Polska-Rosja: czy fatalizm wrogości?

Materiały pomocnicze dla nauczycieli historii

Projekt współfinansowany przez Ministra Spraw Zagranicznych RP w ramach programu „Współpraca w dziedzinie dyplomacji publicznej 2012”

Lublin 2012

3

Uwagi wstępne

Naszą intencją jest przygotowanie w  ciągu dwóch, trzech lat antologii wypisów z tekstów źródłowych i  literatury dotyczącej stosun-ków polsko-rosyjskich, ich historii, a  także wzajemnego oglądu obu krajów i narodów. Przewidziane jest też przygotowanie reko-mendacji metodycznych dla polskich i  ro-syjskich nauczycieli historii, organizowanie spotkań roboczych, seminariów, wykładów. Warto podkreślić, że polscy historycy mają okazję do osobistego kontaktu z  rosyjskimi nauczycielami historii, podobnie jak rosyj-scy historycy spotykają się z nauczycielami polskimi. Strony zobowiązały się też do po-pierania wzajemnej publikacji prac, wymiany

literatury naukowej i ułatwiania wzajemnego dostępu do archiwów w Polsce i Rosji. Gru-pą docelową projektu są nauczyciele polscy i  rosyjscy, którzy po dwóch, trzech latach prac nad projektem otrzymają pomoce na-ukowe ułatwiające im prowadzenie lekcji na tematy związane z historią stosunków polsko--rosyjskich. Przełamanie polsko-rosyjskie-go fatalizmu wrogości powinno zaczynać się od najmłodszych lat. W tej chwili zarówno w  Polsce, jak i  w  Rosji nie ma nowej anto-logii tekstów, która w sposób kompleksowy przedstawiałaby historię stosunków polsko--rosyjskich. Projekt skierowany jest również do studentów.

1. Historia powszechna

Na stosunki polsko-rosyjskie warto spojrzeć z  perspektywy „histoire croisée” („historia skrzyżowana”, „na pograniczu”). Jest to nowy nurt w historiografii, który zajmuje się zagad-nieniem odmiennego postrzegania przeszło-ści przez różne środowiska i narody. „Histoire croisée” jest chętnie wykorzystywana przez francuskich i niemieckich historyków do ba-dania historii trudnych sąsiedzkich stosunków. Spojrzenie z tej perspektywy pozwala zauwa-żyć nie tylko problemy, ale również i „przepływ kulturowy” pomiędzy badanymi narodami są-siedzkimi. Wykorzystanie tej dziedziny do ba-dań nad historią stosunków polsko-rosyjskich może przynieść nowe ciekawe rezultaty.

Polacy i Rosjanie są blisko spokrewniony-mi ze sobą narodami zarówno pod względem etnicznym, jak i kulturowym. Oba narody wy-wodzą się ze wspólnej słowiańskiej grupy języ-kowej. Dopiero w VI w. wśród Słowian doszło

do ostatecznego podziału na Wenetów (Sło-wian Zachodnich) i Antów (Słowian Wschod-nich), z których to po latach wyodrębnili się m.in. Polacy i Rusini (później Rosjanie). Dziś nikt nie ma wątpliwości, że Rosjanie i Polacy to dwa różne narody, jednak trzeba pamiętać o ich wspólnym, nie tak znów odległym, sło-wiańskim pochodzeniu. Jeszcze w średniowie-czu różnice między przodkami dzisiejszych Polaków i Rosjan nie były tak wyraźne jak te-raz, a  w  XIX w. panslawistyczne idee połą-czenia się wszystkich narodów słowiańskich były bardzo żywe zarówno wśród Polaków, jak i Rosjan.

Na przestrzeni ostatniego tysiąclecia wschodnim sąsiadem Polski byli zawsze Ro-sjanie (Rusini). Sytuacja ta zmieniła się pod koniec XX w., kiedy to na zgliszczach Związku Sowieckiego powstały nowe państwa: Ukraina i Białoruś, odwołujące się jednak do wspólnej

4

„ruskiej” tradycji wszystkich trzech narodów. Polacy wciąż jednak sąsiadują z Rosjanami (Fe-deracją Rosyjską). Relacje sąsiedzkie zarówno pomiędzy narodami, jak i państwami nigdy nie należały do łatwych. Wystarczy prześledzić stosunki niemiecko-francuskie lub słowacko--węgierskie. Relacje polsko-rosyjskie są równie złożone. Z drugiej strony, przeszło 1000-letnie doświadczenie historyczne pokazuje, że jeste-śmy na siebie skazani.

Posługując się tylko narracją narodową, nie sposób opisać stosunki polsko-rosyjskie w sposób zadowalający obie strony. Zbyt czę-sto polskie sukcesy były rosyjskimi porażkami (złamanie szczerbca na bramie Kijowa, bi-twa pod Kłuszynem, Bitwa Warszawska 1920 r.) i  na odwrót (rozbiory Polski, powstanie kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe). Wymierne efekty przynosi za to użycie nar-racji regionalnej, która na podstawie danego miasta lub obszaru może przedstawić histo-rię polsko-rosyjską. Najlepszym przykładem mogą być tu monografie polskich wsi w Rosji,

np. Wierszyny i  Białegostoku (w  obwodzie tomskim) lub rosyjskich (dokładniej staro-obrzędowych) w Polsce, np. Gabowych Grą-dów, w których miejscowa ludność przez lata żyła w  przyjaźni. Skuteczność narracji re-gionalnej świetnie widać również na przy-kładzie historii rosyjskich uniwersytetów w Kazaniu, Petersburgu i Charkowie, w któ-rych znaczną część kadry i studentów stano-wili w XIX w. Polacy.

Wyższość prezentacji stosunków polsko--rosyjskich w kluczu narracji regionalnej do-brze widać na podstawie współpracy Polaków i  Rosjan w  Azji. Świetnym przykładem jest wspólna walka obu narodów z przeciwnościa-mi życiowymi w  trakcie zasiedlania Syberii. W czasie, licznych w XIX w., zesłań na Sybir ty-siące Polaków zostało ciepło przyjętych przez Rosjan i miejscowe narody Cesarstwa Rosyj-skiego. Jeszcze lepszym przykładem są wspól-ne badania polskich i rosyjskich naukowców i  ich wkład w  poznanie Syberii (B. Dybow-ski, W. Sieroszewski, B. Piłsudski).

2. Płaszczyzny konfliktu

Rosja od wielu lat czuje się międzynarodowym imperium. Tradycja imperialna nie jest jednak obca i Polakom. Największy zasięg Rzeczypo-spolitej miał miejsce za czasów Jagiellonów, którzy za sprawą umiejętnej polityki dyna-stycznej władali znaczną częścią Europy. Nie-podważalny status imperium Rosja uzyskała w  XVIII w. Ze względu na brak możliwości zdobywania kolonii zamorskich, przez długi okres imperialny projekt Rosji polegał na sku-tecznym rozszerzaniu granic swojego teryto-rium. W XX w. ZSRR nie tylko rozszerzało swe granice, ale również skutecznie eksportowało swój system polityczny. Przez wiele lat istniał dwubiegunowy podział świata, w którym jed-nym z dwóch światowych mocarstw był Zwią-zek Sowiecki (w PRL oficjalnie używano nazwy Związek Radziecki). W świadomości Rosjan

imperium jest jedną z podstawowych warto-ści, z którą identyfikuje się naród.

Zarówno Polska, jak i Rosja dążą do przy-wództwa w  swoim regionie. Z  oczywistych względów terytorialnych obszar próby wpły-wów Rosji jest zdecydowanie większy i dotyczy praktycznie całej Euroazji. Polska ma ambicję liderowania w Europie Środkowo-Wschodniej, a  także kreowania polityki wschodniej Unii Europejskiej.

Sporny polsko-rosyjski obszar wpływów dotyczy głównie Europy Środkowo-Wschod-niej. Koncepcja Europy Środkowo-Wschod-niej, rozumianej przez większość polskich badaczy jako ziemie byłej Rzeczypospolitej + państwa wyszehradzkie, nie wpisuje się w ro-syjskie wyobrażenie o  ładzie europejskim. Rosja uważa, że byłe państwa ZSRR, w  tym

5

Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa i Estonia, to wyłącznie jej strefa wpływów.

Konflikt interesów polsko-rosyjskich moż-na było również zauważyć podczas wcielania w życie polskich idei prometejskich, np. przy polskiej próbie mediacji w  wojnie rosyjsko--gruzińskiej w 2008 r. Polska wspierała rów-nież, wbrew interesom Rosji, „pomarańczową rewolucję” na Ukrainie. Generalizując, można przyjąć, że Rosja przeciwdziała wszelkim ru-chom narodotwórczym w  granicach byłego ZSRR, podczas gdy Polska je wspiera.

Polska i  rosyjska wizja rozwoju sytuacji politycznej w państwach sąsiedzkich (bliska zagranica) wyglądają zupełnie inaczej. Najle-piej widać to na przykładzie Ukrainy („poma-rańczowa rewolucja”) i Białorusi, w których Polska wspiera wszelkie tendencje zachodnio-europejskie, a Rosja dąży na zacieśnienia się

Związku Białorusi i Rosji (ZBiR) i kontaktów z Ukrainą.

Już na podstawie powyższych przykładów łatwo zauważyć, że polska i rosyjska kultura po-lityczna wywodzą się z różnych tradycji. W Pol-sce zawsze występował silny opór przeciwko monopolizacji władzy. Do dziś żywe są tradycje demokracji szlacheckiej. Natomiast Rosja jest świetnym przykładem jednowładztwa, w któ-rym car był utożsamiany z Bogiem, państwem i  swym narodem/ludem (XIX-wieczne hasło „prawosławie, samodzierżawie, narodowość” po dziś dzień pozostaje aktualne). Stosunki polsko-rosyjskie bez trudu można rozpatry-wać w kategoriach permanentnego konfliktu. Analiza historii stosunków polsko-rosyjskich z perspektywy konfliktologii może dostarczyć ciekawych materiałów politologom i specjali-stom od stosunków międzynarodowych.

3. Płaszczyzny porozumienia

Sprzeczne interesy obu państw nie wyklucza-ją jednak możliwości współpracy. Od wielu lat kultura polska i rosyjska prowadzą ze sobą owocny dialog. Nawet w czasach największego ochłodzenia (lata 20. XX w.) pisarze i artyści z  Polski i  Rosji utrzymywali ze sobą bliskie kontakty. Kultura bardzo często była sposo-bem na wyjście z politycznego impasu.

Śmiało można powiedzieć, że polska i ro-syjska kultura na przestrzeni wieków wza-jemnie się inspirowały i  wpływały na swój wzajemny rozwój. Wydaje się, że najściślej po-wiązane one były ze sobą w XIX w., kiedy to znaczna część Polski znajdowała się w Cesar-stwie Rosyjskim. Natomiast w drugiej połowie XX w. Polska była swojego rodzaju pośredni-kiem pomiędzy ZSRR i Europą Zachodnią.

Bez wątpienia, zarówno Polacy, jak i Rosja-nie wnieśli swój trwały wkład w rozwój kultury europejskiej i światowej. Trudno dziś sobie wy-obrazić literaturę światową bez Adama Mic-kiewicza i Aleksandra Puszkina, a muzykę bez

Fryderyka Chopina i  Piotra Czajkowskiego. Wyraźnie widać jednak, że polska kultura jest zdecydowanie bardziej związana z zachodnio-europejską niż kultura rosyjska, która ma swe korzenie w Bizancjum. Uwarunkowane jest to historią, tradycją i religią.

Historia pokazuje, że na pograniczu pol-sko-rosyjskim, w wyniku zderzenia kultur, ro-dziło się wiele osób z podwójną tożsamością narodową. Sytuację tę od XIX w. jeszcze bar-dziej komplikowały nowo powstające narody, a konkretnie Ukraińcy i Białorusini, czerpiący swe tradycje z obu kultur.

Polska i Rosja już nie raz pokazały, że mogą sobie pomagać i walczyć ze wspólnym wrogiem. Już na początku państwowości obu narodów Jarosław Mądry pomógł Kazimierzowi Odno-wicielowi w odzyskaniu władzy. Polacy i Rusini niejednokrotnie wspólnie walczyli przeciwko Tatarom, a także Krzyżakom, czego najlepszym przykładem jest zwycięska bitwa pod Grunwal-dem. Różnie dziś jest interpretowana wspól-

6

na walka Polski i ZSRR przeciw hitlerowskim Niemcom, jednak nikt nie kwestionuje faktu, że Polacy i Rosjanie ramię w ramię ginęli, wyzwa-lając oba państwa spod okupacji niemieckiej.

Równie bogata jest historia wspólnej walki o demokrację i równość społeczną. Już w czasie powstania styczniowego wymierzonego prze-ciwko Carskiej Rosji wielu Rosjan przyłączało się do polskich powstańców, walcząc „Za wol-ność naszą i waszą”. Później, w XIX w., Polacy i Rosjanie wspólnie uczestniczyli w większo-ści ruchów narodowo-wyzwoleńczych. Polacy byli też wzorem dla rosyjskich opozycjonistów w okresie istnienia ZSRR. Z kolei Andriej Sa-charow i Aleksander Sołżenicyn pokazywali Polakom, że w imię swoich przekonań można, a nawet trzeba walczyć w każdych warunkach. Ci dwaj nobliści nie byli oczywiście jedynymi opozycjonistami, choć w ZSRR nie możemy mówić o ruchu na miarę polskiej „Solidarności”.

Współpracę polsko-rosyjską najlepiej widać na przykładzie życia codziennego i zwykłych międzysąsiedzkich relacji pomiędzy Polakami i Rosjanami. Tu znów jako najlepszy przykład posłuży nam „Piękny wiek XIX”, kiedy to ty-siące Polaków dobrowolnie przenosiło się na tereny etnicznie rosyjskie. W przededniu re-wolucji październikowej w Petersburgu miesz-kało blisko 100 000 Polaków! Nasza wspólna historia pamięta wiele małżeństw rosyjsko--polskich (wielki książę Konstanty Pawłowicz i Joanna Grudzińska).

Pięknym przykładem pojednania jest również doświadczenie studiowania w  cza-sach socjalistycznych tematów historycznych, mogących doprowadzić do zbliżenia naro-dów. W latach 50.–80. XX w. powstało wie-le wspólnych prac historycznych mówiących o rosyjsko-polskich związkach rewolucyjnych w XIX w.

4. Aktorzy stosunków rosyjsko-polskich

W Polsce dla zdecydowanej większości obywa-teli pojęcie narodu jest tożsame z państwem. W Federacji Rosyjskiej sytuacja ta jest o wiele bardziej skomplikowana. Rosjanie stanowią około 80% społeczeństwa Federacji Rosyj-skiej. Pozostałe 20% identyfikuje się z mniej-szościami narodowymi (Tatarzy, Baszkirowie, Ukraińcy, Białorusini, inni). Należy również pamiętać, że po upadku ZSRR wiele milionów Rosjan znalazło się poza granicami Federa-cji Rosyjskiej. Federacja Rosyjska jest tery-torialnie największym państwem na świecie (17 098 246 m2 do 312 679 m2 Polski). Rosja jest również bardziej zaludniona od Polski (143 mln do 38,5 mln). Od XVIII w. również zna-czenie Rosji na arenie międzynarodowej jest niewspółmiernie większe niż Polski.

Pytanie, na które trzeba sobie odpowie-dzieć, to czy Polska jest jedynym dziedzicem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a  co za tym idzie czy powinna ponosić pełną od-

powiedzialność za jej historię. Przypomnij-my, że do tradycji i historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów odwołują się również Litwa, Białoruś i Ukraina. Jeszcze bardziej złożona sytuacja występuje w  Federacji Rosyjskiej, której granice nie odpowiadają rozmiarom Cesarstwa Rosyjskiego i  ZSRR. Zarówno oficjalne władze, jak i zwykli obywatele Fe-deracji Rosyjskiej poczuwają się i do trady-cji Rusi Kijowskiej, Cesarstwa Rosyjskiego, jak też i Związku Sowieckiego, co nie ozna-cza, że są gotowi ponosić odpowiedzialność (w  tym finansową) za krzywdy historyczne wyrządzone innym narodom przez te pań-stwa. Wielu historyków często przywołuje przykład nierosyjskiej narodowości większo-ści członków NKWD i centralnego aparatu KPZR, którzy byli z  pochodzenia Żydami, Gruzinami, Ormianami czy choćby Polakami (Feliks Dzierżyński, Józef Unszlicht).

7

Od XVIII w. Rosja uważana jest za jedno ze światowych imperiów. Cesarstwo Rosyjskie w  XIX w. i  ZSRR w  XX w. były najbardziej wpływowymi państwami w Europie. W wie-lu Rosjanach do dziś tkwi poczucie wielko-mocarstwowości i imperialności ich państwa. Polska bezpowrotnie utraciła status imperium w XVIII w. i wydaje się, że Polacy nie tęsknią za statusem imperium.

Rosja na przestrzeni ostatniego wieku kil-kakrotnie zmieniała swoje oblicze. Cesarstwo Rosyjskie przez wiele lat było największym pań-stwem na świecie. W 1917 r. Rosjanie obalili wielowiekową monarchię Romanowów (wy-wodzącą swoje korzenie od Ruryka) i po wojnie domowej utworzyli pierwsze na świecie pań-stwo socjalistyczne. ZSRR nie sprostało jednak próbie czasów. Do jego obalenia w znacznej mierze przyczynili się Polacy, którzy jako pierw-szy z narodów państw bloku socjalistycznego odważyli się masowo i skutecznie przeciwsta-wić się władzom komunistycznym. Był to jeden z najsilniejszych bodźców, które przyczyniły się do upadku Związku Sowieckiego.

Federacja Rosyjska, a  wcześniej Zwią-zek Sowiecki i  Cesarstwo Rosyjskie, były państwami wielonarodowymi. Zapis o  wie-

lonarodowości istnieje również w  obecnie obowiązującej konstytucji rosyjskiej. Z dru-giej strony każde z wymienionych państw dą-żyło do nacjonalizacji imperium, w którym na pierwszy plan zawsze wysuwali się rdzenni Rosjanie, a inne narody identyfikowały się lub powinny się identyfikować z najliczniejszym narodem. Łatwo zauważyć, że w  dzisiejszej Rosji nie został rozwiązany problem mniejszo-ści narodowych. Co roku dochodzi do aktów terrorystycznych na tle narodowym. Oprócz wspomnianych 20% oficjalnych mniejszości narodowych w  największych miastach żyje jeszcze łącznie kilka milionów nielegalnych imigrantów.

Trudna do przecenienia jest rola polity-ków i inteligencji, od lat działających na rzecz dialogu polsko-rosyjskiego. Z najważniejszych inicjatyw podjętych w ostatnich latach nale-ży odnotować powstanie Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych oraz Centrów Dia-logu i  Porozumienia, działających w  Polsce i w Rosji. Ważnym krokiem na drodze do ro-syjsko- polskiego zbliżenia była również wizyta patriarchy Cyryla, który wraz z arcybiskupem Michalikiem podpisał wspólne przesłanie do narodów Polski i Rosji.

5. Stereotypy: mitologizacja i odzwierciedlenierzeczywistości historycznej

W ostatnich latach jednym z najczęstszych przykładów współpracy rosyjsko-polskiej w zakresie historii były prace z dziedziny polsko-rosyjskiej imagologii (nauki o  ste-reotypach). Etnosterotypy, często nawet w  wypaczonej formie, pokazują różnego rodzaju przekonania jednego narodu o dru-gim. Te przekonania mogą być na tyle silne, iż wpływają na decyzje polityczne. Utrwa-lanie się stereotypów wpływa na rozwój rusofobii i  polonofobii w  obu narodach. Większość etnostereotypów rodzi się pod wpływem strachu przed drugim narodem.

Drugą najczęstszą przyczyną jest niedoin-formowanie.

Niektóre stereotypy są na tyle silne, że pro-wadzą do wniosku, iż Rosja i Polska należą do innych, wrogich sobie cywilizacji. Problem ten dobrze pokazują karykatury, na których Rosjanie często przedstawiani są jako półdzi-cy barbarzyńcy z mongoidalnymi rysami twa-rzy. Z  kolei Rosjanie przedstawiają Polaków jako zdrajców idei słowiańskiej (katolicyzm), pachołków Zachodu (opcja proamerykańska) i  nieposłusznych, krnąbrnych, zadufanych w sobie szlacheckich warchołów1.

8

Dla wielu Polaków współczesna Rosja to kolos na glinianych nogach, który nie potrafi pogodzić się z degradacją swojego znaczenia. Po 1991 r. Rosja zmagała się z syndromem post-imperialnym, nie mogąc odnaleźć się w  ka-pitalistycznym świecie. Z  kryzysu Rosjanie wyszli dopiero z końcem wieku. Z pewnością Rosja wciąż czuje się imperium i ma ku temu liczne powody: terytorium, broń nuklearną, zasoby naturalne i  swoje obszary wpływów. Emocjonalnie odebrana przez Polaków wojna rosyjsko-gruzińska pokazuje, że Rosjanie nie wyrzekną się statusu imperium bez walki. Dla większości Rosjan agresywna polityka wobec tendencji decentralistycznych i „polityka siły”

względem byłych państw ZSRR jest naturalną obroną swojej strefy wpływów. Z drugiej stro-ny, w dzisiejszych warunkach takie zachowa-nie może zostać odebrane jako ekspansjonizm i przejaw myślenia neoimperialnego.

W XXI w. nie jesteśmy wolni od starych stereotypów, dodatkowo nakładają się na nie nowe. W  przekonaniu wielu Polaków każdy zamożny Rosjanin doszedł do swojego bo-gactwa drogą nielegalną. Natomiast Rosjanie są przekonani, że „polski cud gospodarczy” to wynik wpompowywania zachodnich pienię-dzy, a nie ciężkiej pracy. Jak widać, w zwier-ciadle stereotypów odbijają się nawet procesy modernizacji.

6. Historia i współczesność

Historia bardzo silnie oddziałuje na wzajem-ne postrzeganie się Polaków i Rosjan. Przez wiele lat dialog pomiędzy Polską i Rosją był niemożliwy ze względu na szereg niewyjaśnio-nych faktów historycznych z naszej wspólnej historii. Oczywiście najważniejszym z nich był mord Polaków w Katyniu, który w ostatnich latach został wyjaśniony przez wspólne rosyj-sko-polskie komisje (wciąż poszukiwana jest tzw. „lista białoruska”). Katyń nie jest jednak jedynym bolesnym miejscem w relacjach pol-sko-rosyjskich. W polskiej pamięci historycz-nej równie ważne są rozbiory Polski, powstania narodowo-wyzwoleńcze, a także wciąż żywa historia drugiej wojny światowej i sowieckiej kontroli nad PRL. Na wyjaśnienie wciąż cze-ka historia „obławy augustowskiej”. Z drugiej strony w rosyjskiej pamięci historycznej za-chowały się wojny rosyjsko-polskie z przełomu XVI-XVII w., a przede wszystkim Dymitriady, które doprowadziły do zajęcia Kremla przez Łże-Dymitrów i Marinę Mniszek.

Polityka historyczna w Rosji i w Polsce silnie wpływa na obraz postrzegania historii relacji polsko-rosyjskich. Najlepszym tego przykła-dem może być utworzone kilka lat temu w Ro-

sji święto jedności narodowej, przypadające na 4. listopada i mające upamiętniać wygna-nie obcych interwentów, w tym również Pola-ków, z Kremla. Święto jest obchodzone mimo protestów historyków, którzy przytomnie za-uważyli, że Kreml został wyzwolony w innym dniu, poza tym w tym czasie nie było na nim w zasadzie Polaków, natomiast był przyszły car Michał Romanow. Nie jest tajemnicą poliszy-nela, że władze musiały znaleźć święto, które zastąpi rocznicę wybuchu rewolucji paździer-nikowej hucznie obchodzonej w ZSRR.

Charakterystyczna jest różnica pomiędzy Rosją a Polską w postrzeganiu komunistycz-nej przeszłości obu państw. O ile zdecydowana większość Polaków bardzo krytycznie wypo-wiada się o systemie PRL, o tyle w Rosji ocena ZSRR jest niejednoznaczna. Wielu Rosjan jest dumnych z okresu sowieckiego. Polacy od wie-lu lat prowadzą dyskusję o lustracji, natomiast Rosjanie nigdy nie byli zainteresowani rozli-czaniem ludzi sprawujących władzę w ZSRR.

W świetle postępującej globalizacji histo-ria stosunków polsko-rosyjskich jawi się jako marginalna i mogąca zainteresować tylko pa-sjonatów.

9

Bez wątpienia historyczny i dzisiejszy ob-raz państwa jest w  Rosji i  w  Polsce diame-tralnie różny. Zarówno w ZSRR, jak i w PRL oczekiwano, że państwo będzie troszczyło się o  obywatela. Po upadku komunizmu wielu mieszkańcom bloku państw socjalistycznych ciężko było się pogodzić z prawami kapitali-zmu. Po transformacji ustrojowej większość Rosjan czuje się zbędnym balastem dla pań-stwa. Idea państwa przyjaznego dla obywa-teli jest przez większość Rosjan traktowana jak pusty slogan. U Polaków funkcjonowanie

państwa również wzbudza dużo zastrzeżeń, jednak większość obywateli zna swoje prawa i obowiązki wobec państwa. Różnicę pomię-dzy podejściem Polaków i Rosjan do państwa dobrze obrazuje problem łapownictwa.

Wyjaśnienie węzłowych problemów pol-sko-rosyjskich może pomóc w pojednaniu obu narodów. Dopóki Polacy i Rosjanie nie prze-łamią licznych stereotypów, nie przezwyciężą rusofobii i polonofobii oraz nie będą otrzymy-wali rzetelnych informacji o sąsiedzie, dopóty ponadnarodowe zbliżenie będzie niemożliwe.

7. Rekonstrukcje i  interpretacje historyczne

Dialog pomiędzy Polską i Rosją możliwy jest tylko wtedy, kiedy otwarcie mówimy o wszyst-kich trudnych kwestiach obecnych w relacjach pomiędzy obu państwami. Pomijanie faktów prowadzi tylko do wzajemnej nieufności, cze-go najlepszym przykładem jest ocieplenie rela-cji polsko-rosyjskich po uznaniu przez Rosjan mordu w Katyniu jako zbrodni stalinowskiej.

Niestety po dziś dzień w polsko-rosyjskich relacjach jest wiele wydarzeń, które wymagają wyjaśnienia i skrupulatnych badań. Dotyczy to przede wszystkim XX w. Podstawowym pro-blemem badawczym dla historyków XX w. jest brak dostępności materiałów z rosyjskich ar-chiwów. Oczywiście nie dotyczy to wszystkich archiwaliów, jednak wiele archiwów, szczegól-nie tych resortowych, nie udostępnia wszyst-kich lub przynajmniej części dokumentów, mimo znacznego upływu czasu od badanych wydarzeń.

Historycy z  Rosji i  Polski mają już duże doświadczenie w pracy nad trudnymi proble-mami wzajemnych stosunków w XX w. Naj-lepszym tego dowodem są wspólne prace na takie tematy jak Katyń2, jeńcy sowieccy w nie-woli polskiej 1919-19213 czy Armia Czerwona wobec Powstania Warszawskiego4. Koronnym

przykładem współpracy polskich i rosyjskich historyków jest książka „Białe plamy, czar-ne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko--rosyjskich (1918-2008)”5 wydana pod egidą Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych, w  której zostały opisany węzłowe problemy naszych wzajemnych relacji ostatnich 90 lat. Warte podkreślenia jest to, iż każdy z 16 tema-tów został opisany zarówno przez rosyjskiego i polskiego badacza.

Rosyjscy i polscy historycy już dawno zna-leźli wspólny język. Niestety większość ich ustaleń nie dochodzi do opinii publicznej. Ich upowszechnienie mogłoby przełamać wiele stereotypów ciążących na bilateralnych sto-sunkach. Oczywiście są  też punkty sporne, w których polscy i rosyjscy historycy jeszcze długo nie będą mówić jednym głosem. Nie na-leży jednak dążyć za wszelką cenę do identycz-nego stanowiska na wszystkie sporne tematy. Oba narody mają prawo różnić się w poglą-dach na wiele kwestii. Wartością nadrzędną jest, aby Rosjanie rozumieli, a nie utożsamia-li się z polskim punktem widzenia, a Polacy ze zrozumieniem odnosili się do stanowiska Rosjan.

10

8. Szkoła w  pokonywaniu fatalizmu wrogości

Większość uczniów, rozpoczynając w szkole naukę o stosunkach polsko-rosyjskich, ma już jakieś wyobrażenie na temat swojego sąsia-da. Trzeba pamiętać, że wyobrażenie Polaków o  Rosji kształtowane jest najpierw w  kręgu rodziny i  znajomych, przez media, a  dopie-ro w  późniejszym okresie przez nauczycie-li historii, którzy często muszą przełamywać już silnie zakorzenione stereotypy na temat stosunków polsko-rosyjskich. Zdecydowanie trudniej pracuje się z uczniami, którzy jeszcze przed poznaniem treści lekcji są negatywnie nastawieni do Rosji.

Do nauczania historii stosunków polsko--rosyjskich w polskiej szkole można mieć wie-le zastrzeżeń. Rosjanie często przedstawiani są tendencyjnie jako oprawcy i kaci. Nie za-wsze uczeń otrzymuje możliwość poznania punktu widzenia drugiej strony. W szkole ro-syjskiej sytuacja wygląda jeszcze gorzej, gdyż bardzo często marginalizuje się rolę i znacze-nie Polaków. Polska pojawia się w zasadzie tyl-ko w kontekście historii ojczystej (w rosyjskiej szkole istnieje sztywny podział podręczników na historię ojczystą i powszechną), natomiast rola Polaków w szerszym ogólnoświatowym czy nawet europejskim kontekście jest pomi-jana.

Dlatego wyjątkowo ważne jest, aby wpro-wadzić do praktyki edukacji nowoczesne me-tody naukowe, które w  atrakcyjny sposób pozwolą uczniom zapoznać się z polsko-ro-syjskimi stosunkami na przestrzeni dziejów. Równie ważne jest, aby uczniowie mogli ko-rzystać z najnowszych ustaleń czołowych ba-daczy z Rosji i Polski, a nie ograniczali się do

starych podręczników. Szczególnie istotne jest to przy poznawaniu XX w., który najsilniej podlegał deformacji ideologicznej.

Podstawowym zadaniem nauczycieli po-winno być przedstawienie w  sposób wolny od stereotypów kluczowych faktów z dziejów stosunków polsko-rosyjskich, a także wskaza-nie, jak można je interpretować. Ważne jest, aby nauczyciel otrzymał materiały, które po-zwolą mu nauczyć ucznia empatii, a  w  tym konkretnym przypadku formowania zdolności do współprzeżywania doświadczeń historycz-nych innego narodu.

Uczeń powinien mieć możliwość zrozumie-nia motywów działania drugiego narodu. Ro-sjanie muszą odpowiedzieć sobie na pytanie, dlaczego Polacy „buntowali się” w XIX w. prze-ciw carowi, który podarował im własne pań-stwo. Natomiast polscy uczniowie powinni zrozumieć, dlaczego Rosjanie w XIX w. trak-towali Polskę jako część Cesarstwa i  tłumili wszelkie przejawy insurekcyjności. Nowe ma-teriały muszą zapewnić rosyjskim i  polskim uczniom szansę poznania sposobów zacho-wania i emocjonalnych reakcji drugiego naro-du. Tylko przedstawienie innych okoliczności i alternatyw historycznych da możliwość, aby rosyjscy uczniowie nie traktowali Polaków jako buntowników, a polscy uczniowie Rosjan jak katów i oprawców.

Pojednanie polsko-niemieckie jest najlep-szym przykładem tego, jak ważna jest praca u podstaw. Od blisko pół wieku jest prowa-dzony dialog pomiędzy obydwoma narodami. Z  perspektywy czasu widać, jak skutecznie dialog pomaga przełamać fatalizm wrogości.

9. Opracowanie i  wprowadzenie sposobów nauczania

W ramach projektu organizowane są regular-ne wspólne seminaria. Zostały już utworzone grupy robocze złożone z  polskich i  rosyj-

skich nauczycieli historii, pracujących nad omówieniem szczegółów dotyczących pro-gramów nauczania w obydwu krajach i opty-

11

Przypisy

1 A. de Lazari, O. Riabow, Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze, Warszawa 2008.2 Katyń. Dokumenty zbrodni, red. W. Materski, В. Woszczyński, N. S. Lebiediewa, N. A. Pietrosowa, t. 1–4, Warszawa 1995–

2006.3 Красноармейцы в польском плену в 1919–1922 гг. Сборник документов и материалов, peд. З. Карпус, В. Резмер, Г. Матвеев,

Москва 2004. 4 Powstanie Warszawskie 1944 w dokumentach z archiwów służb specjalnych, red. P. Mierecki, W. Christoforow, Warszawa 2007.5 Białe plamy, czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), red. A. D. Rotfeld i A. W. Torkunow,

Warszawa 2010.

malnych sposobów przedstawiania materiału historycznego. Projekt zakłada uzupełnienie programów olimpiad historycznych i innych konkursów, a  także egzaminu państwowego o  problematykę historii stosunków polsko--rosyjskich.

Podstawowym celem projektu jest przygo-towanie pomocy naukowych dla nauczycieli historii na zasadzie modułów. W tym celu na-leży dokonać wyboru źródeł (według podzia-łu na odrębne okresy historyczne, w oparciu o zasadę „sto najważniejszych dokumentów” z charakterystyką miejsc pamięci).

Projekt zakłada wykorzystanie możliwo-ści edukacyjnych Internetu, w  szczególno-ści form nauczania na odległość (e-learning). Przewidziane jest założenie oddzielnej strony internetowej projektu, a także przygotowanie

multimedialnych produktów do nauczania, w  tym także w  formie przedstawiającej od-dzielne zajęcia – lekcje.

Planowane jest także przygotowanie pomo-cy programowo-metodycznej dla szkół (klas) z polskim profilem (rozszerzeniem programo-wym) w Rosji i rosyjskim w Polsce. Projekt za-kłada również stworzenie eksperymentalnych platform oświatowych na bazie szkół średnich (liceów). Do włączenia się we wspólne działa-nia projektowe zostaną zaproszeni uczniowie starszych klas.

Projekt zakłada wykorzystanie możliwości narodowych towarzystw nauczycieli historii i wiedzy o społeczeństwie, a także programów studiów magisterskich, na których kształcą się nauczyciele tych przedmiotów.

10. Przykłady materiałów przygotowanych przez nauczycieli biorących udział w  projekcie

12

13

Autor: Krzysztof StyczyńskiKlasa: 2 Temat: POWSTANIE STYCZNIOWE - GENEZA, PRZEBIEG WALK, PRZYCZYNY KLĘSKI

Przedmiot: historiaCzas trwania zajęć: 45 minut

Cel ogólny lekcji: Charakterystyka powstania styczniowego oraz jego obraz w źródłografii

Cele operacyjne: Poziom I – Wiadomości

Kategoria A – Zapamiętanie wiadomościUczeń zna/pamięta:�� zna bezpośrednie i pośrednie przyczyny wybuchu powstania�� wymienia etapy powstania i nazwiska dowódców.

Kategoria B – Zrozumienie wiadomościUczeń rozumie: �� rozumie pojęcia i terminy: branka, partia, uwłaszczenie, konwencja Alvenslebena�� charakteryzuje spór białych i czerwonych o władzę nad powstaniem�� omawia sprawę chłopską w powstaniu.

Poziom II – Umiejętności

Kategoria C – Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowychUczeń:�� wyszukiwania i gromadzenia potrzebnych informacji�� pracy z mapą i planem Warszawy�� praca z tekstem źródłowym i materiałem ikonograficznym�� jasnego, poprawnego, przekonującego wypowiadania się�� pokazuje na mapie zasięg powstania i miejsca najważniejszych bitew�� umie zinterpretować symbole pieczęci Rządu Narodowego.

Kategoria D – Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych�� przedstawia sytuację międzynarodową w czasie powstania�� przedstawia stosunek państw europejskich do sprawy polskiej�� potrafi scharakteryzować dyktaturę Traugutta�� potrafi odnieść się do sporu wokół wybuchu powstania.

Metody:�� rozmowa nauczająca, problemowa – ujęcie tematu holistyczne

KONSPEKT LEKCJI

14

Formy:�� praca indywidualna i w grupie�� praca z mapą i planem Warszawy�� praca z podręcznikiem�� praca z tekstami źródłowymi oraz źródłem ikonograficznym.

Środki dydaktyczne:�� atlas historyczny: J. Tazbir, Atlas historyczny. Od starożytności do współczesności, Wydaw-

nictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007�� mapa ścienna: „Powstania narodowe”�� podręcznik: A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia dla maturzysty. Wiek XIX, WSzPWN

Warszawa 2004.

Tok lekcji

Czas Ogniwa lekcji Czynności nauczyciela Czynności ucznia Uwagi

3 min. 1. Czynności or-ganizacyjno-po-rządkowe

Sprawdzenie listy obecności Przygotowanie się do zajęć, jeden z uczniów rozkłada mapę a drugi rozdaje atlasy

5 min. 2. Rekapitulacja wtórna

Nauczyciel nawiązuje do lekcji – pro-si o omówienie sytuacji politycznej w Królestwie Polskim w latach 1856–63

Wyznaczeni przez nauczyciela uczniowie odpowiadają na py-tania

3 min. 3. Ogniwo wią-żące

Nauczyciel podaje temat lekcji oraz zagadnienia z nim związane. Następ-nie omawia jego cele

Uczniowie zapisują temat w ze-szytach

25 min. 4. Tok lekcji wła-ściwej

Nauczyciel prosi uczniów o przypo-mnienie najważniejszych wydarzeń, charakteryzując programy białych i czerwonych. Nauczyciel mówi, w jaki sposób Wie-lopolski chciał wystąpić przeciw „czerwonym”. Proponuje uczniom rozwiązanie problemu metodą drzewa decyzyjnego – praca w grupach.Nauczyciel prosi, aby na podstawie źródła nr 3 uczniowie wyjaśnili, czym była branka i jakie niebezpieczeństwo dla działaczy organizacji „czerwonych” stwarzała. Następnie prosi o przeanalizowa-nie treść obrazu oraz opowiedzenie o uczuciach, które wywołuje u odbior-cy treść tego obrazu.Następnie prosi o analizę źródła nr 1 pod kątem celów powstania i powo-dów wybuchu

Uczniowie przypominają wia-domości z ostatniej lekcji

Uczniowie pracują w grupie nad drzewem decyzyjnym

Uczniowie charakteryzują spe-cyfikę branki i jej znaczenie dla powstania

15

Następnie prosi klasę, aby się zapozna-ła się z tekstem Dekretu Rządu Naro-dowego z 10 maja 1863 – źródło nr 2

Nauczyciel prosi o charakterystykę herbu z okresu powstania styczniowe-go na podstawie źródła nr 4

Następnie prosi klasę, aby się zapozna-ła się ze źródłem nr 5 oraz określiła, na jakich zasadach przeprowadzono uwłaszczenie

Nauczyciel prosi o omówienie charak-teru konwencji Alvenslebena zawartej w źródle nr 6

Uczniowie pracują samodziel-nie i udzielają odpowiedzi

Uczniowie charakteryzują cele Rządu Narodowego

Uczniowie omawiają znacze-nie poszczególnych elementów herbu

Uczniowie charakteryzują treść dekretu

Uczniowie po przeczytaniu charakteryzują konwencję

5 min. 5. Rekapitulacja pierwotna

Nauczyciel inicjuje rekapitulację, zwracając uwagę na różnorodność spojrzeń na ważne wydarzenia histo-ryczne i potrzebę odróżnienia opinii od faktów

Uczniowie zajmują stanowisko, czy wobec takich źródeł jest im łatwiej, czy trudniej zrozumieć dzieje ojczyste

2 min. 6. Kontrola i ocena

Pochwała ustna, najaktywniejsi uczniowie dostają plusy

2 min. 7. Praca domowa Przedstaw w formie notatki interpre-tację karykatury zamieszczonej w źró-dle nr 7

Zapisują pracę domową w ze-szytach

16

Materiały źródłowe:

TEKST ŹRÓDŁOWY 1 Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego, 22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy. Nikczemny rząd najezdniczy, rozwścieklony oporem męczonej przezeń ofiary, postanowił zadać jej cios stanowczy: porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jej obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie może i nie chce poddać się bezopornie temu sromotnemu gwałtowi, pod karą hańby przed potomnością powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodzieży walecznej, młodzieży poświęconej, ożywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w spra-wiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginąć. Za nią więc, Narodzie Polski, za nią! Po strasznej hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostat-niej, na pole chwały i zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na niebie dać przysięga, bo wie, że Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem! Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich lud żaden nie napisał jeszcze na dziejowych kartach swo-ich. Powstającej Ojczyźnie Twojej dasz bez żalu słabości i wahania, wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian Komitet Centralny Narodowy przyrzeka Ci, że siły dzielności Twojej nie zmarnuje, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmie, silną dzierżyć będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrąci wszelkie zapory, a każdą nieprzychylność dla świętej sprawy, nawet brak gorliwości, ścigać i karać będzie przed surowym, choć sprawiedliwym trybunałem Ojczyzny. W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszej chwili rozpoczęcia świętej walki, Komitet Centralny Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i równymi obywatelami kraju. Ziemia, którą lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub pańszczyzny, staje się od tej chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystym. Właściciele poszkodowani wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów państwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrońców kraju, lub w razie zaszczytnej śmierci na polu chwały rodziny ich otrzymują z dóbr narodowych dział obronionej od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni!, bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty. A teraz odzywamy się do Ciebie, Narodzie Moskiewski: tradycyjnym hasłem naszym jest wolność i braterstwo Ludów, dlatego też przebaczamy Ci nawet mord naszej Ojczyzny, nawet krew Pragi i Oszmiany [w kwietniu 1831 Rosjanie wymordowali tam ludność cy-wilną], gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadeli. Przebaczamy Ci, bo i Ty jesteś nędzny i mordowany, smutny i umęczony, trupy dzieci Twoich kołyszą się na szubienicach carskich, prorocy Twoi marzną na śniegach Sybiru. Ale jeśli w tej stanowczej godzinie nie czujesz w sobie zgryzoty za przeszłość, świętych pragnień dla przyszłości, jeżeli w za-pasach z nami dasz poparcie tyranowi, który zabija nas, a depcze po Tobie! Biada Ci, bo w obliczu Boga i świata całego przeklniemy Cię na hańbę wiecznego poddaństwa i mękę

17

wiecznej niewoli, i wyzwiemy na straszny bój zagłady, bój ostatni europejskiej cywilizacji z dzikim barbarzyństwem Azji. Cyt. za: Polska w latach 1795–1864. Wybór tekstów źródłowych,

wybór i oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986, s. 248, 249.

TEKST ŹRÓDŁOWY 2Dekret Rządu Narodowego z 10 maja 1863 Art.2. Komitet Centralny od daty niniejszego dekretu przybiera nazwę „Rządu Narodowe-go” jako odpowiednią naturze jego działania [...] Art.3. Zmiana powyższa nazwy Rządu nie pociąga za sobą żadnej zmiany zasad, które w zupełności pozostają te same, a mianowicie: a) wywalczenie i zapewnienie zupełnej niepodległości ziem Polski, Litwy i Rusi b) uwłaszczenie włościan w Polsce, Litwie i na Rusi w myśl dekretu z dnia 22 stycznia r.b. c) równość w obliczu prawa mieszkańców Polski, Litwy i Rusi bez różnicy stanu i wyznania. Źródło: Biblioteka Narodowa, http://www.bn.org.pl/powstanie/zbiory/index.php/DZS/1863

ŹRÓDŁO 3

Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Polonia_Branka_Grottger.jpg

ŹRÓDŁO 4

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/84/January_Uprising.svg

18

TEKST ŹRÓDŁOWY 5 Ukaz uwłaszczeniowy w Królestwie Polskim z 2 III 1864 Artykuł 1. Grunta zostające w posiadaniu włościan [...] przechodzą na zupełną własność włościan w posiadaniu tych gruntów będących. Artykuł 2. [...] włościanie uwolnieni raz na zawsze zostają od wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na korzyść dziedziców obłożeni byli [...] Artykuł 3. Dziedzice dóbr prywatnych [...] otrzymują od rządu wynagrodzenie za zniesione powinności włościańskie. Sposób wyrachowania, wysokość i rodzaj tego wynagrodzenia wskazane są w ukazie o Komisji Likwidacyjnej [...]Cyt. za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, War-szawa 1998, s. 307.

TEKST ŹRÓDŁOWY 6Umowa między rządami pruskim i rosyjskim, zwana konwencją Alvenslebena [...] na żądanie dowódcy armii rosyjskiej w Królestwie Polskim, albo na takież żądanie generała piechoty Werdera, naczelnego dowódcy 1, 2 i 6 korpusu armii pruskiej [...] do-wódcy oddziałów rosyjskich i pruskich będą upoważnieni okazywać sobie wzajemną po-moc, a w razie potrzeby przechodzić granicę dla ścigania buntowników [...] oficerowie będą powiadamiani o dyslokacjach wojskowych [...] Cyt. za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, War-szawa 1998, s. 231.

ŹRÓDŁO 7

„Pomoc Zachodu dla powstania” – Rycina z satyrycznego tygodnika paryskiego „Charivari”. Źródło: S. Kieniewicz, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, Warszawa 1987.

19

Ćwiczenie nr 1. Do podanych fragmentów pieśni przyporządkuj wydarzenia z historii stosunków polsko–rosyjskich, których dotyczą

Oj ostre, oj ostre, Ostre kosy nasze.Wystarczą na krótkie Moskiewskie pałasze.Kiliński był szewcem,Oj, podburzył Warszawę,Oj, podburzył Warszawę. Wyprawił MoskalomWeselisko krwawe.

Raduje się serce, raduje się dusza,Gdy pierwsza Kadrowa na Moskala rusza!Oj dana, oj dana kompania kochana,Nie masz to, jak pierwsza, nie!

Oto dziś dzień krwi i chwały, Oby dniem wskrzeszenia był!W tęczę Franków orzeł białyPatrząc, lot swój w niebo wzbił;(...)-Na koń!- woła kozak mściwy-Zbuntowany skarćmy lud!Bez Bałkanów są ich niwy,Pędem zgnieciem Lachów ród.Stój! Za Bałkan pierś ta stanie, Car wasz marzy płonny łup,Z wrogów naszych nie zostanie Na tej ziemi chyba trup.Co to za gwar?Wesoły car,Bo mu margraf podał projektJak ugasić żar!Dalej, carze, ruszaj w tanyBo nowe brzęczą kajdanyNowe świszczą baty, knutyŚwieża płynie krewNad Donem i w ZamościuGniją białe kości,Nad kośćmi szumi wiatr.Zapamiętają psy atamany,Zapamiętają polskie panyKonnej Armii szabli błysk.

A. Powstanie listopadowe.B. Powstanie styczniowe.C. Walki Legionów Piłsudskiego w czasie I wojny światowej.D. Powstanie kościuszkowskie.E. Wojna polsko-bolszewicka.F. Wojna w obronie Konstytucji 3 maja.

Opracował Marek Chodowski

20

Ćwiczenie nr 2. Stosunki polsko-rosyjskie w dobie rozbiorów w historiografii obydwu krajów, praca z tekstami źródło-wymi.

Źródło APolityka ekspansji Rosji wobec Europy Wschodniej – a zwłaszcza wobec Polski, reali-zowana była w dwóch formach. Z jednej strony ugrupowanie militarystyczne otwarcie opowiadało się za bezpośrednimi aneksjami. Wyznawcy tej polityki uważali, że interesom Rosji najlepiej służy zajmowanie przy każdej nadarzającej się okazji terytorium należą-cego do jej sąsiadów (…)Politycy natomiast wykazywali większą ostrożność. Panin – główny doradca Katarzyny w sprawach zagranicznych – trzymał się starszych i bardziej zakonspirowanych reguł ro-syjskiej gry, która polegała na rozbrojeniu rywali obietnicami zapewnienia im ochrony: ofiara nie była łapczywie pożerana, lecz zjadana powoli i spokojnie – kawałek po kawał-ku.(…) Według planu Panina Rzeczpospolita miała nadal pełnić funkcję placówki Rosji w Europie - podporządkowanego jej protektoratu, który ciągłymi manipulacjami można było minimalnym kosztem utrzymywać w stałej zależności. Na początku Katarzyna bez wątpienia przychylała się do tych zamiarów; jedną z istotnych tendencji politycznych okre-su rozbiorów jest stopniowe przechodzenie władczyni Rosji od polityki natychmiastowej konsumpcji do polityki powolnego przeżuwania.N. Davies, Boże igrzysko, Kraków 2001, s. 478–479.

Źródło BRosja razem z Prusami i Austrią ponosi odpowiedzialność za tragiczny los Rzeczypospolitej, nie była jednak inicjatorem rozbiorów i decydowała się na nie w dużej mierze pod naci-skiem okoliczności. Jak niejednokrotnie oświadczała Katarzyna II, Rosji było wygodniej mieć na swoich zachodnich rubieżach słabą, ale formalnie niepodległą Polskę, służącą jako swoisty „bufor”, oddzielający Rosję od agresywnych dążeń dwóch sąsiednich impe-riów. Naturalnie ani Katarzyna II, ani jej współpracownicy nie mogli przewidzieć tych zgubnych skutków dla Rosji, jakie przyniosły jej te nieszczęsne rozbiory. Jak podkreślają współcześni badacze, od tej chwili i na przyszłość problem polski był w centrum rosyj-skiej polityki zagranicznej w Europie i Rosja nie mogła nie mogła na krok postąpić bez niebezpieczeństwa naruszenia delikatnej równowagi między trzema państwami – uczest-nikami rozbiorów. Jednocześnie połączenie w obrębie Rosji wszystkich ukraińskich i bia-łoruskich ziem oznaczało zrealizowanie nadziei tych narodów.Istorija Rossii s driewniejszych wriemijon do naczała XX wieka, pod riedakciej A. N. Sacharowa, Moskwa 2011, s. 586–587.

Źródło CCesarstwo rosyjskie zagarnęło w sumie obszar wielkości ponad 436 tys. kilometrów kwadratowych, zamieszkany przez ok. 5,5 mln ludności. Rosja zagarnęła de facto więk-szość ziem wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, razem przyłączonymi do Korony w wyniku unii lubelskiej. W skład państwa rosyjskiego weszły także dawne prowincje kawalerów mieczowych (…), o które przez długi czas rywalizowało ze Szwecją i Rzecząpospolitą. Przez prawie dwieście lat stanowiły one część potęgi mocarstwowej im-perium carów i komunistów. Po dwustu latach jednak, w momencie kryzysu, okazało się,

21

że zagarniętych podczas rozbiorów prowincji nie udało się na stałe zunifikować z Rosją. Dotyczy to także obszarów, które podobnie jak Rosja wyrosły z tradycji rusko – bizantyj-skiej. Czyżby okres współistnienia w Rzeczypospolitej Obojga Narodów wywarł tak duży wpływ na ich charakter, że i dzisiaj zamieszkujące je narody wykazują własne ambicje narodowe i nie chcą stanowić części państwa rosyjskiego?M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002, s. 717–718.

Arkusz odpowiedzi.Na podstawie źródła AZadanie 1.Scharakteryzuj dwie tendencje ekspansywnej polityki zagranicznej Rosji przedstawione przez autora tekstu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Na podstawie źródła BZadanie 2.Jakim argumentem autor tekstu uzasadnia udział Rosji w rozbiorach Rzeczypospolitej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Na podstawie źródła CZadanie 4.Posiłkując się wiedzą pozaźródłową, podaj nazwę ziem określanych jako „dawne prowincje kawalerów mieczowych”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 5.Wymień, jakie obecnie istniejące państwa zajmują obszary zagarnięte przez Rosję w wyniku rozbiorów ziem Rzeczypospolitej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Na podstawie źródeł B i CZadanie 6.Porównaj ocenę autorów tekstów dotyczącą włączenia wschodnich ziem Rzeczypospolitej do Rosji w wyniku rozbiorów i stosunku ludności zamieszkałej te tereny do tego faktu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

Ziemie RP pod okupacją sowiecką 1939-1941

IWobec nieprzygotowania służb do przetrzymywania tak dużej grupy jeńców Biuro Poli-tyczne KC WKP(b) – a następnie RKL ZSRR – podjęło 3 października 1939 r. uchwałę o zwolnieniu do domów jeńców szeregowych z tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (ogółem skorzystało z tego 42 400 osób). Wziętych do niewoli szeregowych po-chodzących z obszarów okupowanych wtedy przez III Rzeszę kazano natomiast zatrzy-mać w obozach do czasu rozstrzygnięcia ( w rozmowach z Niemcami) kwestii odesłania ich w rodzinne strony. Oficerów oraz agentów wywiadu i kontrwywiadu, policjantów, żandarmów i strażników więziennych polecono zgrupować w specjalnych obozach.

Tekst: Albin Głowacki, Inwazja Armii Czerwonej. IV rozbiór Polski, [w:] Białe plamy – czarne plamy. Spra-wy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), pod red. Adama D. Rotfelda i Anatolija W. Torkunowa, Warszawa 2010, s. 243.

Na podstawie przeczytanego tekstu i wiedzy pozaźródłowej wykonaj polecenia.

1.Wyjaśnij co należy rozumieć pod pojęciem obóz specjalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Gdzie zostały zlokalizowane omawiane obozy specjalne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Co stało się z przetrzymywanymi w nich jeńcami?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II

Pod koniec października 1939 r. przeprowadzono wybory i utworzono zgromadzenia ludowe w Białymstoku i we Lwowie. Organy te proklamowały władzę radziecką i zwró-ciły się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o włączenie w skład Związku Radzieckiego Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Ich „ponowne zjednoczenie” z Białoruską SRR i z Ukraińską SRR zatwierdzono na piątej sesji Rady Najwyższej ZSRR w dniach 1–2 listopada 1939 r. Po „dobrowolnym” wejściu Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy w skład Związku Radzieckiego Biuro Polityczne w ciągu pół roku powzięło

23

kilkadziesiąt postanowień w sprawie unifikacji tych ziem z ZSRR pod względem admi-nistracyjnym, ekonomicznym , finansowym, społecznym i ideologicznym, a także ich zagospodarowania i likwidacji wszelkich ognisk oporu.

Tekst: Natalija S. Lebiediewa, Inwazja Armii Czerwonej. IV rozbiór Polski, [w:] Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), pod red. Adama D. Rotfelda i Anatolija W. Torkuno-wa, Warszawa 2010, s. 290.

Na podstawie przeczytanego tekstu i wiedzy pozaźródłowej wykonaj polecenia.

1. Jakie działania zostały podjęte przez władze okupacyjne w celu „unifikacji” tych ziem z ZSRR? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Jakim celom miały służyć podjęte działania „unifikacyjne”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III

12 grudnia 1940 r. Beria przesłał Stalinowi i Mołotowowi meldunek, w którym pod-sumował wyniki prac „nad oczyszczaniem z antyradzieckiego i wrogiego elementu”, wykonanych przez organy NKWD od września 1939 r. do 1 grudnia 1940 r. W okresie tym zostało aresztowanych około 407 000 osób (w tym 39 411 zbiegów). Do Kazach-stanu i na daleką północ ZSRR wysiedlono 275 784 osoby, w tym 134 463 osadników, 59 787 członków rodzin represjonowanych i 80 397 uchodźców, którzy chcieli wyjechać na tereny Niemiec, lecz nie zostali przyjęci przez rząd niemiecki. (...) Represjonowano rodziny 21 857 polskich oficerów, policjantów i więźniów na terenach przyłączonych we wrześniu 1939 r. do ZSRR, którzy na rozkaz Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. zostali rozstrzelani w kwietniu i maju 1940 r.

Tekst: Natalija S. Lebiediewa, Inwazja Armii Czerwonej. IV rozbiór Polski, [w:] Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), pod red. Adama D. Rotfelda i Anatolija W. Torkuno-wa, Warszawa 2010, s. 292–293.

24

Na podstawie przeczytanego tekstu i wiedzy pozaźródłowej wykonaj polecenia.

1. Napisz, jakie funkcje w ZSRR pełniły wymienione w tekście osoby (Beria, Stalin, Mołotow). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Wyjaśnij, kim byli wysiedleni osadnicy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Wyjaśnij, jak należy rozumieć stwierdzenie: oczyszczenie z antyradzieckiego i wrogiego elementu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV

Beria w swojej notatce służbowej uzasadniał konieczność rozstrzelania jeńców wojen-nych (oficerów, policjantów, pracowników organów wywiadu) oraz więźniów z zachod-nich obwodów Ukrainy i Białorusi tym że „wszyscy oni są zawziętymi wrogami władzy radzieckiej, pełnymi nienawiści do ustroju radzieckiego” (...) Beria podał, że w obo-zach dla jeńców wojennych przetrzymywanych jest 14 737 byłych oficerów, urzędni-ków, obszarników, policjantów, żandarmów, pracowników służby więziennej, osadników i agentów wywiadu, z których 97% stanowią Polacy (...) Ponownie podkreślił, że są oni „zatwardziałymi nierokującymi poprawy wrogami władzy radzieckiej”, i sugerował roz-patrzenie ich spraw „w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania”.

Tekst: Natalija S. Lebiediewa, Proces odkrywania prawdy i upamiętnienie ofiar, [w:] Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008), pod red. Adama D. Rotfelda i Anatolija W. Torkuno-wa, Warszawa 2010, s. 343.

Pod koniec listopada 1939 roku w Kozielsku znajdowało się około 5 tysięcy jeńców, z czego połowę stanowili oficerowie rezerwy. (...) Przed generalną likwidacją obozu, roz-poczętą 3 kwietnia 1940 roku, znajdowało się w nim:�� generałów – 4 (Bronisław Bochaterowicz, Henryk Minkiewicz, Mieczysław Smora-

wiński, Jerzy Wołkowicki);�� kontradmirał – 1 (ks. Czernicki);�� pułkowników i podpułkowników – około 100;�� majorów – około 300;�� kapitanów i rotmistrzów – około 1000;

25

�� poruczników i podporuczników – około 2500;�� podchorążych – powyżej 500.

Razem: około 4500 osób.

Wśród oficerów rezerwy, stanowiących około połowę ogólnej liczby, znajdowało się:�� 21 profesorów, docentów i wykładowców polskich szkól akademickich;�� przeszło 300 lekarzy wojskowych i cywilnych w tym , w tym wybitni specjaliści;�� kilkuset prawników;�� kilkuset inżynierów;�� kilkuset nauczycieli szkół średnich i powszechnych;�� wielu literatów, dziennikarzy, publicystów, przemysłowców, kupców itd.

Tekst: Andrzej Leszek Szcześniak, Katyń. Tło historyczne, fakty, dokumenty, Warszawa 1989, s. 44–45.

Na podstawie przeczytanych tekstów i wiedzy pozaźródłowej wykonaj polecenia.

Jak sądzisz, czy decyzja podjęta 5 marca 1940 r. przez Biuro Polityczne WKP(b) o rozstrzelaniu polskich oficerów była zwykłym aktem barbarzyństwa, czy też elementem perspektywicznej polityki Stalina? Uzasadnij swoją opinię.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

V

Jest to człowiek, który bezwzględnie podporządkowuje się kolektywowi (organizacji par-tyjnej), charakteryzuje go koniunkturalizm, oportunizm, zanik poczucia własnej wolności, godności, samodzielnego myślenia i działania. W Polsce to określenie rozpropagował ks. J. Tischner.

Podaj nazwę określenia dla przedstawionego poniżej typu osobowości.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VIWyjaśnij pojęcia:

1. Depolonizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26

2. Sowietyzacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Homo sovieticus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VIIPrzyporządkuj nazwiska do przedstawionych zdjęć.

a) Józef Stalin . . . . b) Ławrientij Beria . . . . c) Joachim von Ribbentrop . . . . d) Wiaczesław Mołotow . . . .

Źródło: http://szkolnictwo.pl/

http://law.umkc.edu/

http://pl.wikipedia.org/

A B C D

27

Królestwo Polskie a Rosja w XIX wiekuAnaliza materiałów źrółowych

Źródło AHerb Królestwa Polskiego

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Great_Coat_of_Arms_of_Congress_Poland.svg

Źródło BUSTAWA KONSTYTUCYJNA KRÓLESTWA POLSKIEGO Z DNIA 27 XI 1815 R. TYTUŁ I. STOSUNKI POLITYCZNE KRÓLESTWA Art. 1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim. Art. 3. Korona Królestwa Polskiego jest dziedziczną w osobie naszej i naszych potomków, dziedziców i następców podług porządku następstwa, ustanowionego dla tronu cesarsko--rosyjskiego. Art. 4. Ustawa konstytucyjna oznacza sposób i prawidła sprawowania władzy najwyższej. Art. 5. Król w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie. Namiestnik podług woli odwołanym być może. Art. 8. Stosunki polityki zewnętrznej naszego Cesarstwa będą wspólne naszemu Króle-stwu Polskiemu. Art. 9. Sam tylko panujący będzie miał prawo oznaczyć uczestnictwo Królestwa Polskiego do wojen przez Rosję toczonych, jako też do traktatów pokoju i handlowych, które by to mocarstwo zawierać mogło. Art. 10. W każdym przypadku wprowadzenia wojsk rosyjskich do Polski 1ub wojsk pol-skich do Rosji lub w przypadku przechodu tychże wojsk przez jaką prowincję jednego z dwóch państw utrzymanie ich i koszta przechodu ponoszone zostaną całkowicie przez kraj, do którego należeć będą. Wojsko polskie nie będzie nigdy użyte za granicami Europy.

28

TYTUŁ III. O RZĄDZIERozdział 1. O króluArt. 35. Rząd jest w osobie króla. Król sprawuje władzę wykonawczą w całej swej rozcią-głości. Wszelka władza wykonawcza 1ub administracyjna od niego tylko pochodzić może. Art. 36. Osoba królewska jest święta i nietykalna.

TYTUŁ IV. O REPREZENTACJI NARODOWEJ Art. 87. Sejm zwyczajny zgromadza się co dwa lata w Warszawie w czasie oznaczonym przez akt zwołania od króla wydany. Trwać będzie dni trzydzieści. Król jedynie może go przedłużyć, odroczyć i rozwiązać. Art. 88. Król zwołuje sejm nadzwyczajny, kiedy mu się to zdawać będzie. Art. 90. Sejm naradza się nad wszelkimi projektami do praw cywilnych, kryminalnych lub administracyjnych, które mu przesłane będą od króla przez radę stanu. Naradza się nad wszystkimi projektami, które mu król każe podać względem umiarkowania lub zmia-ny atrybucji władz i urzędów konstytucyjnych, jako to: sejmu, rady stanu, sądownictwa i komisji rządowych. Art. 91. Sejm naradza się podług wezwania panującego nad powiększeniem lub zmniej-szeniem podatków, nakładów i wszelakich ciężarów publicznych, nad zmianą, jakiej by wymagały, nad najlepszym i najsprawiedliwszym sposobem rozkładu, nad układaniem budżetu przychodów i rozchodów, nad urządzaniem systematu menniczego, nad zaciągiem do wojska, równie jak nad wszystkimi innymi przedmiotami, które by mu przez panują-cego były odesłane. Art. 92. Sejm jeszcze naradza się nad tym, co mu udzielonym będzie od króla w skutku raportu ogólnego, poruczonego radzie stanu przez artykuł siedemdziesiąty trzeci. Na ko-niec sejm po rozstrzygnięciu tych wszystkich przedmiotów przyjmuje żądania, przełożenia i odwołania się posłów i deputowanych, mające za cel dobro i korzyści swych współoby-wateli. Przesyła je radzie stanu, która podaje je panującemu. Gdy od króla odesłanymi zostaną sejmowi przez radę stanu, sejm naradza się nad projektami praw, do których ta-kowe żądania stały się powodem.

ROZDZIAŁ II. O SENACIE Art. 108. Senat składa się: z książąt krwi cesarsko-królewskiej, z biskupów, z wojewodów, z kasztelanów. Art. 109. Liczba senatorów nie może przenosić połowy liczby posłów i deputowanych. Art. 110. Król mianuje senatorów. Urzędy ich są dożywotnie. Senat podaje królowi za pośrednictwem namiestnika po dwóch kandydatów na każde wakujące miejsce senatora wojewody lub kasztelana.

Źródło: http://konstytucja.e-studio.biz.pl/Konstytucja,Krolestwa,Polskiego.html

Źródło CAkt detronizacji Mikołaja IDziało się na posiedzeniu połączonych izb Sejmowych dnia 25 stycznia 1831 roku w War-szawie. Najświętsze i najuroczystsze umowy tyle tylko są nienaruszonemi, ile wiernie do-trzymywanymi z stron obydwóch. Długie cierpienie nasze znane światu całemu: przysięgą zaręczone przez dwóch panujących, a pogwałcone tylekroć swobody nawzajem i naród

29

polski od wierności dziś panującemu uwalniają. Wyrzeczone na koniec przez samego ce-sarza Mikołaja słowa, że pierwszy z strony naszej wystrzał stanie się na zawsze zatracenia Polski hasłem, odejmując nam wszelką sprostowania krzywd naszych nadzieję, nie zosta-wują jak rozpacz szlachetną.Naród zatem polski, na sejm zebrany, oświadcza: iż jest niepodległym ludem i że ma prawo temu koronę oddać, którego godnym jej uzna, po którym z pewnością będzie się mógł spodziewać, iż mu zaprzysiężonej wiary i zaprzysiężonych swobód święcie i bez uszczerbku dochowa.

Źródło: T. Meresz, K. Juszczyk, Historia w tekstach źródłowych, cz. II, Toruń 1994.

Źródło D

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Monety_polskie_Kr%C3%B3lestwa_Kongresowego

30

Źródło E

Horacy Vernet, Polski Prometeusz

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Polish_Prometheus_1831.PNG

Źródło FManifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny przeciwko Polsce (18 października 1831)

My Mikołaj I, z Bożej łaski, cesarz i samodzierżca Wszechrosji, etc., etc., etc. Wszystkim naszym wiernym poddanym czynimy wiadomym:Wojna wzniecona przez zdradę została zakończona: ludność Królestwa Polskiego została uwolniona od przemocy buntowników. Ściskane ze wszystkich stron przez naszą dzielna armię słabe szczątki tych band, które do końca wytrwały w swym zaślepieniu, uszły na terytorium państw ościennych, gdzie zostały rozbrojone.Wierni poddani! Łączymy się z wami, ogłaszając to zwycięstwo i pocieszając się, że przy-wróci ono prządek i spokojność publiczną. Bóg, dzierżący w swoich rękach losy imperiów i narodów, do którego zwróciliśmy się, gdy rozpoczęliśmy walkę tak przykrą dla naszego ojcowskiego serca, tak wyraźnie nam pobłogosławił. Niech więc wzniesie się do jego tro-nu nasza pierwsza myśl, pierwszy hołd naszych pochwał i czynów miłosierdzia. W swych nieprzeniknionych wyrokach, poddał nas nowym i bolesnym próbom, lecz okazał także nowe błogosławieństwa, które rozlał na nas, pokazując całemu światu, niezmienną trwałość fundamentów na jakich opiera się potęga Rosji, opromieniając blaskiem nowej chwały nasze wierne wojska, ten niewzruszony szaniec Ojczyzny.Nasi dzielni żołnierze zasłużyli na nasze zaufanie. Wsławieni swoimi wyczynami nad brze-gami Eufratu jak też na szczytach Bałkanów i Taurusu, na równinach Rumelii, przerośli jeszcze samych siebie w tej pamiętnej kampanii siedmiomiesięcznej, pogardzając wszyst-kimi niebezpieczeństwami, znosząc niewypowiedziane trudy i potrzeby, pokonując prze-szkody wzniesione przez naturę i opór zdesperowanych wrogów, którzy nie oszczędzali dóbr i krwi narodu poderwanego przez nich do zbrodni. Pasmo naszych sławnych sukce-sów zostało szlachetnie zwieńczone zdobyciem Warszawy, gdzie wróg nie mniej podziwiał

31

wspaniałą waleczność zwycięzców, co ich wzgląd na życie i własność zwyciężonych. Na wszystkich działaniach naszej armii w Królestwie Polskim piętno odcisnęły umiarkowanie w zwycięstwie, bezinteresowność i ludzkość. Nasze zamiary zawsze miały to na uwadze, nawet pośrodku rzezi nasze wojska próbowały złagodzić okropności tej wojny domowej. Wszędzie oszczędzano pobitych zbłąkanych buntowników i zawsze ci, którzy powracali do posłuszeństwa przyjmowani byli jak bracia.Rosjanie! Z pomocą Bożej Opatrzności dokończymy to, co zaczęły nasze dzielne wojska. Czas i nasze starania zniszczą w zarodku to, co od tak dawna pobudzało do waśni dwa na-rody tego samego pochodzenia. Zobaczycie poddanych Królestwa Polskiego, zwróconych Rosji tylko, jako członków tej wielkiej rodziny, do której sami należycie. Nie dając posłuchu mściwemu odwetowi, lecz przez stałe dowody wierności, wspaniałomyślności, szlachetnie zapominając zniewagi spełnicie nasze zamiary, by zapewnić najdoskonalszą i najtrwalszą unię tych krajów z innymi częściami imperium! By dla naszego szczęścia i chwały Rosji ten nierozerwalny węzeł zapewnił sobie oparcie w poczuciu równego przywiązania do tego samego monarchy, wspólnoty interesów i pragnień, dobrobytu powszechnego, którego nie będą mogły zmącić żadne nieporozumienia.Mikołaj

Źródło: http://pl.wikisource.org/wiki/Manifest_Miko%C5%82aja_I_do_Rosjan_i_armii_rosyjskiej_z_okazji_za-ko%C5%84czenia_wojny_przeciwko_Polsce_%2818_pa%C5%BAdziernika_1831%29

Źródło GOrder za wzięcie szturmem Warszawy w 1831 roku

Źródło:http://pl.wikipedia.org/wiki/Medal_za_Wzi%C4%99cie_Szturmem_Warszawy_w_1831_roku

Źródło HStatut organiczny dla Królestwa Polskiego

PreambułaZ Bożej dopomagajacej łaski, my Mikołaj I, cesarz i samowładca Wszech Rosji, król polski, etc., etc., etc. Przy ciągłym i usilnem staraniu naszem o dobro narodów, przez najwyższą opatrzność berłu naszemu powierzonych, my ze szczególną uwagą roztrząsaliśmy zasady przyszłej organizacji Królestwa Polskiego i, mając na względzie prawdziwe korzyści i stan

32

tego kraju, oraz miejscowe potrzeby i zwyczaje mieszkańców, przy niezbędnej potrzebie ustalenia ich spokojności i dobrego bytu przez ściślejsze połączenia z państwem rosyjskim, przepisaliśmy i najłaskawiej nadajemy Królestwu Polskiemu następne zasadnicze prawa.

I. Przepisy ogólneArt. 1. Królestwo Polskie przyłączone na zawsze do państwa rosyjskiego stanowi nieroz-dzielną część tego państwa. Ono będzie miało osobny, do potrzeb miejscowych zastoso-wany rząd, niemniej swoje własne kodeksa cywilny i kryminalny; i wszystkie dotychczas istniejące po miastach i w gminach wiejskich, nadane im miejscowe prawa i ustawy po-zostają na dawniejszych swoich zasadach i dawnej mocy. Art. 2. Korona Królewska jest dziedziczoną w osobie naszej i naszych potomków, następ-ców i sukcesorów, stosownie do porządku, dla następstwa tronu Cesarstwa Wszech Rosji przypisanego.Art. 3. Koronacja cesarzów Wszech Rosji, królów polskich zawiera się w jednym i tym-że samym obrzędzie świętym, który będzie się odbywać w mieście stołecznym Moskwie w obecności deputatów Królestwa Polskiego, wzywanych do uczestnictwa w takowej uro-czystości razem z deputatami innych części Cesarstwa.Art. 4. W przypadkach, w których wedle istniejących dopiero lub na przyszłość wydać się mających przepisów będzie ustanowiona w Rosji regencja, władza regenta lub regentki państwa rozciąga się i na Królestwo Polskie.

Źródło:http://konstytucja.wieszjak.pl/teksty-polskich-konstytucji/76631,Statut-Organiczny-Krolestwa-Polskiego-z-1832-roku.html

33

Analiza materiałów źródłowych.Zadanie 1.Na podstawie źródła A i wiedzy pozaźródłowej opisz herb Królestwa Polskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 2.Na podstawie źródeł A i B i wiedzy pozaźródłowej określ relacje łączące Królestwo Polskie z Rosją. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jaki był zakres autonomii Królestwa Polskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 3.Na podstawie źródła C i wiedzy pozaźródłowej wymień przyczyny detronizacji cara.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Napisz, do jakiej starej zasady ustrojowej (z 1573 r.) odwołano się przy podejmowaniu uchwały.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W tekście jest mowa o „dwóch panujących”. Wymień ich imiona.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 4.Na podstawie źródła D przedstaw zmiany wizerunku monet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jakie wydarzenie miało wpływ na zmianę wizerunku poniższych monet?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

Zadanie 5.Na podstawie źródła E scharakteryzuj symbolikę poniższej alegorii Królestwa Polskiego.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 6.Na podstawie źródła F napisz, w jakim celu został wydany manifest Mikołaja I.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kogo oskarżył Mikołaj I o wywołanie wojny?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W jaki sposób mają być potraktowani Polacy przez Rosjan?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 7. Na podstawie źródła G napisz, co znajduje się na orderze ustanowionym przez cara Mikołaja I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W jakim celu był stworzony przez Mikołaja I?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 8. Na podstawie źródeł F i G przedstaw stosunek cara Mikołaja I do żołnierzy.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 9. Na podstawie źródła H i wiedzy pozaźródłowej napisz, w jaki sposób i gdzie dokonywano ko-ronacji króla w Królestwie Polskim od 1832 roku.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35

Zadanie 10. ZADANIE ROZSZERZONEJ ODPOWIEDZI

Temat 1.Przedstaw miejsce i rolę Królestwa Polskiego w systemie rządów Rosji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Temat 2.Scharakteryzuj stosunki polsko-rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36

Redaktorzy:Piotr Głuszkowski

Autorzy konspektów:Marek ChodowskiGrzegorz GębkaArkadiusz JastrzębskiKrzysztof Styczyński