-rowania wprowadzonego przez SejmCzteroletni, a później dla wojsk Ta-deusza Kościuszki czy Legionów JanaHenryka Dąbrowskiego.

Uznanie czerwieni i bieli za polskiebarwy narodowe jest łączone z pierw-szą rocznicą uchwalenia Konstytucji3 maja, kiedy na ulice Warszawy wy-legły tłumy najznaczniejszych oby-wateli. Patriotycznie usposobione damybyły ubrane w białe suknie z czerwo-nymi szarfami, szarfy biało-czerwonenosili towarzyszący im mężczyźni. Tamanifestacja wyraźnie umocniła po-zycję bieli i  czerwieni jako symboliPolski. Natomiast masowo biało-czer-wone flagi pojawiły się dopiero w 125.rocznicę uchwalenia konstytucji –3 maja 1916 roku, podczas manifestacjipatriotycznej zorganizowanej w oku-powanej wówczas przez NiemcówWarszawie.

Sztandaryprzodków

Jak wspomniano, zanim pojawiłasię polska flaga państwowa w dzisiejszymrozumieniu, oficjalnie funkcjonowałysztandary królewskie. W średniowieczubyły one najczęściej heraldyczne, czylistanowiły przeniesienie herbu na płat

materii z drzewcami – dlatego na pierw-szych polskich sztandarach widniałpiastowski orzeł na czerwonym tle.Choć trzeba dodać, że w  pierwszejwzmiance o polskich sztandarach, po-chodzącej z rymowanej kroniki Ottokaraz  Horneck (zwanego też OttokaremStyryjskim), jest mowa o czarnych cho-rągwiach z wizerunkiem białego orła,które wyróżniały wojska książąt polskichwspierających króla czeskiego PrzemysłaOttokara II.

Na polach bitew sztandary dośćdługo były znakami poszczególnychmożnowładców, rodów i  ziem. PodGrunwaldem wojska, które zbiorczozwykliśmy nazywać polskimi, używaływielu różnych chorągwi. Można tambyło zatem ujrzeć piastowskiego orłana czerwonym tle, który powiewałnad wojskami z  ziemi krakowskieji poznańskiej, jelenia na czerwonym

polu (z ziemi lubelskiej), kaliską uko-ronowaną głowę czarnego byka na tlebiało-czerwonej szachownicy, dwu-głowego żółtego orła z Przemyśla naniebieskim tle czy czerwoną chorągiewz  żółtym słońcem, której używaływojska z Podola. Do tego dodać należychorągiew św. Jerzego (biały krzyż naczerwonym tle) wojsk zaciężnychz Czech i Moraw, a także liczne cho-rągwie prywatne z herbami rodowymi.

Dopiero po unii lubelskiej ówczesnyodpowiednik flagi – pozostający nadalsztandarem królewskim –  uzyskałmniej więcej stałą formę. Był to herbRzeczypospolitej Obojga Narodów:na czerwonym polu ukośnie w krzyżprzedstawione dwa Orły Białe i dwiePogonie, umieszczone na tle trzechrównej szerokości pasów: czerwonego,białego i czerwonego. W centrum polaherbowego był umieszczany herb oso-

POLSKIE SYMBOLE NARODOWE 59

Fot.

Muz

eum

Wojs

ka P

olskie

go w

War

szaw

ie

Chorągiew Rzeczypospolitej ObojgaNarodów z herbem Wazów, fragmentrolki sztokholmskiej

bisty władcy. Ten sztandar funkcjo-nował aż do rozbiorów.

Biało-czerwona chorągiew po razpierwszy zyskała status oficjalnej flagipaństwowej w Księstwie Warszawskim.Utworzone po kongresie wiedeńskimKrólestwo Polskie nie miało własnejflagi, ale warto zauważyć, że 7 lutego1831 roku − już po wybuchu po-wstania listopadowego – polski sejmuchwalił (na wniosek posła WalentegoZwierkowskiego z Towarzystwa Pat-riotycznego) biel i  czerwień jako oficjalne kolory kokardy narodowej.Miało je nosić Wojsko Polskie.

Biel i czerwień stanowiły też koloryWielkiego Księstwa Poznańskiego,choć na jego fladze były one odwró-cone – to czerwień znajdowała się nagórze.

Po odzyskaniu przez Polskę nie-podległości biało-czerwona flaga byłajuż tak utrwalona w polskim imagi-narium patriotycznym, że oczywis-tością była ustawa z 1 sierpnia 1919roku, sankcjonująca prawnie koloryi  proporcje flagi. Taka właśnie flaga– z  niewielkimi korektami odcieni– dotrwała do dziś.

Ale nie jest to jedyna oficjalna flagaPolski – druga to flaga z godłem, którapośrodku białego pasa ma Orła Białegona czerwonej tarczy (kształt orła zmie-niał się wraz ze zmianami godła pań-stwowego). Oprócz obu flag, do ofi-

cjalnych chorągwi państwowych należąteż bandery. Bandera handlowa jestflagą z godłem, wojskową wyróżniajądwa trójkątne języki na wolnym liku.Konieczność używania godła w przy-padku bander wynika stąd, że w uży-wanym na morzu MiędzynarodowymKodzie Sygnałowym biało-czerwonachorągiewka to flaga H, która oznacza„mam pilota na statku”. W  Polsceprzedrozbiorowej bandera wojskowaprzedstawiała białego orła na czerwo-nym tle, zaś handlowa zamiast orłamiała ramię trzymające pałasz.

Osobną chorągwią jest proporzecprezydenta Rzeczypospolitej Polskiejjako zwierzchnika sił zbrojnych. Wy-wodzi się z  wprowadzonej w  1919roku chorągwi Rzeczypospolitej, którąposługiwał się naczelnik państwa.Obecny proporzec jest wzorowany nachorągwi Rzeczypospolitej z  1927roku; to płat materiału, na którymwidnieje Orzeł Biały na czerwonymtle obramowanym generalskim wę-żykiem. Przedwojenna chorągiew, któraokrywała trumnę marszałka Piłsud-skiego podczas jego pogrzebu, zostaławywieziona do Londynu przez pre-zydenta Ignacego Mościckiego i byłaużywana przez kolejnych prezydentówna uchodźstwie. Do kraju wróciław 1990 roku, gdy prezydent RyszardKaczorowski przekazał ją prezydentowiLechowi Wałęsie. Z kolei w Trzeciej

RP proporzec prezydentapo raz pierwszy został użyty3 maja 2005 roku podczasuroczystości przed GrobemNieznanego Żołnierza napl. Piłsudskiego w Warsza-wie. 13  kwietnia, podczasuroczystości żałobnych pokatastrofie smoleńskiej, pro-porce okrywały dwie trum-ny prezydenckie: Lecha Kaczyńskiego i  RyszardaKaczorowskiego.

odCienieCzerwieni,odCienie bieli

Czerwień czerwieni nie-równa. Jej tradycyjnym od-cieniem na polskich sztan-darach czy umundurowa-niu był karmazyn. To drogi

barwnik uzyskiwany z  larw czerwcapolskiego, małego pluskwiaka. W XVi  XVI wieku eksport tych larw doośrodków tekstylnych w  GórnychNiemczech, Toskanii i  Wenecji byłważną dziedziną gospodarki Rzeczy-pospolitej. Na używanie tego barwnikamogli sobie pozwolić tylko najbogatsi,stąd karmazynami nazywano polskąmagnaterię, zaś kolor karmazynowyzaczął symbolizować dostojeństwoi bogactwo, był też uznawany za naj-szlachetniejszy z kolorów. Ten odcieńciemnej czerwieni z dodatkiem nie-bieskiego, zbliżony do koloru krwiżylnej, przez kilka stuleci był polskąbarwą narodową. Gdy w 1921 roku,dwa lata po uchwaleniu przez Sejmkształtu i barwy polskiej flagi, dopre-cyzowano odcień czerwieni, był towłaśnie karmazynowy.

Zmiany dokonano w  roku 1927,wtedy ustanowiono też nowy kształtgodła. Karmazyn został zastąpiony cy-nobrem, czyli czerwienią z lekką do-mieszką oranżu. Również peerelowskaustawa o  fladze pochodząca z 1955roku przyjęła ten odcień czerwienijako obowiązujący na polskiej fladze.W akcie prawnym z 31 grudnia 1980roku czerwień flagi znów została przy-ciemniona.

Mniej kłopotów nastręczał kolorbiały – w heraldyce srebrny. Bardzodługo określano go słownie, bez nu-

POLSKIE SYMBOLE NARODOWE60

Jeden ze sztandarów z czasów powstania styczniowego – widnieją na nim Orzeł Biały, Pogoń oraz św. Michał

Fot.

Muz

eum

Wojs

ka P

olskie

go w

War

szaw

ie

merycznego doprecyzowania barwy.Zmieniła to dopiero wspomniana usta-wa z 1980 roku – niestety, na gorsze,ponieważ parametr jasności Y=82w praktyce może sprawiać wrażenieszarości.

Bez względu na niuanse związanez  odcieniami, biel i  czerwień majądość jednoznaczną symbolikę. W kul-turze europejskiej biel to czystość,niewinność, a także światłość. Jest tokolor dobra i pozytywnej przemianyduchowej. Jako synteza wszystkichbarw może też być kojarzona z pełniąi  doskonałością. Czerwień to takżekolor o pozytywnych konotacjach −związany z życiem, witalnością i krwią;w tradycyjnych wierzeniach przypisujesię mu właściwości ochronne. Heral-dyka łączy go z  cnotami dzielnościi waleczności.

Cześć i profanaCja

Od 20 lutego 2004 roku polskaflaga ma swoje święto. Jest nim dzień

2 maja. Ta data, poza tym, że uzupełniatryptyk świąteczny, ma uzasadnieniehistoryczne. Bliższe i lepiej pamiętaneto prowadzona w  Polsce Ludowejkampania szybkiego zdejmowania flagpo 1 maja –  hucznie obchodzonymŚwięcie Pracy –  tak, by nie wisiaływ rugowaną wtedy z polskiego ima-ginarium symbolicznego rocznicęuchwalenia Konstytucji 3 maja. 2 majabył w PRL dniem usilnego ukrywaniasymboli narodowych. Ale 2 maja 1945roku polscy żołnierze współuczest-niczący w zdobywaniu Berlina zawiesilipolską flagę na kolumnie Siegessäule– znajdującej się w  parku GrosserTiergarten kolumnie zwycięstwa, upa-miętniającej tryumf Prus nad Daniąw 1864 roku.

Polska flaga, podobnie jak godłoi inne symbole państwowe, jest chro-niona prawnie. Nie wolno jej w żadensposób znieważać, niszczyć ani do-konywać w niej jakichkolwiek zmian.O tym ostatnim najczęściej zapominająuniesieni falą uczuć patriotycznych

kibice czy pielgrzymi –  tymczasemumieszczanie na polskiej fladze wszel-kich napisów z nazwami klubów spor-towych czy miejscowości, a  nawetpatriotycznych haseł, jest ingerowa-niem w  jej integralność, a  zatemw świetle prawa obrazą symbolu na-rodowego. Jednak w  praktyce możedo tego dochodzić rzadziej, niż sięzdaje. Trzeba bowiem pamiętać, żeflagą jest tylko taka chorągiew, którajest zgodna z  ustawową kolorystyką– chodzi przede wszystkim o odcieńczerwieni – i zachowuje wyznaczoneproporcje. W innym wypadku mamydo czynienia tylko z tkaniną o barwachnarodowych, a nie z państwową flagą– a wtedy umieszczanie na niej napisównie jest zabronione. Szkoda tylko, żewiększość znajdujących się w sprzedażytzw. flag państwowych nie spełniaustawowych kryteriów.

POLSKIE SYMBOLE NARODOWE 61

ZuZanna Grębecka, antropolog kultury,wykłada w Instytucie kultury Polskiejuniwersytetu Warszawskiego

R e K l A M A

Gdy patrzymy na flagę i godłolub słuchamy hymnu Rzeczypos-politej Polskiej, łatwo nam uleczłudzeniu, że to odwieczne i nie-zmienne symbole naszego narodu.Ich współczesna forma jest jednakefektem wielu zmian zachodzącychw  ciągu stuleci. Wiązały się onez burzliwymi losami państwa i na-rodu polskiego. Jednak opróczoficjalnych symboli narodowych– Orła Białego w  koronie, biało--czerwonej flagi i  Mazurka Dąb-rowskiego – w dziejach Polski i Po-laków jeszcze inne znaki, dewizyi zawołania były nośnikami tożsa-mości narodowej. Jakie?

Do wzięcia udziału w konkur-sie zapraszamy czteroosobowezespoły (trójka uczniów + opie-kujący się nimi nauczyciel historii,wiedzy o  społeczeństwie lub ję-zyka polskiego) w  dwóch kate-goriach wiekowych: szkoły pod-stawowe i  ponadpodstawowe.Waszym zadaniem jest nakręcenie

krótkiego filmu o długości od 1 do2 min. prezentującego symbol,który odegrał ważną rolę w naszejhistorii (z  wyjątkiem godła, flagii hymnu).

Na Wasze prace czekamy do30 października pod adresem mai-lowym: polskiesymbolenarodo-we@gmail.com. W  treści mailaprosimy o podanie nazwisk człon-ków zespołu, telefon kontaktowydo nauczyciela oraz nazwę i adresszkoły. Prosimy również o zawar-cie formuły: „Zgadzamy się naudostępnianie naszej pracy nazasadach wolnej licencji CreativeCommons Uznanie Autorstwa 3.0Polska”.

Pod kątem merytorycznymprace uczestników konkursu będąoceniać redaktorzy „Mówią wieki”,a pod kątem warsztatu filmowegozaproszeni do współpracy filmo-wcy. Finaliści (po trzy zespoły w obukategoriach wiekowych) zostanąpoinformowani o  wynikach kon-

kursu najpóźniej 16 listopada i za-proszeni na galę ogłoszenia wyni-ków i  wręczenia nagród do SaliKoncertowej Zamku Królewskiego.To wydarzenie będzie częścią Tar-gów Książki Historycznej, któreodbędą się od 30 listopada do3 grudnia 2017 roku. Zwycięskiefilmy trafią na strony internetowe„Mówią wieki” oraz Fundacji His-toria i Kultura.

Nagrody w obu kategoriachwiekowych:1. miejsce: tablety dla trzechuczniów + prenumerata „Mówiąwieki” dla szkoły na 12 miesięcy;

2. miejsce: książki historyczne dlatrzech uczniów + prenumerata„Mówią wieki” dla szkoły na12 miesięcy;

3. miejsce: prenumerata „Mówiąwieki” dla trzech uczniów + dlaszkoły na 12 miesięcy.

Polskie symbole narodowe – konkurs

Konkurs będzie przygotowany wspólnie z Fundacją Historia i Kultura. Projekt zrealizowany w ramach programu Patriotyzm Jutra 2017.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Unported.