Pogranicze polsko – ruskie we wczesnym średniowieczu.

Jerzy Sikora

Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno – Historycznykierunek archeologia

Uwaga: Syllabus nie jest oficjalnym dokumentem uniwersyteckim. Opracowany został dla studentów, by przybliżyć cel, charakter, przebieg zajęć, kryteria oceny, wymagane prace i

lektury.

Opis przedmiotu:

Obszary Podlasia, wschodniej Lubelszczyzny oraz wschodniej Małopolski wraz z Podkarpaciem, stanowiły we wczesnym średniowieczu arenę ścierania się odmiennych tradycji religijnych, kulturowych, osadniczych i politycznych. Będąc przedmiotem rywalizacji władców księstw polskich i ruskich, niekiedy nawet stanowiąc ośrodki tych ostatnich (jak Drohiczyn, Chełm czy Przemyśl) stanowią fascynujący obiekt badań historyków i archeologów. Przedmiotem szczególnego zainteresowania będą więc rozmaite materialne przejawy kultury, jakie wykształcały się na pograniczu polsko – ruskim, podobieństwa i różnice, które pomogą nie tylko poznać archeologię wczesnego średniowiecza wschodnich części Polski, ale także rozpoznawać wpływy kultury ruskiej w centralnych i zachodnich częściach kraju. Pomogą też lepiej zrozumieć współczesne problemy jakie rodzą się na stykach kultur, w końcu historia magistra vitae...

Cele przedmiotu:

1. Zdobyć wiedzę dotyczącą problematyki kształtowania się granicy etnicznej polsko – ruskiej we wczesnym średniowieczu w kontekście archeologicznym i historycznym.

2. Zdobyć wiedzę dotyczącą elementów kultury materialnej Rusi i pogranicza polsko – ruskiego.

3. Poznać w stopniu podstawowym charakter stosunków osadniczych na obszarze pogranicza polsko – ruskiego.

4. Nabyć wiedzę pozwalającą wyróżniać materialne korelaty kultury powstające w kręgu kultury ruskiej i bizantyńskiej, jakie rejestrowane są na innych obszarach kraju.

Zadania do wykonania w trakcie zajęć (podstawa wystawienia oceny):

1. Przygotować prezentację multimedialną (treść + ilustracje) dotyczącą zadanego tematu, związanego z programem zajęć. Prezentacja ma trwać 15-20 min. Może być przygotowana w programach MS PowerPoint (format ppt) lub OpenOffice Impress (format odp). Ocenie podlegać będzie poziom merytoryczny, ilustracje, sposób prezentowania zagadnienia, stopień zainteresowania słuchaczy.

2. Praca pisemna. Powinna być dostarczona w dniu wygłaszania prezentacji. Praca powinna zawierać się w 4 do 6 stron maszynopisu, wykonanego na komputerze, czcionką Times New Roman lub zbliżoną, o rozmiarze 12, z odstępami między wierszami równymi 1.5 wiersza, wyjustowanego, z numeracją stron, wyposażonego w aparat naukowy (bibliografia, przypisy).

3. Test.

Kryteria oceny:

1. Prezentacja – maksymalnie 30 pkt (Uwaga: nieusprawiedliwione nieprzygotowanie prezentacji w terminie to -10 pkt.)

2. Referat pisemny – maksymalnie 30 pkt (Uwaga: nieusprawiedliwione opóźnienie oddania referatu: 1 tydzień = -5 pkt, 2 lub więcej tygodni = -10 pkt)

3. Test – maksymalnie 30 pkt.4. „Bonus” - maksymalnie 10 pkt - przyznawany za obecność i aktywność na zajęciach.

Osoby, które nie będą obecne na zajęciach więcej niż 2 razy i nie usprawiedliwią tych nieobecności nie mogą liczyć na bonus.

Oceny:Dostateczny – powyżej 59 pktDostateczny + - powyżej 69 pktDobry – powyżej 74 pktDobry + - powyżej 84 pktBardzo dobry – powyżej 89 pkt

Plan ogólny zajęć:

1. Początki państwa ruskiego; rola Skandynawów w powstaniu państwa ruskiego – poglądy,

krytyka źródeł.

2. Kontakty polsko - ruskie w świetle historiografii.

3. Początki osadnictwa słowiańskiego na terenach późniejszego pogranicza polsko – ruskiego

4. Kształtowanie się granicy etnicznej polsko – ruskiej, problematyka podziałów plemiennych

i konsolidacji terenów wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny w ramach organizmów

państwowych Rurykowiczów i Piastów.

5. Ogólna charakterystyka kultury wczesnośredniowiecznej Rusi.

6. Koczownicy na pograniczu polsko – ruskim – historia kontaktów, wpływy polityczne,

kultura materialna.

7. Czołowe ośrodki osadnicze na pograniczu

● Przemyśl

● Problematyka „Grodów Czerwieńskich”

● Drohiczyn – rozwój ośrodka, zagadnienie tzw. ceramiki drohiczyńskiej

● Chełm

● Stołpie

● Trepcza – Sanok

● Sandomierz i Zawichost – problemy rozwoju ośrodków, studia nad ceramiką (wg A.

Buki)

● Lublin

8. Obrządek pogrzebowy na pograniczu – podobieństwa i różnice, wpływy chrześcijaństwa.

9. Problematyka architektury monumentalnej pogranicza: kościoły, cerkwie, rezydencje

panujących.

10. Wybrane kategorie zabytków ruchomych

● miniaturowe toporki

● enkolpiony

● zagadnienie ceramiki polewanej

● amfory

● ozdoby

● broń ruska i koczownicza

● inne

11. Obecność Rusinów i elementów ruskiej kultury materialnej w centralnej i zachodniej części

Polski – badania, poglądy, opinie.

Bibliografia (wybór):

Początki osadnictwa słowiańskiego na terenie wschodniej Polski i zachodniej Białorusi i Ukrainy oraz kształtowanie się granicy

etnicznej:

M. Dulinicz, Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody Słowiańskie na wschód od Wisły), [w:]

Człowiek, Sacrum, Środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie

IV, red. S. Moździoch, Wrocław s. 85-98

J. Gurba, Próba ustalenia granicy między Słowiańszczyzną Wschodnią i Zachodnią w świetle źródeł

archeologicznych (streszczenie), [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia –

kultura – religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 9 – 13.

M. Parczewski, Początki kształtowania się polsko – ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków

1991.

Tenże, Początki sąsiedztwa polsko – rusko – słowackiego w świetle danych archeologicznych, [w:]

Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z

konferencji – Rzeszów 9-11 V 1995, red. M. Parczewski, S. Czopek, Rzeszów.

Tenże, Problem Lędzian a kształtowanie się polsko – ruskiej rubieży etnicznej, [w:] Civitas

Schinesghe cum pertinentiis, red. W. Chudziak, Toruń 2003, s. 151 – 165.

U. i Z. Kobylińscy, Wczesnośredniowieczna ziemianka z Haciek na Podlasiu. Przyczynek do

zagadnienia relacji kulturowych między Słowiańszczyzną Wschodnią i Zachodnią, [w:] Słowianie i

ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa – Lublin 2003, s. 293 – 302.

G. Labuda, Narodziny polsko - ukraińskiej granicy etnicznej w polskiej historiografii, [w:] Początki

sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji

– Rzeszów 9-11 V 1995, red. M. Parczewski, S. Czopek, Rzeszów, s. 9-17.

K. Skrzyńska, Najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne Podlasia na przykładzie wybranych

stanowisk, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, red. B. Bryńczak, P.

Urbańczyk, Siedlce 2001, s. 169 – 204.

Początki państwa ruskiego i kontakty polsko - ruskie:

M. Bartnicki, Polityka zagraniczna księcia Daniela Halickiego w latach 1217 – 1264, Lublin 2005.

W. Duczko, Ruś wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie

Wschodniej, Warszawa 2006.

H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996.

W. Szymański, Słowiańszczyzna wschodnia, Wrocław 1973.

A. Szymczakowa, Księżniczki ruskie w Polsce XIII wieku, „Acta Universitatis Lodzenzis”. Nauki

Humanistyczno – Społeczne, z. 29, 1978.

J. Tęgowski, Kontakty rodzinne dynastów polskich i ruskich w średniowieczu, [w:] Między sobą.

Szkice historyczne polsko – ukraińskie, red. T. Chynczawska – Hennel. N. Jakovenko, Lublin 2000.

B. Włodarski, Polska i Ruś, Warszawa 1966

Inne grupy etniczne:

Madziarzy

A. Bronicki, M. Michalik, M. Wołoszyn, Kolejny tz. Staromadziarski zabytek z Małopolski, [w:]

Polonia Minor Medii Aevi, red. Z. Woźniak, J. Garncarski, Kraków – Krosno 2003, s. 211 – 236.

A. Koperski, Cmentarzysko „staromadziarskie” w Przemyślu, „Prace i Materiały Muzeum

Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, t. 29/1985, s. 261 – 267.

Tenże, groby wojowników z koniem na cmentarzysku „staromadziarskim” w Przemyślu, [w:]

Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa – Lublin 2003, s.

365 – 374.

W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979.

Inni koczownicy:

K. Dąbrowski, T. Najgrodzka – Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, protobułgarzy,

Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1979.

T. Najgrodzka – Majchrzyk, Czarni Kłobucy, Warszawa 1985.

W. Świętosławski, Ślady koczowników Wielkiego Stepu z X, XI i XII wieku w dorzeczach Wisły i

Odry, Łódź 2006

Zabytki ruchome:

M. Auch, Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Chełma, woj. lubelskie, „Archeologia

Polski”, t. 49 (2004), s. 58.

S. Gołub, Zmiany w kulturze materialnej na ziemi chełmskiej w XII i XIII wieku w dobie

Romanowiczów, [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia – kultura – religia,

red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 47 – 52.

E. Gródek – Kciuk, Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji i datowania

materiałów, „Przegląd Archeologiczny”, t. 36, s. 97 – 134.

A. i E. Kokowscy, Nahajki z rękojeścią w kształcie ptasich głów z Gródka nad Bugiem, [w:]

Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Lublin-Warszawa 2003, 355

– 364.

M. Miśkiewicz, Wczesnośredniowieczna ceramika typu Drohiczyn, [in:] Concordia. Studia

ofiarowane Jerzemu Okuliczowi – Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, ed. W.

Nowakowski, Warszawa 1996,183 – 187.

M. Wołoszyn, Bizantyńskie i ruskie zabytki o charakterze sakralnym z Polski – wybrane przykłady,

[w:] S. Moździoch (red.), Człowiek, Sacrum, Środowisko. Miejsca kultu we wczesnym

średniowieczu. Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 243-255.

Nowe dane archeologiczne do dziejów chrześcijaństwa w Małopolsce północno – wschodniej, [w:]

J. Garncarski (red.), Dzieje Podkarpacia, t. V, Krosno 2001, s. 381 - 406

Struktury osadnicze – stanowiska:

Problem Grodów Czerwieńskich

J. Gurba, Wczesnośredniowieczny Czerwień i Grody Czerwieńskie na pograniczu polsko-ruskim.

W: Geografi czne problemy pogranicza Europy Zachodniej i Wschodniej, red. H. Maruszczak, Z.

Michalczyk. Lublin, s. 53-60.

M. Florek, Problematyka „Grodów Czerwieńskich”[w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i

Bugu. Historia – kultura – religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 35 – 45.

Chełm

M. Auch, T. Dzieńkowski, S. Gołub, M. Trzeciecki, Wczesnośredniowieczny Chełm i Stołpie, [w:]

Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red. W. Chudziak,

S. Moździoch, Toruń 2006, s. 429 – 442.

E. Banasiewicz – Szykuła (red.), Badania archeologiczne o początkach i historii Chełma, Lublin

2002

S. Gołub (red.), Najważniejsze odkrycia archeologiczno – architektoniczne Chełma i okolic, Chełm

1997.

A. Buko, Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średniowieczu,

„Archaeologia Historica Polona”, t. 15, cz. 1, 2005, s. 69 – 83.

Tenże, Ziemia chełmska w początkach państwa polskiego: problematyka badawcza, [w:] Przez

pradzieje i wczesne średniowiecze, red. J. Libera, A. Zakościelna, Lublin 2004, s. 309 – 324.

Stołpie

M. Auch, T. Dzieńkowski, S. Gołub, M. Trzeciecki, Wczesnośredniowieczny Chełm i Stołpie, [w:]

Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red. W. Chudziak,

S. Moździoch, Toruń 2006, s. 429 – 442.

T. Dzieńkowski, Zagadki pogranicza polsko-ruskiego. Zespół wieżowy w Stołpiu, [w:] Słowianie

wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia – kultura – religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 53

- 58

Drohiczyn

K. Musianowicz, Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t.

6, 1969, 7 – 228.

Przemyśl

A. Koperski, Kościół przemyski w dobie wczesnego średniowiecza, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5,

Krosno 2001, s. 329 – 347.

Tenże, Dzieje Przemyśla, Tom 1. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne, Część I.

Źródła archeologiczne do pradziejowego i wczesnośredniowiecznego Przemyśla. Katalog, Przemyśl

2001.

Tenże, Badania archeologiczne nad Przemyślem w dobie pierwszych Piastów, [w:] Polonia Minor

Medii Aevi, Kraków – Krosno 2003, s. 345 – 356.

Z. Pianowski, M. Proksa, Rotunda św. Mikołaja w Przemyślu, Przemyśl 1998.

Ciż, Przedromańskie palatium i rotunda na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu w świetle badań

archeologiczno – architektonicznych do roku 2002, Przemyśl 2003.

Sandomierz i Zawichost

A. Buko, Początki Sandomierza, Warszawa 1998.

T. Dunin – Wąsowicz, S. Tabaczyński, Szkice zawichojskie, Zawichost 1999.

M. Florek, Sandomierski ośrodek grodowo-miejski w średniowieczu : przemiany przestrzenne i

funkcjonalne, Warszawa 2005.

D. Wyczółkowski, Problem przemian topografii i struktur osadniczych grodowo – miejskiego

ośrodka w Zawichoście, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M.

Dulinicz, Warszawa – Lublin 2003, s. 259 – 266.

Trepcza – Sanok

J. Ginalski, Wczesnośredniowieczny zespół sakralny na grodzisku „Horodyszcze” w Trepczy koło

Sanoka, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5, Krosno 2001, s. 349 – 377.

P. N. Kotowicz, System militarny Sanoka we wczesnym średniowieczu, „Acta Militaria

Mediaevalia”, t. 1, Sztuka wojenna na pograniczu polsko – rusko – słowackim w średniowieczu.

Materiały z konferencji, Kraków – Sanok 2005, s. 61 – 84.

Inne:

J. Poleski, Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kraków 2004.

Obrządek pogrzebowy:

H. Zoll – Adamikowa, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski,

cz. II, Analiza, wnioski

Taż, Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy a zróżnicowanie etniczne na pograniczu polsko

– ruskim, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko – rusko – slowackie w

średniowieczu, red. M. Parczewski, Rzeszów 1996, s. 81 – 90.

J. Kalaga, Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym obrządkiem pogrzebowym w dorzeczu Liwca,

Bugu i Krzny, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, (red.) B.

Bryńczak, P. Urbańczyk). Siedlce 2001, s. 137 – 169.

A. Koperkiewicz, D. Krasnodębski, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Daniłowie Małym,

gm. Łapy, [w:] Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, red.

W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s. 465 – 485.

T. Kordala, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym Mazowszu, Łódź

2006.

Tenże, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe z grobami w obudowach kamiennych na

północnym Mazowszu i Podlasiu – próba porównania, [w:] Archaeologia Historica Polona, t. 15,

cz. 2, 2005, s. 51 – 60.

L. Rauhut, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu,

„Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 1, 1971, s. 435 – 656.

Obecność „ruska” na terenie Polski

M. Wołoszyn, Bizantyńskie i ruskie zabytki o charkaterze sakralnym z Polski – wybrane problemy,

[w:] Człowiek, Sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania

Bytomskie, t. 4, 2000, s. 243 – 255.

Tenże, Obecność ruska i skandynawska w Polsce w X – XII w. - wybrane problemy, [w:]

Wędrówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu, red. M. Salamon, J. Strzelczyk, Kraków

2004, s. 245 – 276.

Tenże, Ze studiów nad obecnością ruską i skandynawską na ziemiach polskich w X – XII wieku,

[w:] Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. Dworaczyk, A. Kowalska, S. Moździoch, M.

Rębokowski, Szczecin – Wrocław 2006, s. 595 – 613.

T. Kiersnowska, O pochodzeniu rodu Awdańców, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red.

S. K. Kuczyński, t. 5, 1992, s. 57 – 72

Taż, Jeszcze o Piotrze Włostowicu i pochodzeniu rodu Łabędziów, [w:] Społeczeństwo Polski

średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 9, s. 55 – 64.

A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią,

Łódź 1959.