Polacy Na Ukrainie - Zbiór Dokumentów z Lat 1917 - 1939 - Stanisław Stępień

7/22/2019 Polacy Na Ukrainie - Zbir Dokumentw z Lat 1917 - 1939 - Stanisaw Stpie

1/144

POLACY NA UKRAINIE ZBIR DOKUMENTW 1917-1939- . 1: 1917-1939 . 1999POUDNIOWO-WSCHODNI INSTYTUT NAUKOWYW PRZEMYLUPOLACY NA UKRAINIEZBIR DOKUMENTWCZ. 1: LATA 1917-1939 T. IIPOD REDAKCJ STANISAWA STPNIAPRZEMYL 1999ZESP REDAKCYJNYEwa Lis, Mykoa ytwyn, Micha Micel, Wodzimierz Pilipowicz, Oleksander Rublow, NataliRublowa, Anna Siciak, Stanisaw Stpie, Wasyl TymoszenkoPRZEKAD DOKUMENTW Z JZYKA ROSYJSKIEGO I UKRAISKIEGO Jarosaw Leskiw, Denys PilipowiWodzimierz Pilipowicz, Anna Pocztar, Angela migielskaPROJEKT OKADKITadeusz NuckowskiNa okadce wykorzystano fragment obrazu Leona Michny Horyzont czasu. Publikacja dofinansowana przez Komitet Bada Naukowych oraz Stowarzyszenie Wsplnota Polska"

d%ISBN 83-909229-9-1 Poudniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemylu, ul. Grodzka 3,tel. (0-16) 678-64-95, fax (0-16) 678-73-33Wydanie I. Nakad 500 + 50 egz. Format B5, Ark. wyd. 14 Ark. druk. 15,5Podpisano do druku w grudniu 1999 r. Druk ukoczono w styczniu 2000 r.Skad: PWIN Przemyl. Przygotowanie do druku: KALAMUS, tel. 0604 216399Druk: Zakad Poligraficzny BACCARAT, 20-780 Lublin, ul. Raszyska 19, tel. (0-81) 527-49-59POLACY NA UKRAINIE. ZBIR DOKUMENTW 1917 - 1939SPIS TRECIPRZEDMOWA.......................................................................................................7WYKAZY ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE

DOKUMENTY................................................................................................ 14WYKAZ WANIEJSZYCH SKRTW I SKRTOWCW............................. 15DOKUMENTY..................................................................................................... 19SPIS DOKUMENTW......................................................................................227MAPKA-MIEJSCA DEPORTACJI POLAKW.............................................240INDEKS OSB..................................................................................................236.................................................................................7

............................................................................. ....................................................................1...............................................................................19 .................................................................... .........240 .........................................................................PRZEDMOWAObalenie caratu rozbudzio nadziej ludnoci polskiej na Ukrainie na odrodzenie narodo


2/144

we i moliwo aktywnego uczestnictwa w yciu politycznym. Dlatego te czynnie wczyaajpierw w dziaalno na rzecz autonomii ziem ukraiskich w ramach pastwa rosyjskiego,pniej w proces budowy niezalenej pastwowoci ukraiskiej.Dnia 6 marca 1917 r. odby si w Kijowie zjazd przedstawicieli organizacji polskich,na ktrym powoano do ycia przedstawicielstwo oglnonarodowe - Polski Komitet Wykonawzy na Rusi (Ukrainie). Komitet len ju 30 marca zwrci si z propozycj wsppracy do go wczesnego przedstawicielstwa ukraiskiego - Centralnej Rady w Kijowie. W wystosowanym licie pisano:Bracia-Ukraicy\ Wycic\gamy do Was rk, jako do najbliszych ssiazej Ziemi Ojczystej. Po raz pienvszy mamy moliwo porozumienia si, jak dwa bliskie nrody, ktre w niedugim czasie z Bo pomoc, bd miay u siebie wasn si i wasni ogromna praca - u kadego na wasnej niwie. A skoro historia przyczynia si do tego,na naszym pograniczu zamieszkali zarwno Polacy jak i Ukraicy, to zacznijmy y jak sedzi i rozpocznijmy w kocu prac dla naszego wsplnego dobra1.Dziaacze Polskiego Komitetu Wykonawczego wyranie zadeklarowali ch wspuczestnictwadowie pastwa ukraiskiego, majc przy tym nadziej, e w pastwie tym ludno polska bene prawa rozwoju narodowego. Dnia 23 czerwca 1917 r. Zgromadzenie Przedstawicieli Organizacji Polskich w Kijowie, w ktrym wzio udzia 558 reprezentantw wszystkich stw spoeczestwa polskiego, przesao na rcc przywdcw Ukraiskiej Centralnej Rady nlucj: Zjazd Przedstawicieli Organizacji Polskich na Rusi gorco wita denia bratniegonarodu ukraiskiego do politycznego wyzwolenia i owiadcza, e Polacy poczuwajc si dowiecznego obywatelstwa w tym kraju, gotowi s wspdziaa w tworzeniu podstaw wasnegonarodu ukraiskiego z zapewnieniem praw mniejszoci narodowej polskiej na Ukrainie1.Polacy weszli w skad Ukraiskiej Centralnej Rady oraz jej organw wykonawczych. W lipcu 1917 r. zastpc sekretarza generalnego do spraw narodowych zosta Mieczysaw Mickie

icz, ktry 25 stycznia 1918 r. stan na czele odrbnego sekretariatu generalnego do spaw polskich, przeksztaconego nastpnie w ministerstwo Ukraiskiej Republiki Ludowej.O ywioowym odradzaniu si ycia polskiego na Ukrainie wiadczy m.in. rozwj polskiegolnictwa. W okresie istnienia niezalenej pastwowoci ukraiskiej, w krtkim czasie zorizowano ponad 1.200 szk ludowych, 31 szk rednich oraz wysz uczelni - Kolegium PKijowie5.1 - (dalej C2 CDAWOW, fond 1115. opis 1, spr. 2, ark. 2. Zob. take. Zjazd polski na Rusi w Kijowie w dniach 18-24 czerwca N17 /:, Winnica 1917, s. 11.' Zob. dok. 1-10 w Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw. Cz. I: lala 1917-1939, pod red. S. Stpnia, Przemyl 1998, t. 1, s. 23 58.7Jednak agresja bolszewikw przeciwko Ukraiskiej Republice Ludowej, a nastpnie nieuda

na prba wyzwolenia ziem ukraiskich przez wspln polsko-ukraisk ofensyw kijowsk, wan w oparciu o sojusznicz umow warszawsk w 1920 ., na wicie dziesicioleci przekrraisk niepodlego oraz nadziej Polakw na swobodny rozwj narodowy na ziemiach ukrstanowienie reimu bolszewickiego na Ukrainie od razu spowodowao masowe wyjazdy Polakw z tamtych ziem do odrodzonego pastwa polskiego, zarwno przesiedlecw i jecw wh z czasw I wojny wiatowej, jak i autochtonw4. W pierwszych latach istnienia Ukraisiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej komunici starali si pokazywa, e wszystkiemniejszoci narodowe, w tym take Polacy, maj pene moliwoci rozwoju narodowo-kulturo oraz aktywnie uczestnicz w sprawowaniu wadzy pastwowej. Oczywicie, pod warunkiem enej akceptacp ustroju socjalistycznego. Wkrtce jednak reim odkry swoje prawdziwe olicze. Jeli byo si Polakiem, to nie wystarczyo by lojalnym wobec wadzy, nie wystanawet by komunist. Wobec caej ludnoci polskiej, a take innych mniejszoci narodowywreszcie wobec ludnoci ukraiskiej, zastosowano metod odpowiedzialnoci zbiorowej. Z

czy si przeladowania, represje psychiczne, przesiedlenia, wywzki do lagrw, sdy dzste stosowanie kary mierci. Ludno polsk dotkna take najwiksza zbrodnia w dziei, majca miejsce w czasach pokojowych - sztucznie podtrzymywane w latach 1932-1933 zjawisko godu, podczas ktrego mier godow ponioso od 3 do 5 milionw obywateli Wszelkimi sposobami starano si utrudnia Polakom kontakty z krajem. Usiowano przy tym wyrabia u nich przekonanie, e to Polska nie chce utrzymywa z nimi cznoci. Tak wzegrano przygotowania do Pierwszego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie. Wadze radzieckie od samego pocztku manipuloway wyborami na zjazd. nie kryjc przy tym, i mae w nim wzi udzia delegacje z ZSRR jad tylko po to, aby wykorzysta trybun zjazdu pagowania ideologii komunistycznej"3. Nic wic dziwnego, e po takich doniesieniach


3/144

prasowych wadze polskie odmwiy wydania wiz dla delegatw ze Zwizku Radzieckiego. Tokolei posuyo radzieckim organom bezpieczestwa do wzmoenia kampanii przeciwko Polsc. Wadze radzieckie wszelkimi sposobami staray si utrudnia dziaalno obu polskim kom istniejcym w Kijowie i Charkowie (do 1937 .). Zastraszona ludno polska rzadko deydowaa si na kontakty z tymi placwkami, za co na og spotykay j rne represje. Nego, e Polacy na Ukrainie, tak jak i w caym w ZSRR, bali si nawet otrzymywa korespodencj od rodzin z Polski.4 Ju w maju I 922 r. wysiano do Polski 1 5 transportw z ludnoci polsk. W czerwcu pznaczono do ewakuacji ludno polsk z nastpujcych miast: z Charkowa 5 transportw, zwa 2 transporty oraz dodatkowy z Kijowszczyzny. z Odessy 2. z Krzemieca 1. z Potawy - 3, z Katerynoslawia 2. z Zaporoa 1. z Mikoajowa 1. z Bachmata 3. Zob. CDAWOW,fond 4. opis 1. spr. 749, k. 13, 53." Zob. M. Iwanow. Pierwszy nard ukarany. Polacy w 'Zwizku Radzieckim. 1921-1939. Warszawa Wrocaw 1991, s. 258-267." W niniejszym tomie staralimy si opublikowa jak najszerszy materia! dotyczcy powygo problemu. Zob. dok. 27. 29. 30. 32. 37-40, 42-4S.8Ju na pocztku lat dwudziestych prawdziwe oblicze wadzy bolszewickiej wobec ludnoci olskiej odsania tajny dokument zastpcy przewodniczcego GPU USRR -Karla Karlsona. Luno polska zostaa w nim podzielona na trzy grupy: pierwsza -reakcyjno-szowinistyczna, na czele z ksimi i reakcyjn czci inteligencji; druga -drobnoburuazyjna, w skaliczono znaczn cz inteligencji oraz mieszczastwo; trzecia - chopi i robotnicy - kjak stwierdzano w dokumencie- znajduj si jeszcze pod cakowitym wpywem religijnych ifanatycznych zabobonw przemieszanych z ideologipolskiego patriotyzmu7.

Dlatego te Karlson proponowa: utworzy ugrupowania skadajce si z wiernych-katolikmogliby zaj si ledzeniem, a take krytyk moralnego i politycznego ycia ogu, jeuchowych oraz najbardziej aktywnych dziaaczy religijnych. Zadanie to polegaoby takena stopniowym dyskredytowaniu wszelkich przejaww istniejcych porzdkw prawnych i zjwisk religijnych, bazujc na ujawnionych bdach i negatywnych momentach z ycia i dzianoci Kocioa. Powysze rodki powinny w krtkim czasie umoliwi wywoanie niezadowoliernych, zbuntowanie ich przeciwko przywdcom Kocioa oraz zastpienie niewygodnych dlnas osb w Kociele naszymi " ludmi. W takie ugrupowania zostali wtopieni nasi" lie nadzorujcy przeprowadzenie planowanych zmian*.Pocztkiem zakrojonej na szerok skal akcji represyjnej przeciwko Kocioowi na Ukrainsta si list do papiea obrobionego", jak podkrela Karlson, napisany przez ytomierksidza Fedukowicza, w ktrym wyranie zdemaskowa" on antyradzieck rol i dziaalnokatolickich oraz ich powizania z buruazyjn Polsk". W ten sam sposb GPU obrobio"

nych ksiy i dziaaczy kocielnych nadajc temu wielki rozgos na amach prasy9.Pragnc maksymalnie pomniejszy liczebno spoecznoci polskiej, w 1926 r. rozpoczto represje, polegajce na zaliczeniu w trakcie oglnoradzieckiego spisu ludnoci Polakwdo innych grup narodowych - do Rosjan lub Ukraicw. Zgodnie z instrukcj, na protestyspisywanych Polakw komisarze spisowi odpowiadali: Polacy mieszkaj w Polsce, a tutaj s jedynie - Ukraicy-katolicy10.1 ' - (dalej CDAHOU,fond 1, opis 16, spr. 2, k. 124. Ibidem, k. 125- 126.9 Karlson w swym pimie podawa liczb 21 ksiy - ibidem, k. 129. Zob. m.in. dok. 26 nejszego zbioru oraz dok. 33 i 71 z 1 tomu Polacy na Ukrainie, op. cit, s. 108-112, 192-211. Na temat przeladowania Kocioa katolickiego na Ukrainie w okresie 1917-1939 ukazao si w ostatnich latach, zarwno w Polsce jak i na Ukrainie, wiele prac naukowych, m.in.: ks. R. Dzwonkowski, Koci katolicki w ZSSR. 1917-939. Zarys historii,

Lublin 1997; tene, Losy duchowiestwa katolickiego w ZSSR. 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998, O.K. , , 1920-1940. olicki na Ukrainie, 1900-1932, Lublin-Rzym-Lww 1995. Wiele cennego materiau na tentemat zawieraj take syntezy: M. Iwanow, op. cit., J.M. Kupczak,,Po/acy na Ukrainie w latach 1921-1939, Wrocaw 1994 oraz H. Stroski, Represje stalinizmu...10 CDAWOW, fond 413, opis 1, spr. 209, k. 3 - 3v. Zob. dokument nr 25 w niniejszym tomie.9Pogorszenie stosunkw polsko-radzieckich na pocztku lat trzydziestych zapocztkowao msowe represje wobec ludnoci polskiej, w tym take polskich komunistw. Sfabrykowano w


4/144

czas proces tzw. Polskiej Organizacji Wojskowej, na czele ktrej mieli jakoby sta dobrze zakonspirowani polscy komunici, agenci faszystowskiej Polski".Dnia 31 padziernika 1934 . WKP(b), a 3 listopada tego roku Biuro Polityczne KPlistopada 1934 r. powierzyy towarzyszom Postyszewowi, Leonowowi, Lubczence i Balickiemu zajcie si problemem pasa przygranicznego"zamieszkaego przez ludno polsk1'ie powoano specjalne komisje rejonowe, ktre wraz z miejscowym aktywem partyjnym miay:1. Przygotowa imienne listy elementu antyradzieckiego", ktry podlegaby wywzce na;2. Wyznaczy wsie znajdujce si w pobliu punktw wojskowo-obronnych (fortyfikacje, azyny, mosty, kolej, drogi itp.), z ktrych ludno polska z powodw militarnych powinnzosta czciowo lub cakowicie przesiedlona.3. Na miejsca wysiedlonych w celu wzmocnienia strefy przygranicznej przez elementdobroczynny naley zwerbowa z obwodu kijowskiego i czernihowskiego po dwa tysice dobrych kochonikw oraz aktywistw [...] oraz dwa tysice zdemobilizowanych czerwonoarmi2.O ile pocztkowo wysiedlano Polakw wybirczo, to ju od jesieni 1935 r. rozpocza siacja masowa. 5 wrzenia tego roku Biuro Polityczne KP(b)U postanowio przesiedli donw: krasnohradskiego, sachnowszczyskiego i wilcho-wackiego w obwodzie charkowskim300 gospodarzy z rejonu marchlewskiego. Jednoczenie Obwodowy Komitet Partyjny wWinnicy w celu dalszego oczyszczenia granicy, placwek oraz punktw kolejowych na terytorium obwodu, zwrci si z probo przesiedlenia w dalsze rejony Ukrainy 1.500 rodzpolskich z nastpujcych rejonw:

proskurowski - 150 rodzin,horodecki - 250 rodzin,wooczyski - 150 rodzin,szepetowski - 150 rodzin,izjasawski -100 rodzin,puaski - 150 rodzin,koziatyski - 100 rodzin,meryski - 50 rodzin,sawucki - 100 rodzin,Satanowski - 150 rodzin,bazalijski - 50 rodzin,antoniski -100 rodzin13. Dokumenty archiwalne pozwalaj przeledzi dalsze represje woec Polakw. Dnia 25 grudnia 1935 r. Biuro Polityczne KP(b)U powoao specjaln komis

celu opracowanie projektu przesiedlenia kilku tysicy ludnoci narodowoci polskiej i11 CDAHOU, fond 1, opis 16, spr. 11, k. 268.12 Ibidem, k. 317.13 Ibidem, spr. 12, k. 343.10niemieckiej z regionw przygranicznych. Tym razem poza granice Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Na jego podstawie na pocztku 1936 r. wysiedlono z Ukrainy ok. 6-7 tys. gospodarstw14. Wkrtce, bo ju 9 kwietnia 1936 r. Biuro Polityczne KP(b)U podjo kolejn decyzj, na mocy ktrej znad granicy z Polsk przesiedlonohstanu kolejnych 15 tys. rodzin15. Akcj t kontynuowano w nastpnych miesicach. Dane rchiwalne pozwalaj sdzi, e do 1939 r. deportowano z Ukrainy do Kazachstanu okoo 60sicy Polakw16.W poowie lat trzydziestych rozpocz si proces likwidacji polskich instytucji na Ukra

nie Radzieckiej. W pierwszym rzdzie zamknito polskie szkoy, na czele z Instytutem Wychowania Spoecznego i polskimi Technikami Pedagogicznymi w Kijowie i Poskirowie17. Nastpnie polskie klasy w szkolnictwie rosyjsko- i ukraiskojzycznym. I tak 16 marca 1935 r. zostaje podjta decyzja o likwidacji wydziaw polskich przy Technikum Gazetowym i Instytucie Pedagogicznym w Charkowie1", a 20 wrzenia tego roku zostaje zlikwidowany wydzia polski w kijowskim Technikum Medycznym19. W tym te czasie zaprzestano wydawa polskojzyczne czasopisma i nadawa audycje radiowe w j zyku polskim20.Klasycznym przykadem radzieckiej polityki narodowociowej by sposb likwidacji utworznego w 1925 r. Polskiego Rejonu Narodowociowego ze stolic w Marchlewsku. Gdy okazaosi, e eksperyment" ten nie spenia nadziei oczekiwanych przez komunistw, i nie uda


5/144

wychowa czerwonych Polakw", a nawet przeprowadzi tam dobrowolnej kolektywizacji, reon postanowiono zlikwidowa. Jak to byo w zwyczaju stalinowskiego aparatu bezpieczestwa, najpierw pod pozorem wykrycia dziaajcej na Ukrainie tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej", zaczy si aresztowania mieszkacw Polskiego Rejonu Narodowociowego, nkluczajc aktywu partyjnego i kierownictwa administracyjnego21. Oficjalnie proceslikwidacji rejonu zapocztkowaa krytyka jego wadz przez Komisj Kontroli Partyjnej b). Dnia 17 lutego 1935 ., jej przedstawiciele w protokole pokontrolnym napisali:W wyniku ustale Komisji Partyjnej stwierdzono, e kierownicy rejonu marchlewskiego- byy sekretarz Rajkomu KP(b) U Marczewski Bronisaw, zastpca sekretarza Hejne Stanisaw i przewodniczcy Rejwykonkomu Adamczyk Mieczysaw pracujc w przygranicznym Polskm Rejonie Narodowociowym, zatracili rewolucyjn czujno klasow i w praktyce okazali arzdziem w rkach elementw wrogich klasowo, sprzyjajcych podkopywaniu gospodarstw reonu22.14 CDAHOU, rond 1, op. 16, spr. 11, k. 346. 13 Ibidem, k. 48.16 H. Stroski, Deportacje polskiej ludnoci z Ukrainy do Kazachstanu w I936r. Przyczyny, przebieg, skutki, [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, pod red. . Ciesielskiego i A. Kuczyskiego, Wrocaw 1996.17 Zob. H. Stroski, Represje stalinowskie wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 1929-1939, Warszawa 1998, s. 131-139.18 CDAHOU, fond 1, op. 6, spr. 382, k. 89.19 Ibidem, spr. 375, k. 215, spr. 13, k. 48-50).20 Ibidem, k. 89, 93.21 Zob. H. Stroski, Represje stalinowskie..., s. 209-218.22 , (dalejDAO), fond 42, op. 1, spr. 59,

11Opierajc si na powyszej opinii wadze komunistyczne rozpoczy masowe zwalnianie Polzajmowanych stanowisk i wyznaczanie na ich miejsce osb innej narodowoci, a nastpniewywzki osb uwaanych przez wadze za niepewny ek-ment'kontrrewolucyjnybdcy na usholskiego faszyzmu". Pierwszy tranSpOft, obejmujcy 750 rodzin, wysano z rejonu ju naprzeomie lutego i marca 1935 r.23 Dziaania te byy prologiem do ostatecznej likwidacji tzw. Polskiej Republiki Rad" na Woyniu. Decyzja w tej sprawie zapada na posiedzeniu Biura Politycznego KP(b)U 17 sierpnia 1935 ., a zatwierdzona zostaa przez Cenralny Komitet Wykonawczy USRR 3 padziernika tego roku. Rwnoczenie podjto decyzj oidacji Niemieckiego Rejonu Narodowociowego w Pulisku, znajdujcego si w obwodzie kijwskim. Wadze staray si ukry polityczne motywy swej decyzji, podajc jedynie, i podstaa wskutek gospodarczej niedolnoci rejonw marchlewskiego ipuliskiego oraz brakujtnoci obsugiwania Stacji Maszynowo-Traktorowych24.

Na swym ostatnim posiedzeniu Rejonowy Komitet Wykonawczy w Marchlewsku skadajc samokrytyk decyzj t powita z uznaniem, widzc w niej potne rewolucyjne narzdzie skia jak najszybszy socjalistyczny mzwj gospodarki i kultury byego rejonu marchlewskiego i przeksztacenie jego kochozw w bolszewickie, a kochonikw w ludzi zamonych25po likwidacji rejonu nie ustay represje wobec jego mieszkacw-Polakw. Wedug wyliczstoryka Henryka Stroskiego aresztowania, wyroki mierci, deportacje i zesania do agrobjy 10 tysicy osb, czyli co czwartego mieszkaca byej marchlewszczyzny26.Leninowska polityka narodowociowa bya niczym innym, j ak tylko odmian rosyj -skiegoimperializmu i rusyfikacji. Mniejszoci narodowe byy traktowane instrumentalnie, czego niestety dugo nie dostrzegali komunici polskiego pochodzenia. W rzeczywistocispotka ich taki sam los, jak ludzi, ktrych by moe denuncjowali jako wrogw ustroju szewickiego i sugusw kleru i faszystowskiej Polski". Najbardziej wymiernym przejawem radzieckiej polityki wobec ludnoci polskiej na Ukrainie jest fakt, e w okresie o

d 1926r.do 1939 jej liczba zmniejszya sio 120 tys. i w przededniu wybuchu II wojnywiatowej wynosia zaledwie 357,7 tys. osb27.*W 1994 r. Poudniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemylu, przy wsppracy z historykai ukraiskimi, rozpocz prac nad tematem badawczym Polacy na Ukrainie Radzieckiej w ltach 1917-1939.] pierwszym efektemjest wydany w 1998 r. tom23 H. Stroski, Represje stalinowskie..., s. 136.24 DAO, fond 42, op. 1, spr. 134, k. 167.25 Ibidem, spr. 138, k. 75.26 H. Stroski, Represje stalinowskie..., s. 137. Jak bardzo zmienia si polityka wad


6/144

radzieckich w kwestii narodowociowej wiadczy fakt, e po likwidacji polskiego rejonu narodowociowego nie tylko nigdy nie odwoywano si do tradycji jego istnienia, alenawet zmieniono w 1939 r. nazw Marchlewska na Szczorsk, a w 1946 r. przywrcono jego pierwotn nazw Dobysz.27 CDAHOU, fond 1, op. 23, spr. 5619, k. 35.12Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw. Cz, 1: lata 1917-J93928. Obecnie oddajemy do rkCzytelnikw tom drugi. Publikowane dokumenty dotycz rnych przejaww ycia spoeczneoci polskiej na Ukrainie, ujmowanych zarwno w perspektywie ogl-noradzieckiej, jak ilokalnej dotyczcej danego obwodu, okrgu, rejonu czy nawet konkretnej wsi. Porednioodnosz si one take do losw narodu ukraiskiego oraz innych mniejszoci narodowych,przyszo, czsto wbrew wasnej woli, y pod reimem komunistycznym. Publikowany materhodzi gwnie z archiww ukraiskich, jedynie kilka zamieszczonych dokumentw jest wynim kwerendy w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (raporty i informacje polskich sub konsularnych na Ukrainie).W celu atwiejszej percepcji, dokumenty rosyjsko- i ukraiskojzyczne zostay przeoonjzyk polski. Mamy nadziej, e dziki temu dotr one do szerszego krgu odbiorcw. Stanatomiast zachowa specyficzny, czsto daleki od poprawnoci gramatycznej i ortograficznej, jzyk dokumentw polskojzycznych powstaych w rodowiskach polskich na Ukrainiene charakterystyczne take ze wzgldu na liczne wtrcenia rosyjskie i ukraiskie. Czstychodziy bowiem spod pira osb zrusyfikowanych lub panalfabetw. Tego rodzaju tekstewtpliwie bardzo interesujce take dla jzykoznawcy, dlatego staralimy si w nie ingsporadycznie, jedynie w sytuacji, gdy pozostawienie oryginalnej pisowni utrudniaoby zrozumienie treci danego dokumentu.

Publikowane dokumenty uoono chronologicznie. W regestrach zaznaczono miejsce i datpowstania kadego z nich, na kocu za podano opis techniczny, a wic informacj czy jeto orygina czy kopia, drak, maszynopis czy rkopis oraz w jakim jzyku zosta sporzdz. Nastpnie zaznaczono miejsce jego przechowywania, sygnatur i numery stron.Dokumenty bdce podstaw niniejszego zbioru, pozyskane w postaci kserokopii, fotokopii lub odpisu s przechowywane w bibliotece Instytutu i udostpniane badaczom dziejw Polakw na Ukrainie. Kolekcja ta jest systematycznie powikszana, poniewa pracownicy Instytutu, dziki wsparciu finansowemu Komitetu Bada Naukowych, nadal prowadz kwerendy w archiwach ukraiskich. W przygotowaniu znajduje si take trzeci tom zbioru dokumentw obrazujcych dzieje Polakw na Ukrainie w latach 1917-1939.STANISAW STPIE* Recenzj tego tomu opublikowa Janusz M. Kupczak na amach Wrocawskich Studiw Wschh" 1999, nr 3, s. 249-251.

13WYKAZ ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE DOKUMENTY1. AAN - Archiwum Akt Nowych w Warszawie2. CDAHOU - ' , (Centralne3. CDAWOW - , 4. DAWO - , (Archiwum Pastwowe Obwodu Winni5. DAO - , (Archiwum Pastwowe Obwodu yt6. GARF - , (Archiwum Pastwowe Federacj , ( )

193814WYKAZ ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE DOKUMENTY1. AAN - Archiwum Akt Nowych w Warszawie2. CDAHOU - ' , (Centralne3. CDAWOW - , 4. DAWO - , (Archiwum Pastwowe Obwodu Winni5. DAO - , (Archiwum Pastwowe Obwodu yt6. GARF - , (Archiwum Pastwowe Federac


7/144

, !( ) 193814WYKAZ WANIEJSZYCH SKRTW I SKRTOWCWAerochim (Awiachim) - Zwizek Pomocy Lotniczo-Chemicznego Budownictwa Agitpropy (ros. ) - wydziay propagandyAN USRR - Akademia Nauk Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Budkomos(ukr. ) - Dom Owiaty Komunistycznej BUPR (ukr. (Radziecka) Republika Centrwyborczkom (ukr. ) - Centralny KWyborczy Chlebzagotwka (z ros. ) - akcja niwna CKNS - Centralna Komisja dowych CSU (ros. ) -Centralne Biuro Statystyczne DPolityczny GUAG (ros. ) - Gwny Zarzd Obozw INO (ukr. istycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy LKZMU - Komitet Centralny Leninowskiego Komunistycznego Zwizku ModzieyUkrainy WKP(b) - Komitet Centralny Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) WLKZM - Komitet Centralny Wszechzwizkowego Leninowskiego Komunistycznego ZwizModziey Kooptach (ukr. ) - Spdzielnia Drobiarska KNS (ukr. iezam - Komitet Niezamonych Chopw, zob. KNSKomsomo (ros. ) - Komunistyczny Zwizek Modziey KPU -

- Wydzia Kultury i Propagandy Komitetu Centralnego KUMZ (KUNMZ) (ros. ch Zachodu im. Juliana Marchlewskiego Koopzwizek - Zwizek Spdzielni KWP - Komitet Wajemnej Pomocy15KZMU - Komunistyczny Zwizek Modziey UkrainyLikpunkt - Punkt Likwidacji AnalfabetyzmuLKO - Ludowy Komitet OwiatyMSZ - Ministerstwo Spraw ZagranicznychMTS - Maszynowo-Traktorowa StacjaNaczrej milicji - naczelnik komendy rejonowej milicjiNarkomfin (ros. ) - Ludowy Komisariat do Spraw FinanswNarkominde (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw ZagrNarkomos (ukr. ) - Ludowy Komisariat Owiaty

NK (ros. ) - Ludowy KomisariatNKID (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw ZagranicznyNKO - Ludowy Komisariat OwiatyNKWD (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw WewntrznychOGPU (ros. ) - Okrgowy Pastwowy ZarzOIK lub OKI (ros. ) - Okrgowy Komitet WyborczyOkrbiuro nac/miensz. (ros. ) -Okgowe Biuro MniejszOkrispokom (ros. ) - Okrgowy Komitet WykonawczyOkrwyborczkom (ukr. ) - Okrgowy Komitet WyborczyOkrnacmen - Okrgowe Biuro Mniejszoci NarodowychOkrstatbiuro (ros. ) - Rejonowe Biuro StatystycznePCD - Polska Centrala DemokratycznaPolbiuro (ros. )- Biuro Polskie

Poljazyk (ros. ) -jzyk polskiPolnasielenie (ros. ) - ludno polskaPoluczitieli (ros. ) - polscy nauczycielePolenszcziny (ros. ) - kobiety narodowoci polskiejPOW-Polska Organizacja WojskowaPredbiuro - Biuro Przedstawiciela Mniejszoci NarodowychProfsojuz (ros. ) - Zwizek ZawodowyRajkomjacziejka (ros. ) - Rejonowa komrka partyjnaRajonaresKNS - Rejonowy Republikaski Komitet Niezamonych ChopwRejkolgospzwizek- Rejonowy Zwizek Spdzielni Rolniczych


8/144

Rajpartkom (ros. ) - Rejonowy Komitet PartiiRejplan - Rejonowy Urzd PlanowaniaRejrolouporzdkowca- Rejonowy Inspektor RolnyRewkom (ros. ) - Komitet Rewolucyjny16RFSRR - Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika RadzieckaRIK (ros. ) - Rejonowy Komitet WyborczyRKL - Rada Komisarzy LudowychRKW - Rejonowy Komitet Wykonawczy, zob. RIKRSI (ukr. - ) - Inspekcja Robotniczo-ChopskaR/w - Rada WiejskaRWI - Rejonowy Wydzia InformacjiSDKPiL - Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i LitwySelbud (ukr. ) - Wiejski Budynek KulturySianozagotwka (z ros. ) - zbir sianaSMKO - wiadoma Masowa Komunistyczna OwiataTASS (ros. ) -Agencja Telegraficzna Zwizku RadziUCR - Ukraiska Centralna RadaUczstek (z ros. ) - dziaka, odcinekUkomy (ros. ) - komitety powiatoweUkrainfilm - (ukr. ),ukraiska instytucja rozpowszechniania filmwUkrkochozcentrala (ukr. ) - Ukraiska Centrala KochozwURL - Ukraiska Republika LudowaUSRR - Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka

WUAN - Wszechukraiska Akademia NaukWUCK (ukr. ) - Wszechukraiski Centralny Komitet [WykWURPS (ukr. ) - Wszechukraiska Rada Zwizkw ZawodowychWUSPS (ros. ) - Wszechukraiska Rada Zwizkw ZawodowychWuz (ukr. ) - szkoa wyszaZiemoddzia (ros. ) - Wydzia RolnyZOU - Zwizek Oswobodzenia Ukrainy, zob ZWUZWU - Zwizek Wyzwolenia Ukrainyywodziedziny - zwierzca gospodarka rolna17 , , '.. ^ ; "", 18 -^', '-'.


9/144

i Polskich5.Ze wzgldu na fakt, e nie wszystkie polskie organizacje zdyy przesa swych przedsti na zebranie w klubie Ogniwo", podajemy adres komitetu: ul. Prorie-zna 17.Druk w jzyku rosyjskim.Kijowianin " 9 marca 1917 ., nr 68.Wydarzenie to miao miejsce 6 marca 1917 r.2 Michai Wladimirowicz Rodzianko (1859-1924), wielki waciciel ziemski, dziaacz poliyczny (konstytucyjny monarchista). Czonek Dumy Pastwowej od 1907, by jej przewodniczcym w latach 1911-1917. Po rewolucji wyemigrowa do Jugosawii.3 Grigorij Jegorowicz Lww (1861-1925), ksi, jeden z przywdcw rosyjskich kadetw. r. pose do Dumy Pastwowej. Od lutego do lipca 1917 r. premier i minister spraw wewntrznych Rzdu Tymczasowego. Po przewrocie bolszewickim wyemigrowa do Francji.4 Aleksander Fiodorowicz Kiereski (1881-1970), jeden z przywdcw rosyjskich escrw. O1912 r. posowa do Dumy. Po rewolucji lutowej zosta ministrem sprawiedliwoci, a po stpieniu ksicia Lwowa premierem Rzdu Tymczasowego i Naczelnym Wodzem armii rosyjskiej. Od 1918 r. przebywa na emigracji.5 Mowa o powstaniu w dniu 6 marca 1917 r. Komitetu Wykonawczego Zgromadzenia Organizacji Polskich - uywajcego powszechnie nazwy Polski Komitet Wykonawczy na Rusi (lub na Ukrainie)". Komitet by oficjaln reprezentacj ludnoci polskiej w tym kraju. Pzewag w Komitecie mieli zwolennicy Narodowej Demokracji, a na jego czele sta Joachim Bartoszewicz. Komitet skada si z czterech wydziaw: spraw zewntrznych, spraw weych, owiaty i finansw. Powoano take komisje specjalne: do uwalniania winiw i depych Polakw, spraw likwidacyjnych oraz sekcj milicji polskiej.21

21917, 18 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin" o stosunku Polakw do pastwa royjskiego po rewolucji lutowej.Polskie narady polityczneZ powodu tego, i demokratyczni Polacy w Rosji postanowili wzi udzia w tworzeniu nowgo ustroju politycznego tego kraju, istniay wrd nich (Polakw mieszkajcych w Rosji ych niedawno przybyych) sprzecznoci, ktre obecnie sju cakowicie rozwizane.Obydwa polskie kluby demokratyczne - w Moskwie i Piotrogrodzie, po wsplnych naradach postanowiy wsppracowa z ruchami rosyjskimi, zastrzegajc sobie prawo do samodziej pracy kulturalnej na terytorium Rosji. Polacy, ktrzy zebrali si w Kijowie, na razie jeszcze nie opracowali odezwy okrelajcej ich stanowisko na terytorium Maorosji'. Ze wzgldu na to wyzwanie wrd Polakw w Kijowie tocz si cige debaty.Druk w jzyku rosyjskim. Kijowianin " 1917, 18 marca, nr 76.

' Maorosja - oficjalna rosyjska nazwa Ukrainy, uywana w okresie przedrewolucyjnym.31917,19 marca, Kijw -Informacja gazety Kijowianin"o reakcji spoecznoci polskiej na ie o wydaniu przez Rzd Tymczasowy Odezwy do Polakw".Wyrazy wdzicznoci organizacji polskich z powodu wydania Manifestu doPolakw'Wczoraj o godzinie 1400 Komitet Wykonawczy Zgromadzenia Polskich Organizacji Spoecznych2 w penym skadzie zoy wizyt Komitetowi Wykonawczemu3. Powodem odwiedzin bykazania wyrazw uznania w zwizku z wydaniem przez Rzd Tymczasowy ,JManifestu do Polakw".Przewodniczcy Komitetu - pan Bartoszewicz4 powiedzia w imieniu Komitetu: Przyszlimytutaj w imieniu Polskiego Komitetu Wykonawczego powita was, jako przedstawicieliRzdu Tymczasowego, ktry wydal odezw o wolnej, zjednoczonej

22i niezalenej Polsce. W chwili, gdy wolna, demokratyczna Rosja, zrzuciwszy jarzmostarego reimu rozpocza twrcz, spoeczn i pastwow prac, to my jako pierwsi przyz przyjanie wycignit rk. Jestemy gotowi do wzicia udziau w procesie wolnego bNigdy nie wtpilimy, a zawsze wierzylimy, e wolna i demokratyczna Rosja nie bdzie kojnie patrze na polsk niewol i ograniczenia polskich praw i wolnoci. Wierzyli w towszyscy nasi bojownicy o wolno, wierzylimy w to i my - i ta wiara obecnie urzeczywistnia si: wolna Rosja wyciga teraz do nas swoj bratersk do. Przyszlimy do was, ucisn wasz do, wyrazi nasze serdeczne, braterskie uczucia. Prosimy o przekazaniTymczasowemu naszych uczu i sw oraz wyrazw ogromnej wdzicznoci za uroczyst odez


10/144

tanie si oglnym hasem i testamentem wietlanej przyszoci dla naszych bratnich, wolnarodw.Nastpnie hrabia Micha Kossakowski5 wypowiedzia te sowa: W imieniu Polakw - mieszkatwa polskiego, wypdzonych przez wojn z rodzinnego kraju i zjednoczonych w Centralnym Komitecie Obywatelskim witamy mdry akt sprawiedliwoci historycznej, utworzony przez woln wol wielkiego narodu rosyjskiego i wierzymy w wietlan przyszo naszych poczonych mioci bratersk oraz wzajemnym powaaniem. Niech yje wielki nard rosyjje wolna, zjednoczona Polska!W imieniu Komitetu Wykonawczego odpowiada D.N. Grigorowicz-Barski6: Jako przedstawiciel Rzdu Tymczasowego wyraam gbok wdziczno za wasze sowa i za ch pracy z winienem was zapewni, e ju wczeniej zwrcilimy uwag na polski problem, a obecnie rozpatrzony przez Najwysze Kierownictwo. Jest to nasz stary pogld i dopiero terazzosta potwierdzony, poniewa postpowa cz narodu rosyjskiego zawsze domagaa si colnoci dla wszystkich narodowoci. Niech yje braterstwo dwch wolnych narodw - RosjiPolski!Po tym Jezierski7 przekazujc D.N. Grigorowiczowi-Barskiemu kopert, powiedzia: Pozwlie podarowa sobie skromny prezent na pomoc dla uaskawionych winiw politycznych. Jai okazao w kopercie byo 6 tys. rubli.Dokument w jzyku rosyjskim. Kijowianin" 19 marca 1917 r, nr 77.Dnia 16 marca 1917 r. ukazaa si Odezwa Rzdu Tymczasowego dla Polakw (opublikowana pzez pras kijowsk 18 marca 1917 .). Jej tre bya nastpujca'Polacy! Staiy ad pastwowy Rosji, ktry by przyczyn waszego i naszego upokorzenia, piau, zosta dzi odrzucony na zawsze. Wyzwolona Rosja reprezentowana przez Rzd Tymczaowy, obdarzona peni wadzy pragnie zwrci si do was z braterskim powitaniem, zapras

s rwnie do nowego ycia, wolnoci [...]. Bracia Polacy! Nadchodzi dla nas wszystkich zas wielkich decyzji. Wolna Rosja zaprasza was w szeregi bojownikw o wolno narodw. ard rosyjski, zrzuciwszy jarzmo niewoli, przyznaje bratniemu narodowi polskiemu peni wszelkich praw do okrelania wasn wol swego losu. Zgodnie z porozumieniami z snikami, z ustalonym z nimi planem walki z23germanizacj Rzd Tymczasowy ma nadzieje na utworzenie niezalenego pastwa polskiego, kadajcego si z wszystkich ziem zamieszkaych w wikszoci przez Polakw, co bdzie swn gwarancj trwaego pokoju w przyszej, odnowionej Europie. Pastwo polskie, poczosj swobodnym zwizkiem wojennym, bdzie stanowio twardy mur przeciw naporowi pastw wych na sowiaskie [...]. Przyjmijcie wic bracia - Polacy bratersk do, ktr wyciolna Rosja [...]. Dokument podpisali: premier - ksi Lww, minister spraw zagranicznyh - Milukow, minister wojny i marynarki wojennej - Guczkow, minister komunikacji

- Niekrasow, minister handlu i przemysu - Konowaow, minister finansw - Tereszczenko, minister owiaty narodowej - Manujow, prokurator naczelny witego Synodu - Lww, mster rolnictwa -Szyngarjew, minister sprawiedliwoci - Kieroski (patrz Kijowianin" 18 marca, 1917).1 Joachim Stefan Bartoszewicz (1867-1939), prawnik, polityk i publicysta, przywdca Narodowej Demokracji pod zaborem rosyjskim; w latach 1906-1912 redaktor naczelny Dziennika Kijowskiego"; 1917-1918 prezes Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi; 1918-1919 czonek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu, sekretarz delegacji polskiej na konferencj pokojow; 1-921-1927 senator RP; 1928-1937 prezes Narodowej Demokracji.2 Zob. dok. 1, przypis 5.3 Oficjalne przedstawicielstwo rosyjskiego Rzdu Tymczasowego na Ukrainie.4 Joachim Stefan Bartoszewicz (1867-1939), prawnik, polityk i publicysta, przywdc

a Narodowej Demokracji pod zaborem rosyjskim; w latach 1906-1912 redaktor naczelny Dziennika Kijowskiego"; 1917-1918 prezes Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi; 1918-1919 czonek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu, sekretarz delegacji polskiej na konferencj pokojow; 1921-1927 senator RP; 1928-1937 prezes Narodowej Demokracji.5 Micha Stanisaw Korwin Kossakowski (1883-1962), dziaacz spoeczny, dyplomata i bankwiec. W czasie pierwszej wojny by prezesem Centralnego Komitetu Obywatelskiego wKijowie i Misku. Od maja 1919 r. pracowa w polskiej subie dyplomatycznej, a nastpnw Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 1927 r. przeszed do pracy w bankowoci. Po drugiej wojnie wiatowej pracowa w Narodowym Banku Polskim. Pozostawi cenny Diariusz


11/144

z lat 1915-923.6 D. N. Grigorowicz-Barski - przedstawiciel Rzdu Tymczasowego w Kijowie, pochodzize znanego rodu burmistrzw Kijowa.7 Stanisaw Jezierski (1883-1919), prawnik, publicysta, dziaacz Narodowej Demokracji na Ukrainie. W latach 1911-1914 sekretarz redakcji Dziennika Kijowskiego". W Polskim Komitecie Wykonawczym piastowa funkcj sekretarza. Z ramienia Komitetu wszed do zaoonej w Moskwie w sierpniu 1917 r. Polskiej Zjednoczonej Rady Midzypartyjnej, ktrej zosta wiceprezesem. W 1917 r. podczas wyborw do rosyjskiej Konstytuanty zosta ybrany na posa z kurii polskiej.

2441917, 12 kwietnia, Kijw - Informacja czasopisma Kijowianin" o postanowieniach zebrania delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej.Postanowienie delegatw Polskiej Dywizji StrzeleckiejNa zjedzie delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej1, ktry odby si w Kijowie 8 kwietbr. podjto nastpujce postanowienia:1) Polska Dywizja Strzelecka dy do odbudowy niezalenoci caej zjednoczonejPolski;2) wyznaje niezaprzeczalne prawo narodw do samookrelenia;3) wewntrzny ustrj pastwa polskiego, forma rzdw oraz obywatelskie prawa ludnoci zustanowione przez sam nard polski w zgromadzeniu ustawodawczym pastwa polskiego, wybranego w trakcie oglnego, bezporedniego, tajnego i rwnego gosowania;4) z powodu uznania przez koalicj antyniemieck za jeden z celw wojny odrodzenie ni

ezalenego pastwa polskiego na wszystkich zagarnitych ziemiach polskich - czego do dnia dzisiejszego nie uznaj pastwa centralne, odmawiajc zwrcenia zagarnitych przez terytoriw - my Polacy powinnimy walczy w szeregach koalicji jako jej sojusznicy;5) w celu urzeczywistnienia powyszych celw i de uwaamy za konieczne utworzenie apolskiej;6) armia polska powinna mie nastpujce zasady gwne: a - jako onierze wyzwalajcei bdziemy walczy o cakowite wyzwolenie, b - za podstawowy wymg polskiego honoru okiego uwaamy bardzo dokadne wypenianie obowizkw wojskowych;7) armia polska powinna sta na wyszym poziomie doskonaoci. Widzc w Polskiej DywizStrzeleckiej kadry dla przyszej armii polskiej, bdziemy nieustannie dy do jej morago i zawodowego udoskonalania;8) z powodu braku moliwoci dla normalnego funkcjonowania pastwa bez armiii armii bez pastwa, zwracamy si do ludnoci polskiej o wspuczestnictwo w urzeczywis

eniu naszych zada narodowych.Postanowienie zostao podpisane przez 11 przedstawicieli dywizji polskiej oraz zatwierdzone przez szefa dywizji - generaa biygady Bylewskiego2.Druk w jzyku rosyjskim.Kijowianin ", 12 kwietnia 1917 , nr 94.25

' Polska Dywizja Strzelecka powoano zostaa rozkazem Naczelnego Dowdztwa armii rosyjskiej w padzierniku 1916 r. w okrgu kijowskim; powstaa z przeksztacenia Polskiej Brgady Strzelcw.

2 Tadeusz Bylewski (1866-1939), genera dywizji Wojska Polskiego. Urodzi si w Kijowie, gdzie ukoczy korpus kadetw, nastpnie ksztaci si w Petersburgu. W latach 1885-3 Dywizji Gwardii. W 1914 r. powoany do armii dowodzi 26 Brygad Pospolitego Ruszenia. Od padziernika 1916 r. formowa oddziay polskie w Kijowie, z Polskiej Brygady Strzelcw utworzy Dywizj Strzelcw Polskich, ktr dowodzi do stycznia 1917. Po powrocraju, od listopada 1918 do lutego 1921 by czonkiem Centralnej Komisji Kontroli Stanw. Przeniesiony w stan spoczynku w 1921 r.51917, 17 maja, ytomierz - Informacja o powstaniu Zwizku Nauczycielstwa Polskiego na Woyniu.


12/144

[piecztka poduna z napisem w jzyku polskim]ZWIZEK NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGONA WOYNIUDo Pana Przewodniczcego ytomierskiego Miejskiego Komitetu WykonawczegoNiniejszym oznajmia si, i polscy nauczyciele i nauczycielki utworzyli zwizek, w skaktrego w chwili obecnej wchodzi 59 osb. Stowarzyszenie ma na celu polepszenie duchowych i materialnych warunkw ycia swoich czonkw oraz dziaalno na rzecz rozwoju Stowarzyszenie posuguje si pieczci, na ktrej widnieje jego nazwa. W skad zarzdu przewodniczca Aurelia Przebytkowska, czonkowie: Micha Gajewski, ks. Adam kiewski,Rycka, Zofia Jurewicz, Jan Kacprzyk, Julia Rutkowska, Maria urawska, Antoni Biay.Sekretarz PrzewodniczcaAntoni Biay A. Przebytkowskaytomierz17 maja 1917 r.Orygina, rkopis w jzyku rosyjskim. DAO,fond405, op. l.spr. 8, k. 163.2661917, 2 sierpnia, Kijw - Informacje w sprawie podziau miejsc w Centralnej Radzie midzy przedstawicieli organizacji polskich i ydowskich.Komisja ds. podziau miejsc midzy narodowoci polsk i ydowsk w Ukraiskiej Centrale1 na posiedzeniu 2 sierpnia 1917 r. postanowia:1) 20 miejsc, przysugujcym Polakom, dzieli si w sposb nastpujcy: PPS - 7 miejsc, rakcja Socjalistw-Rewolucjonistw - 5 miejsc, Centrala Demokratyczna2 - 9 miejsc. Z9 miejsc nalenych Centrali Demokratycznej 4 winna przekaza elementom najbardziej

spoecznie radykalnym z krgu Polskiego Komitetu Wykonawczego3.2) 50 miejsc, przysugujcych ydom, dzieli si nastpujco: Bund" - 13 miejsc, SRP -c, syjonici - 13 miejsc, Poalej Syjon" - 9 miejsc, PDS - 2 miejsca. Oprcz tego ydzinni obra jeszcze zastpcw deputowanych, w liczbie: Bund" -4 miejsca, OSP - 3, syjoni - 3, Poalej Syjon" - 3.Niniejsze postanowienie komisji zostao zatwierdzone przez Prezydium Centralnej Rady.Druk w jzyku ukraiskim.Nowa Rada", organ Ukraiskiej Centralnej Rady, 3 VIII 1917 r.1 Ukraiska Centralna Rada ( ) - Najwyszy ukraiski organ usoowie marca 1917 r. w drodze delegowania do niej przedstawicieli gwnych ukraiskich ewicowych partii politycznych i organizacji spoecznych. Prezesem Rady by socjalista prof. Mychajo (Micha) Hruszewski, wybitny ukraiski historyk. Centralna Rada ustan

owia jako organ stale urzdujcy Komitet Rady (tzw. Ma Rad). W dniu 28 czerwca 1917owoaa dziewicioosobowy organ wykonawczy, tzw. Sekretariat Generalny (rodzaj rady ministrw), na jego czele sta Woodymyr Wynnyczenko - przywdca ukraiskich socjaldemokr2 Polska Centrala Demokratyczna (PCD) - ugrupowanie powstae 6 lipca 1917 r. w Kijowie reprezentujce polskie rodowiska lewicowe; w opozycji do dominujcej w Polskim Komitecie Wykonawczym Narodowej Demokracji. Przywdc ideowym PCD by Eugeniusz Starczewski, a prezesem Stanisaw Stempowski.3 Zob. dok. 1, przypis 5.2771918, 15 marca, Kijw - List kapana rzymskokatolickiego Dionizego Bczkowskiego do Ukraiskiej Centralnej Rady w sprawie potrzeby utworzenia misji dyplomatycznej URL przy Watykanie.

Ks. Dionizy Bczkowski1magister teologiitajny szambelan papieskiDoRady Centralnej Ukraiskiej Republiki LudowejJestem z pochodzenia Polakiem, katolikiem, z powoania-ksidzem, ale urodziem si na Urainie. Kocham j i ycz jej szczcia i niezalenoci. Podobnie jak inni, te na ziemej urodzeni, zwizaem z ni swoje ycie - od 25 lat prowadz tu dziaalno duchow i olskajest dla mnie jak ukochana matka, a Ukraina -jak rodzona siostra. Gdy przebywaem za granic w akademii, tskniem za szerokimi stepami Ukrainy, wolaem powrci


13/144

innego ytomierza i Kijowa, ni zosta w Warszawie czy Rzymie, chocia miaem tam o wielepsze warunki do tworzenia i rozwoju duchowego. 1 dzisiaj, kiedy odrodzona Polska pociga do siebie serca Polakw, ja jestem zdania, e Polacy urodzeni na Ukrainie powinni tu zosta i razem z narodem ukraiskim pracowa dla dobra kraju, ktrego kiedy anie i z powiceniem bronili ich przodkowie przed wsplnymi wrogami. Dlatego chciabyrzedstawi pewn propozycj osobom sprawujcym wadz w niedawno powoanej do politycznalenoci Ukraiskiej Republice Ludowej.Sytuacja polityczna tak si uoya, e Republika Ukraiska jako pierwsza podya za goa katolickiego - papiea Benedykta XV, ktry woa o pokj i wzywa narody do zakocztak straszliwej wojny wiatowej w imi wyznawanej przez nie religii chrzecijaskiej2. a terytorium Republiki Ukraiskiej mieszka okoo dwch milionw katolikw, yje tu sportw (w Galicji), a take wielu niekatolikw sympatyzujcych z katolicyzmem i ide powsznego braterstwa narodw, rwnoci wszystkich stanw, zjednoczenia klas, partii.Dzisiaj, kiedy rozpada si potna do niedawna Rosja, kiedy na jej gruzach powstay nopastwa, m.in. Ukraiska Republika Ludowa, byoby dobrze, aby posiadaa ona swego przedtawiciela w Watykanie. Chciabym zwrci uwag na mogce wynikn z tego korzyci dla RUkraiskiej. Kongres midzynarodowy, ktry niewtpliwie odbdzie si po zakoczeniu wojwierdzi dekrety o powstaniu nowych pastw, i wszystko co do tego czasu dobrego dziao si w URL, bdzie zaliczane na jej korzy podczas procesu midzynarodowej legalizaJeliby wtej chwili Ukraina chciaa utworzy swoje ambasady w rnych pastwach, to nienich spraw t odsuwayby do czasu kongresu, jednake Kuria Rzymska nic traktowaaby ttak rygorystycznie w kategoriach dyplomatycznych, i by moe gdyby URL wyznaczya swojego przedstawiciela lub delegacj przy Watykanie,28

Watykan uwaaby to za zupenie normalne. Aby jednak ani Watykan, ani Ukraina nie znalazy si w niezrcznej sytuacji, naleaoby najpierw wysondowa grunt, jak mona to zrogo si spodziewa po jego realizacji. Dlatego na pocztek mona by wysa do Watykanu tsowe poselstwo, aby w imieniu URL przekaza gowie Kocioa wyrazy uznania za trud wopropagowanie idei chrzecijaskiej mioci wszystkich narodw. Wiadomo, e papie bardresuje si Kocioem wschodnim. Niedawno utworzy specjalne Kolegium3, ktre ma zajmowaadaniem dziejw Kocioa wschodniego. Do tego Kolegium przyjmowani s na nauk i zapozne si z dziejami nie tylko katolicy, ale wszyscy, ktrzy interesujsi t problematykpapie w najgortszym ferworze wojny niejednokrotnie apelowa do wszystkich pastw, abyzaprzestay dziaa wojennych i na podstawie tych wezwa odezway si USA i inne pastwakt, e URL jeszcze przed zakoczeniem wojny uznawaa humanitarne idee oglnoludzkie, tke bdzie brany pod uwag przez papiea i rzdy innych pastw.Ile na przykad spokoju i dobra przyniesie pokojowe rozstrzygnicie przy udziale Kuri

i Rzymskiej kwestii granicy midzy Polsk a Ukrain na Chemszczynie4, gdzie kiedy yelu unitw. Czy nie byoby rzecz istotn dla obu pastw zlikwidowanie lub zagodzenie miaego konfliktu, z ktrego czerpi korzyci tylko ci, ktrym zaley na tym, aby dwa mtwa, przecie tak bliskie sobie pod wzgldem narodowoci i interesw, nie utworzyy w pszoci powanej siy zdolnej do obrony wasnych i wsplnych interesw? W zwizku z tymrazy bywaem w Rzymie i mam tam krewnych i znajomych w krgach dyplomatycznych, chciabym si podj zorganizowania takiej misji lub wzi w niej udzia.Kijw, 15 marca 1918 r.ks. Dionizy BczkowskiOrygina, rkopis w jzyku rosyjskim. CDAWOWJond 2592, op. 1, spr. 61, k. 1-4.1 Ks. Dionizy Bczkowski (1868-?), absolwent Akademii Duchownej w Petersburgu, kapan diec. ytomierskiej, wydawca i autor publikacji z zakresu katechetyki i teologii katolickiej. Autor wierszy drukowanych pod pseudonimem J. Niekrasicki. Ostatni

z prac wydal w Warszawie w 1948.2 Mowa o nocie pokojowej wystosowanej 1 sierpnia 1917 r. przez Benedykta XV- papiea rzymskiego (1914 - 1922), do gw pastw prowadzcych wojn, w ktrej domaga si ojny i ustanowienia trwaego pokoju w oparciu o zasad rwnoprawnoci wszystkich stron.Ukraina decyzj Sekretariatu Generalnego z dnia 23 listopada 1917 r. ogosia w trybiejednostronnym zawieszenie dziaa wojennych.3 Chodzi o powoany przez papiea Benedykta XV w 1917 ., na mocy motu proprio Orientlis catholici" Papieskiego Instytutu dla Popierania Studiw Spraw Wschodnich (Pontificium Institu-tum Rerum Orientalium Provehendis).4 Autor ma na myli kwesti sporn wywoan pokojem brzeskim, zawartym dnia 9 lutego 19


14/144

r. midzy URL a pastwami centralnymi, przyznajcym Chemszczyzn Ukrainie. W Polsce kwia ta wywoaa szereg akcji protestacyjnych o charakterze antyukraiskim.2981919, 3 kwietnia, Charkw - Referat Sekretarza KP(b)U Emanuela J. Kwirin-ga na temat propagandy komunistycznej na terenach wschodnich pastwa polskiego-Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych - tow. Rakowski Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy - tow. KosiorKomitet Centralny Rosyjskiej Partii Komunistycznej - tow. Krestiski Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych - tow. CziczerinZadania naszej partii w ukraiskich regionach okupowanych przez PolskOderwanie od USRR znacznej czci Woynia z kilkumilionow ludnoci ukraisk oraz przicji Wschodniej do Polski stawia przed nasz parti i kierownictwem nowe zadanie: Naley obj ideowe i organizacyjne kierownictwo ruchu rewolucyjnego, ktry w rezultacie olskiej okupacji bdzie niechybnie narasta w tych rejonach. Ruch ten jest nieunikniony, jak sdzenie trzeba tego udowadnia, jak i tego e bdzie to w przewaajcej czcpski. Przejawi si on w formie buntw -powsta ukraiskiego chopstwa przeciwko polskimszarnikom-panom i ich kierownictwu. Dlatego te przyjmie on charakter narodowy [ukraiski - red.].Rodzi to dla nas trudno jego opanowania. Tym niemniej, powinnimy zabra si za t prtracc ani chwili, by nas nie uprzedzili szowinici, ktrzy na pewno ju prowadz wytw wymienionych rejonach.Wedug mnie naley niezwocznie utworzy odrbny komitet do prowadzenia pracy partyjnej

okupowanych ukraiskich rejonach, przy czym eby Polska nie moga si do nas przyczepiowinien on funkcjonowa jako samodzielna organizacja.Hasa ruchu powinny by uproszczone i w sposb nieunikniony powizane ze wiadomoci nas chopskich: przeciwko polskim panom", za ziemi dla ukraiskiego chopa", o wadzukraiskiego chopstwa w imi zjednoczenia oderwanych rejonw z USRR, tj. w imi zjednenia w jednym pastwie mas pracujcych Ukrainy oraz powstania Galicyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Motyw narodowy powinien w caej agitacji zaj widocznemiejsce. rodki walki to - powstanie zbrojne, i co za tym idzie - organizowanie rewkomw1.Poniewa rejony okupowane nie mog zwyciy o wasnych siach, potrzebna jest pomoc. Owinnimy my. Nie bez powodu odywa synna trzydziestowior-stwowa strefa neutralna i nie bez powodu Polacy daj nam przykady maej wojny za porednictwem Baachowicza2, eliiego3 i Petlury4. To prawda - Petlura i Baa-chowicz zostali pobici, ale eligowski

swoje zadanie wykona5. Rzecz oczywicie w tym, by jak najtrafniej okreli moment [rewlucji - red.]. Zbyt sabo znam sytuacj wewntrzn okupowanych terenw, by przedstawiae konkretne propozycje. Proponuj tylko wnikliwie problem ten rozpatrzy. Nie mona wyluczy, e po ostatecz-30nym zawarciu pokoju w Polsce nastpi: 1) redukcja armii; 2) nasil si ruchy rewolucyjne wewntrz pastwa, dla ktrych zdawienia uyte bd znaczne siy; i 3) wojsko zacznializowa. Do tego jeszcze zawierucha z Litw i Niemcami, pewna nerwowo na granicy rosjskiej. Dlatego niespodziewane uderzenie dwch - trzech dywizji moe w krtkim czasiedoprowadzi do zajcia przy pomocy powstaych chopw znacznej czci Galicji i oderwanych terenw, ktre zasilone napywem powstacw mog sta si powan si, ktrej rozbW znacznym stopniu powtarza si tu w miniaturze sytuacja na Ukrainie hetmaskiej z koca [ 19] 18 roku, z t rnic, e Polska w odrnieniu od hetmana posiada siln armi

k, e powinnimy, z odpowiednimi korektami, w obecnej chwili i t drog, ktr szlims. Oczywicie zagwarantowa sukcesu w adnym wypadku nie mona, ale powinnimy by przyani na ewentualne powstanie.Do tej pracy, z mojego punktu widzenia, naley wczy nie tylko ukraiskich komunistwby moe i ukraiskich socjaldemokratw, jeli zgodz si na zaprzestanie walki o URL6miejsce lojalnej opozycji do USRR.Oprcz tego, przy pierwszej okazji powinnimy zwrci uwag na ukraiskie komitety narodziaajce za granic, a w pierwszej kolejnoci na komitet amerykaski. Tak czy owak, tba sprbowa przecign ich na nasz stron albo w kadym razie wcign ich w spraw e okupowanych obszarw. Protest komitetu amerykaskiego w Lidze Narodw w zwizku z prz


15/144

eniem ukraiskich rejonw jest oczywicie wszystkim znany. Realne znaczenie takich protestw jest niewielkie, ale mog jednak wywrze pewien wpyw na opini spoeczn Europywaniejsze, komitety te mog rwnie okaza nam pomoc materialn. Aby wzmocni cigoty nych i Galicji do USRR, koniecznym jest, bymy stali si dla nich ukraiskim centrum kulturalnym.W tym celu uwaam za niezbdne zorganizowanie jakiego towarzystwa krzewienia kultury kraiskiej" wrd ludnoci ukraiskiej yjcej poza granicami Ukrainy. Powinno ono mier kulturtragerski. Wraz z komunistami-kulturnikamf naleaoby wcign Ukraicw bezpar, w pierwszej kolejnoci takich jak Houbo-wicz8 i M. Michnowski9, ktrzy wedug petlurwskiej gazety pogodzili si z Sowietami.Takie towarzystwo szeroko rozpowszechniajc podan przez nas literatur, przystosowujdo legalnych warunkw dziaania, czy te po prostu poprzez ukraisk ksik" mogoby kultury dla wszystkich Ukraicw poza granicami.Nie mam aspiracji na stworzenie programu, prbuj tylko nakreli kierunki, na ktre, zjego punktu widzenia, powinna by skierowana praca partii i rzdu w tej dziedzinie.Z komunistycznym pozdrowieniemKwiring10[podpis odrczny, nieczytelny]Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 98, k. 19- 20.311 Rewkom - Komitet Rewolucyjny.: Stanisaw Baachowicz Bulak (1883-1940). genera, w czasie I wojny wiatowej zorganizwa biaoruskie oddziay wojskowe. Po rewolucji przeszed na stron polsk,, bra udziae 1920 r. z Sowietami. W 1939 r. uczestniczy w obronie Warszawy.

3 Lucjan eligowski (1865-1947), genera broni Wojska Polskiego. Jako oficer armiirosyjskiej po rewolucji 1917 r. rozpocz organizowanie polskich oddziaw wojskowych wRosji. W 1920 r. na czele Dywizji Litewsko-Biaoruskiej zaj Wilno i utworzy tzw. Litodkow przyczon nastpnie do Polski. W czasie II wojny wiatowej dziaa we Francji j Brytanii. Zmar w Londynie.4 Symon Petlura (1879-1926), ukraiski dziaacz polityczny. W 1917 r. zosta przewodniczcym Gwnego Ukraiskiego Komitetu Wojskowego i wszed do Centralnej Rady. Po obalehetmana Skoropadskiego w 1918 r. zosta przewodniczcym Dyrektoriatu i gwnodowodzcykraiskiej armii. Po nieudanej interwencji polsko-ukraiskiej w 1920 r. uda si na emiracj, najpierw do Polski, a nastpnie do Francji, gdzie zgin z rk zamachowca.5 Mowa o zajciu Wilna i regionu wileskiego oraz proklamowaniu tam Litwy rodkowej.6 URL - Ukraiska Republika Ludowa.7 Prawdopodobnie chodzi tu o tzw. nacjonalkomunistw z Ukraiskiej Partii Kumunistyc

znej (UKP).8 Wsewood Holubowicz (1890- ?), dziaacz Ukraiskiej Partii Socjalistw-Rewolucjonistw 1917 r. peni funkcje ministerialne w Ukraiskiej Centralnej Radzie. W rzdzie hetmaa Skoropadskiego by szefem Rady Ministrw. Aresztowany przez bolszewikw zosta amnestonowany i przyjty do pracy w przemyle. W latach trzydziestych aresztowany i zesany.Data mierci jest nieznana.9 Mykoa Michnowski (1873-1924), ukraiski dziaacz polityczny i publicysta. By czonkUkraiskiej Centralnej Rady. Po rewolucji pozosta na Ukrainie, gdzie zosta zaaresztowany przez bolszewikw, po zwolnieniu wyjecha na Kuba. W 1924 r. powrci do Kijowa openi samobjstwo.10 Emanuel Jonowicz Kwiring (1888-1937), z pochodzenia Niemiec, radziecki dziaaczpartyjny. W latach 1918-1919 i 1923-1925 by pierwszym sekretarzem KP(b)U, za w laach 1919-1920 peni funkcje gubernialnego sekretarza partii w Katerynosawiu.

91920, 6 czerwca, Lww - Artyku prasowy o yciu spoecznoci polskiej w Kijowie po zajiasta przez sojusznicze wojska polsko-ukraiskie.Polskie Instytucye w Kijowie1Niezwocznie prawie po wyjciu bolszewikw z Kijowa wznowiy te sw dziaalno instytczne polskie i organizacye; rozpocz prac Polski Komitet Wykonawczy na Ukrainie"2, oejmujcy jak i dawniej stanowisko kierownicze w yciu polskim w Kijowie.W dniu 18 maja odbyo si zgromadzenie czonkw Polskiego Zrzeszenia Demokratycznego3 nUkrainie i zaproszonych goci. Zebrani uchwalili, e Zrzeszenie Demo-32


16/144

kratyczne ma wznowi sw dziaalno. W dniu 16 maja w niedziel o godz. 4 po poudniu zebranie Zrzeszenia w celu dokonania zmian w ustawie, omwienie kierunku najbliszejdziaalnoci. Uruchomiony te zosta klub polski Ogniwo" w nowym lokalu przy ul. Nestwskiej 19. Polskie Tow. Gimnastyczne Sok" podao zawiadomienie, i niebawem otworzy je podwoje dla czonkw i goci. Polski Czerwony Krzy rozpocz przed kilku dniami swolno i z dnia na dzie rozszerza zakres swej dziaalnoci. Od trzech dni funkcjonuje nworcu Kijw I" herbaciarnia dla wojskowych. onierze i oficerowie, przejedajcy przzec osobowy otrzy-mujtam bezpatnie herbat z chlebem, z zapasw przywiezionych z Warsawy, wypieczonych przez piekarnie Polskiego Czerwonego Krzya. Na tej samej stacyiczynne jest ambulatoryum Czerwonego Krzya dla wojskowych obsugiwane przez lekarzydyurnych, od godz. 9 zrana do godz. 6 wieczorem, kady z pacyentw otrzymuje od razupotrzebne lekarstwo. W celu niesienia ludnoci pomocy sanitarnej organizuje si bezpatne ambulatoryum Polskiego Czerwonego Krzya przy ul. Puszkiskiej nr 22/A. Za najpilniejsz w tej dziedzinie spraw Polski Czerwony Krzy uwaa uatwienie ludnoci otrzylekarstw za recepty lekarskie. W tym celu niezwocznie przystpuje Polski CzerwonyKrzy do przejcia nieczynnej obecnie Apteki Polskiej przy ul. Fundu-klejowskiej nr10. Po zaopatrzeniu w znaczne iloci medykamentw, apteka ta bdzie bezpatnie obsugiwotrzebujc ludno polsk. We wszystkich tych czynnociach Polski Czerwony Krzy dziakcie i porozumieniu z amerykaskim Czerwonym Krzyem, ktry znakomicie dopomaga caej tj akcyi i zasila zarazem ze swoich skadw.Do pracy przystpio te i Kijowskie Tow. Dobroczynnoci. Wznowi sw dziaalno Teaty sezon letni rozpocz komedy A. Fredry Damy i Huzary" wyreyserowany przez p. Wrzek. Ma sal Teatru Polskiego" przy ul. Prore-znej szczelnie zapenili przedstawicielska polskiego. Byo przeto rojno i gwarno i nastrj panowa dziarski. Zato publiczno

owska nic dopisaa. Jak stwierdza Dziennik Kijowski" co do funkeyonowania szk, to tye tylko si dowiadujemy, e egzaminy wstpne do wszystkich klas w szkoach mskiej i efilologicznych Tow. Popierania Szkoy redniej przy Bylskim 10, odbywa si miay od 2529 maja.Druk w jzyku polskim. Gazeta Lwowska " 1920, 6 czerwca, nr 110, s. 3.1 Artyku pochodzi z okresu, gdy po zwyciskim zajciu Kijowa przez wojska polskie iukraiskie urzdowa tam rzd URL i Ataman Gwny Symon Petlura.2 Zob. dok. 1, przypis nr 5.' Chodzi o Polsk Central Demokratyczn- zob. dok. 6, przypis nr 2.33101921, 6 kwietnia, Charkw - Fragmenty art. z Gosu Krakowskiego"przeoone na jzyk ro

i i opublikowane w Biuletynie Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych USRR.Gos Krakowski" z 6 kwietnia pisze, e bolszewicy prowadzc bandyck agitacj wrd wewoli Polakw w rzeczywistoci zerwali rysk umow1. Pomagaj im w tej robocie polscy knici, co na to polski rzd. Bolszewicy zupenie nie wywizuj si z przyjtych na siebwiza wypywajcych z umowy ryskiej i dalej prowadz dziaalno agitacyjn starajc srozruchy na tle klasowej nienawici. Komunici staraj si przede wszystkim oczernia sk w oczach onierzy wracajcych z niewoli do ojczyzny, w tym celu wykorzystuj cay arat propagandowy. Kampani t prowadz obecnie polskie centralne komitety2 komunistycznej partii majce swe sztaby gwne w Kijowie i Charkowie. W Charkowie ukazuje si ichgazeta Na Barykadach" przeznaczona dla onierzy przebywajcych w niewoli". [...]Nawet najmniejszy artyku prasowy przepeniony jest jadem. W artykule Koszty utrzymania (Na Barykadach" z 6 kwietnia 1921 .), mwi si, e Kady pracujcy, kady chop li lub uciekinier zahartowany w ogniu walki rewolucyjnej z wacicielami ziemskimi i

buruazj, przeniknity duchem wolnoci i rwnoci, nie tylko moe, lecz i powinien wrzyzny, aby tam zapali ogie walki o polityczne wyzwolenie mas pracujcych w Polsce".Ta kamliwa robota agitatorw politycznych nie moe liczy na wpywy wrd wzitych dolakw, ktrzy z bliska mieli okazj przyjrze si sowieckiemu rajowi. Oni wiedz co nalo bolszewickich podpalaczach. Ci co powrcili, z pogard i wstrtem wspominaj dni spde w niewoli. Jednake tej agitacji nie mona pozostawi bez odpowiedzi. Rzd polski w oarciu o ustalenia umowy ryskiej, powinien zoy w Moskwie ostry sprzeciw i zada wstnia bandyckiej propagandy". [...]Druk w jzyku rosyjskim na podstawie Biuletynu Wydziau Prasowego Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych USRR " z 30 kwietnia 1921 r. CDAWOWJond, op. 1, spr. 964, .


17/144

233.1 Traktat ryski z 18 III 1921 r. koczcy wojn polsko-radzieck.2 Chodzi o Polskie Biura przy Komitetach KP(b)U.34111921, 5 czerwca, Charkw - Omwienie artykuu pt. Polskie jednostki wojskowe w Rosji" amieszczonego w gazecie Nard", opublikowane na amach Biuletynu Ludowego KomisariatuSpraw Zagranicznych USRR".Nard" 15 czerwca 1921 r.Wiadomoci Ludowego Komisariatu do Spraw Wojskowych" nr 65 z 15 kwietnia opublikowayrozkazy dla Druyn Pracowniczych do Prac Spoecznych i Gospodarczych. Zgodnie z posiadanymi informacjami Druyny te maj by dyslokowane w nastpujcych miejscach: polskiddziay maj by rozrzucone w maych grupach po caej Prawobrzenej Ukrainie. Dowodz ncerowie komunici, przy czym zachowana jest w nich ostra wojskowa dyscyplina. W tych druynach bolszewicy prowadz intensywn agitacj, wczajc do tej pracy mobilizowalakw komunistw. Bolszewicy zwracaj szczegln uwag na tworzenie druyn z wzitych dPolakw, ktrych wcielili ok. 6 tys. Z ju utworzonych oddziaw bolszewicy formuj jyszej Polskiej Armii Czerwonej. W oddziaach tych s prowadzone wojskowe zajcia zgodne z duchem regularnej armii. W ostatnim okresie przybyo tam z Polski wielu agitatorw-instruktorw, ktrych zadaniem jest dalsze tworzenie oddziaw.Druk w jzyku rosyjskim na amach Biuletynu Wydziau Prasowego Ludowego Komitetu SprawZagranicznych USRR " z 30 kwietnia 1921 r. CDAWOWJond4, op.l, spr. 964, 234.121922, 11 stycznia, Charkw - Wycig z protokou zebrania Sekretariatu KP(b) U o zatw

dzeniu etatw w Biurze Polskim przy KP(b) U.Protok nr 2 z zebrania Sekretariatu KP(b)U z dn. 11 stycznia 1922 r.Pkt 14WYSUCHANO: O etatach w Biurze Polskim.35POSTANOWIONO: Zatwierdzi nastpujce etaty:Kierownik SekcjiZastpcaSekretarzSekretarzMaszynistka piszca w je_z. polskimTumacz - informatorMaszynistka piszca w jz. rosyjskim

SprztaczkaRedaktorSekretarz [redakcji]Redaktor technicznyTumaczStarszy korektorSprzedawcaKurierzyRazem-216 osb.Urzd Penomocnika Biura Polskiego przy Sekretariacie zostaje zniesiony.[podpis nieczytelny]

Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, opis 7, spr. 20, ark. 5 v.131922, 4 listopada, Charkw - Fragment z protokou zebrania Biura Organizacyjnego KP) U w sprawie prasy polskiej.Protok nr 60 z zebrania Biura Organizacyjnego KP(b)U odbytego 4 listopada 1922 r.[...] Pkt 13Wysuchano: O prasie polskiej (tow. Skarbek). Postanowiono:361. Dorczy tow. Skarbkowi wystpienie z propozycjami do komisji zajmujcej si przydziniem funduszy. Poinformowa komisj, aby przy rozpatrywaniu podziau funduszy miaa na


18/144

zgldzie gazet Polbiura - Sierp"1.2. Zwrci si do Polbiura przy KP(b)U z petycj o rozpatrzenie koniecznoci przysykrain specjalistycznej literatury w celu rozpowszechniania jej wrd ludnoci polskiej3. Uwaa za konieczne terminowe przydzielanie rodkw uzupeniajcych dla gazety Siercajc komisji budetowo-finansowej rozpatrzenie podania o przyznanie 5 mld [rubli] dla czasopism.4. Poleci tow. Waldenbergowi2 ponowne zwrcenie si do KP(b)U o przyznanie specjalnfunduszy dla polskiej gazety.[podpis nieczytelny]Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, opis 7, spr. 17,'k. 132 v.' Sierp" - organ KP(b) Ukrainy w jzyku polskim, do 1929 r. wydawany w Kijowie, nasnie w Charkowie, przeznaczony gwnie dla ludnoci wiejskiej. W latach 1922 - 1928 wychodzi jako tygodnik, a pniej dwa razy tygodniowo.2 Nie udao si ustali adnych danych o Waldenbergu. Wystpuje on w 1 tomie Polacy na ainie. Zbir dokumentw. Cz. 1: Lata 1917 - 1939, s. 7.3, 74.141923, 28 lutego, Kijw - Nota informacyjna przewodniczcego Biura Polskiego KP(b)U Blesawa Skarbka o koniecznoci zwoania narady gubernialnych i powiatowych Biur Polskich.DOKADNA NOTATKA W KP(b)UUznajc za konieczne w chwili obecnej wyjanienie stanu pracy wrd ludnoci polskiej nkrainie, a take udzielenie instrukcji dla dalszej pracy przewodniczcym gub[ernialnych] i powiatowych] Polbiur1 istniejcych przy agitpropach2 gub[ernial-nych] i ukomach3 KPU4 i KZMU5, prosz o wyznaczenie temiinu narady midzy 5 a 10 marca br. oraz

o wydzielenie kosztw dla 16 osb.Proponujemy nastpujcy porzdek dnia:1. Sprawozdanie Polbiura .372. Sprawozdania z terenu.3. Stanowisko Polski dotyczce sytuacji midzynarodowej.4. Praca kulturalno-owiatowa.5. O pracy na wsi.6. Propaganda antyreligijna.7. Prasa.8. Sprawy biece.28 lutego 1923 r. Przewodniczcy

Polbiura KP(b)USkarbek [podpis odrczny]Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim CDAHOU.fond 1, opis 7, spr. 36, ark. 27.1 Polbiuro (Polskie Biuro), geneza Biur Polskich siga marca 1919 ., kiedy to na podstawie decyzji VIII Zjazdu RKP(b) powoano polskie sekcje narodowociowe. Biura Polskie prowadziy gwn dziaalno na radzieckiej Biaorusi i Ukrainie. W 1921 r. na Ukiaao 6 gubemialnych Biur Polskich (gub.: woyska, podolska, kijowska, odeska, charkoska, jekalerynosawska) oraz 16 biur rejonowych. Na Ukrainie sekretarzami Biura Polskiego KP(b)U byli: B. Skarbek (1921 - 1922), S. azowert (1923 - 1930). WszystkieBiura Polskie w Zwizku Radzieckim podlegay Centralnemu Biura Polskiemu RKP(b) w Mskwie.: Agitpropy - wydziay propagandy.3 Ukomy - ( ) komitety powiatowe.

4 KPU - Komunistyczna Partia (bolszewikw) Ukrainy.5 KZMU - Komunistyczny Zwizek Modziey Ukrainy.151924, 3 grudnia, Czerniachowsk- Pismo Rejonowego Komitetu Wykonawczego do Okrgowego Komitetu Wykonawczego w ytomierzu w sprawie organizacji polskich Rad Wiejskich.REJONOWY KOMITET WYKONAWCZY W CZERNIACHOWSKUDoytomierskiego Okrgowego Komitetu Wykonawczego38


19/144

Zgodnie z poleceniem nr 639/t. w sprawie utworzenia narodowociowych polskich radwiejskich, Komitet Rejonowy infonnuje, e w rejonie czerniachowskim dziaaj dwie radywiejskie, w ktrych wikszo stanowi ludno polska i katolicka. Sto rady: starowaladubowiecka.Co si tyczy tej ostatniej, to we wsiach, na ktrych terenie dziaa rada, ludno to kaicy-Ukraicy, ktrzy w yciu codziennym uywaj wycznie jzyka ukraiskiego, nie ma wtworzenia tam rady wiejskiej dla polskiej grupy narodowoci. Odnonie rady starowalarskiej, to wsie jej podlegajce zamieszkae s prawie wycznie przez ludno polsk (oojsiejewka), przy tym znaczna ilo tej ludnoci uywa polskiego jzyka, dlatego te KoRejonowy uwaa za celowe przeksztacenie starowalarskiej rady wiejskiej na polsk narodowociow rad wiejsk. Poniewaw chwili obecnej w jej skadzie jest wie Mojsiejewkaest zamieszkaa wycznie przez Rosjan (starowiercw), to t wie naleaoby wydzieli iedniej iljanowskiej rady wiejskiej, oddalonej od Mojsiejewki nie wicej ni dwie wiorsty.[Podpis odrczny, nieczytelny]Kopia potwierdzona, maszynopis w jzyku ukraiskim. CDAHOUj: 413, op. 2, spr. 1, k.352.161924, 31 grudnia, ytomierz - Sprawozdanie dla woyskiego Gubernialnego Komitetu Wykonawczego z obserwacji miejscowoci zamieszkaych przez Polakw w rejonach korostyskim szepetowskim w celu zorganizowania polskich Rad Wiejskich.DoGubernalnego Komitetu WykonawczegoKopia: dla towarzysza Saulewicza-przedstawiciela mniejszoci narodowych WUCK.

Sprawozdanie z wyjazdu do rejonw: korostyskiego i szepetowskiego. Zgodnie z zarzdzeniem Gubernialnego Wykonawczego Komitetu z dnia 10XII 1924 r. nr 1158.11 XII 1924 r. wyruszyem z ytomierza do Korostenia. Na miejsce przybyem 12 XII 1924r. Tego samego dnia odwiedziem Okrgowy Komitet Wykonawczy, aby wyjani spraw wsi Bickaja Bolarka w okrgu baraszewskim.Z rozmowy z przewodniczcym i sekretarzem komitetu wynikao, i nie byli zorientowaniani zainteresowani rozporzdzeniami Ministerstwa Narodowoci i nie posiadali prawie adnych informacji o Ukraicach-katolikach. Znalaz si tylko jeden dokument o tajnym charakterze, ktry zawiera informacje, e we wsi Bobrickaja Bolarka mieszka39795 osb, z tego 87,4% to Polacy, jzykiem polskim posuguje si 25%. We wsi istnieje rie polska szkoa. Wiadomoci te zebrano od nauczycieli, ktrzy (rzecz charakterystyczn

) wyjaniaj pochodzenie mieszkacw w zalenoci od swojej narodowoci. Nauczyciel jzkiego (nazwiska nie podano) mwi, e mieszkacy Bobric-kiej-Bolarki s pochodzenia ukriego, tylko polscy ksia ich spolonizowali. Nauczyciele jzyka polskiego twierdz natoiast, e to wadze carskie zrusyfikoway i zukrainizoway miejscow ludno.Z informacji tych wynika, e nauczyciele prowadz ze sob walk o to, jaka powinna by oa: polska czy ukraiska. Spostrzeenie to potwierdza fakt, e nauczyciele na rejonowekonferencji w miasteczku Baraszew prbowali odpowiedzie na to pytanie. Warto zaznaczy, e o ile my jestemy zainteresowani odpowiedzi na to pytanie i staramy si wyjaesti jak najszybciej i na korzy wadz radzieckich, to nauczyciele nic powinni roztrztego problemu w czasie konferencji rejonowej, tym bardziej, e po konferencji doszodo poruszenia polskiego spoeczestwa wywoanego pogoskami, e polskie szkoy zostane.Inspektor do spraw narodowoci, towarzysz Barasiuk, popeni bd jeli idzie o powysz

Kiedy zapytaem nauczyciela jzyka polskiego w szkole we wsi Bobrickaja Bolarka, odpar, e adnych informacji o mieszkacach tej miejscowoci nikomu nie udostpnia. Sekromitetu Wykonawczego, towarzysz Wajnsztejn, powiedzia, e wiadomoci o tej wsi pochodz z Rejonowego Komitetu Wykonawczego-Umwiem si z sekretarzem biura politycznego, aby poinformowa o zaistniaej sytuacji owy Komitet Partyjny i 13 XII 1924 r. wyjechaem do Baraszewa. W Baraszewskim Komitecie Wykonawczym nie uzyskaem innych informacji oprcz tych pochodzcych z powszechnego spisu ludnoci z 1922 roku.14 XII przyjechaem do wsi Bobrickaja Bolarka. Jest tam szkoa, w ktrej wykada si wjpolskim, dzieci rwnie mwi po polsku. Kocioa nie ma. Dwa lata temu mieszkacy sam


20/144

budowa kaplic, ale w wyniku rnicy pogldw pracy nie ukoczyli. Teraz twierdz, estanie, poniewa nikt nie chce sfinansowa zakoczenia tego przedsiwzicia.Nie ma tu ani wsplnot religijnych, ani zalegalizowanych sekt, przypuszczalnie nieistniej take nielegalne. We wsi nie ma nawet izby czytelniczej. Docieraj tu gazety: Prawda"1, Izwiestia"2, Radianka Woy"3 oraz polski Sierp". Mieszkacy czytaj palnie w domach, czasem zbieraj si w szkole i robi praswk. We wsi dziaa Komitet Niych Chopw (KNS)4 i spdzielnia. Podczas rozmw prywatnych z mieszkacami zadawaem pskd oni pochodz. Niestety nikt nie potrafi udzieli dokadnej odpowiedzi. Nikt nic wie na temat swojego pochodzenia, swoich korzeni, ale wszyscy uwaaj si za katolikwNikt nie rozumia tego pytania, jaka jest rnica midzy religi i narodowoci. Nie ziajc si odpowiadaj, e katolicy to Polacy, a prawosawni - Ukraicy. Po wyjanieniu religi a narodowoci wszyscy podawali si za Polakw, poniewa ojciec i dziad byli Pmi. Nie potrafili jednak nadal udzieli odpowiedzi na pytanie, skd przybyli ich przodkowie. Nie pamitamy" - odpowiadali.15 XII zwoano zebranie, na ktrym wygoszono referat o polityce narodowej wadzy radzickiej. Zapytano te uczestnikw, jak zapatruj si na powoanie polskiej Rady Wiejskiejich wsi. W czasie dyskusji chwalono polityk wadz radzieckich. Jeden z40mieszkacw wyrazi nadziej, e przyjechalimy zorganizowa polsk Rad Wiejsk, gdy cie, e zostaa zatwierdzona przez Gubemialny Komitet Wykonawczy. Pniej odbyo si ge, w ktrym wszyscy jednomylnie opowiedzieli si za powstaniem polskiej Rady Wiejskiej. Wszystkie zebrania przeprowadzono w jzyku polskim.Ostatnie pytanie - pytanie dotyczce podatkw we wsi. Chopi stwierdzili, e spacaj jtni rat. Mwili: Ju niedugo bdziemy mieli spokj a do nastpnego roku." Zauwayl

podatek wiejski naliczono im nieprawidowo, gdy ssiednia wie ma lepsz ziemi i pactegorii szstej, oni za - wg sidmej. Nie s jednak rozgoryczeni i nie narzekaj.16 XII wyjechaem do Zielenicy, poniewa tam powsta spr dotyczcy zieleskiej i staroeskiej Rady Wiejskiej. Starokoroleska Rada Wiejska od pocztku bya polsk rad, natozieleska nie. Okazao si, e w Starokorolesku mieszka 30% Polakw, reszt stanowi Ukraicy oraz kilku Rosjan. Z tego powodu postanowiono nie organizowa [nowej] radywiejskiej, ale w Zielenicy naleao wyjani problem.Zieleniecka Rada Wiejska obejmuje 11 punktw ludnociowych, z ktrych 3 nale do rady,zostaje jeszcze 8, gdzie 90-95%> stanowi Polacy. W Zielenicy wszyscy znaj swoje pochodzenie i rozmawiaj ze sob w jzyku polskim bez adnych obaw. Okolica ma bardziej poletariacki ni rolniczy charakter, gdy wczeniej dziaay na tym terenie fabryki i prsibiorstwa, ktre zostay zniszczone w czasie wojny. Ziemi przejto od wacicieli zii wacicieli fabryk. W Zielenicy nie ma kuakw, wszyscy s raczej biedni. Na zebrani

mieszkacy skwapliwie opowiedzieli si za zorganizowaniem polskiej rady. Nie ma w Zielenicy ani kocioa, ani wsplnot religijnych, s natomiast dwie szkoy- obie polskieziaa spdzielnia KNS, rozpoczto organizacj izby czytelniczej. Nie istniej adne mie, oficjalne dane statystyczne, ale obserwacje wykazuj, e w Zielenicy powinna powsta polska rada wiejska.17 XII wyjechaem z rejonu korosteskiego i udaem si do Szepctwki. Szepetow-ski OkrKomitet Partyjny wsplnie z Okrgowym Komitetem Wykonawczym postanowi powoa specjalnisj do zbadania wszystkich dziaajcych rad polskich i wyznaczy skad komisji: kierowbiura politycznego, przewodniczcy Okrgowego Komitetu Partyjnego, przedstawiciel Komitetu Wykonawczego, przedstawiciel Rejonowego Komitetu Wykonawczego. W zwizku zmoim przyjazdem porozumiano si z Okrgowym Komitetem Partyjnym i wyznaczono mnie na czonka komisji zamiast przedstawiciela Okrgowego Komitetu Wykonawczego.Tego samego dnia wyjechaem do Sawuty. 19 XII razem z przedstawicielem Rejonowego K

omitetu Wykonawczego pojechaem do sieleckiej Rady Wiejskiej. Wie Sie-lec liczy 533mieszkacw, w tym 12 Ukraicw, reszta to Polacy. Dziaa tu szkoa, ale nic ma kociolnych wsplnot religijnych. Zaczto ju organizowa izby czytelnicze.Zebranie przebiegao ywioowo i wywoao wielkie zainteresowanie. Warto podkreli, ewsi Sielcc znaleli si w sytuacji bez wyjcia, gdy na 100 rodzin przypada tylko 80 diesicin ziemi5; na osob wypada 1,25 dziesiciny. 200 dziesicin ziemi w wyniku nieporzumienia przeszo do funduszu lenego. Bya to jedyna moliwo rozwizania trudnej sytieszkacw tej wsi. Powiadomiem o tym towarzysza X, ktry uzgodni z Komitetem Wykonawm wszczcie dochodzenia w41


21/144

tej sprawie. Z ca moc podkrelam, e tego rodzaju problemy odcigaj rolnikw od umadzy radzieckiej na wsi.20 XII wyjechaem do Punego. Do Kom[itetu] Wyk[onawczego] w Punym dotara wiadomorejonie yje 1 Polaki 5.130 Ukraicw-katolikw. W zwizku z tym zwrcilimy si do przgo Rejonowego Kom[itetu] Wyk[onawczego] o wyjanienie, na jakiej podstawie zostay ustalone takie dane. Przewodniczcy znalaz si w nieprzyjemnej sytuacji, ale w kocu wyani, e jeeli ci ludzie mieszkaj na terenie Ukrainy, to s uwaani za Ukraicw-katednak sam wyzna, e gdy przebywa w okolicznych miejscowociach, sysza, jak katolicyawiaj w jzyku polskim.21 i 22 XII zbadaem sytuacj w Hoteniu, Starym i Nowym Hucisku. Szkoy w tych wioskach prowadzone s w jzyku polskim. Nie ma tam kocioa ani wsplnot religijnych. Dziaa iast spdzielnia i KNS.23 XII powrciem do ytomierza.. 'Uwaga I: Bardziej szczegowe informacje o regionie szepetowskim zostan przesane po zadaniu wszystkich rad wiejskich.Uwaga II: We wszystkich wsiach informowano ludno o polityce narodowej wadz radzieckich i wyznaczano narodowe rady wiejskie. Odnotowano protesty przeciwko kontrrewolucyjnej dziaalnoci ksiy na terytorium ZSRR.Wnioski oglne:1. Komisja do zbadania dziaajcych polskich rad wiejskich uwaa za stosowne utworzy polskie rady we wszystkich wskazanych miejscowociach.2. Naley koniecznie zaznaczy, e nikt z pracownikw rejonowych nie umie odpowidzie na pytania o pracy w sprawach mniejszoci narodowych. W zwizku z tym nie mona p

awidowo oceni zaistniaej sytuacji ani ze wzgldu na pogldy polityczne, ani zgodnie arodowociowym punktem widzenia, tym bardziej, e np. sami mieszkacy myl religi z naowoci.31 XIII 924 r.

Maj6[podpis odrczny]Orygina w jzyku rosyjskim. CDAWOW,fond413,op. 2, spr. 1 k. 400-401 v.1 Prawda" - dziennik ukazujcy si w latach 1912-1917 w Petersburgu, od 1917 ukazywasi w Moskwie; organ centralny KPZR.2 Izwiestia" - dziennik zaoony w 1917 r. w Piotrogrodzie, wydawany przez PrezydiumRady Najwyszej ZSRR w Moskwie; oficjalny organ wadzy radzieckiej.1 Radianka Woy" (Woy Radziecki") - czasopismo wydawane w latach 1931-1935 w yto42

4 KNS - Komitet Niezamonych Chopw (Komniezam).5 Dziesicina - dawna jednostka powierzchni gruntw rozpowszechniona w Rosji, 1 dziesicina to w przyblieniu 1,09 ha.6 Stanisaw Maj (1893-?), urodzony w Polsce, mia niepene wysze wyksztacenie, by serzem Komitetu Komsomou w rejonie czerniachowskim, czonek KP(b)U. W momencie aresztowania przez NKWD w lipcu 1935 r. by sekretarzem komitetu partyjnego Polskiego Instytutu Pedagogicznego w Kijowie. Oskarony o dziaalno w POW na Woyniu, w 1936 r. za skazany na kar mierci przez Trybuna Wojskowy Kijowskiego Okrgu Wojskowego, ktre Wojskowe Kolegium Sdu Najwyszego ZSRR zamienio mu na dziesi lat agrw.171925, 15 marca, Kamieniec Podolski - Informacja o licie otwartym wikariusza generalnego rzymskokatolickiej diecezji tyraspolskiej ks. Jzefa Kruszyskiego'.Jeszcze jeden list: List pasterski odeskiego praata - ks. Kruszyskiego

Praat Kruszyski ogosi w Odessie list pasterski adresowany do wszystkich ksiy katoch na Ukrainie. Kruszyski nawouje ich do powstrzymania agitacji przeciwko wadzom radzieckich i zerwania wszelkich kontaktw z buruazyjnPolsk.Konsulaty oraz inne zagraniczne organizacje (polskie) - pisze dalej Kruszyski -narzucaj katolickim duchownym rne zadania, nie majce nic wsplnego z religi-m.in.: aj, szpiegostwo itp. Duchowni powinni zdecydowanie odmawia takiej wsppracy, poniewawouje ona zasuon kar ze strony wadz radzieckich.W kocu Kruszyski da, aby ksia informowali go skd, na jakie cele i ile pienidzy li. W zalenoci od otrzymanych odpowiedzi, a take kierujc si prawem USRR, bdzie onela zezwole na wykorzystywanie tych pienidzy.


22/144

Kruszyski ma tutaj na myli pienidze otrzymywane przez ksiy od konsulw i agentw bej Polski oraz daje do zrozumienia, e nie zezwoli na wykorzystywanie tych pienidzy.Druk w jzyku ukraiskim.Gazeta Czerwona Granica " 15 marca 1925 , nr 91.1 Jzef Kruszyski (1865-1940), ks. katolicki pracujcy w niemieckich koloniach na Ukrainie, w 1926 r. mianowany wikariuszem generalnym administratora apostolskiego poudniowej czci diecezji tyraspolskiej. W 1933 r. zosta uwiziony i od 1935 r. zesaSybir, gdzie zmar. W 1925 r. zosta zmuszony do opublikowania listu popierajcego ks. Fedukowicza (zob. dok. 26 oraz przypis 6 tego dokumentu).43181925, 22 marca, Kamieniec Podolski - List otwarty dziekana proskurowskiego As. K. Nanowskiego do nuncjusza apostolskiego w Warszawie.DoJego Eminencji Nuncjusza Apostolskiego w WarszawieW konstytucji Zwizku Republik Radzieckich nie ma adnego artykuu, ktry nie dawaby kkatolickim prawa do wykonywania zada wypywajcych z ich obowizkw kapaskich. Dzikkonstytucji ludno katolicka, ktrej jestemy pasterzami, otrzymaa po raz pierwszy, em ze wszystkimi mniejszociami narodowymi zamieszkujcymi terytorium byego imperiumrosyjskiego, wszelkie prawa polityczne i poczua si wolna i gospodarczo niezalena.Mogoby si wydawa, e taki stan rzeczy powinien nam duchownym uatwia prac i zapewnorowe stosunki z wadz radzieck. Jednake, po czci z winy wadz polskich, stosunki staj nadal nienormalne. Wadza radziecka, nie bez podstaw, nie wierzy nam - ksiom, m

jc wtpliwoci co do naszej lojalnoci politycznej.Istotnych podstaw dla braku zaufania niestety jest wiele, zarwno w przeszoci, jak iw smutnej wspczesnoci.Przyczyn, psujcw duym stopniu nasze stosunki z wadzradzieckjest nienormalny stanji kamienieckiej, podlegajcej biskupowi mieszkajcemu w Polsce, a ktr kieruje adminitrator mianowany przez tego wanie biskupa. Diecezja musi utrzymywa kontakt z biskupem, jednak niestety odbywa si to drog nielegaln. Wiadomo ile przykrych konsekwencjizazna administrator naszej parafii, ktry w 1921 r. przekroczy nielegalnie granic. iadomo, e cay szereg osb, ktre pomagaj w takich nielegalnych przedsiwziciach padw przypadku nieudanego przejcia.Jednak najwikszym nieszczciem, spadajcym na nas na Ukrainie Radzieckiej jest szpiegstwo.Polska ofensywa w wiadomym celu kieruje swoich agentw do ksiy na Ukrainie. Taki fak

t jest mi znany. Ju samo spotkanie ze szpiegiem przynosi tragiczne konsekwencje,a c dopiero mona powiedzie o losie ksidza, ktrego zwizki z ofensyw zostay potwutejsza opinia publiczna jest nadzwyczaj wzburzona takimi sprawami. Prasa ostrzega, e koci katolicki na Ukrainie Radzieckiej jest siedliskiem zdrady i szpiegostwa.Napicie jest a nadto due, aby nie poczyni odpowiednich krokw. Sposb na to jest tyeden: mianowanie biskupa dla osieroconej diecezji. Moment, w ktrym diecezj zaczniekierowa biskup stanie si pocztkiem normalnych stosunkw z wadz radzieck, usunie fer braku zaufania i by moe wpynie na popraw losu skompromitowanych ksiy.Ks.Nanowski144Druk w jzyku ukraiskim. Czerwona Granica ", 22 marca 1925, nr 93.1 Kazimierz Nanowski (1872-1936), ks. katolicki. Ukoczy seminarium duchowne w ytomierzu. Po kolejnym aresztowaniu w 1927 r. i zwolnieniu, uciek do Polski w 1929 r.

1925, 3 kwietnia, Skwira - Skarga proboszcza ks. Franciszka Bujalskiego z powodukonfiskaty jego majtku.Do polskiego przedstawiciela Mniejszoci Narodowych przy Komisariacie Spraw Wewntrznych w CharkowieZwracam si do towarzysza przedstawiciela polskiego z prob i jednoczenie ze skarg.Dwa tygodnie temu przewodniczcy miejscowego rejonowego Komitetu Pomocy Wzajemnej(KWP) wraz z dwoma czonkami spisa w moim mieszkaniu, wynajtym od Komchozu1,1 sierpnia 1922 r. rzeczy domowe, a mianowicie: 1) dwie szafy (biblioteczn i z lustrem),2) przenon etaerk na ksiki, 3) trzy stare krzesa, 4) lustro-tremo, 5) parawan, 6) cztery taborety i 8) maszyn do pisania.


23/144

Na zadane im pytanie - czym si kieruj? nie otrzymaem odpowiedzi. Wychodzc, przedstaiciel KWP stwierdzi, e zgodnie z rozporzdzeniem rzeczy nabyte w czasie rewolucji stanowi wasno pastwa i powinny zosta odebrane ludziom niepracujcym.Faktem jest, e wymienione rzeczy kupiem w 1922 r. od ludzi, ktrzy wyjechali do Polski za pozwoleniem wadz radzieckich, a to znaczy - legalnie. Ludzie ci byli urzdnikami i na pewno mieli prawo do dowolnego dysponowania swoimi rzeczami.Jest mi wiadome, e 59 Kodeksu ZSRR mwi o tym, e rzeczy od 24 sierpnia stanowi wawateli i nie mona ich rekwirowa, nawet jeeli zostay one zracjonalizowane. Jeeli niostay one zabrane do 24 sierpnia 1922 ., to przechodz na wasno ich posiadacza.Dzisiaj dowiedziaem si, e sprawa moich rzeczy znajduje si w Sdzie Ludowym. Co mam ej robi? Prosz o rad.Chocia ja, bdc ksidzem wyznania rzymskokatolickiego jestem elementem niepracujcymdnak jako obywatel ZSRR mam prawo do obrony.Z tego te powodu zwracam si z prob o obron do polskiego przedstawiciela Mniejszocodowych.45Miasto Skwira, gubernia kijowska. Proboszcz miejscowego kocioa Ksidz Franciszek Bujalski2 3 kwietnia 1925 r.P.S. Maszyn (firmy Orze") kupiem jeszcze w 1913 lub 1914 r. Miasto Skwira guberni kjowskiej ul. Kocielna nr 2Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim (przekad z jzyka polskiego). CDAHOU.fond 413, op. 1, spr. 41, k. 92 -92v.1 Komchoz ( ),z ros. przedsibiorstwo gospodarki komunalnej.2 Franciszek Bujalski (1891 - po 1958), po ukoczeniu ytomierskiego seminarium duch

ownego w 1915 r. otrzyma wiecenia kapaskie. W 1921 r. zosta mianowany administratoparafii w Skwirze, gdzie w 1927 r. zosta aresztowany i oskarony o szpiegostwo narzecz Polski, w 1928 r. skazany na 10 lat robt przymusowych w agrach na Solwkach. Dziki wymianie winiw w 1932 r. powrci do Polski.201925, 29 czerwca, Nowosielica Wielka - Fragment protokou zebrania, na ktrym mieszkacy wsi nie zgadzaj si na utworzenie polskiej rady wiejskiej.Protokwalnego zebrania obywateli narodowocipolskiej rejonu pooskiego z dnia 29. 06. 1925 r.[-]Omawiano: Spraw utworzenia odrbnej polskiej Rady Wiejskiej we wsi Nowosielica Wielka.

Referat: tow. Fyluka.Uchwalono:Po wysuchaniu referatu tow. Fyluka na temat wydzielenia osobnej narodowociowej rady wiejskiej ludnoci polskiej, obywatele narodowoci polskiej konstatuj: Wyraamy szce podzikowania dla wadzy radzieckiej za jej stosunek do mniejszoci narodowych, alejako mieszkacy wsi Nowosielce Wielkie stanowimyjedn rodzin z Ukraicami, z ktrymi wu stuleci zylimy si i nie ma midzy nami adnej rnicy ani w wygldzie gospodarstw,gldzie zewntrznym, a odwrotnie, w jednej rodzinie przy obustronnej zgodzie lej jestrozwizywa rne sprawy gospodar-46skie i spoeczne, dlatego postanawiamy przyj nastpujc rezolucj: W adnym razie nsi na wydzielenie oddzielnej polskiej rady wiejskiej, a zostajemy w jednej wsplnej ukraiskiej radzie wiejskiej".

Sekretarz Przewodniczcy zebrania[podpis nieczytelny] [podpis nieczytelny]Orygina, dokument w jzyku ukraiskim. CDAWOWJond413, .', spr. 99, k. 26.21j1925, lipiec, Pohoree -Artyku na temat problemw materialnych miejscowej szkoy.Z PodolaNie dbaj o dobro szkoy (w[ie] Pohoree, okr[g] Winnicki)


24/144

Nasza szkoa istnieje od roku 1922, lecz dopiero w zeszym roku otrzymaa pi dziesicemi.Bardzo to pocztkowo ucieszyo wocian, gdy byli oni niezadowoleni z cigych zborwszkoy.Jeszcze w tym czasie, gdy szkoa nie miaa swej ziemi, wocianie mawiali, e gdyby takkoa miaa ziemi, toby j wsplnemi siami uprawiali i szkoa miaaby swoje wasne roLecz oto ziemia jest, ale wocianie ju zapomnieli o tym, co obiecywali i postanowilipozby si kopotu ze szkoln ziemi - przez oddanie takowej z poowy" poszczeglnym om.Taki sposb wykorzystania ziemi nie wiele da szkole.Niech wocianie drugich wsi wiedz, jak to nasza gromada nie dba o swoj szko i naukdzieci.SkokDruk w jzyku polskim. Sierp" 1925, nr27, s. 10.47221925, lipiec, Kamienskoje - Artyku prasowy powicony dziaalnoci antyreligij-nej.Z EkaterynosawszczyznyOwiata i wiadomo zwalcza ciemnot (Kamienskoje, okrg ekaterynoslawski)Nie tak jeszcze dawno modzie nasza co niedziela pieszya do kocioa, by posucha kiowskiego. Teraz za modzie kad woln chwil stara si spdzi w swoim robotniczypraca stoi dobrze.Kko nasze, jak to: polityczne, chralne, dramatyczne i inne pracuj naleycie, chociae si odczuwa brak odpowiedniej literatury polskiej.

Mamy jednak nadziej, e i ten brak bdzie usunity przez tow. Karasiskiego.Najbardziej aktywnemi w pracy s komsomolcy, ktrzy przyjmuj gorcy udzia we wszystkidziedzinach roboty.SkruszyskaDruk w jzyku polskim. Sierp'' 1925, nr27, s. 10.231925, 2 padziernika, ytomierz - Sprawozdanie polskiej sekcji oddziau do pracy z mniejszociami narodowymi w Woyskim Okrgowym Komitecie Wykonawczym o nastrojach politycnych i wyborczej aktywnoci ludnoci polskiej.Sprawozdanie o otwarciu i wyborach do polskiej babiczewskiej rady wiejskiej w rejonie puliskim oraz o oglnych rezultatach mojego wyjazdudo rejonw1 ] 4 wrzenia br., zgodnie z mandatem nr 7224 z 3 wrzenia wyjechaem do rejonu pulis

iego, aby otworzy i przeprowadzi wybory do Polskiej Rady Wiejskiej. Po rozmowach zprzedstawicielem puliskiego komitetu wykonawczego doszedem do wniosku, e aby te wybory zostay uznane za prawidowe, naley najpierw przygotowa grunt i nastrj we wsi Bczwka, biorc pod uwag fakt, i nie wszystko w tej miejscowoci jest w porzdku. Ludnzwki jest bardzo zacofana, zarwno48pod wzgldem politycznym, jak i kulturalnym. Nie tak dawno temu miay tam miejsce zbrojne napady, zabjstwa, pobicia i in. [...]2] Biorc pod uwag wszystkie te okolicznoci, postanowiem zostawi rejonowym organizam cay tydzie na zorientowanie si w sytuacji. Dlatego te po raz pierwszy wybory zostwyznaczone na 13 wrzenia, jednak tego dnia si nie odbyy, poniewa nie wyczulimy odiedniego momentu, bowiem 14 wrzenia miao miejsce wielkie katolickie wito i odpust wNowogrodzie Woyskim, dokd 50% ludnoci polskiej wyjechao jeszcze w sobot 12. i dla

te na wyborach zjawio si zaledwie 45 osb, czyli mniej ni 1/3 wszystkich wyborcw. takiej iloci zebranych nie moglimy przeprowadzi wyborw i dlatego te przenielimy iedziel 27 wrzenia, jednoczenie komitet wyborczy spisa protok, w ktrym ogosi, ory zostan uznane za wane przy zwykej iloci obecnych i jako takie odbd si.3] Zebranie byo wyznaczone na 27 wrzenia na godzin 10. Mieszkacy zbierali si przezzy godziny i byo ich zaledwie 150 osb, czyli 68% wyborcw. Uroczyste otwarcie odbyo i o godzinie w p do drugiej pod goym niebem; na cianie stodoy zawieszono znak komwykonawczego i naklejono duy plakat, na ktrym duymi czerwonymi literami napisano wjzyku polskim: Cakowite rwnouprawnienie mniejszociom narodowym moe da jedynie wdziecka. [...] Skad prezydium niniejszego zebrania, jak i kandydatury czonkw nowej


25/144

rady wiejskiej zostay wysunite wczeniej na naradzie wiejskiego komitetu wyborczegoi czonkw starej rady.4] Wie Jzcfwka w scredyskiej radzie wiejskiej rejonu baranowskiego jest zamieszkaa100% przez ludno polsk (970 osb). Jednak w tej miejscowoci istnieje grapa prowadzimieniu ksidza agitacj przeciwko polskiej radzie wiejskiej. [...] Sekretarz rady -byy sekretarz sdziego pokoju, byy zamony gospodarz, obecnie czonek kierownictwa sznoci chrzecijaskiej, Bolesaw Dermanowski, prowadzi agitacj wrd ludnoci przeciwej radzie wiejskiej. Twierdzi on w imieniu wszystkich, e wadza radziecka, jak i carska aresztuje ksiy za to, e spowiadaj dzieci i ucz ich religii, e wadza okrada przewraca im w gowach radami wiejskimi. [...]Instruktor Polskiej Sekcji Mniejszoci Narodowych Okrgowego Komitetu WykonawczegoCichowicz [podpis odrczny]Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOU,fond413, op. l.spr. 73, s. 149-150.49241925, Melitopolszczyzna - Artyku prasowy na temat rozwoju szkolnictwa.Nasza szkoa powinna dawa modziey podstawow wiedz, umiejtno stwarzania pogldwh, winna wychowa z nich ludzi owieconych. Winna ona za czas nauki uczyni z nich uczestnikw walki o wyzwolenie od wyzyskiwaczy.(LENIN)Trzeba lubi szkoZrozumiae, e sprawa nauczania pocztkowego jest rzecz nieatw. Wiem to po sobie. Dozas jeszcze nieodpowiednio odnosilimy s

Polacy Na Ukrainie - Zbiór Dokumentów z Lat 1917 - 1939 - Stanisław Stępień

Documents

Transcript of Polacy Na Ukrainie - Zbiór Dokumentów z Lat 1917 - 1939 - Stanisław Stępień