Polityka spoleczna calosc
-
Upload
api-3749480 -
Category
Documents
-
view
7.750 -
download
0
Transcript of Polityka spoleczna calosc
Maciej Halicki
POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC UBÓSTWA W POLSCE
Promotor pracy licencjackiejProf. dr hab. Andrzej Szpak
Białystok, lipiec 2007
Spis treści
Wstęp
Rozdział IUkierunkowanie polityki społecznej na poziom życia jednostek i społeczeństwa
1.1 Polityka socjalna1.2 Elementy polityki społecznej w Polsce1.3 Zabezpieczenie społeczne jako socjalna funkcja państwa
Rozdział IIPomoc w wychodzeniu z ubóstwa
2.1 Instrumenty prawne polityki społecznej2.2 Państwo jako podmiot polityki społecznej2.3 Instytucje i organizacje pozapaństwowe w realizacji polityki społecznej
Zakończenie
2
Wstęp
Udzielanie pomocy rodzinom i osobom znajdującym się w trudnej
sytuacji życiowej, której same nie mogą zaradzić, należy do obowiązków
państwa. W ramach pomocy społecznej można wyróżnić szereg działań
kompensacyjnych i profilaktycznych, które mają na celu przezwyciężenie tych
trudnych sytuacji oraz zapobiec ich powstawaniu. Podmiotami opieki
społecznej są władze państwowe i samorządowe, a ich działalność
uzupełniają pozarządowe organizacje o szeroko pojętym profilu
charytatywnym.
Zjawisko ubóstwa jest na tyle dużym problemem, że trudno go nie
dostrzec, a bezrobocie i brak wsparcia dla bezrobotnych jest główną
przyczyną powstawania i pogłębiania się tej sytuacji. Problem ubóstwa jest na
tyle poważny, że wymaga szczególnej uwagi władz i instytucji wszystkich
szczebli. Potrzebna jest koordynacja działań pomiędzy władzami
a instytucjami zajmującymi się tą problematyką. Najważniejszą przyczyną
ubóstwa jest bezrobocie. Jest to tez obszar dostarczający więcej możliwości
skutecznego oddziaływania na poziom ubóstwa a niżeli inne obszary.
Decydującym czynnikiem na tym polu jest aktywizacja wszystkich władz
i organizacji w działaniach na rzecz zmniejszenia samego bezrobocia i jego
społecznych skutków. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że środki na
przeciwdziałanie wzrostowi ubóstwa będące do dyspozycji samorządów
i innych instytucji zajmujących się ta problematyką są niewystarczające,
a i sama infrastruktura urządzeń pomocy społecznej jest zbyt słabo rozwinięta.
Sytuacja ta dotyczy całego kraju zatem władze i społeczności lokalne musza
wziąć rozwiązania tych spraw we własne ręce. Należy poddać analizie
struktury organizacyjne i poziom wydatków jednostek zajmujących się
ubóstwem oraz lepiej ukierunkować działalność w sferze pomocy społecznej
i tworzenie nowych miejsc pracy a przede wszystkim należy podjąć jak
najbardziej ścisłe współdziałanie wszystkich zainteresowanych władz,
3
instytucji publicznych, stowarzyszeń i osób prywatnych w dziele zrealizowania
lokalnych programów pomocy społecznej.
W niniejszej pracy została ukazana problematyka przeciwdziałania
ubóstwu poprzez wszelkiego rodzaju formy polityki społecznej w tej dziedzinie.
W rozdziale pierwszym scharakteryzowana została tematyka wiążąca
się z polityka społeczną państwa ze szczególnym uwzględnieniem różnych
form zabezpieczenia społecznego.
W rozdziale drugim zostały poddane analizie instrumenty polityki
społecznej oraz ukazana została problematyka państwowych
i pozapaństwowych instrumentów pomocy społecznej.
4
Rozdział I
Ukierunkowanie polityki społecznej na poziom życia jednostek i społeczeństwa
1.1 Polityka socjalna
5
Od dziewiętnastego wieku nauka o polityce społecznej w wielu krajach
europejskich pozostawała w ścisłym związku z ówczesną kwestią robotniczą.
Zauważano zarówno w praktyce jak i refleksji naukowej, że w procesie
rozwoju gospodarczego występuje szereg negatywnych skutków dla
włościanina i robotnika. Dla współczesnych jest to już odległą historia jednak
już w dziewiętnastym wieku zarysowały się w widoczny sposób nurtujące
społeczeństwo problemy na współcześnie rozumianym gruncie polityki
społecznej. Nierzadko otrzymywany przez robotników zarobek oscylował
wokół minimum egzystencji i jako koszt był różnymi metodami ograniczany.
Wczesnemu rozwojowi kapitalizmu towarzyszyły nierówności uderzające
w godność człowieka i marginalizujące ludzi bez pracy, bezdomnych, chorych.
Te właśnie kategorie osób spychane były w ekonomiczny niebyt. Takie
instrumenty jak ubezpieczenia zaczęto systematycznie wprowadzać dopiero
w drugiej połowie XIX wieku. Postępujący proces demokratyzacji życia
publicznego powodował ulepszenie standardów życia. W takich
okolicznościach wyzyskiwani i krzywdzeni zaczęli się bronić przed
nierównością społeczną. Wysiłki te stanowiły podwaliny pod współczesne
rozumienie polityki społecznej.1 Pierwsze nowoczesne instrumenty polityki
społecznej zostały wprowadzone na przełomie XIX i XX wieku w Prusach.
Wtedy to po raz pierwszy na szerszą skale zaczęto wprowadzać
ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe o raz renty i emerytury. Także wtedy
skrócono czas pracy. Działania te zapoczątkowały w Europie właściwą
systemową ochronę ludzi, charakteryzujących się słabą pozycją ekonomiczną.
Zastosowanie rozwiązań socjalnych było wskazówką, że państwo jest gotowe
odejść od liberalnej koncepcji „stróża nocnego” na rzecz interwencji socjalnej,
rozumianej jako ogół działań, których celem jest nie tylko poprawa położenia
ludności, ale i zdobycie poparcia społecznego. Praktyka i nauka niemiecka
miały znaczący wpływ na kształtowanie się polskiej myśli naukowej przed
pierwszą wojną światową i po odzyskaniu niepodległości.2
1 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej PWP, Warszawa 2004, s.18. 2 Historia Polski w liczbach, Warszawa 1998, GUS tabl. 164, s. 126.
6
Nauka o polityce społecznej miała od początku zabarwienie ekonomiczne
a problem etyka socjalna rozważana była od początku jako integralna część
rachunków kosztów w ekonomi narodowej. Uważano, bowiem, że rozwój
ekonomiczny powinien uwzględniać również socjalne aspekty pracy ludzkiej.
W praktyce ta nowa nauka dostarczała argumentów w sytuacjach
konfliktowych, proponując rozwiązania kompromisowe. Ten nurt naukowy
polityki społecznej, utożsamiany z praktyką, do dziś popierany jest przez ludzi,
których osobiste pasję stanowi nie tylko praca naukowa, ale i działalność. Od
samego początku przedmiotem nowo wyłaniającej się nauki stała się kwestia
pracownika. Naukowcy i praktycy poszukiwali środków, które mogliby drogą
reform łagodzić nierówności w położeni świata pracy. Stopniowo przedmiotem
nauki stawał się zbiór pojedynczych problemów socjalnych społeczeństwa. Jej
zadanie widziano w kształtowaniu ładu w społeczeństwie. Polityka socjalna
uznana została, jako część nauki o polityce społecznej. Z kolei nauka o
polityce społecznej rozumiana była jako dyscyplina syntetycznie ujmująca
przemiany zachodzące w zbiorowościach pod wpływem świadomego działania
określonych podmiotów. W ten sposób pojawił się w nauce o polityce
społecznej nurt socjologiczny. Z czasem podzielił on polityków społecznych na
dwie orientacje, czyli ekonomiczną i socjologiczną.3
Pojęcie polityki społecznej należy odnosić zarówno do dyscypliny
naukowej jak i praktycznej działalności uprawnionych do tego podmiotów
realizujących jej cele i zadania. Przez politykę społeczną jako dyscyplinę
naukową można rozumieć naukową teorię oraz określenie metodologii i metod
badawczych zajmujących się zagadnieniem potrzeb materialnych i duchowych
człowieka oraz grup społecznych na określonym etapie rozwojowym państw,
z uwzględnieniem także geofizycznych kulturowych uwarunkowań.4
Polityka społeczna stanowi jedną z nauk społecznych należy wskazać na
jej ścisły związek z teorią ekonomi zwłaszcza z ekonomiką pracy i ekonomiką
kształcenia z socjologią, psychologią zwłaszcza z społeczną oraz demografią i
prawem. Przede wszystkim ścisły jest jej związek z nauką o polityce, która 3 M. Lavalette, A. Pratt, Socjal Police, London 1997, s.2. 4 S. Czajka, Zarys polityki społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1986, s. 11-12.
7
stanowi naukę o jednej z polityk określanych mianem szczegółowych. Można
powiedzieć, że polityka społeczna stanowi system idei o raz działań
zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności. 5
W literaturze przedmiotem badań polityki społecznej uznaje się część ogólnej
społeczno – gospodarczej polityki w dziedzinie kształtowania warunków życia
społeczeństwa, stosunków międzyludzkich oraz przemian struktury
społecznej. Działalność ta powinna zmierzać do optymalnego zaspokajania
potrzeb ludności z uwzględnieniem współzależności między postępem
społeczny a wzrostem gospodarczym. 6
W polityce społecznej jako działalności praktycznej mają zastosowanie
różne definicje. W części literatury można znaleźć określenie, że przez
politykę społeczną rozumie się działalność państwa i organizacji społecznych
w dziedzinie kształtowania warunków bytu i pracy i która zmierza do
optymalnego zaspokojenia indywidualnych i społecznych potrzeb.7 Natomiast
część literatury tematu przez politykę społeczną rozumie praktyczną
działalność jej podmiotów zmierzającą do najbardziej efektywnego
wykorzystania środków materialnych w celu podniesienia poziomu życia
ludności oraz rozbudowy urządzeń socjalnych, zakładając stałe polepszanie i
stymulowanie korzystnych zmian w zakresie wszechstronnego zaspokajania
potrzeb indywidualnych i społecznych.8 Inne rozumienie polityki społecznej
określa ją jako celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych
organizacji na istniejący układ stosunków społecznych poprzez zmierzanie do
poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności przez usuwanie
nierówności społecznych i podnoszenie kultury życia.9 Możemy też znaleźć w
nauce tematu szerszą definicje polityki społecznej, która stwierdza, że
powinna się ona koncentrować na praktycznym, optymalizacyjnym aspekcie
wywoływania pożądanych zmian w strukturze społecznej poprzez
5 E. Rosset, Polityka społeczna a demografia, [w]A. Rajkiewicz, Polityka społeczna, Instytut Polityki Społecznej, wyd.2, Warszawa 1976, s. 155.6 A. Rajkiewicz, Humanizacja pracy w polityce społecznej, „Polityka społeczna” 1977, nr.1.7 J. Rosner, Polityka społeczna i służby społeczne w PRL, Wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 5.8 K. Seconoski, Polityka społeczno – gospodarcza, Wyd. PWN, Warszawa 1978, s. 8.9 W. Szubert, Przedmiot, geneza i zakres socjalistycznej polityki społecznej, Wyd. PWE, Warszawa 1979, s. 30.
8
poszukiwanie optymalnych sposobów realizacji jej celów, jakim są w
konsekwencji pożądane przeobrażenia struktury społecznej.10
Traktując politykę społeczną jako praktyczną działalność można przyjąć, że
w jej zakres wchodzą potrzeby związane ze sferą bytu oraz potrzeby sfery
pozamaterialnej jak również potrzeby o charakterze psychospołecznym.11 Do
podstawowych dziedzin polityki społecznej jako nauki i jako działalności
praktycznej możemy zaliczyć politykę:
- ludnościową i rodzinną,
- politykę w dziedzinie zatrudnienia, płac, warunków i ochrony pracy,
- mieszkaniową,
- ochrony zdrowia,
- oświatową,
- kulturalną,
- zabezpieczenia społecznego i opieki społecznej,
- ochrony środowiska naturalnego,
- prewencji zwalczania zjawisk patologii społecznej.12
Na zakres przedmiotowy polityki społecznej wpływa wiele czynników.
Mamy tu do czynienia z istotnym związkiem sytuacją demograficzną i
specyfiką potrzeb związanych z różnymi kategoriami wieku ludności. Dotyczy
to wieku produkcyjnego, przedprodukcyjnego i poprodukcyjnego, ponadto inne
potrzeby są zaspokajane w różnych środowiskach i miejscach zamieszkania.
Poza tym polityka społeczna służy nie tylko zaspokojeniu potrzeb materialnych
i pozamaterialnych już występujących, ale również powinna czynnie takie
potrzeby kształtować. Zagadnienia te należy uznać za istotne z punktu
widzenia kształtowania i realizacji polityki społecznej.13
Należy również wskazać na wyraźne umiędzynarodawianie zagadnienia
polityki społecznej, ponieważ coraz większe znaczenie zyskują
międzynarodowe podmioty polityki społecznej w skali globalnej i regionalnej.
Współcześnie politykę społeczną traktuje się jako czynnik realizowania praw 10 M. Olędzki, Instrumenty polityki społecznej, Wyd. PWE, Warszawa 1978, s.19.11 S. Czajka, Zarys polityki społecznej, op. cit., s.16-17.12 M. Olędzki, Instrumenty polityki społecznej, op. cit., s. 15.13 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s.10.
9
człowieka, przed wszystkim praw ekonomicznych i społecznych. W tym ujęciu
polityka społeczna jest związana szczególnie silnie ze zjawiskami polityki w
sensie ogólnym, a w wypadku traktowania jej jako nauki, z nauką o polityce.
To znaczenie jest szczególnie podkreślane w aktach międzynarodowych.14
1.2 Elementy polityki społecznej w Polsce
W Polskiej polityce społecznej główne miejsce przypada państwu. Pełni
ono rolę wiodącą ze względu na wypełnianie funkcji socjalnych oraz
stosowane do tego celu instrumenty realizacji. Państwo realizuje funkcje
socjalne i nikt nie może go zwolnić z tego obowiązku. Przy realizacji zadań
socjalnych wykorzystywana jest zasada pomocniczości. Daje ona
pierwszeństwo dla inicjatyw oddolnych i wpływa na wtórny charakter
interwencji państwa. Państwo wyplenia opiekuńcze zadania poprzez ograny
14 Tamże, s.10.
10
władzy wykonawczej zarówno na szczeblu centralnym jak i wojewódzkim,
powiatowym i gminnym w powiązaniu z samorządem lokalnym.15 Możemy
wyróżnić szereg komponentów łączących się z polityką socjalną państwa
takich jak np.: zatrudnienie, polityka mieszkaniowa, oświatowa, zdrowotna i
rodzinna itd.
Polityka społeczna jako działalność zajmuje się ochroną pracowników
przed utratą miejsc pracy, asekuracją egzystencji osób bezrobotnych i ich
rodzin oraz tworzeniem miejsc pracy i pośredniczeniu w ich znajdywaniu.
Polityka zatrudnienia oraz polityka rynku pracy są pojęciami ściśle wiążącymi
się z bezrobociem, są one traktowane jako ważne elementy polityki
społecznej. Zmiany form własności oraz transformacja gospodarki tworzą dla
bezrobotnych bardzo trudną sytuację osobistą, która łączy się z
wyniszczeniem materialnym rodzin i szkodliwością dla więzi rodzinnych. Jest
to szczególnie widoczne w województwach ściany wschodniej gdzie liczba
długotrwałych bezrobotnych świadczy o braku skutecznych działań w tych
regionach kraju.16
Społeczne konsekwencje bezrobocia najczęściej wyrażają się w strachu
zatrudnionego przed utratą pracy oraz obniżeniem poziomu bezpieczeństwa
socjalnego osób pozbawionych pracy. W życiu bezrobotnego stopniowo
zaczyna pojawiać się poczucie zbędności i bezradności wobec zaistniałej
sytuacji. Warunki te wyzwalają nowe negatywne zjawiska w postaci patologii
społecznych. W rodzinie gdzie chodź jedna osoba jest bezrobotna, zmienia się
struktura wydatków, występują ograniczenia we wszystkich podstawowych
dziedzinach życia. Pogorszenie się warunków materialnych w wyniku
bezrobocia czasem doprowadza do wzrostu przestępczości, co łączy się
nieustannie z ciągłymi brakami finansowymi i zmianą wartości w nowych
okolicznościach. Analizując społeczne koszty związane z bezrobociem należy
pamiętać o ich stronie ekonomicznej i psychologicznej. Bezrobocie oznacza
marnotrawstwo kapitału ludzkiego i obciążenie społeczeństwa tym faktem
15 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s.114. 16 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 122.
11
poprzez zasiłki dal bezrobotnych, co przekłada się na sytuację budżetu
państwa. Rosnące bezrobocie może być początkiem konfliktów społecznych.17
Podstawą walki w przeciwdziałaniu bezrobociu jest aktywna polityka oparta
na działaniach aktywizujących, subsydiowaniu form aktywności. Aktywna
polityka rynku pracy zakłada zwiększenie aktywności bezrobotnych w
poszukiwaniu pracy, zróżnicowanie okresu pobierania zasiłku w zależności od
charakteru lokalnych rynków i wzrost zatrudnienia poprzez promocję
elastycznych form pracy. Opracowaniem strategii wiążących się z polityką w
dziedzinie zatrudnienia zajmuje się Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Do jego zadań należy min. opracowywanie narodowych strategii zatrudnienia i
rozwoju zasobów ludzkich, co ma pomóc w osiągnięciu wyższego stopnia
udziału zawodowo czynnych osób na rynku pracy oraz przywrócić poczucie
bezpieczeństwa socjalnego obywatelom. Działania rządu w tej kwestii
przejawiają się poprzez wdrażanie Narodowej Strategii Zatrudnienia i Rozwoju
Zasobów Ludzkich, co jest wzorowane na wytycznych obowiązujących w Unii
Europejskiej.18 Strategia ta wytycza kierunki działań rządu i jest ona podstawą
do tworzenia corocznych planów operacyjnych, dostosowanych do możliwości
wykonawczych i finansowych państwa. Dokument ten zawiera cztery
podstawowe priorytety działań takie jak:
- poprawa zatrudnienia rozumiana jako poprawa zdolności do
zatrudniania,
- rozwój przedsiębiorczości szczególnie małych i średnich
przedsiębiorstw,
- promowanie adaptacji przedsiębiorstw i ich pracowników do warunków
zmieniającego się rynku,
- wzmocnienie polityki równości szans na rynku pracy.19
Kolejną formą opieki socjalnej państwa jest edukacja. Nie od dziś wiadomo,
że struktura wykształcenia ludności mówi nam wiele o szansach edukacyjnych
i dlatego należy uznać politykę edukacyjną jako ważną część polityki 17 M. Szylko – Skoczny, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, Wyd. IPS, Warszawa 1992, s.52. 18 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 124. 19 Narodowa Strategia zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich 2000 – 2006, MpiPS, „Rynek pracy” nr.7/8 z 1999r., s. 40 – 48.
12
społecznej. W rozwoju każdego kraju zasadniczą rolę pełni wykształcenie
obywateli a inwestycje w kwalifikacje człowieka są najprostszym sposobem
podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki i tym samych
przyspieszania tempa rozwoju gospodarczego. Ważną rolę posiada racjonalna
polityka w tej dziedzinie wobec młodzieży. Ograniczenie jej szans
edukacyjnych poprzez sytuację ekonomiczną powoduje, ze nie można
pozostawić jej samych sobie z tym problemem. Potrzebny jest program oraz
usystematyzowane działania o generalnym stopniu w spojrzeniu na sprawy
młodzieży. 20
Polityka społeczna jest tą działalnością, która stawia sobie zadania
wyrównania szans edukacyjnych ludzi na różnych etapach ich rozwoju. Brak
powszechności i równości dostępu do szkół rodzi problematyczną kwestię
edukacyjną. Taka nierówność ogranicza z jednej strony szansę jednostki a z
drugiej komplikuje rozwój społeczny i gospodarczy.21 Brak wykształcenia
oznacza także, że część ludności czynnej zawodowo reprezentuje
ograniczoną podatność na wszelkie innowacje oraz słabszą przyswajalność
zmian. Ważna staje się identyfikacja barier, ograniczających w Polsce dostęp
do wykształcenia oraz grup ludności, mających ograniczony dostęp do
studiów. Możemy tutaj wyróżnić barierę regionalną , która w największym
stopniu wiąże się z sytuacją ludności małych miasteczek i wsi, co ma wyraźny
kontekst edukacyjny wynikający z faktu, że w tego typu środowiskach jest
zdecydowana przewaga ludzi bez wyższego wykształcenia oraz barierę
finansową, która wiąże się z faktem, że część społeczeństwa nie stać na
większe inwestycje w edukację co zwiększa dysproporcje na rynku pracy.22
Kolejną problematyką wiążącą się z funkcją socjalną państwa jest polityka
mieszkaniowa. Jest ona ważnym segmentem tej polityki i powinna polegać na
wyrównywaniu społecznie nieuzasadnionych różnić w dostępie do mieszkania.
Ze społecznego punktu widzenia problemy mieszkaniowe ludności są jednym
z podstawowych elementów warunków bytowych. Mieszkanie spełnia ważna
20 B. Fatyga, A. Tyszkiewicz, Dzisiejsza młodzież, Wyd. ISNS UW, Warszawa 2001,s. 9.21 Raport o rozwoju społecznym Polska 1998, Dostęp do edukacji, UENDP, Warszawa 1998.22 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 134 – 135.
13
funkcję społeczną i ekonomiczną, ponieważ w nim spędza się znaczną część
czasu wolnego jak również posiadanie mieszkania świadczy o materialnych i
społecznych warunkach, w których żyje i rozwija się człowiek. 23
Pogłębiający się od lat kryzys mieszkaniowy obecnie staje się jednym z
ważniejszych źródeł niepokojów społecznych i narastających zjawisk
patologicznych. Zła sytuacja mieszkaniowa stawia jednostkę i jej rodzinę w
obliczu niezaspokojenia najważniejszych podstawowych potrzeb, stwarzając
przez to zagrożenie dla jej dalszego bytu i rozwoju. Trudne warunki
mieszkaniowe nie sprzyjają trwałości rodziny i są źródłem ciągłych procesów
dezintegracji rodziny. Rodziny, których poziom życia ulega obniżeniu na
skutek pogłębiającej się stopy życiowej są szczególnie zagrożone ubóstwem i
mieszkaniową nędzą. Rosnący poziom ubóstwa polskiego społeczeństwa
wiąże się z koniecznością przeznaczenia coraz większych środków z budżetu
państwa na pomoc społeczną i świadczenia socjalne. Wśród podmiotów i
instytucji wpływających na politykę mieszkaniową istotną rolę odgrywają
spółdzielnie mieszkaniowe, budujące mieszkania dla obywateli. Od 1993 roku
działa Ogólnopolskie Forum Spółdzielczości Mieszkaniowej, a od 1994 roku
władze lokalne i samorządowe przejęły kompetencje w sprawie eksploatacji
starych i budowy nowych mieszkań. Gminy dysponują jednak ograniczonymi
środkami przydzielanymi z budżetu państwa na realizację nowych zadań. Inną
formą są Towarzystwa Budownictwa Społecznego, istniejące w formie spółek
z ograniczona odpowiedzialnością, spółek akcyjnych lub spółdzielni usług
prawnych, polegającą na budowaniu, modernizacji lub nabywaniu domów z
mieszkaniami na wynajem i ich wynajmowaniu. Są one przeznaczone dla ludzi
nie posiadających własnych mieszkań. Gmina jako właściciel lub
współwłaściciel TBS- ów może szybciej zaspokajać potrzeby mieszkaniowe
swojej społeczności. Negatywnym efektem niedoskonałości polityki
mieszkaniowej jako funkcji socjalnej państwa jest kategoria bezdomnych.
Eksmisja jest jedną z najczęściej wymienianych przyczyn bezdomności. W tym
23 W. Niecuński, Kwestia mieszkaniowa, [w.] K. Podoski, W. Turnowiecki, Polityka społeczna, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s.195.
14
przypadku mamy do czynienia z bezdomnością z konieczności, bo dotyka ona
człowieka wbrew jego woli. Dokonuje się ona najczęściej w przypadku nie
opłacania czynszu, bezprawnego zajmowania lokalu, naruszania porządku w
budynku mieszkalnym czy też zakłócania porządku w życiu zbiorowym.
Ludźmi bezdomnymi stają się najczęściej osoby w starszym wieku, matki z
nieletnimi dziećmi i pełne rodziny nie posiadające środków finansowych na
opłacenie mieszkania, oraz osoby, które opuściły zakłady karne. Bezdomność
świadczy o słabości instytucji socjalnych państwa i społeczeństwa.24
W zapewnieniu opieki zdrowotnej powinna dominować aktywna rola
państwa. Niestety stan zaspokojenia potrzeb związany z ochroną zdrowia w
Polsce jest w odczuciu społecznym bardzo odległy od zadawalającego. Nie
ulega przy tym wątpliwości, że tempo wzrostu potrzeb społecznych coraz
bardziej wyprzedza możliwości rozwoju usług ochrony zdrowia. Potrzeby te są
ograniczane przez wiele czynników, głównie natury ekonomicznej. Do potrzeb
obejmujących warunki zdrowotne zalicza się potrzeby związane z warunkami
bytu oraz poziomem życia ludności, z których znaczna część leży poza
wpływem polityki ochrony zdrowia. Są to kwestie szczegółowe polityki
społecznej takie jak np.: polityka mieszkaniowa, płac, zabezpieczenia
społecznego.25 Aktualnie mamy do czynienia z odchodzeniem od pełnej opieki
państwa w zakresie ochrony zdrowia na rzecz modelu ubezpieczeniowego.
Oznacza to określony stopień odpłatności za niektóre usługi ochrony zdrowia.
Państwo ze względu na trudną sytuację ekonomiczną wycofuje się z wielu
zadań realizowanych dotychczas w tym obszarze.
24 B. Bartosz, E. Błażej, O doświadczeniu bezdomności, Wyd. UW IPS, Warszawa 1995, s.6. 25 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 117 –118.
15
1.3 Zabezpieczenie społeczne jako socjalna funkcja państwa
Zabezpieczenie społeczne obejmuje zasadniczo trzy działy, a więc
ochrona zdrowia, ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczną. Istotą
zabezpieczenia społecznego jest asekuracja ryzyka związanego z
zachorowaniem i utratą środków do życia. W zabezpieczeniu społecznym
ważna jest przezorność, która pozwala na łagodzenie szkód materialnych
spowodowanych zjawiskami losowymi. W jego ramach dokonuje się także
kompensacji skutków takich zdarzeń jak choroba, inwalidztwo, sieroctwo, brak
środków do życia czy starość.26 Polska realizuje akty prawa
26 J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne, problematyka i metody, Wyd. KiW, Warszawa 1966, s. 37.
16
międzynarodowego w postaci Europejskiej Karty Społecznej, zawierającej
ogólne zapisy w omawianym zakresie.
Polityka społeczna jako działalność zajmuje się również wyrównywaniem
dostępu do służby zdrowia oraz tworzeniem warunków dla zdrowia
społeczeństwa. Zadaniem polityki społecznej jest niwelowanie nierówności
zdrowotnych oraz umacnianie zdrowia. Stan zdrowia społeczeństwa ma
związek z różnorodnym indywidualnym i zbiorowym spełnianiem różnych ról
życiowych, co przekłada się na aspekty życia zawodowego, społecznego i
rodzinnego.27
Kolejną kategorią zabezpieczenia społecznego są ubezpieczenia
społeczne. Do najczęściej występujących obecnie świadczeń z ubezpieczenia
społecznego można zaliczyć:
- związane z macierzyństwem i sytuacją rodzinną np. zasiłek
macierzyński, zasiłek porodowy, z tytułu urodzenia dziecka, zasiłek
opiekuńczy i rodzinny, zasiłek na dziecko kalekie,28
- związane z chorobą, obejmujące min. zasiłek chorobowy, rentę
chorobową, zasiłek wyrównawczy, leczenie uzdrowiskowe,
- związane z inwalidztwem i wypadkami przy pracy np. renty inwalidzkie,
świadczenia wypadkowe i z tytułu chorób zawodowych, ze strony
zakładów pracy, przede wszystkim: odszkodowania, świadczenia
wyrównawcze, dodatek wyrównawczy,
- emerytury, przysługujące osobom po ukończeniu określonego wieku a
także przepracowaniu określonej liczby lat,
- świadczenia związane ze zgonem pracownika lub innej osoby z rodziny
uprawnionej, do których najczęściej należą zasiłek pogrzebowy, renta
rodzinna, renta rodzinna powypadkowa, odszkodowanie związane ze
zgonem pracownika w skutek wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej, odprawa pośmiertna,
- świadczenia systemu ubezpieczeniowego na rzecz rolników
indywidualnych i ich rodzin,27 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 138. 28 Z. Czyżowska, Polityka świadczeń socjalnych, cele zadania realizacja, Wyd. PWN, Warszawa 1990, s. 127.
17
- fundusz alimentacyjny.29
Kolejną formą zabezpieczenia społecznego jest pomoc społeczna. Celem
pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i
rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających
godności człowieka. Jej celem jest również zapobieganie powstawaniu
sytuacji, w których ta pomoc okazuje się konieczna. Pomoc społeczna
powinna w miarę możności doprowadzać do życiowego usamodzielnienia
osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Pomocy społecznej udziela
się osobom i rodzinom przede wszystkim z powodu: ubóstwa, sieroctwa,
bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa, bezrobocia, upośledzenia
fizycznego lub umysłowego, długotrwałej choroby, bezradności w sprawach
opiekuńczo – wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego
zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych, alkoholizmu i narkomani,
trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego, klęski
żywiołowej lub ekologicznej. Osoby i rodziny korzystające z pomocy
społecznej są zobowiązane do współdziałania z właściwymi organami w
rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji.
Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje
osobom, które nie mają żadnych źródeł utrzymania lub dochód na głowę
rodziny nie przekracza społecznie uznanego minimum. Do zadań w zakresie
pomocy społecznej zaliczamy:
- tworzenie warunków organizacyjnych funkcjonowania pomocy
społecznej w tym rozbudowę niezbędnej infrastruktury społecznej,
- analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia
pomocy społecznej,
- przyznawanie i wypłacanie przewidzianych ustawą świadczeń,
- pobudzanie społecznej aktywności w zaspokojeniu niezbędnych potrzeb
życiowych osób i ich rodzin,
- pracę socjalną rozumianą jako działalność zawodową , ułatwiającą
osobom i rodzinom funkcjonowanie w społeczeństwie.30
29 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 128.30 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 131.
18
W polskich warunkach szczególne zadania realizacji pomocy społecznej
spełniają gminy a także wojewodowie w wypadku problemów o znaczeniu
regionalnym. Występuje wiele świadczeń pomocy społecznej. Możemy
wymienić min. udzielenie schronienia przez przyznanie tymczasowego miejsca
noclegowego, pomoc w załatwieniu niezbędnego ubrania dostosowanego do
pory roku, wydawanie gorących posiłków, świadczone są też usługi
opiekuńcze dla osób samotnych. Te ostatnie obejmują pomoc w zaspokajaniu
codziennych potrzeb życiowych, podstawowej opieki higienicznej i w miarę
możności zapewnienia kontaktu z otoczeniem. Ponadto do domów pomocy
społecznej mogą być kierowane osoby, które ze względu na wiek, sytuację
życiową, warunki rodzinne, mieszkaniowe, materialne potrzebują jej.31
W celu realizacji zadań polityki społecznej zostały utworzone w Polsce
ośrodki pomocy społecznej. Działają one w gminach. Do ośrodków pomocy
społecznej możemy zaliczyć takie instytucje jak Ośrodek Interwencji
Kryzysowej zajmujący się poradnictwem psychologicznym, socjalnym i
prawnym dla ofiar przemocy fizycznej i psychicznej, Zespół ds.
Niepełnosprawnych udzielający wsparcia społecznego i prawnego dal osób
niepełnosprawnych w sprawach rehabilitacji zawodowej i społecznej, Dom
Pomocy Społecznej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, Środowiskowy Dom
Samopomocy dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi, Wojewódzki Ośrodek
Rehabilitacji i Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych.32 Należy jeszcze dodać,
że system pomocy w Polsce obejmuje także domy dla rencistów dla
przewlekle chorych, dla niewidomych, dla przewlekle chorych ze schorzeniami
układu nerwowego, dla umysłowo upośledzonych.33
31 T. Przeciszewski, Planowanie społeczne a polityka społeczna, „Polityka Społeczna” 8/2005, Warszawa 1987, s.196 – 222.32 T. Kowalak, Ubóstwo w Białymstoku raport badań, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 1998, s. 41-43. 33 M. Karczewski, Opieka społeczna, Wyd. Czelej, Lublin 2002, s. 133.
19
Rozdział IIPomoc w wychodzeniu z ubóstwa
2.1 Instrumenty prawne polityki społecznej
Zbiorem praw i obowiązków o charakterze ponadustawowym jest
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona 2 kwietnia 1997 roku. W
konstytucji tej znalazły się liczne zapisy o prawach socjalnych obywateli, które
korespondują z funkcjami socjalnymi państwa. Możemy w niej znaleźć zapisy
o obowiązku solidarności z innymi i zasady dobra wspólnego, pomocniczości,
czy też zrównoważonego rozwoju. Szczególnie ważny jest zapis o
przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, który świadczy o akceptacji
orientacji personalistycznej w Konstytucji. Według niej Rzeczypospolita Polska
jest demokratycznym państwem prawnym, które urzeczywistnia zasady
20
sprawiedliwości społecznej, mówi o tym artykuł 2 Konstytucji.34 Taki zapis
podkreśla jedną z podstawowych zasad polityki społecznej, a więc zasadę
sprawiedliwości. Zasada ta jest celem korygującego działania władz
publicznych i oznacza wartościowanie rzeczywistości społecznej z punktu
widzenia jej faktycznego dystansu do określonych standardów prawnych,
akceptowanych na drodze demokratycznych procedur.35
Ponadto w polską Konstytucję wpisano godność osoby ludzkiej, która
domaga się respektowania sprawiedliwości społecznej. Jej wyrazem może być
konieczność zapewnienia przez państwo poziomu opieki socjalnej. Ważną rolę
w realizacji tej zasady spełnia samorząd terytorialny, który na szczeblu
lokalnym decyduje o jakości życia społecznego. Państwo na szczeblu gminy
nie jest w stanie skutecznie rozwiązywać problemów socjalnych, więc duża
grupa uprawnień organów państwowych jest wpisanych w kompetencje
samorządów terytorialnych. Tego rodzaju rozwiązanie świadczy o
konstytucyjnej decentralizacji władzy oraz o realizacji zasady pomocniczości
państwa, która jest wpisana w preambule Konstytucji.
Główną wartością, która jest wpisana w Konstytucję jest równość praw
bez względu na płeć, urodzenie, wykształcenie zawód, narodowość, rasę,
wyzwanie, pochodzenie i położenie społeczne. Taki zapis o równości praw
oznacza odrzucenie wszelkich form dyskryminacji socjalnej.36
Analiza zapisów o prawach socjalnych pozwala stwierdzić istnienie w
Konstytucji szeregu praw, które w sposób bezpośredni albo pośredni dotyczą
praw socjalnych lub łączą się z sytuacją socjalną obywateli. Jednym z takich
praw jest prawo do pracy, która pozostaje pod ochroną Rzeczypospolitej
Polskiej w związku z tym prawem państwo zobowiązane jest prowadzić
politykę, która zmierza do pełnego i produktywnego zatrudnienia. Dla osób
pozostających bez pracy nie z własnej woli władze publiczne organizują
zabezpieczenie społeczne niwelując w pewnym stopniu dotkliwość braku
pracy i środków do życia. Realizacja tego prawa przez państwo oznacza
34 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr. 78, poz. 483.35 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 180. 36 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483.
21
konieczność rozwoju ubezpieczeń socjalnych na wypadek zaistnienia ryzyka
choroby, starości, niezdolności do pracy itd.37
Państwo jest konstytucyjnie zobowiązane do zapewnienia równego
dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków
publicznych. Ważnym prawem jest prawo do korzystania z wartości
środowiska naturalnego, połączone z obowiązkiem jego ochrony. Kolejnym
prawem społecznym jest prawo do nauki, które realizuje się poprzez system
szkolnictwa publicznego, który jest zasadniczo bezpłatny. Państwo w swojej
polityce społecznej szczególnie uwzględnia dobro rodziny, gdzie małżeństwo
macierzyństwo i rodzina, mają zagwarantowaną opiekę i ochronę państwa.38
Państwo polskie od samego początku podejmowało zobowiązania
prawne do regulacji obszarów polityki socjalnej. Do najważniejszych ustaw w
tej dziedzinie możemy zaliczyć:
- Ustawę o samorządzie terytorialnym,39
- Ustawę o pomocy społecznej,40
- Ustawę o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych,41
- Ustawę o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym,42
- Ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych,43
- Ustawę o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa,44
- Ustawę o dodatku rodzinnym,45
- Ustawę o działalności pożytku publicznego i wolontariacie,46
- Ustawę o zatrudnieniu socjalnym.47
Powyższe zestawienie ustaw świadczy o zakresie aktywności socjalnej
państwa, która jest regulowana na drodze demokratycznych procedur. Ustawy
37 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 181.38 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483.39 Dz. U. 1990, nr 16, poz. 95.40 Dz. U. 2004, nr 64, poz. 593.41 Dz. U. 1994, nr 43, poz. 163.42 Dz.U.1997, nr 28, poz. 153.43 Dz.U.1998, nr 137, poz. 887.44 Dz.U.1999, nr 60, poz. 636.45 Dz. U. z 1999, nr 70, poz. 773.46 Dz. U. z 2003, nr 96, poz. 873.47 Dz.U.2003, nr 122, poz. 1143.
22
profilują się pod kątem wolności socjalnych obywateli i odchodzą od
interwencjonizmu społecznego na rzecz partycypacji obywatelskiej. Należy
również wziąć pod uwagę zgodności ustaw społecznych z Konstytucją
Rzeczypospolitej Polskiej.48
2.2 Państwo jako podmiot polityki społecznej
W polskiej polityce społecznej ważne miejsce przypada państwu. Od
szeregu lat pełni ono rolę wiodącą, biorąc pod uwagę wypełnianie funkcji
socjalnych oraz stosowane do tego celu instrumenty realizacji. Państwo
realizuje funkcje socjalne i nikt nie może go zwolnić z tego obszaru
działalności. W trakcie realizacji zadań socjalnych wykorzystuje się zasadę
pomocniczości, która oznacza pierwszeństwo dla inicjatyw oddolnych i wtórny
charakter interwencji państwa. Państwo wypełnia zadania opiekuńcze poprzez
organy władzy wykonawczej a więc centralne, wojewódzkie, powiatowe i
gminne w powiązaniu z samorządem lokalnym. Funkcje socjalne państwa są
realizowane poprzez konkretnych ministrów poszczególnych resortów.49
W ostatnich dziesięcioleciach można zaobserwować stopniowe
poszerzanie funkcji państwa. Coraz jaśniej rysuje się potrzeba wyodrębnienia
48 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 190.
49 J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, op. cit., s. 114.
23
szeroko pojętej funkcji społecznej, której istotą ma być realizowanie postępu
społecznego. W ramach tej funkcji państwo realizuje w szczególności
następujące cele i zadania:
- ustala cele postępu społecznego, sposób ich realizowania, określa w
Konstytucji i ustawach zadania i sposoby ich realizacji,
- tworzy organy administracji państwowej odpowiedzialne za realizację
przewidzianych przez prawo uprawnień społecznych obywateli i za
urzeczywistnianie celów postępu społecznego,
- wydaje szczegółowe przepisy prawne w ramach ustawodawstwa
społecznego,
- wydaje na cele społeczne kwoty z budżetu państwa, ustala zasady
gromadzenia i wydatkowania środków przez inne podmioty państwowe,
kształtuje i określa zasady funkcjonowania urządzeń infrastruktury
społecznej.50
W ramach podmiotów społecznych zaliczamy tylko te jednostki, które jako
główne zadania realizują cele społeczne. Nie zaliczają się do nich te grupy
podmiotów, które cele te realizują jako ubocznie.
Spośród środków działania polityki społecznej należy w szczególności
wyróżnić świadczenia indywidualne pieniężne i rzeczowe, które są
przyznawane poszczególnym osobom. Bardzo istotne znaczenie mają w tej
problematyce fundusze spożycia społecznego, które docierają do ludności w
różnych formach np. rzeczowej, usług jak bezpłatne porady lekarskie, w formie
pieniężnej umożliwiającej zakup dóbr i usług a także w formie ulg lub dopłat
ułatwiających nabycie dóbr i usług np. ulgowe wczasy. Zasady korzystania z
poszczególnych świadczeń nie są jednolite, ponieważ część z nich jest oparta
na zasadach zbliżonych do podziału według pracy np. zasiłki rodzinne,
emerytury, inne natomiast są zbliżone do podziału według potrzeb i
niezależnie od podejmowanej pracy. Wśród świadczeń możemy wyróżnić te
które mają charakter roszczeniowy np. emerytury lub te o charakterze
uznaniowym np. zapomogi. Warunki do korzystania z pomocy społecznej nie
50 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 47.
24
są jednakowe, ponieważ niektóre świadczenia są wyraźnie adresowane i
korzysta się z nich indywidualnie np. renta, a z niektórych świadczeń korzysta
się w razie wystąpienia potrzeby np. usługi lecznicze.51
Społeczne fundusze spożycia stanowią część produktu społecznego
wydatkowaną z uwzględnieniem preferencji społecznych na zaspokajanie
potrzeb indywidualnych i zbiorowych, niezależnie od rezultatów pracy własnej
poszczególnych osób. Zakres funduszów spożycia społecznego może być
określany według rodzajów potrzeb albo struktury podmiotów dla których
świadczenia są przeznaczone. Fundusze te są dzielone w formie pieniężnej
lub w naturze i znaczna ich część jest przeznaczona na finansowanie
zabezpieczenia społecznego.52
Środkiem realizacji celów polityki społecznej jest infrastruktura społeczna.
Ogólnie ujmując politykę społeczną można powiedzieć, że jest to zespół
urządzeń, które zaspokajają potrzeby socjalne, oświatowe i kulturalne
ludności. Infrastruktura społeczna jest bazą materialną zorganizowaną przez
państwo i inne podmioty polityki społecznej w celu zaspokojenia tych potrzeb.
Sposób zaspokajania tych potrzeb zależy w dużej mierze również od
kwalifikacji i potrzeb osób zatrudnionych w tych dziedzinach a więc dobór kadr
musi być przedmiotem analizy przy rozpatrywaniu spraw infrastruktury
społecznej. Infrastruktura społeczna występuje w polityce społecznej niejako w
dwóch układach:
- instytucjonalnym, jako podbudowa materialna zaspokajania potrzeb o
szczególnym znaczeniu dla kraju i społeczeństwa; w tym układzie
rozpatruje się wysokość i strukturę nakładów inwestycyjnych i
restytucyjnych, osiągane w ich wyniku efekty rzeczowe, stan majątku
trwałego, zasady i warunki jego modernizacji, zasady rozmieszczenia, a
także problemy efektywności nakładów,
- funkcjonalnym, jako środek materialny realizacji zadań określonych
dziedzin polityki społecznej i planowania społecznego.53
51 M. Winiewski, Fundusze spożycia społecznego „Polityka społeczna” nr 3, Warszawa 1979, s.136 – 143.52 Tamże, s. 140 – 143. 53 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 39.
25
Do infrastruktury społecznej możemy zaliczyć urządzenia z zakresu:
- oświaty i wychowania wraz z częścią urządzeń nauki jak np. instytucje
prowadzące badania podstawowe oraz zakresu nauk humanistycznych,
społecznych, architektury itp.,
- ochrony zdrowia i pomocy społecznej,
- rekreacji i kultury fizycznej,
- spraw socjalnych prowadzonych przez zakłady pracy łącznie z
urządzeniami zakwaterowania zbiorowego.54
Z infrastruktura społeczną wiąże się sprawa infrastruktury bytowej tj.
handlu, gastronomii lub łączności, jak również różnego rodzaju usług
świadczonych odpłatne. W tym zakresie dominuje własność prywatna takich
urządzeń. Natomiast do charakterystycznych cech infrastruktury społecznej
możemy zaliczyć długi okres użytkowania obiektów infrastrukturalnych z
jednoczesnym wystąpieniem potrzeby elastycznego dostosowania urządzeń
do stale zmieniających się potrzeb ludzkich oraz duże znaczenie czynnika
ludzkiego w prawidłowym funkcjonowaniu urządzeń infrastruktury społecznej.
Czynnik ludzki w dużym stopniu wpływa na jakość usług. Kolejna cechą tego
rodzaju infrastruktury jest konieczność dostosowania jej do konkretnych
warunków miejscowych i sytuacji demograficznej, a także konieczność
zsynchronizowania rozwoju infrastruktury społecznej z procesami
urbanizacyjnymi oraz całokształtem problemów rozwoju społeczno –
gospodarczego.55
Najszerzej politykę społeczną realizuje samorząd lokalny, który
reprezentuje i broni interesów danych społeczności w miejscowych
warunkach. Interesy te wiążą się w dużej mierze z działaniami w zakresie
polityki społecznej, a społeczność lokalna powinna mieć wpływ na
zaspokajanie takich potrzeb. Do zadań samorządów terytorialnych należy
tworzenie i zapewnienie sprawnego funkcjonowania urządzeń infrastruktury
społecznej, które zaspokajają codzienne, najbardziej powszechne potrzeby
ludności danego obszaru. Wśród zadań samorządów terytorialnych należy 54 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 39. 55 Z. Czyżowska, Polityka świadczeń socjalnych, cele zadania realizacja, op. cit., s. 128 – 130.
26
wymienić także organizowanie i prowadzenie działań z zakresu
zabezpieczenia społecznego, w tym szczególnie z zakresu pomocy
społecznej. Za jedno z najważniejszych zadań w tej problematyce należy
uznać właściwe rozpoznawanie potrzeb rodzin i pojedynczych osób na danym
obszarze. W celu zapewnienia właściwego oraz sprawnego działania
konieczne jest funkcjonowanie w organach wykonawczych samorządu służb
socjalnych.
Obecnie istniejący samorząd terytorialny jest strukturą odrębną od
globalnej struktury aparatu państwowego. W ten sposób pojęty samorząd
terytorialny realizuje politykę społeczną w skali lokalnej, mając w tym zakresie
zapewnione odpowiednie środki dochodowe zawarte w budżecie. Natomiast
zadania z zakresu polityki społecznej o szerszym zakresie mogą być
realizowane przez różnego rodzaju organizacje samorządowe na szczeblu
wojewódzkim.56
56 S. Golinowska, Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, Wyd. PWN, Warszawa 1994, s. 15.
27
2.3 Instytucje i organizacje pozapaństwowe w realizacji polityki społecznej
W wielu krajach działalność z zakresu polityki społecznej prowadzi
kościół katolicki, jak również kościoły innych wyznań. Działają one w służbie
zdrowia, w domach pomocy społecznej, prowadzą jednocześnie hospitalizację
osób nieuleczalnie chorych, domy dla samotnych matek oraz organizują
pomoc dla rodzin najuboższych i inną tego rodzaju działalność. Ponadto
działalność z zakresu pomocy społecznej i niekiedy innych form w polityce
społecznej realizują także różnego rodzaju fundacje, które gromadzą w tym
celu środki i następnie wydatkują je zgodnie ze swoimi założeniami
statutowymi. W tej problematyce można znaleźć także organizacje
młodzieżowe, organizacje kobiece, w Polsce występuje Polski Czerwony
Krzyż, który działa w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej,
realizujący pomoc dla osób chorych w miejscu ich zamieszkania, Komitet
Pomocy Społecznej, Towarzystwa Gerontologiczne, Społeczny Komitet
Przeciwalkoholowy, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Związek Emerytów i
Rencistów, organizacje kombatanckie itd. Rolą organów samorządu
terytorialnego jest konieczność zapewnienia pomocy w działaniu tego typu
28
organizacji, a także w pewnym stopniu koordynowanie ich działalności na
szczeblu lokalnym.57
Istotny element w dziedzinie świadczeń socjalnych stanowią zakładowe
świadczenia socjalne. Działania z zakresu polityki społecznej na tym szczeblu
rozwijają się pod wpływem warunków doraźnych, a świadczenia z tego
zakresu stają się zwyczajowym składnikiem polityki zatrudnienia.
Współczesne przedsiębiorstwa udzielają swoim pracownikom pomocy w
sytuacjach trudnych losowo jak: śmierć, kalectwo, choroba i w takich
wydarzeniach jak ślub narodziny dziecka, przeprowadzka, oraz pomagają w
rozwiązywaniu problemów powstających w związku z podjęciem pracy
zawodowej np. opieka nad dziećmi, możliwość podnoszenia kwalifikacji,
dożywianie. Świadczenia te nie sprowadzają się tylko do funkcji opiekuńczych.
Przeważają świadczenia dla pracowników takie jak ulgi świąteczne,
przyznawanie wczasów, dodatkowe ubezpieczenia chorobowe czy
emerytalne. W celu poszerzenia działalności z zakresu polityki społecznej na
szczeblu przedsiębiorstwa za istotną należy uznać politykę na rzecz większej
stabilizacji zatrudnienia. W związku z postępem technicznym rośnie znaczenie
kwalifikacji i doświadczeń uzyskiwanych w toku dłuższego zatrudnienia w
danym zakładzie pracy. Koszty odejścia pracownika, który uzyskał dobrą
znajomość pracy w danym zakładzie, są wysokie, dlatego też zakład pracy
woli pomagać swoim pracownikom. W Polsce działania w tym zakresie mają
duża tradycję. Dotyczy to zwłaszcza hut i kopalni węgla oraz dużych zakładów
przemysłu maszynowego, gdzie zakładowe urządzenia socjalne i
mieszkalnictwo były rozwijane już dawno. W odróżnieniu od państw Europy
Zachodniej działania przedsiębiorstw państwowych czy spółdzielczych w
Polsce w mniejszym stopniu dotyczą świadczeń pieniężnych, częściej było to
utrzymywanie urządzeń infrastruktury społecznej zbiorowego zakwaterowania
czy budowa i utrzymywanie mieszkań zakładowych. Obecnie w dobie
urynkowienia duża część tych działań uległa stopniowemu ograniczeniu. Są
one obecnie przekazywane samorządom terytorialnym czy tez innym
57 K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, op. cit., s. 49.
29
instytucjom wyspecjalizowanym w danej działalności. Proces ten jest jednak
powolny, ponieważ samorządy terytorialne nie mają środków na prowadzenie
tego rodzaju placówek, a wprowadzenie wysokich opłat za np. żłobki i
przedszkola prowadzi do zmniejszenia zapotrzebowania i konieczność
likwidowania niektórych palcówek.58
Organizacje pozarządowe udzielają osobom oraz rodzinom znajdującym
się w potrzebie najczęściej pomocy rzeczowej, a w mniejszej mierze pomocy
finansowej. Instytucje te często organizują wypoczynek dla dzieci i młodzieży,
udzielają też pomocy żywnościowej w postaci wydawania obiadów,
rozdawania paczek żywnościowych, organizują dożywianie dzieci w szkołach,
udzielają schronienia osobom bezdomnym, opiekują się osobami chorymi czy
też prowadza rehabilitacje społeczną.59 Organizacje te najczęściej wykonują
swoje działania ze środków własnych oraz dzięki prywatnym darczyńcom.
58 K. Wiśniewska, Działalność socjalna przedsiębiorstw państwowych, Studia i Materiały Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1987, s. 5 – 8. 59 T. Kowalak, Ubóstwo w Białymstoku raport badań, op. cit., s. 49.
30
Zakończenie
Zagrożenia wynikające z rosnących kosztów realizowania polityki
społecznej łączą się z coraz to wyższym poziomem udziału wydatków
budżetowych. W związku ze starzeniem się społeczeństw i rosnącym
udziałem osób w wieku emerytalnym w ogólnej liczbie mieszkańców pojawiają
się symptomy dotyczące potrzeby ograniczenia wydatków na cele socjalne.
Nasilenie się tej tendencji może doprowadzić do załamania w przyszłości
pomocy społecznej jako całości. Aktualne problemy skłaniają do wnioskowania
o konieczności ustalenia nowych zasad polityki społecznej. Pomoc pieniężną
należy zapewnić przede wszystkim osobom, które jej najbardziej potrzebują.
Muszą być zapewnione środki na poziomie odpowiadającym potrzebom
społecznie uznanym na rzecz rozwijania oraz zapewnienia sprawnego
funkcjonowania urządzeń infrastruktury społecznej i mieszkalnictwa. W
sytuacjach gdy na niektórych obszarach w skutek konieczności przemian
strukturalnych bądź braku zakładów produkcyjnych z powodu ich likwidacji,
wystąpi szczególnie nasilenie bezrobocia, konieczne jest oddziaływanie na
zmianę tej sytuacji poprzez środki interwencyjne szczebla centralnego,
ponieważ problemy o zasięgu regionalnym nie będą mogły być rozwiązane
tylko przez samorządy lokalne ze względu na skale problemu.
31
Konieczne są też zmiany w mentalności społeczeństwa. W miejsce dążenia
do zaspokajania potrzeb przez państwo lub samorządy lokalne powinny być
podejmowane własne inicjatywy, umożliwiające chociażby częściową
realizację tych potrzeb we własnym zakresie i własnym wysiłkiem. Umożliwi to
zaspokajanie niektórych potrzeb z własnych środków ponieważ w obecnych
warunkach ciągłego niedoboru finansowego jednostek zajmujących się
pomocą społeczną staje się to koniecznością.
W okresie reform społecznych oraz przewartościowań jakie obecnie
zachodzą państwo ma trudności z uzgodnieniem i zbudowaniem
kompleksowego modelu polityki społecznej. Krokiem na przód byłaby
akceptacja gospodarki rynkowej i sprzyjanie wzrostowi gospodarczemu, co
mogłoby się przełożyć na pełniejsze realizowanie zasad sprawiedliwości
społecznej w wymiarze oczekiwanym przez grupy społeczne. Podstawowym
celem reform społecznych powinno być odciążenie państwa od
dotychczasowego zabezpieczenia przed ryzykiem socjalnym, ale też
zwiększenie efektywności realizacji zadań polityki społecznej, głównie poprzez
racjonalizację wydatkowania środków publicznych. Polityka społeczna w
gospodarce rynkowej oraz w państwie demokratycznym i zdecentralizowanym
jest działalnością trudną i dyskusji powinny zostać poddane wszelkie nurtujące
tę problematykę zagadnienia, ponieważ tylko poprzez dialog społeczny będzie
możliwe w pełni zrealizowanie celów polityki społecznej.
32
B I B L I O G R A F I A
I. Podręczniki
1. J. Auleytner, Polska polityka społeczna – ciągłość i zmiany, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, 2004.
2. B. Bartosz, E. Błażej, O doświadczeniu bezdomności, Wyd. UW IPS, Warszawa 1995.
3. S. Czajka, Zarys polityki społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1986.4. Z. Czyżowska, Polityka świadczeń socjalnych, cele zadania realizacja, Wyd.
PWN. 5. B. Fatyga, A. Tyszkiewicz, Dzisiejsza młodzież, Wyd. ISNS UW, Warszawa
2001.6. S. Golinowska, Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, Wyd.
PWN, Warszawa 1994.7. M. Karczewski, Opieka społeczna, Wyd. Czelej, Lublin 2002. 8. T. Kowalak, Ubóstwo w Białymstoku raport badań, Wyd. Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 1998. 9. M. Lavalette, A. Pratt, Socjal Police, London 1997.10. W. Niecuński, Kwestia mieszkaniowa, [w.] K. Podoski, W. Turnowiecki, Polityka
społeczna, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.11. M. Olędzki, Instrumenty polityki społecznej, Wyd. PWE, Warszawa 1978.12. J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne, problematyka i metody, Wyd. KiW,
Warszawa 1966. 13. K. Podoski, W.Turnowiecki, Polityka społeczna, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2003.14. T. Przeciszewski, Planowanie społeczne a polityka społeczna, „Polityka
Społeczna” 8/2005, Warszawa 1987.
33
A. Rajkiewicz, Humanizacja pracy w polityce społecznej, „Polityka społeczna” 1977.
15. J. Rosner, Polityka społeczna i służby społeczne w PRL, Wyd. PWN, Warszawa 1972.
16. E. Rosset, Polityka społeczna a demografia, [w] A. Rajkiewicz, Polityka społeczna, Instytut Polityki Społecznej, Warszawa 1976.
17. K. Seconoski, Polityka społeczno – gospodarcza, Wyd. PWN, Warszawa 1978.18. W. Szubert, Przedmiot, geneza i zakres socjalistycznej polityki społecznej, Wyd.
PWE, Warszawa 1979.19. M. Szylko – Skoczny, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, Wyd.
IPS, Warszawa 1992.20. K. Wiśniewska, Działalność socjalna przedsiębiorstw państwowych, Studia i
Materiały Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1987. 21. M. Winiewski, Fundusze spożycia społecznego „Polityka społeczna” nr 3,
Warszawa 1979.22. Historia Polski w liczbach, Warszawa 1998.23. Narodowa Strategia zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich 2000 – 2006,
MpiPS, „Rynek pracy” nr.7/8 z 1999r.
II. Przepisy prawa i dokumenty
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr. 78, poz. 483.
2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. 1990, nr 16, poz. 95.
3. Ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, Dz. U. 1994, nr 43, poz. 163.
4. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, Dz.U.1997, nr 28, poz. 153.
5. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U.1998, nr 137, poz. 887.
6. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, Dz.U.1999, nr 60, poz. 636.
7. Ustawa z dnia 8 lipca 1999 r. o dodatku rodzinnym w 1999 r, Dz. U. z 1999, nr 70, poz. 773.
8. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. z 2003, nr 96, poz. 873.
9. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U.2003, nr 122, poz. 1143.
10. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. 2004, nr 64, poz. 593.
11. Raport o rozwoju społecznym Polska 1998, Dostęp do edukacji, UENDP, Warszawa 1998.
34