POLITYKA FISKALNAdr Iwona Białomazur

yvonne.b@op.pl

1

PRZEDMIOT

• Będziemy mieć trzy spotkania.

• Na pierwszym spotkaniu wprowadzimy pojęcia, na drugim i trzecim – każda osoba przedstawi prezentację.

• Zajęcia będą miały charakter konwersatorium, rozmów.

• Nie będziemy pisać egzaminu.

Na zaliczenie należy przygotować referat na wybrany temat – i ten referat wygłosić:

• referat ma mieć 8.000-12.000 znaków (4-6 stron tekstu), mile widziana jest dodatkowo prezentacja,

• na zaprezentowanie tematu będzie 15-20 minut (potem będziemy mieć jeszcze 10-15 minut na dyskusję).

2

LITERATURA

Polecane książki:

• podręczniki do makroekonomii – ja korzystam głównie z podręcznika „Ekonomia” (autorzy to Paul A. Samuelson i William D. Nordhaus),

• książki o finansach publicznych, polityce ekonomicznej rządu, instytucjach państwowych.

Pamiętajmy, że autorzy książek – także podręczników – mają swoje poglądy polityczne. Mogą mieć różne zdanie o tym, jak powinny wyglądać finanse publiczne. I nie ma w tym niczego złego! Ale warto zdawać sobie z tego sprawę.

3

REFERAT

W referacie należy podać źródła danych i bibliografię. Korzystamy przede wszystkim z danych liczbowych dostępnych na internetowych stronach:

• instytucji międzynarodowych (np. OECD, Komisja Europejska, Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy),

• instytucji publicznych zajmujących się zbieraniem danych (np. CIA – tak, CIA ma dobrą stronę internetową z wieloma ciekawymi informacjami),

• prywatnych mediów ekonomicznych (The Economist, Bloomberg, Reuters; nie korzystamy z mediów innych niż ekonomiczne).

Korzystamy z książek! Najprostszy sposób na prezentację to przeczytanie książki i zreferowanie jej.

4

ROLA PAŃSTWA

Państwo ma ambicję spełniania trzech funkcji ekonomicznych w gospodarce rynkowej:

• zwiększanie produktywności – przez np. ochronę własności, zapewnienie infrastruktury, dostarczanie innych dóbr publicznych,

• zmniejszanie nierówności – przez redystrybucję dochodów,

• pilnowanie stabilności makroekonomicznej i wzrostu gospodarczego – np. przez zwiększanie wydatków w czasie kryzysu i utrzymywanie inflacji na korzystnym poziomie (dodatnim, choć niskim).

Większość slajdów w tej prezentacji powstała na podstawie podręcznika „Ekonomia”, autorzy: Samuelson i Nordhaus. 5

NARZĘDZIA POLITYKI PAŃSTWA

Narzędzia, którymi państwo może wpływać na gospodarkę, można podzielić na trzy grupy:

• podatki – zapewniają dochody budżetowi, zniechęcają do zachowań uważanych za niekorzystne (np. palenie, picie, hazard), zmniejszają nierówności; ale mają też złe strony,

• wydatki – w tym tzw. płatności transferowe,

• regulacje – np. utrudniające powstawanie monopoli, licencjonujące określone rodzaje działalności itd.; na tym przedmiocie nie będziemy się nimi zajmować.

6

„WIELKOŚĆ” PAŃSTWA

Rolę państwa w gospodarce mierzy się zwykle używając prostego wskaźnika:

wydatki państwowe

wielkość gospodarki, określona przez PKB lub PNB

PKB – produkt krajowy brutto, czyli wartość wszystkiego, co w danym kraju wytworzono (zwykle w ciągu roku)

PNB – produkt narodowy brutto, czyli wartość wszystkiego, co wytworzyli obywatele danego kraju; zwykle niewiele różni się od PKB; jest stosowany rzadko, ale można go znaleźć m.in. W amerykańskich książkach

7

JAK DUŻE JEST OBECNIE PAŃSTWO

https://www.imf.org/external/datamapper/exp@FPP/USA/JPN/GBR/SWE/ITA/ZAF/IND/CHL/FRA/GRC/NLD/ESP/RUS 8

Wydatki/PKB, w %, wg Międzynarodowego Funduszu Walutowego:

JAK DUŻE JEST OBECNIE PAŃSTWO

Temat do dyskusji:

W rozwiniętych krajach generalnie rola państwa wydaje się być wyższa. Jak myślisz: czy te kraje są rozwinięte dlatego, że państwo odgrywa w nich dużą rolę (duża rola państwa jest przyczyną, a bogactwo skutkiem)? A może jest odwrotnie: kraje rozwinięte są bogate, i dlatego ich mieszkańcy chcą zabezpieczenia społecznego, wydatków na dobra publiczne –drogi, parki, edukację itd. (przyczyną jest bogactwo, a skutkiem – duża rola państwa)? A może prawda leży pośrodku?

9

JAK DUŻE BYŁO KIEDYŚ PAŃSTWO

10

wojny światowe

amerykański „new deal” po wielkim kryzysie

W Polsce w czasach PRL nie liczono PKB – dane sprzed 1993 roku to szacunki MFW

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO

Teoria wyboru publicznego to gałąź nauki będąca na pograniczu ekonomii i nauk politycznych. Zajmuje się badaniem, w jaki sposób rządy podejmują decyzje.

Ekonomia polityczna to gałąź ekonomii zajmująca się związkami polityki i ekonomii – w tym m.in. zagadnieniem wywierania wpływu państwa na gospodarkę.

11

NIEDOSKONAŁOŚCI RYNKU

Wolny rynek może nie rozwiązać wszystkich problemów:

• monopole – na wolnym rynku mogą powstać monopole; monopol szkodzi konsumentom, dlatego państwa często starają się zapobiec powstawaniu monopoli,

• zbyt małe nakłady na dobra publiczne – np. na infrastrukturę, czyli dobra, które służą wielu osobom, lecz pojedynczej osobie czy firmie rzadko opłacałoby się o nie zadbać,

• narastanie nierówności społecznych – większość ludzi akceptuje nierówności społeczne, ale nie w ekstremalnych rozmiarach – skrajnie duże nierówności społeczne (takie jak np. we Francji przed rewolucją francuską) mogą doprowadzić do rozpadu społeczeństwa.

12

NIEDOSKONAŁOŚCI PAŃSTWA

Próba rozwiązywania rynkowych problemów przez państwo prowadzi do innych problemów:

• nieefektywność – państwo ma skłonność do marnowania części pieniędzy – przykładem może być Polska i bankrutująca PRL,

• krótkookresowe myślenie przy podejmowaniu decyzji – w krajach demokratycznych rządzący chcą wygrać najbliższe wybory, i nie zawsze przejmują się tym, co się stanie w dłuższym okresie,

• powstawanie państwowych monopoli – państwo tworzy swoje własne monopole, np. w takich sektorach, jak transport kolejowy czy usługi pocztowe; monopole, pozbawione konkurencji, często działają źle.

13

SZKOŁY EKONOMII

Jak widać, istnieją argumenty zarówno za wolnym rynkiem, jak i za zaangażowaniem państwa.

Istnieje wiele szkół ekonomii – grup ludzi, którzy przywiązują większą wagę do pewnej grupy argumentów.

14

LIBERALIZM GOSPODARCZY, LESEFERYZMLeseferyzm (z francuskiego laissez faire – „pozwólcie czynić”) – pogląd mówiący, że państwo powinno być „nocnym stróżem”. Nie powinno się angażować w gospodarkę.

Argumenty zwolenników:

• skuteczność rynku jest udowodniona historiami niektórych obszarów, np. Singapur, Hongkong, Stany Zjednoczone przed „wielkim kryzysem”,

• rządy są rozrzutne i nieodpowiedzialne,

• wolny handel zapewnia najlepsze wykorzystanie możliwości człowieka,

• własność jest święta i nikt nie ma prawa w nią ingerować.

15

KEYNESIZMKeynesizm (od Johna Maynarda Keynesa, ekonomisty, twórcy tego poglądu) – pogląd mówiący, że wolny rynek jest dobry, ale w czasach kryzysu gospodarka zbyt wolno się dostosowuje, i państwo powinno jej pomóc. Pomoc państwa ma polegać na wydatkach publicznych w okresach kryzysu. W dobrych okresach państwo powinno spłacać kredyty zaciągnięte w czasach kryzysu.

Argumenty zwolenników:

• nie można być niewrażliwym na cierpienia ludzi podczas kryzysu,

• skoro wolny rynek doprowadził do kryzysu, to nie należy mu pozostawiać wyjścia z kryzysu,

• większe zaangażowanie państwa może stymulować te obszary, które na to zasługują (np. wspierać infrastrukturę).

16

SOCJALIZMSocjalizm – doktryna, według której gospodarka powinna być poddana społecznej kontroli. Środki produkcji powinny należeć do pracowników lub do całego społeczeństwa.

Upaństwowienie środków produkcji wielokrotnie doprowadziło do katastrofy gospodarczej. Dlatego część zwolenników socjalizmu postuluje nie centralne planowanie, a tzw. zdecentralizowaną gospodarkę planową.

Dziś popularną odmianą jest tzw. socjalizm rynkowy, który łączy własność publiczną z mechanizmami rynkowymi. Argumenty jego zwolenników:

• przykład m.in. Chin pokazuje, że mieszanka własności publicznej z mechanizmami rynkowymi może odnieść sukces,

• współczesne państwa stać na to, żeby dbać o słabszych.

17

KOMUNIZMKomunizm – ideologia, według której własność prywatna jest przyczyną nierówności, które są niesprawiedliwe. Komunizm jest ideologią polityczną i ekonomiczną, ale potocznie nazywa się nim też ustrój polityczny.

Szerzenie komunizmu jest w Polsce zabronione przez Konstytucję.

Współczesny komunizm dzieli się na dwa nurty: marksistowski i anarchistyczny. Wiąże się z anarchizmem i syndykalizmem.

Argumenty zwolenników:

• nierówności powodują ucisk i wyzysk społeczny,

• właściciele kapitału – rentierzy – stanowią „klasę próżniaczą”.

18

TRZY ŚWIATYPierwszy: kraje kapitalistyczne

Drugi: byłe kraje „bloku wschodniego”

Trzeci („trzeci świat”): byłe kolonie, biedne kraje

Dziś ten podział się zaciera, choć wciąż często jest używane pojęcie „trzeciego świata”. Częściej używany jest podział na kraje „rozwinięte” (developedcountries) i „rozwijające się” (developing countries).

W biznesie, zwłaszcza w finansach, stosuje się też podział na „rynki rozwinięte” (developed markets), „rynki wschodzące” (emerging markets) i „rynki graniczne” (frontier markets).

Czasami mówi się też o „globalnym Południu” i „globalnej Północy”.

19

SPÓJNOŚĆ SPOŁECZNASpójność społeczna – cecha grupy ludzi, która sprawia, że ta grupa w określonych warunkach może zachowywać się jak jednostka.

Składa się z trzech elementów:

• kapitał społeczny,

• inkluzja społeczna (nie wyklucza się członków grupy z powodu jakiejś cechy),

• mobilność społeczna (mobilność nie w przestrzeni, a w strukturze społecznej).

Niektórzy zwracają uwagę, że rządy powinny dbać o spójność społeczną, bo w przeciwnym wypadku dojdzie do niestabilności społecznej, napięć społecznych. Spójnością społeczną przejmuje się zwykle lewica, choć czasami także prawica –np. ostrożnie podchodząc do imigracji.

20

KAPITAŁ SPOŁECZNYKapitał społeczny – kapitał (czyli coś, co ułatwia produkcję) wynikający z więzi społecznych, m.in. wzajemnego zaufania i zdolności do wchodzenia w relacje.

Niektórzy utrzymują, że problemy biednych państw biorą się nie z braku środków produkcji (które w obecnych czasach z łatwością mogłyby do tych krajów napłynąć), a z braku kapitału społecznego.

Jest czymś innym niż kapitał ludzki. Kapitał ludzki należy do poszczególnych osób.

Jest też czymś innym niż kapitał kulturowy, na który składają się m.in.: dobre maniery, zdolności językowe, posiadane dobra kulturowe (np. sztuka). Kapitał kulturowy jest młodym pojęciem.

21

WSPÓŁCZYNNIK GINIEGOWspółczynnik Giniego (Gini coefficient) – miara statystyczna, która mówi o koncentracji rozkładu. Im bardziej równomierny jest rozkład, tym jego wartość jest niższa. Jego wartość wynosi między 0 a 1. W ekonomii jest używany do opisania rozwarstwienia społecznego.

22

OBECNIE DOMINUJĄCE NURTY

Leseferyzm nie jest popularny.

Komunizm często jest nielegalny (np. w Polsce).

Powszechnie natomiast przyjął się keynesizm. Rządy chcą łagodzić wahania koniunktury gospodarczej: wydawać więcej pieniędzy (a pobierać mniejsze podatki) podczas kryzysów –przeprowadzać tzw. stymulację fiskalną. Stymulacja fiskalna prowadzi do deficytu budżetowego.

W teorii, keynesistowskie rządy powinny ograniczać wydatki i podnosić podatki podczas dobrej koniunktury. W praktyce rzadko chcą to robić.

23

Żyjemy w czasach szybkiego wzrostu gospodarczego – przed rewolucją przemysłową wzrost gospodarczy był bardzo niski (wykres: The Economist):

WZROST GOSPODARCZY W HISTORII

24

WZROST PKB NA ŚWIECIE – KRAJEW ostatnich latach Chiny, Stany Zjednoczone i Indie są odpowiedzialne za zdecydowaną większość wzrostu gospodarczego na całym świecie (wykres: The Economist):

25

WZROST PKB W 2019 ROKUPrognozy na 2019 rok (wg The Economist):

26

świat rośnie m.in. dzięki Chinom i Indiom

wiele krajów afrykańskich wychodzi z nędzy

Polska rozwija się względnie szybko

Stany Zjednoczone są największą gospodarką, więc nawet jeśli nie rosną najszybciej, to i tak mają duże znaczenie dla światowego wzrostu

CO OZNACZA OBECNY WZROST?2-3% rocznie to niewiele – tak może się wydawać. Ale w długiej perspektywie 2-3% rocznie to bardzo dużo.

Przypomnijmy sobie biblijną przypowieść, w której wdowa oddaje grosz na świątynię (Jezus mówi, że ten grosz jest więcej warty niż majątki bogaczy). Załóżmy, że ten jeden grosz to obecny polski jeden grosz. Załóżmy, że biblijna wdowa inwestuje go na 2%, na 2000 lat. Jej spadkobiercy mieliby dzisiaj:

(1 + 2%)2000 = 158614732760369000 groszy = 1.586.147.327.603.690 złotych

Czyli ponad półtora biliarda (1.586 bilionów) złotych. Cała gotówka na świecie to ok. 20 bilionów złotych, a wszystkie pieniądze na świecie to 300-400 bilionów złotych.Wniosek: 2% w długim okresie to bardzo, bardzo dużo. Nic nie może w takim tempie rosnąć, nawet jeden grosz –a co dopiero cała gospodarka świata.

27

CO HAMUJE WZROSTThomas Malthus (1766-1834): wzrost liczby ludności sprawia, że produkcja w przeliczeniu na jednego mieszkańca nie rośnie. Dlatego wzrost demograficzny przeszkadza w bogaceniu się społeczeństwa. Mało tego: liczba ludności będzie rosła szybciej niż produkcja żywności, co z czasem doprowadzi do klęski głodu.

Prognoza dotycząca klęski głodu nie sprawdziła się, dzięki wzrostowi efektywności rolnictwa.

Ale sytuacja, w której wzrost produkcji idzie w parze ze wzrostem liczby ludności, i przez to kraj jest w zastoju, zdarzała się bardzo często. Taka sytuacja to tzw. pułapka maltuzjańska. Przez wieki był w niej cały świat; do niedawna była w niej większość krajów afrykańskich.

28

SKĄD TEN WZROST GOSPODARCZY?Teorią wzrostu gospodarczego zajmował się m.in. Solow. Za swoje badania dostał nagrodę im. Nobla. Odkrył m.in., że to postęp technologiczny jest odpowiedzialny za zdecydowanie największą część wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych. Według modelu Solowa-Swana, wzrost gospodarczy jest spowodowany przez:

• wzrost liczby ludności (więcej pracowników),

• wzrost ilości kapitału (więcej maszyn),

• wzrost produktywności (lepsza technologia, większa wiedza).

Zgodnie z rozwinięciem tego modelu, żeby kraj się rozwijał, jego mieszkańcy powinni:

• pracować,

• uczyć się,

• oszczędzać,

• nie mieć zbyt wielu dzieci.

29

Może nie wygląda to bardzo odkrywczo, ale była za to nagroda Nobla!

PROBLEMY ZE WZROSTEM WIEDZYWiedza i informacja mają dużą zaletę: wydaje się, że nie dotyczy ich prawo malejących przychodów. Prawo malejących przychodów mówi, że każda dodatkowa jednostka kapitału nie będzie już tak produktywna, jak te włożone do tej pory. Wiedza i informacja wydają się przynosić równie duże korzyści, gdy się rozprzestrzeniają.

Ale wytwarzanie wiedzy i informacji wiąże się też z dużym problemem: kto ma za to zapłacić? W ekonomii mówi się o kosztach krańcowych. Istnieją koszty krańcowe związane z produkcją czy świadczeniem usług – np. każda dodatkowa sztuka wyprodukowana przez fabrykę wymaga dodatkowych materiałów. Ale skopiowanie np. artykułu naukowego nie ponosi za sobą kosztów.

Rozwiązanie: monopol. Np. firma farmaceutyczna ma przez jakiś czas monopol na opracowane przez siebie lekarstwo, a artysta ma monopol na ułożony przez siebie utwór.

30

ROSNĄ NIE TYLKO WIEDZA I PRODUKCJA…Rośnie też dług – tu na przykładzie Stanów Zjednoczonych (za: bbc.com):

31

ROSNĄ NIE TYLKO WIEDZA I PRODUKCJA……a tu na przykładzie Chin – gdzie rośnie znacznie szybciej niż PKB (za: gnseconomics.com):

32

KWESTIE DO DYSKUSJIWzrost:

1. Jakie są zagrożenia dla wzrostu gospodarczego?

2. Jakie zagrożenia niesie ze sobą wzrost gospodarczy?

Dług:

1. Dlaczego wzrost długu jest uważany za niebezpieczny?

2. W jaki sposób dług prowadzi do uzależnienia dłużników od wierzycieli?

3. W jaki sposób wzrost długu jest ograniczany?

4. Jakie instytucje zajmują się pilnowaniem wierzycieli (podpowiedź: rozszyfruj np. skrót „MFW”)?

5. Czy zgadzasz się, że biedny kraj powinien spłacać swoje długi, nawet jeśli zostały zaciągnięte przez dyktatora, który część tych pieniędzy ukradł, a resztę zmarnował?

33

DŁUG, WYDATKI, PRZYCHODY...

Państwo zadłuża się, gdy wydatki przekraczają przychody.

Przychody? Często mówi się przecież o dochodach budżetu, a nie o przychodach.

Najwyższa pora wprowadzić podstawowe pojęcia.

34

BUDŻET

Budżet – zestawienie planowanych wpływów i wydatków. Swoje budżety przygotowują: gospodarstwa domowe, firmy, a także państwa.

Budżet państwa jest zestawieniem: przychodów, rozchodów, dochodów i wydatków państwa.

„Sejm uchwalił budżet” = Sejm uchwalił ustawę budżetową

35

DOCHODY, WYDATKI, PRZYCHODY, ROZCHODY

Dochody budżetu państwa – zebrane podatki, dywidendy itp.

Przychody publiczne – wpływy z emisji obligacji, zaciągnięcia kredytów itd.

Wydatki budżetu państwa – pieniądze wydawane przez państwo

Rozchody publiczne – spłaty kredytów, wykupy obligacji, udzielone przez państwo pożyczki itd.

36

PODATEK WEDŁUG PRAWA

„Podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej.” - Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, art. 6:

Ustawy podatkowe – „ustawy dotyczące podatków, opłat oraz niepodatkowych należności budżetowych określające podmiot, przedmiot opodatkowania, powstanie obowiązku podatkowego, podstawę opodatkowania, stawki podatkowe oraz regulujące prawa i obowiązki organów podatkowych, podatników, płatników i inkasentów, a także ich następców prawnych oraz osób trzecich” (ordynacja podatkowa, art. 3 pkt 1)

37

RODZAJE PODATKÓW

W Polsce funkcjonuje obecnie ok. 100 podatków. Niektóre spośród najważniejszych to:

• podatek od wartości dodanej (VAT),

• podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT),

• podatek dochodowy od osób prawnych (CIT),

• podatek akcyzowy (od paliw, alkoholu, papierosów, energii elektrycznej),

• podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC),

• podatek od zysków kapitałowych („podatek Belki”),

• podatek od nieruchomości.

38

RODZAJE PODATKÓWIstnieje też wiele podatków, o których na co dzień nie zwracamy uwagi, np.:

• podatek od spadków i darowizn,

• podatek od posiadania psa,

• podatek od środków transportowych,

• podatek od niektórych instytucji finansowych („podatek bankowy”, płacony przez banki i firmy ubezpieczeniowe),

• podatek od wydobycia niektórych kopalin (miedzi i srebra),

• podatek od wydobycia węglowodorów (miało być nim opodatkowane wydobycie gazu łupkowego – podatek wprowadzono, ale gazu łupkowego nie zaczęto wydobywać, więc podatek niedawno zlikwidowano).

Czy znasz jeszcze inne przykłady podatków?

39

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

Oprócz podatków, mieszkańcy Polski płacą składki na ubezpieczenia społeczne. Według polskiego prawa nie są podatkami – są uznawane za składki ubezpieczeniowe – lecz według ekonomistów ich znaczenie jest takie jak podatków.

System ubezpieczeń społecznych należy do systemu finansów publicznych. Ubezpieczenia społeczne są częścią finansów publicznych.

40

FEDERALIZM FISKALNY

Federalizm fiskalny polega na tym, że za część podatków i wydatków państwa odpowiedzialna jest administracja lokalna. Różne poziomy administracji mają swoje własne budżety – np. w Polsce mamy budżety:

• państwa,

• województwa,

• powiatu,

• gminy.

Największe znaczenie ma budżet państwa. W Stanach Zjednoczonych jest podobnie: największe znaczenie ma budżet państwa; budżety stanów czy samorządów lokalnych są mniejsze. Kiedyś, gdy państwo było mniejsze, budżet federalny miał mniejsze znaczenie od budżetów stanowych czy lokalnych.

41

BUDŻET PAŃSTWA

42

ROLA BUDŻETÓW DUŻYCH I MAŁYCH

Oprócz państwa, swoje budżety mają także jednostki samorządu terytorialnego (w różnych opracowaniach określane skrótem „JST”):

• województwa,

• powiaty,

• gminy.

43

ROLA BUDŻETÓW DUŻYCH I MAŁYCH

Jednostki samorządu terytorialnego mają pieniądze z trzech źródeł:

• dochody własne (udziały w niektórych podatkach, np. PIT czy CIT, podatki lokalne),

• dotacje z budżetu państwa (przeznaczone na określone cele, rozliczane w szczególny sposób),

• subwencja ogólna (tak jak dotacja, jest przyznawana z budżetu państwa, lecz sposób jej wydania pozostaje już w gestii samorządu).

44

ROLA BUDŻETÓW DUŻYCH I MAŁYCH

Gminy i miasta na prawach powiatu dysponują względnie dużymi środkami; województwa mają swoje budżety, lecz nie mają one dużego znaczenia (źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za 2018 rok):

45

ROLA BUDŻETÓW DUŻYCH I MAŁYCH

46

NA CO SAMORZĄDY WYDAJĄ PIENIĄDZE

Wydatki jednostek samorządu terytorialnego (źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za 2018 rok):

47

NA CO SAMORZĄDY WYDAJĄ PIENIĄDZE

Wydatki gmin (źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za 2018 rok):

48

NA CO SAMORZĄDY WYDAJĄ PIENIĄDZE

Wydatki powiatów (a dokładniej miast na prawach powiatu; źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za 2018 rok):

49

NA CO SAMORZĄDY WYDAJĄ PIENIĄDZE

Wydatki województw (źródło: sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za 2018 rok):

50

DŁUGI SAMORZĄDÓW

Ustawa o finansach publicznych wprowadza ograniczenia w zaciąganiu długu przez JST. Zadłużenie JST:

51

ZASADY OPODATKOWANIA

Istnieją dwie podstawowe zasady, według których ustala się podatki:

• zasada korzyści – płaci ten, kto korzysta,

• zasada zdolności płatniczej – płaci ten, kto ma pieniądze.

Przykład

Państwo wybudowało autostradę. Kto ma za nią zapłacić?

Jeśli podstawą decyzji jest zasada korzyści, to przejazd autostradami będzie płatny – autostradę sfinansują kierowcy.

Jeśli podstawą decyzji będzie zasada zdolności płatniczej, to przejazd będzie bezpłatny – autostradę sfinansują wszyscy podatnicy (a w największym stopniu ci, którzy płacą najwięcej).

52

RÓWNOŚĆ POZIOMA I PIONOWA

Systemy podatkowe generalnie opierają się na aktualnie obowiązujących poglądach dotyczących sprawiedliwości i równości. Ale mogą istnieć dwa rodzaje równości:

• równość pozioma – ci, którzy są sobie równi, powinni w takim samym stopniu podlegać opodatkowaniu,

• równość pionowa – bogaci i biedni powinni być traktowani sprawiedliwie.

Równość pozioma nie budzi kontrowersji, ale pionowa – już tak. Czy bogaty i biedny powinni płacić tę samą kwotę podatku (tzw. pogłówne)? Czy raczej powinni być opodatkowani jedną skalą (tzw. podatek liniowy)? A może bogaty powinien płacić nie tylko większą kwotę, lecz nawet większy procent swoich dochodów czy majątku (tzw. podatek progresywny)?

53

RÓWNOŚĆ PIONOWA

Tematy do dyskusji

1. Podaj argumenty za podatkami: pogłównym, liniowym i progresywnym.

2. Mówi się często o tym, że „bogaci” powinni płacić wyższe podatki. Powiedz, kto jest według Ciebie „bogaty”: osoba o wysokich dochodach czy o wysokim majątku.

54

PODATKI BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE

Istnieją dwa rodzaje podatków:

• podatki bezpośrednie – obciążają konkretne osoby czy przedsiębiorstwa,

• podatki pośrednie – płatnik i podatnik to dwa różne podmioty.

Podatki bezpośrednie to np.: podatki dochodowe (od przedsiębiorstw i od osób fizycznych), podatek od nieruchomości.

Podatki pośrednie to np.: podatek VAT, akcyza na alkohol czy papierosy.

55

PŁATNIK I PODATNIK

Podatnik – ten, kto jest obciążony podatkiem

Płatnik – ten, kto odprowadza podatek do urzędu skarbowego

Na przykład, w przypadku akcyzy na alkohol, podatnikiem jest osoba kupująca butelkę piwa, lecz płatnikiem jest browar.

W przypadku podatku dochodowego płatnikiem i podatnikiem jest ta sama osoba.

56

PŁATNIK I PODATNIK

Podatnik – ten, kto jest obciążony podatkiem

Płatnik – ten, kto odprowadza podatek do urzędu skarbowego

Na przykład, w przypadku akcyzy na alkohol, podatnikiem jest osoba kupująca butelkę piwa, lecz płatnikiem jest browar.

W przypadku podatku dochodowego płatnikiem i podatnikiem jest ta sama osoba.

57

POBIERANIE PODATKÓW

W Polsce za sprawy podatkowe odpowiedzialna jest Krajowa Administracja Skarbowa – utworzona niedawno, w 2017 roku.

58

izby administracji skarbowej

urzędy celno-skarbowe

Krajowa Informacja Skarbowa

urzędy skarbowe