Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o podjęcie na nowo

Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o podjęcie na nowo postępowania…

Prokuratura i Prawo 11–12, 2014

39

Jarosław Łupi ński

Podmioty uprawnione do zło żenia wniosku o podj ęcie na nowo post ępowania

przygotowawczego

Streszczenie

Przedmiotem artykułu jest problematyka podmiotów uprawnionych do złożenia tytułowego wniosku. Autor porusza kwestię zarówno katalogu tych podmiotów, jak i problem podstawy prawnej do złożenia wniosku. Wyraża pogląd, że normatywną podstawę, pochodzącej z zewnątrz inicjatywy podję-cia na nowo postępowania ex officio, stanowi przepis art. 9 § 2 k.p.k. Formu-łuje on samoistną podstawę do wystąpienia z wnioskiem o podjęcie na nowo postępowania z urzędu i określa krąg podmiotów uprawnionych do złożenia takiego wniosku. Autor porusza także problematykę formy wniosku, warun-ków jego dopuszczalności oraz negatywnej reakcji prokuratora na tytułowy wniosek.

Problematyka podmiotów uprawnionych do złożenia tytułowego wniosku

budzi uzasadnione zainteresowanie codziennej praktyki prokuratorskiej. Ustawa procesowa nie uzależnia bowiem dokonania czynności procesowej, o której mowa w art. 327 § 1 k.p.k., od inicjatywy szczególnej stron lub in-nych uczestników postępowania, a w konsekwencji i nie zawiera konkretne-go przepisu szczególnego przyznającego tym podmiotom legitymację do złożenia takiego wniosku. Prawidłowe zdefiniowanie katalogu tych podmio-tów oraz określenie podstawy normatywnej tej inicjatywy procesowej ma wę-złowe znaczenie zarówno dla prawidłowej realizacji przysługującej im prero-gatywy, jak i trafnej reakcji organu procesowego na ten wniosek. Rodzi to rzecz jasna pytanie i o podstawę prawną tytułowej inicjatywy, jak i o katalog podmiotów legitymizowanych do złożenia tego wniosku.

Przed udzieleniem odpowiedzi na tak postawione pytania nie da się jed-nak uniknąć syntetycznej refleksji nad instytucją podjęcia na nowo postępo-wania, o której mowa w art. 327 § 1 k.p.k., co powinno przyczynić się do usystematyzowania dalszych dociekań.

J. Łupiński


40

I

Zgodnie z poglądami wyrażonymi w doktrynie1 i judykaturze2 umorzenie postępowania przygotowawczego w fazie in rem rodzi określony stan praw-ny i wywiera wpływ na sytuacje różnych podmiotów uczestniczących w do-tychczasowym postępowaniu. Stwarza ono również formalną przeszkodę dla podejmowania dalszych czynności procesowych mieszczących się w ra-mach umorzonego uprzednio postępowania i jego dalszego prowadzenia, jak i nowego (innego) postępowania o ten sam czyn. Rodzi zatem proceso-wy zakaz kontynuacji zakończonego postępowania w fazie in rem. Innymi słowy, umorzone postępowanie w fazie in rem, w sprawie z oskarżenia pu-blicznego, powoduje określony skutek procesowy w postaci wygaśnięcia skargi publicznej, co oznacza, że po takim umorzeniu prokurator nie może skutecznie wnieść skargi, utracił bowiem przez swą wcześniejszą decyzję takie uprawnienie. Ustawodawca, przewidując sytuację, w której mogą ujawnić się okoliczności wskazujące na konieczność kontynuowania postę-powania, określił zasady, na jakich prokurator może odzyskać prawo do skargi. Po umorzeniu postępowania w fazie in rem akcja publiczna może odżyć w sposób procesowo poprawny i skuteczny jedynie przy zachowaniu reżimu warunków określonych normą art. 327 § 1 zd. 1 k.p.k.3. Norma regu-lująca zasady powrotu do postępowania umorzonego w fazie in rem jest bardzo wyraźna i nie pozostawia żadnych wątpliwości. Jedyną przewidzianą przez ustawę formą ponownego otwarcia tak umorzonego postępowania jest wydanie postanowienia o podjęciu na nowo takiego postępowania przez prokuratora. Po umorzeniu postępowania w fazie in rem, prokurator, bez za-stosowania instytucji z art. 327 § 1 k.p.k., nie dysponuje prawem do skargi i nie może go odzyskać w sposób konkludentny w drodze kontynuacji czyn-ności procesowych w ramach dotychczasowego postępowania lub ich prze-prowadzenia w innym postępowaniu. Przemawia za tym zarówno wzgląd na konieczną stabilność rozstrzygnięć procesowych, jak i elementarne względy

1 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza, wyd. III roz-

szerzone i uzupełnione, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004, s. 85; W. G r z e s z -c z y k, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2008 r., sygn. V KK 416/07, Prokuratura i Prawo 2008, nr 10, s. 167–168; J. S k o r u p k a, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 327, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, wyd. 8, Legalis – k.p.k., art. 327.

2 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2002 r., sygn. I KZP 23/02, OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 98; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2008 r., sygn. V KK 252/8, LEX nr 465591; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 lipca 2011 r., sygn. II AKz 416/11, OSA w Katowicach 2011, nr 4, poz. 1.

3 Podobnie, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 września 2002 r., sygn. I KZP 23/02, OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 98, a także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku z dnia 9 października 2008 r., sygn. V KK 252/08, LEX nr 465591.



41

gwarancyjne wymagające przestrzegania reguł określających drogę powrotu do postępowania zakończonego w fazie in rem, w tym także pozbawiania decyzji procesowych waloru prawomocności4. Skoro ww. norma przewiduje drogę do odzyskania prawa do skargi przez oskarżyciela publicznego, to oznacza, że ujemna przesłanka procesowa z art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. w zw. z art. 327 § 1 zd. 1 k.p.k. blokująca kontynuację postępowania (dalsze dzia-łania procesowe) jest usuwalna. W sytuacji zatem, gdy umorzenie postępo-wania przygotowawczego w fazie in rem doprowadziło do wygaśnięcia skar-gi publicznej, a nie zastosowano instytucji procesowej, o której mowa w art. 327 § 1 zd. 1 k.p.k., otwierającej ponownie wcześniej umorzone po-stępowanie, dalsze postępowanie, jak i nowe (inne) postępowanie o ten sam czyn jest dotknięte zakazem procesowym z art. 17 § 1 pkt. 11 k.p.k. w zw. z art. 327 § 1 zd. 1 k.p.k., zaś wniesiony przez prokuratora akt oskarżenia trzeba traktować jako pochodzący od osoby, która skutecznie wyzbyła się swego uprawnienia. Daje to podstawę do przyjęcia, że brak tego rodzaju sta-nowi ujemną przesłankę procesową wymienioną w art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.5.

Zgodnie z treścią art. 327 § 1 zd. 1 k.p.k., postępowanie może zostać podjęte na nowo, jeśli nie będzie się toczyć przeciwko osobie, która w po-przednim postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego. Podjęcie postępowania na nowo jest zawsze możliwe wówczas, gdy poprzednie po-stępowanie toczyło się i zakończyło w fazie in rem, tj. w toku postępowania w ogóle nie występowała osoba w charakterze podejrzanego, w rozumieniu art. 71 § 1 k.p.k. Ponowne uruchomienie postępowania następuje tu bez ograniczeń. Możliwe jest także i wówczas, gdy postępowanie toczyło się i zakończyło in personam, tj. w toku postępowania określona osoba wystę-powała jako podejrzana w rozumieniu procesowym, ale tylko wtedy, gdy podjęte na nowo, nie będzie skierowane przeciwko tej osobie, będzie nato-miast prowadzone in rem lub przeciwko innej osobie. W tym ostatnim przy-padku, przez podjęcie postępowania na nowo nie zostaje wzruszona decyzja o umorzeniu postępowania przeciwko występującemu w sprawie podejrzane-mu, gdyż podjęcie postępowania dotyczy tylko części odnoszącej się do umo-rzenia in rem. Przez osobę, która „występowała w charakterze podejrzanego”, rozumieć należy osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów6 albo której postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania jej w charakterze podejrzanego (art. 71 § 1 k.p.k.). Osoba, 4 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2008 r., sygn. V KK 252/08, LEX 07/2012. 5 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 lipca 2011 r., sygn. II AKz 416/11, KZS

2011, nr 12, poz. 76. 6 O instytucji wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów szerzej: J. G r a j e w s k i, Ko-

deks postępowania karnego. Komentarz do art. 313, LEX 47/2012; postanowienie Sądu Naj-wyższego z dnia 24 kwietnia 2007 r., sygn. IV KK 31/07, LEX nr 262649; wyrok Sądu Naj-wyższego z dnia 7 lipca 2009 r., sygn. V KK 114/09, LEX nr 512086; wyrok Sądu Najwyż-szego z dnia 2 czerwca 2009 r., sygn. V KK 376/09, LEX nr 590304.

J. Łupiński


42

która występowała w charakterze podejrzanego korzysta z gwarancji ne bis in idem, która w świetle art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. wyłącza dopuszczalność in-nego7 postępowania co do tego samego czynu (idem) i tej samej osoby8, a w konsekwencji i podjęcia na nowo postępowania na podstawie art. 327 § 1 k.p.k., jeżeli będzie się toczyć przeciwko byłemu podejrzanemu. Wystę-powanie w postępowaniu osoby w charakterze procesowym podejrzanego stanowi wyraźne kryterium umożliwiające ocenę, czy i z kim po prawomoc-nym umorzeniu postępowania będzie można wiązać zakaz ne bis in idem, jako negatywną przesłankę procesową, o której mowa w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. Granicą dopuszczalności stosowania instytucji z art. 327 § 1 k.p.k. jest zatem granica oddziaływania zakazu ne bis in idem9. Wzruszyć decyzję

7 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2002 r., sygn. I KZP 27/02, OSNKW

2002, nr 11–12, poz. 96; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2011 r., sygn. IV KK 399/10, LEX nr 795216.

8 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 2001 r., sygn. IV KKN 174/01, LEX nr 51841; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r., sygn. II KKN 221/01, LEX nr 53030; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2010 r., sygn. IV KK 200/09, LEX nr 553722; wyrok Są-du Najwyższego z dnia 2 marca 2011 r., ibidem.

9 Z uwagi na ograniczone ramy niniejszej wypowiedzi poza zakresem rozważań pozostawiam kontrowersyjne stanowisko judykatury Sądu Najwyższego nawiązujące do problematyki gra-nic dopuszczalności stosowania instytucji z art. 327 § 1 k.p.k., prowadzące do rozszerzenia zakazu ne bis in idem na osobę, która przed umorzeniem postępowania przygotowawczego nie występowała w procesowym charakterze podejrzanego. Innymi słowy rzecz ujmując, sta-nowisko wyłączające de lege lata stosowanie instytucji z art. 327 § 1 k.p.k. w stosunku do tzw. „faktycznie podejrzanego”. W postanowieniu z dnia 8 stycznia 2008 r., sygn. V KK 416/07 (OSNKW 2008, nr 5, poz. 36), Sąd Najwyższy przyjął, że „jeżeli podstawą umorzenia postępowania jest ustalenie znikomej szkodliwości społecznej czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.), to – kierując się kryteriami określonymi w art. 115 § 2 k.k. – należy rozważyć, między innymi, postać zamiaru i motywację sprawcy, a to w konsekwencji rodzi wymaganie usytuowania sprawcy w procesowym charakterze podejrzanego. Skoro organ procesowy tego nie uczynił (choć powinien), to z tego tytułu, kosztem praw gwarancyjnych określonej osoby, organ ten nie może uzyskać swoistego ułatwienia w postaci możliwości podjęcia w każdym czasie, w trybie art. 327 § 1 k.p.k., umorzonego wcześniej postępowania karnego. Negatywna prze-słanka procesowa stanowi przeszkodę kontynuacji postępowania, umorzonego postanowie-niem prokuratora”. Stanowisko to w pełni zaaprobował Sąd Najwyższy w judykacie z dnia 15 lutego 2012 r., sygn. II K 201/11 (OSNKW 2012, nr 6, poz. 60). W uzasadnieniu obu judy-katów Sąd Najwyższy skonstatował, że w sytuacji będącej przedmiotem rozważań, powrót do postępowania może nastąpić, o ile zaistnieją przesłanki określone w art. 327 § 2 k.p.k., tylko poprzez wznowienie owego postępowania. Aprobatę dla takiego stanowiska wyrażono także w piśmiennictwie (T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, wyd. III rozszerzone i uzupełnione, s. 854; P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 296–467, t. II, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, wyd. 4, Legalis – k.p.k., art. 327; W. G r z e s z c z y k, Glosa…, s. 167–168; J. T y l m a n, Glosa do postanowienia Są-du Najwyższego z dnia 17 czerwca 1994 r., WPP 1995, nr 3–4, s. 85; A. C a d e r, Podjęcie i wznowienie umorzonego postępowania przygotowawczego, Nowa Kodyfikacja Prawa Kar-nego, t. XV, Acta Universitetis Wratislaviensis, Wrocław 2004, nr 2622, s. 221; J. G r a j e w -s k i, Komentarz do art. 327 k.p.k., LEX 47/2012).



43

o umorzeniu postępowania w fazie in personam można zatem jedynie w drodze wznowienia postępowania.

Artykuł 327 § 1 zd. 1 k.p.k. wyraźnie zatem reguluje zasady unicestwienia uprzedniej decyzji procesowej i powrotu do postępowania w sprawie umo-rzonej w fazie in rem, i nie pozostawia w tym względzie żadnych wątpliwości. Jedyną przewidzianą przez ustawę formą wzruszenia tych decyzji proceso-wych jest wydanie postanowienia o podjęciu na nowo takiego postępowania przez prokuratora10, z jednym tylko wyjątkiem. Z mocy art. 325f § 3 in fine przepisu art. 327 § 1 k.p.k. nie stosuje się w tzw. umorzeniu rejestrowym dochodzenia, określanym także mianem dochodzenia rejestrowego. Zgodnie bowiem z art. 325f § 3 k.p.k., jeżeli w toku czynności operacyjnych podjętych na podstawie art. 325f § 2 k.p.k. ujawnione zostaną dane pozwalające na wykrycie sprawcy, postanowienie o podjęciu na nowo postępowania wydaje Policja. Postępowanie to – w odróżnieniu od podjęcia na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego w fazie in rem na zasadach ogólnych – nie może być podjęte na nowo w każdym czasie i to niezależnie od zaistnia-łych okoliczności. Jest ono uwarunkowane bowiem od ujawnienia w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych dowodów, pozwalających na wykry-cie sprawcy. Wyodrębnienie szczególnej formy policyjnego podjęcia umo-rzonego dochodzenia w fazie in rem nie oznacza, że prokurator pozbawiony jest prawa do jego podjęcia11. Wydaje się, że podstawą decyzji prokuratora jest wówczas art. 326 § 3 pkt 4 w zw. z art. 325f k.p.k., który daje mu prero-gatywę do wydawania wszelkich postanowień, co do których kompetencje powierzono organom nieprokuratorskim.

Zgodnie z treścią zd. 2 § 1 art. 327 k.p.k., przepisy o podjęciu postępo-wania przygotowawczego stosuje się odpowiednio w sprawie, w której od-mówiono wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. W układzie procesowym, gdy zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania sprawdzającego, uprzednio zakończonego odmową wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, sy-tuacja jest prosta, gdyż organ procesowy wydaje postanowienie o podjęciu tego postępowania. Sytuacja komplikuje się w układzie procesowym, gdy zachodzi przesłanka faktyczna do wszczęcia postępowania przygotowaw-czego, o której mowa w art. 303 k.p.k. w sprawie, w której uprzednio odmó-wiono jego wszczęcia. Rodzi się wówczas pytanie, czy w tym układzie wyda-je się postanowienie o podjęciu postępowania sprawdzającego, czy też wy-

10 Zasady dewolucji i substytucji w ustroju organizacyjnym prokuratury przemawiają za przyję-

ciem, że postanowienie może być wydane także przez prokuratora innej jednostki organiza-cyjnej prokuratury niż ta, do której należy prokurator, który postępowanie umorzył lub za-twierdził postanowienie o umorzeniu w fazie in rem, albo odmówił wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.

11 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Legalis – k.p.k., art. 327.

J. Łupiński


44

łącznie postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, czy może obie decyzje procesowe w porządku chronologicznym.

W literaturze procesu zarysował się spór w tej materii, a co za tym idzie, i co do wykładni ww. przepisu. Według jednego stanowiska12, jeżeli w spra-wie odmówiono już raz wszczęcia śledztwa lub dochodzenia i tak się ona „zakończyła”, to w razie zmiany oceny uprzedniego stanowiska należy wy-dać postanowienie o podjęciu postępowania, którego wszczęcia uprzednio odmówiono, a nie o jego wszczęciu. Innymi słowy rzecz biorąc, aby wszcząć śledztwo lub dochodzenie w sytuacji, gdy wcześniej odmówiono jego wszczęcia, konieczne jest wydanie postanowienia o podjęciu na nowo po-stępowania. Przepis art. 327 § 1 zd. 2 k.p.k. oznacza zatem jedynie, że de-cyzję „o wszczęciu” rezerwuje się dla pierwszego rozważania kwestii wszczęcia śledztwa lub dochodzenia w związku ze złożonym zawiadomie-niem. Gdyby zapadła decyzja o odmowie wszczęcia, to późniejsza zmiana stanowiska organu procesowego musi przyjąć postać podjęcia na nowo po-stępowania. Według drugiego13, w przypadku, gdy zachodzi potrzeba uzu-pełnienia postępowania sprawdzającego, a jednocześnie brak jest podstaw do wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, należy wydać postanowienie o podjęciu postępowania sprawdzającego. Jeżeli jednak zachodzi potrzeba wzruszenia decyzji o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego i jednoczesnego wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, należy wydać wy-łącznie postanowienie o wszczęciu.

Wydaje się, że stanowisku ograniczającemu się do wydania wyłącznie postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia sprzeciwia się zarów-no ratio legis tego przepisu, jak i względy gwarancyjne wymagające prze-strzegania reguł określających drogę powrotu do postępowania, i wreszcie względy gwarancyjne uczestników postępowania sprawdzającego. Dopóki postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia funkcjonuje w obrocie prawnym, nie może być konkludentnie wzruszone przez wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego w sprawie o czyn będący przedmiotem postępowania sprawdzającego. Ustawodawca wyraźnie bowiem określił warunki powrotu do postępowania w sprawie,

12 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, wyd. III rozszerzone i uzupełnione, s. 852–853; podobnie:

J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks postępowania karnego. Komen-tarze Zakamycza, t. I, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 732; J. B r a t o -s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y ń s k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń s k i, (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 327 k.p.k., t. II, wyd. II, Warszawa 2003, s. 134; F. P r u s a k, Komentarz…, s. 907; J. Ł u p i ń s k i, Czas trwania postępowania sprawdzającego. Prok. i Pr. 2011, nr 10, s. 109; P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Legalis – k.p.k., art. 327.

13 J. S k o r u p k a, Kodeks…, Legalis – k.p.k., art. 327; R. K m i e c i k, Prawomocność posta-nowień prokuratora w świetle k.p.k. z 1997 r. Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, Warszawa 1997, s. 156.



45

w której odmówiono wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Jak wcześniej podniesiono, po zakończeniu postępowania, o którym mowa w art. 307 § 1 k.p.k., akcja publiczna może odżyć w sposób procesowo poprawny i sku-teczny jedynie przy zachowaniu wymagań określonych w art. 327 § 1 k.p.k. Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego stwarza bowiem for-malną przeszkodę dla podejmowania dalszych czynności (procesowych i pozaprocesowych) mieszczących się w ramach uprzedniego postępowania i jego dalszego prowadzenia, jak i nowego (innego) postępowania o ten sam czyn. Aprobatę dla takiego stanowiska wyrażono także w judykaturze14. Konkludentne wzruszenie decyzji o odmowie wszczęcia postępowania przy-gotowawczego naruszałoby także gwarancje uczestników postępowania, o którym mowa w art. 307 § 1 k.p.k. Otóż, osoby mające uprawnienie do zawiadomienia ich o wszczęciu albo o odmowie wszczęcia postępowania (argumentum ex art. 305 § 4 k.p.k.) miałyby trudności z identyfikacją sytuacji procesowej. Z jednej strony, osoby te byłyby zawiadomione o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego o czyn będący przedmiotem zawiadomienia o przestępstwie, z drugiej zaś strony, po jakimś okresie cza-su, niekoniecznie długim, o wszczęciu postępowania przygotowawczego o ten sam czyn. Nie może przy tym także umknąć uwadze okoliczność, że dane faktyczne stanowiące podstawę do wszczęcia śledztwa lub dochodze-nia w sprawie, w której uprzednio odmówiono wszczęcia, mogą rozszerzać lub też zawężać dotychczasowy krąg uczestników postępowania, o których mowa w art. 305 § 4 k.p.k.

II

Z brzmienia art. 327 § 1 k.p.k., zdaje się wynikać, że decyzja o podjęciu na nowo postępowania jest czynnością procesową podejmowaną ex offi-cio15, jeśli istnieje uzasadniająca je podstawa faktyczna sensu largo16. Po-

14 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2008 r., sygn. V KK 252/0, OSNKW 2008,

nr 1, poz. 1992. Wprawdzie tezy zawarte w tym judykacie dotyczą skutków procesowych de-cyzji o umorzeniu postępowania w fazie in rem, to należy je odnieść także do skutków pro-cesowych jakie rodzi decyzja o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego.

15 O uznaniu danej czynności za podejmowaną z urzędu nie decyduje tylko wyraźne wskaza-nie tego przez ustawę, np. art. 35 § 1 k.p.k., art. 105 § 2, art. 270 k.p.k., art. 291 § 1 i 2 k.p.k. czy też art. 542 § 3 k.p.k., ale także to, że ustawa nie przewiduje, aby dane działanie organu miało być podejmowane wyłącznie na wniosek osoby, np. art. 22 § 1 k.p.k.

16 Ustawa procesowa nie określa żadnych szczególnych przesłanek dopuszczalności podjęcia na nowo postępowania. Konieczne jest jednak istnienie podstawy faktycznej. Założeniem bowiem prawa procesowego jest to, że postępowanie karne może toczyć się wyłącznie wte-dy, gdy istnieje odpowiednia podstawa faktyczna. Podstawą faktyczną będą tu zatem dane, które pozwalają zasadnie przypuszczać, że podjęte postępowanie doprowadzi do stwier-dzenia znamion przestępstwa lub wykrycia sprawcy. Dla podjęcia postępowania nie jest ko-

J. Łupiński


46

wołany wyżej przepis stanowi zatem normatywny przejaw zasady oficjalno-ści, o której mowa w art. 9 § 1 k.p.k.17, w myśl której żądanie osoby zainte-resowanej nie stanowi warunku dopuszczalności postępowania i jego dal-szego biegu18. Godzi się podnieść, że zasada oficjalności, czyli działania organów procesowych z urzędu, dominująca w stadium postępowania przy-gotowawczego19 i modelowo przeciwstawna wobec zasady skargowości, w najszerszym jej ujęciu, rozumiana jest nie tylko jako ściganie z urzędu, ale jako podejmowanie z urzędu wszelkich procesowych decyzji20. Nie pozbawia ona jednak stron i innych uczestników postępowania inicjatywy procesowej. Ustawodawca ukonstytuował bowiem drogę przewidzianą w art. 9 § 2 k.p.k., otwierającą stronom i innym uczestnikom postępowania możliwość przeja-wiania inicjatywy w zakresie tych czynności procesowych, których zasada skargowości nie dotyczy, poszerzając w tym sensie pole ich podmiotowości w postępowaniu. Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą bowiem wykazywać inicjatywę procesową (składać wnioski) w zakresie tych czynności, które organ procesowy może lub ma obowiązek podejmować z urzędu, w tym czynności realnych i oświadczeń imperatywnych21. Upraw-nienie z art. 9 § 2 k.p.k. ma istotne znaczenie gwarancyjne, ma bowiem na celu wzmocnienie skargowości w tych obszarach, w których ustawodawca działanie tej zasady, w drodze wyjątku, ograniczył22.

Konkluzja powyższa stawia zatem zasadnicze pytanie o zastosowanie normy z art. 9 § 2 k.p.k. w zakresie podjęcia z urzędu na nowo postępowa-nia, o którym mowa w art. 327 § 1 k.p.k. Biorąc zatem ten przepis na warsz-

nieczne ujawnienie nowych nie znanych uprzednio faktów, czy dowodów. Może ono zatem nastąpić w sytuacji odmiennej od dotychczasowej oceny faktycznej lub prawnej istniejących cały czas tych samych danych, a także w celu sprawdzenia innych jeszcze danych. Wresz-cie mogą to być rzecz jasna ujawnione nowe fakty i dowody (noviter producta).

17 W art. 9 § 1 k.p.k. ustawodawca posłużył się metodą polegająca na wskazaniu jako reguły, iż organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności procesowych z urzędu, zaś jako odstępstwa od tej reguły wskazał sytuacje, w których ustawa uzależnia aktywność organów procesowych od inicjatywy pochodzącej z zewnątrz.

18 M. C i e ś l a k, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, wyd. III zmie-nione i rozszerzone, Warszawa 1984, s. 280.

19 T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Wydawnictwo Prawnicze PWN, wyd. II, Warszawa 1999, s. 100.

20 J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y ń s k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e -f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń s k i, (red.), Kodeks…, Komentarz do art. 9, t. I, wyd. II, Warszawa 2003, s. 244; P. H o f m a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, LEX.

21 Szereg przykładów podają: T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, wyd. III rozszerzone i uzupełnio-ne, s. 61; P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Ko-mentarz, t. I, wyd. II, Warszawa 2004, s. 80.

22 P. H o f m a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Meandry wykładni art. 9 § 2 kodeksu postępowania karne-go, czyli jak postępować z „wnioskami” składanymi na podstawie tego przepisu, (w:) W krę-gu teorii i praktyki. Księga poświęcona pamięci prof. A. Wąska, Lublin 2005, s. 647.



47

tat, jak sądzę, nie da się uniknąć syntetycznej refleksji nad zakresem jego zastosowania w postępowaniu przygotowawczym oraz postępowaniu, o któ-rym mowa w art. 307 § 1 k.p.k. Jest jasne, że jeżeli ustawa procesowa przewiduje działanie organu procesowego wyłącznie na wniosek strony lub innego uczestnika postępowania, a więc ustawa procesowa uzależnia doko-nanie określonej czynności procesowej od inicjatywy stron lub innych uczestników postępowania, wówczas art. 9 § 2 k.p.k. nie znajduje zastoso-wania. Konkluzja ta wypływa z literalnej wykładni tego przepisu, który znaj-duje zastosowanie, gdy organ procesowy może lub ma obowiązek podej-mowania działania z urzędu23.

Innym układem procesowym, jest ten, gdy ustawa procesowa pozwala na podejmowanie czynności procesowych lub nakazuje ich podejmowanie za-równo na wniosek strony lub innego uczestnika postępowania, jak i z urzę-du. W literaturze procesu24 i judykaturze25 przyjmuje się, że i w tym układzie procesowym stosuje się normę z art. 9 § 2 k.p.k., o czym przesądza brzmie-nie samej ustawy, z tym jednak zastrzeżeniem, że prerogatywa przewidzia-na w tym przepisie dotyczy wyłącznie tych podmiotów, które nie mają prze-widzianego w ustawie prawa do złożenia wniosku o dokonanie danej czyn-ności. Innymi słowy, norma ta znajduje zastosowanie wyłącznie wobec osób pozbawionych prawa inicjatywy na podstawie przepisu o charakterze szcze-gólnym. Tak więc, jeśli wniosek o dopuszczenie dowodu złoży strona, powo-łując się na treść art. 9 § 2 k.p.k., nie jest to wniosek złożony w tym trybie, albowiem możliwość złożenia przez stronę takiego wniosku przewiduje ustawa procesowa w art. 167 k.p.k. Jeśli jednak wniosek taki złoży osoba niebędąca stroną i bezpośrednio zainteresowana przeprowadzeniem dowo-du, np. zawiadamiający o przestępstwie, powinien być on potraktowany jako wniosek, o którym mowa w art. 9 § 2 k.p.k., albowiem ustawa procesowa w art. 167 in fine k.p.k. przewiduje możliwość dopuszczenia dowodu z urzędu.

Odmiennie wreszcie przedstawia się sytuacja w układzie procesowym, gdy ustawa nie przewiduje inicjatywy stron czy jakichkolwiek innych podmio-tów, a dana czynność procesowa może być dokonana jedynie z urzędu, a więc wówczas, gdy nakazuje organowi postępowania podejmować czyn-ności z urzędu lub pozwala na podejmowanie ich z urzędu. Chodzi zatem o takie sytuacje, gdy organ procesowy podejmuje czynności procesowe bez wniosku osób, o których mowa w art. 9 § 1 k.p.k., bądź zezwolenia władzy.

23 P. H o f m a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Meandry…, s. 649. 24 Ibidem; D. K a c z o r k i e w i c z, Czynności podejmowane z urzędu przez organ prowadzący

postępowanie karne a wnioski uprawnionych podmiotów. Prokurator 2006, nr 3, s. 80. 25 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2008 r., sygn. V KZ 83/07, OSNwSK

2008, nr 1, poz. 134; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2011 r., sygn. II KZ 10/11, LEX nr 794980.

J. Łupiński


48

Tu art. 9 § 2 k.p.k. w pełni ma zastosowanie26. Brzmienie art. 327 § 1 k.p.k. sytuuje instytucję podjęcia postępowania na nowo w tym właśnie układzie procesowym, a w konsekwencji przesądza o tym, że stosuje się do niej nor-mę z art. 9 § 2 k.p.k.

Spornym i, jak się wydaje, dość skomplikowanym zagadnieniem jest spo-sób (forma) reakcji organu procesowego na wniosek złożony w trybie art. 9 § 2 k.p.k. przez uprawniony podmiot. Rodzi się bowiem pytanie, czy organ procesowy, do którego złożony został wniosek o dokonanie czynności pro-cesowej w trybie art. 9 § 2 k.p.k., ma obowiązek procesowego ustosunko-wania się do tego wniosku, tj. zajęcia formalnego stanowiska co do jego za-sadności. Wyprzedzając rozważania w tej materii, podnieść wypada, że w literaturze procesu27 i judykaturze28, przesądza się, iż istotą wniosku skła-danego w trybie art. 9 § 2 k.p.k. jest jedynie swoisty impuls uruchamiający podjęcie określonej czynności z urzędu czy też sygnalizacja inicjująca po-trzebę rozważenia danej kwestii z urzędu. Stąd w literaturze procesu i judy-katurze postuluje się określać go mianem wniosku sygnalizującego29 lub pi-sma sygnalizującego30. Z natury wniosek taki nie ma charakteru obligujące-go i do właściwego organu procesowego należało będzie podjęcie decyzji, czy daną czynność przeprowadzić (określone rozstrzygnięcie wydać), czy też nie. W razie złożenia wniosku wywodzącego się z art. 9 § 2 k.p.k. organ procesowy ma obowiązek rozważenia jego treści. Użyty w powołanym wyżej przepisie wyraz „również” oznacza, że wniosek ten jest czymś jakościowo

26 K. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a ż n y, Kodeks postępowania karnego.

Komentarz do art. 9, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, wyd. 4, Legalis – k.p.k., art. 9. Takie zapatrywanie na treść § 2 art. 9 k.p.k. aprobuje także judykatura; zob. postano-wienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2005 r., sygn. II KO 38/04, KZS 2010, nr 9, poz. 241.

27 J. S k o r u p k a, Kodeks…, Legalis – k.p.k., art. 9; J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y ń s k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń -s k i (red.), Kodeks…, Komentarz, t. I, wyd. I, Warszawa 1998, s. 182; P. P r a t k o w i e c k i, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2001 r., sygn. I KZP 16/01, PS 2002, nr 9, s. 150; K. M a r s z a ł, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2007 r., sygn. I KZP 25/07, PS 2008, nr 10, s. 149; P. H o f m a ń s k i, S. Z a -b ł o c k i, Meandry…, s. 655.

28 Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r., sygn. I KZP 5/05, OSNKW 2005, nr 5, poz. 48; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 luty 2005 r., sygn. II KO 38/04, KZS 2010, nr 9, poz. 241; postanowienie z dnia 4 listopada 2008 r., sygn. II KO 66/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 220; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2009 r., sygn. V KO 34/09, LEX nr 519618; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2010 r., sygn. IV KZ 17/10, OSNKW 2010, nr 8, poz. 70; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2011 r., sygn. II KZ 10/11, LEX nr 794980.

29 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II KK 37/05, KZS 2006, nr 6, poz. 44; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2009 r., sygn. V KO 34/09, LEX nr 519618.

30 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2011 r., ibidem.



49

odmiennym niż inne wnioski przewidziane w ustawie procesowej w powią-zaniu z konkretnymi czynnościami procesowymi, bowiem czynność proce-sowa „zawnioskowana” w trybie art. 9 § 2 k.p.k. podejmowana jest właśnie z urzędu. O tym przesadza zresztą ten właśnie przepis, skoro mówi o skła-daniu „wniosków o dokonanie (…) tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu”. Rozumowanie przeciwne pozbawiłoby jakiegokolwiek sensu wszelkie podmiotowe ograniczenia uprawnień do wy-stępowania z wnioskami o dokonanie określonych czynności31 i spowodowa-łoby niczym nie uzasadnione przekształcenie zasady orzekania z urzędu w obowiązek orzekania na wniosek32.

W interesującym nas układzie procesowym, tj. gdy ustawa przewiduje działanie organu procesowego jedynie z urzędu33, a organ ten wniosek zło-żony przez uprawniony podmiot zamierza uwzględnić i wnioskowanej czyn-ności procesowej dokonać, sytuacja jest prosta. Wówczas reakcją na złożo-ny wniosek jest podjęcie stosownej decyzji, której wydania z urzędu wyma-gają obowiązujące przepisy, bez wypowiadania się o zasadności wniosku. „Zawnioskowana” czynność procesowa dokonywana jest wszak z urzędu. Sytuacja komplikuje się wówczas, gdy reakcja na wniosek jest negatywna, tzn. gdy organ procesowy nie dostrzega podstaw do podjęcia wnioskowanej decyzji (czynności) z powodu merytorycznej niezasadności i zamierza wnio-sku nie uwzględnić. Pojawia się problem, czy, a jeśli tak, to, jaką formę mia-łaby przybrać czynność odmawiająca wydania spodziewanej przez upraw-niony podmiot decyzji pozytywnej, i czy wnioskodawcy przysługiwałaby pre-rogatywa do jej zaskarżenia. W tej materii ścierają się dwa poglądy. Według pierwszego, reprezentowanego przez zdecydowaną część doktryny34 i przez judykaturę35, z uwagi na naturę wniosku, o którym mowa w art. 9 § 2 k.p.k., będącego jedynie impulsem, sygnalizacją, do działania z urzędu, jego zło-żenie nie rodzi obowiązku po stronie organu procesowego do jego ustosun-

31 P. H o f m a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Meandry…, s. 648. 32 P. P r a t k o w i e c k i, Glosa…, s. 150; D. K a c z o r k i e w i c z, Czynności…, s. 80 33 Co do pozostałych dwóch układów procesowych zob. cenne i wyczerpujące uwagi

P. H o f m a ń s k i e g o, S. Z a b ł o c k i e g o, Meandry…, s. 655–659. 34 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Komentarz do art. 1–296, t. I, Wy-

dawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, wyd. 4, Legalis – k.p.k., art. 9; J. S k o r u p k a, Ko-deks…, Legalis – k.p.k., art. 9; K. M a r s z a ł, Glosa…, s. 149; B. S z y p r o w s k i, Postępo-wanie sprawdzające w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007, nr 7–8, s. 179.

35 Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r., sygn. I KZP 5/05, OSNKW 2005, nr 5, poz. 48; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 luty 2005 r., sygn. II KO 38/04, KZS 2010, nr 9A, poz. 24; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II KK 37/05, KZS 2006, nr 6, poz. 44; postanowienie Sądu Najwyż-szego z dnia 4 listopada 2008 r., sygn. II KO 66/08, OSNKW 2008, nr 1, poz. 220; postano-wienie Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2010 r., sygn. II KZ 17/10, OSNKW 2010, nr 8, poz. 70; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2013 r., sygn. III KK 286/12, LEX nr 1347870.

J. Łupiński


50

kowania się w formie decyzji procesowej, tj. rozstrzygnięcia w drodze proce-sowej o jego merytorycznej zasadności. Potrzeba tego rodzaju wypowiedzi procesowej w ogóle nie zachodzi, skoro czynność może być podejmowana wyłącznie z urzędu. Zatem, organ procesowy nie podejmuje czynności pro-cesowej odmawiającej wydania spodziewanej przez wnioskodawcę decyzji pozytywnej. Czynności takiej zresztą art. 9 § 2 k.p.k. nie wymaga. Wniosko-dawcom nie przysługuje ani uprawnienie do cofnięcia wniosku, złożonego w trybie art. 9 § 2 k.p.k.36 o dokonanie czynności z urzędu, ani też do za-skarżenia „milczenia” organu w razie nie podjęcia przez organ decyzji, ani wreszcie prerogatywa do zaskarżenia niekorzystnej decyzji podjętej przez organ procesowy. Podnosi się jednak, że ze względu na lojalność organu procesowego wobec osoby, która dokonała czynności procesowej przewi-dzianej w art. 9 § 2 k.p.k., konieczne jest powiadomienie uprawnionego wnioskodawcy o losie jego wniosku. Wystarczy zatem poinformować wnio-skodawcę o braku merytorycznej zasadności wniosku i pouczyć, że nie przysługuje mu na takie zawiadomienie zażalenie.

Według adherentów drugiego poglądu37 właściwym sposobem negatyw-nej reakcji na wniosek złożony z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k. jest ob-owiązek formalnego ustosunkowania się do zasadności takiego wniosku w postaci odpowiedniej decyzji procesowej. W razie przychylenia się do wnio-sku powinna to być decyzja przewidziana dla dokonania odpowiedniej czyn-ności, w przeciwnym zaś przypadku, decyzja o odmowie dokonania tej czynności. Z. Gostyński38 poszedł jeszcze dalej i opowiedział się za zaskar-żalnością decyzji odmownej, wydanej w następstwie reakcji na wniosek zło-żony w trybie art. 9 § 2 k.p.k.

Tego ostatniego poglądu nie sposób zaaprobować. W literaturze proce-su39 trafnie wskazano, że taki sposób potraktowania wniosku składanego z powołaniem się na treść art. 9 § 2 k.p.k. zacierałby praktycznie różnice w uprawnieniach podmiotów, którym ustawodawca w przepisach szczegól-nych przyznaje prawo inicjatywy procesowej, oraz podmiotów, które z inicja-tywą taką występują na podstawie ogólnego upoważnienia, o którym mowa w ww. przepisie, a nawet te ostatnie podmioty stawiałby w pozycji uprzywile-

36 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2011 r., sygn. V KO 19/11, Legalis. 37 K. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a ż n y, Kodeks…, Legalis – k.p.k.,

art. 9; P. P r a t k o w i e c k i, Glosa…, s. 150; W. S y c h, Pokrzywdzony wobec zawieszenia postępowania przygotowawczego. PiP 2004, nr 3, s. 81; D. K a c z o r k i e w i c z, Czynno-ści…, s. 84; R. K m i e c i k, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2000 r., sygn. IV KZ 63/00, OSP 2001, nr 1, poz. 11; zob. także postanowienia Sądu Naj-wyższego z dnia 20 września 2007 r., sygn. I KZP 25/07, Legalis.

38 J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y ń s k i, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e -f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń s k i (red.), Kodeks…, Komentarz, t. I, wyd. I, War-szawa 1998, s. 182.

39 P. H o f m a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, Meandry…, s. 653; K. M a r s z a ł, Glosa…, s. 149.



51

jowanej. Niejednokrotnie, inicjatywa wywodząca się z art. 9 § 2 k.p.k. mo-głaby prowadzić do obowiązku zajmowania formalnego stanowiska przez organ procesowy, który daną kwestią z uwagi na właściwość funkcjonalną nie powinien się zajmować40, np. Sąd Najwyższy, rozstrzygając w kwestii incydentalnej, w związku z inicjatywą jednego z sądów rejonowych o prze-kazanie sprawy do rozpoznania sprawy innemu sądowi równorzędnemu, na podstawie art. 37 k.p.k., byłby władny rozstrzygnąć na podstawie art. 253 § 1 k.p.k. w przedmiocie środka zapobiegawczego, gdyby strona lub inna osoba bezpośrednio zainteresowana zwróciła się doń z wnioskiem o uchyle-nie lub zmianę środka zapobiegawczego z powołaniem się na treść art. 9 § 2 w zw. z art. 253 § 1 k.p.k. Zauważyć wreszcie należy, że przyjęcie roz-wiązania, aby odmowa dokonania przez organ procesowy określonej czyn-ności miała przybrać tę samą postać, co wnioskowana czynność procesowa, umożliwiłoby stronie i innej osobie bezpośrednio zainteresowanej dokony-wanie wielokrotnych, poza terminem, powtarzających się czynności, opóź-niających znacznie tok postępowania. W konsekwencji przyjęcie takiego rozwiązania prowadziłoby do nieuzasadnionego rozszerzenia katalogu pod-miotów uprawnionych do zaskarżenia niekorzystnej decyzji podjętej przez organ procesowy.

Bezsporna w doktrynie jest natomiast kwestia sposobu reakcji organu procesowego, gdy wniosek w trybie art. 9 § 2 k.p.k. złożony został przez podmiot nie posiadający atrybutu określonego w tym przepisie, tj. osobę, która ani nie jest „stroną”, ani też nie jest „osobą bezpośrednio zaintereso-waną”. Wprawdzie ustawa procesowa nie przewiduje expressis verbis kon-troli formalnej wniosku składanego z powołaniem się na treść art. 9 § 2 k.p.k., to jednak z przyczyn oczywistych zachodzi potrzeba badania, czy wnioskodawca posiada atrybuty określone w ww. przepisie. Mając na uwa-dze naturę wniosku, wydaje się, że organ procesowy ma obowiązek badania legitymacji procesowej wnioskodawcy, chociażby nie powołał się na rzeczo-ny przepis. Podnosi się, że taka inicjatywa nie jest wnioskiem złożonym w trybie powołanego wyżej przepisu i nie wywołuje po stronie organu proce-sowego ani konieczności rozstrzygnięcia w przedmiocie jego dopuszczalno-ści, ani też obowiązku poinformowania składającego taki „wniosek” o jego losie. Z jednym tylko zastrzeżeniem. Gdy ustawa procesowa w przepisie szczególnym przewiduje przeprowadzenie formalnej kontroli wniosku z obo-wiązkowym wydaniem decyzji procesowej o przyjęciu bądź odmowie przyję-cia wniosku, organ procesowy podejmuje taką decyzję także wtedy, gdy wniosek dotyczy czynności procesowej, która może być dokonana także

40 S. Z a b ł o c k i, Przegląd Orzecznictwa Sądu Najwyższego – Izba Karna (postanowienie

Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2001 r., sygn. IV KO 11/2001), Palestra 2001, nr 5–6, s. 195; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2004 r., sygn. IV KO 15/04, OSNKW 2004, nr 6, poz. 36.

J. Łupiński


52

z urzędu, a złożenie wniosku stanowi realizacje uprawnienia wynikającego z § 2 art. 9 k.p.k.41. Tak więc, jeśli np. osoba niebędąca stroną postępowania ani osobą najbliższą zmarłego skazanego (art. 542 § 1 i 2 k.p.k.) domaga się wznowienia postępowania, powołując się na podstawę określoną w art. 439 § 1 k.p.k., należy odmówić przyjęcia wniosku. Na zarządzenie w tej kwestii składający wniosek będzie mógł jednak złożyć zażalenie, albowiem niebę-dąc stroną postępowania, którego wznowienia się domaga, jest jednakże osobą, której zarządzenia bezpośrednio dotyczy w rozumieniu art. 459 § 3 w zw. z art. 466 § 1 k.p.k., albowiem zarządzeniem tym rozstrzygnięto o do-puszczalności jego wniosku. Odmowa przyjęcia wniosku z powodu złożenia go przez osobę nieuprawnioną nie zwalnia jednak organu procesowego od konieczności rozważenia, czy nie zachodzi potrzeba dokonania wnioskowa-nej czynności procesowej z urzędu.

Zaprezentowane spostrzeżenia pozwalają na konkluzję, że normatywną podstawę pochodzącej z zewnątrz inicjatywy podjęcia na nowo postępowa-nia ex officio stanowi przepis art. 9 § 2 k.p.k.42. Formułuje on samoistną podstawę do wystąpienia przez strony i inne osoby bezpośrednio zaintere-sowane z wnioskiem o podjęcie na nowo postępowania z urzędu. Przepis ten określa także i krąg podmiotów uprawnionych do złożenia takiego wnio-sku. Wskazane tam podmioty, składając tytułowy wniosek winny się powołać na treść art. 9 § 2 w zw. z art. 327 § 1 k.p.k.

III

Przekładając dotychczasowe spostrzeżenia, ograniczone do niezbędne-go minimum, na grunt rozważań, przyjąć należy, że legitymację do złożenia wniosku o podjęcie na nowo postępowania na podstawie generalnej normy z art. 9 § 2 k.p.k. mają dwie grupy podmiotów, tj. strony i inne osoby bezpo-średnio zainteresowane.

Do pierwszej grupy należą te podmioty, które ustawa procesowa uznaje za strony. Problematyka strony nie wymaga pogłębionej refleksji. Wystarczy, jak się wydaje podnieść, że stronami procesowymi, abstrahując od sporu, który dotyczy tej definicji, są podmioty posiadające interes prawny w ko-rzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu43. Ustawa za strony

41 Postanowienie z dnia 22 maja 2000 r., sygn. IV KZ 33/00, OSNKW, nr 7–8, poz. 69; posta-

nowienie z dnia 18 lipca 2000 r., sygn. IV KZ 63/00, z aprobującą glosą R. K m i e c i k a, OSNKW, nr 7–8, poz. 70; podobnie w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2005 r., sygn. II KO 38/04, KZS 2010, nr 9A, poz. 241.

42 Podobnie M. G. W ę g ł o w s k i, Regulamin Prokuratury § 96–220 i § 245–260. Komentarz, Lublin 2009, s. 92.

43 S. W a l t o ś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 1995, s. 171; T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie…, wyd. II, Warszawa 1999, s. 247.



53

postępowania przygotowawczego uznaje expressis verbis pokrzywdzonego i podejrzanego (art. 299 § 1 k.p.k.).

Zgodnie z definicją legalną zamieszczoną w art. 49 § 1–2 k.p.k. pokrzyw-dzonym jest osoba fizyczna lub prawna, a także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Odwołanie się we wskazanej definicji do pojęcia „dobra prawnego” w sposób jednoznaczny przesądza o tym, że jakkolwiek jest ona zawarta w ustawie procesowej, to jednak ma charakter materialnoprawny. Z tej przyczyny właściwego jej znaczenia po-szukiwać należy na płaszczyźnie właśnie prawa karnego materialnego44. W judykaturze Sądu Najwyższego45 wyrażono trafny pogląd sprowadzający się do uznania, że krąg podmiotów pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych. Innymi słowy, pojęcie pokrzyw-dzonego relacjonowane jest do zespołu znamion przestępstwa (czynu za-bronionego) będącego przedmiotem postępowania46. Tym samym dobrem prawnym, o którym mowa w art. 49 § 1 k.p.k., jest takie, które stanowi bez-pośredni przedmiot ochrony (zamachu) przewidziany w konkretnym przepi-sie karnomaterialnym lub pozostającym w zbiegu47. Oznacza to zatem, że pojęcie pokrzywdzonego nie może być ustalane in genere, lecz wymaga analizy sytuacyjnej, warunkowanej istotą i charakterem określonego typu czynu zabronionego, w przedmiocie którego prowadzone jest (ma być) po-stępowanie karne48, lub określone w art. 307 § 1 k.p.k. Kolejnym kryterium zawężającym wykładnię zakresu podmiotowego definicji pokrzywdzonego jest warunek bezpośredniości. Przyjmuje się, że kryterium bezpośredniości naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego danej osoby oznacza, że w rela-cji między czynem o konkretnych znamionach przestępstwa, a naruszeniem lub zagrożeniem dobra osoby nie ma ogniw pośrednich. Wynika z tego, że do kręgu pokrzywdzonych zaliczyć można tylko ten podmiot, którego dobro prawne zostało działaniem przestępnym naruszone wprost, a nie za pośred-nictwem godzenia w inne dobro49. Taki pogląd uznawany jest za utrwalony

44 S. W a l t o ś, ibidem, s. 177. 45 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999r., sygn. I KZP 26/99, OSNKW 1999,

nr 11–12, poz. 69. 46 R. A. S t e f a ń s k i, Przegląd uchwał Izby Karnej oraz Wojskowej Sądu Najwyższego w za-

kresie prawa karnego procesowego za 2002 r., Wojskowy Przegląd Prawniczy 2003, nr 2, s. 107.

47 R. K m i e c i k, Ustawowa definicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 k.p.k.), Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska 1977, t. IX, s. 163.

48 T. R a z o w s k i, Podmioty uprawnione do wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2007, nr 6, s. 52.

49 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2010 r., sygn. IV KK 316/09, Prok. i Pr. 2010, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7–8, poz. 11.

J. Łupiński


54

i dominujący w judykaturze50 i literaturze procesowej51. Wyjaśniając pojęcie pokrzywdzonego, trzeba jeszcze uczynić jedną uwagę. Fakt bycia pokrzyw-dzonym w znaczeniu materialnoprawnym nierozerwalnie związany jest fak-tem popełnienia przestępstwa, który na etapie poprzedzającym wszczęcie postępowania lub nawet po jego wszczęciu jest zaledwie prawdopodobny. Zatem, podmiot występujący w tym charakterze zarówno w postępowaniu karnym, jak i sprawdzającym jest z procesowego punktu widzenia hipote-tycznie pokrzywdzonym, bowiem stan prawny pozwalający mu na wystąpie-nie w takiej roli jest – w większym albo mniejszym stopniu – tylko uprawdo-podobniony materiałem faktycznym sprawy52. S. Śliwiński „hipotetycznym” pokrzywdzonym określa taką osobę, która na podstawie stanu faktycznego poddanego ocenie prawnej, choćby nieudowodnionego, została pokrzyw-dzona przestępstwem. Autor ten uważa zresztą, że wystarczające jest samo przytoczenie takiego stanu faktycznego, z którego wynika pokrzywdzenie danej osoby w ujęciu przepisu definiującego to pojęcie53. Wystarczy zatem, że bezpośrednie naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle twierdzeń wskazanego lub istnie-jącego materiału dowodowego54. Na ich podstawie ustala się legitymację określonego podmiotu jako pokrzywdzonego. W literaturze wypowiedziano przy tej okazji pogląd, że o tym, czy ujawniony w postępowaniu „domniema-ny” pokrzywdzony jest „rzeczywistym” pokrzywdzonym, decyduje dopiero prawomocne co do meritum orzeczenie właściwego organu procesowego55. Za przyjęciem „hipotetycznego pokrzywdzenia” opowiedział się także Sąd Najwyższy w zachowującej swą aktualność uchwale Połączonych Izb Karnej i Wojskowej z dnia 26 listopada 1976 r., sygn. VI KZP 11/7556. Sąd ten wy-powiedział tam pogląd, że wprawdzie kryterium uznania jakiejś osoby za po-krzywdzoną wynika z prawa karnego materialnego, jednakże nie oznacza to,

50 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r., sygn. I KZP 26/99, OSNKW 1999,

nr 11–12, poz. 69; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2005 r., sygn. IV KK 42/05, Biuletyn SN 2005, nr 7; zob. także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 wrze-śnia 2013 r., sygn. IV KK 209/13, LEX nr 1375230.

51 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, wyd. III rozszerzone i uzupełnione, s. 204–205; J. G r a -j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks…, s. 185.

52 W. D a s z k i e w i c z, Pokrzywdzony przestępstwem, Nowa kodyfikacja karna, Kodeks po-stępowania karnego, Krótkie komentarze, Warszawa 1998, nr 14, s. 150; B. G r o n o w s k a, Ochrona uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym. Zagadnienia kar-noprocesowe i wiktymologiczne, Toruń 1989, s. 32–33.

53 S. Ś l i w i ń s k i, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 193.

54 K. M a r s z ał, Proces karny, Katowice 2002, s. 314. 55 R. K m i e c i k, Ustawowa…, s. 165 i nast.; W. P o s n o w, Sytuacja pokrzywdzonego w po-

stępowaniu przygotowawczym w polskim procesie karnym, Wrocław 1991, s. 19. 56 Wytyczne i uchwały Izby Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego za okres od 1 stycznia

1970 r. do 30 czerwca 1980 r., Wydawnictwo MON 1981, s. 76.



55

by organ procesowy pozbawiony był możliwości dokonywania odmiennej oceny dowodów także co do przyjętego uprzednio założenia, że dana osoba jest pokrzywdzona przestępstwem. Oznacza to, że dopóki osoba, którą or-gan uznał wstępnie za pokrzywdzoną, nie zostanie pozbawiona przymiotu pokrzywdzonego przez rozstrzygnięcie tego organu, które nie uprawomocni-ło się, dopóty osoba uchodząca za pokrzywdzonego zachowuje w pełni swe uprawnienia w tym właśnie charakterze. Użyte przez Sąd Najwyższy sformu-łowanie „uprzedniego (wstępnego) założenia” w odniesieniu do osoby do-tkniętej pokrzywdzeniem wskazuje nazbyt wyraźnie, że pokrzywdzenie jest określoną hipotezą dowodową wyprowadzoną na podstawie oceny stanu faktycznego, podlegającą weryfikacji bądź w prawomocnym, co do meritum, rozstrzygnięciu, bądź w prawomocnym rozstrzygnięciu pozbawiającym oso-bę przymiotu pokrzywdzonego. Chodzi zatem o takiego uczestnika postę-powania, co do którego istnieje zaledwie domniemanie lub prawdopodobień-stwo, że jest, może lub mógłby być pokrzywdzonym w znaczeniu prawnoma-terialnym (art. 49 k.p.k.), gdyby przestępstwo rzeczywiście zostało popełnio-ne57. Legitymację do wniesienia tytułowego żądania, z powołaniem się na przepis art. 9 § 2 k.p.k., posiada zatem nie tylko osoba, która ma rzeczywisty (materialny) status pokrzywdzonego, lecz każdy „hipotetycznie pokrzywdzo-ny”, a więc pokrzywdzony w znaczeniu procesowym. Zauważyć należy, że interes prawny pokrzywdzonego do złożenia takiego wniosku zdeterminowa-ny jest przez realizowaną przez niego funkcję ścigania.

Rzecz jasna, z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k., przedmiotowy wniosek złożyć może za pokrzywdzonego, ale w jego imieniu, jego przedstawiciel ustawowy w rozumieniu prawa cywilnego i rodzinnego albo osoba, pod któ-rej stałą pieczą pozostaje, tzw. opiekun faktyczny (art. 51 § 2 k.p.k.) lub też opiekun osoby nieporadnej (art. 51 § 3 k.p.k.), bądź wreszcie pełnomocnik ustanowiony przez ww. podmioty do takiej czynności procesowej (art. 88 k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.). W razie zaś śmierci pokrzywdzonego, jego uprawnienie wynikające z art. 9 § 2 k.p.k. realizować może tzw. strona za-stępcza, a więc ten podmiot, który przejmuje prawa zmarłego, zanim ten ostatni stał się stroną postępowania. Wówczas realizuje je jako własne. Uprawnienie zmarłego wynikające z art. 9 § 2 k.p.k. realizować może także tzw. strona nowa, a więc taki podmiot, który wstąpił do toczącego się postę-powania już po śmierci pokrzywdzonego, który był stroną, i realizuje jego uprawnienia (art. 52 § 1 k.p.k. w zw. z art. 299 § 1 k.p.k.)58. Wreszcie, z wnioskiem o podjęcie na nowo postępowania, z powołaniem się na art. 9

57 S. W i e w i ó r k a, Kontrola instancyjna postanowień prokuratora o umorzeniu lub o odmowie

wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2002, nr 12, s. 32. 58 Z natury wniosku, o którym mowa w art. 9 § 2 k.p.k., norma z art. 52 § 1 k.p.k., w części

dotyczącej uprawnień prokuratora do realizowania z urzędu praw zmarłego pokrzywdzonego w razie braku jego najbliższych lub ich nieujawnieni, nie ma tu zastosowania.

J. Łupiński


56

§ 2 k.p.k., wystąpić może pełnomocnik pokrzywdzonego jako jego przedsta-wiciel procesowy (art. 87 § 1 k.p.k.).

Nie ulega także wątpliwości, że podmiotem legitymizowanym do złożenia takiego żądania jest podejrzany, w rozumieniu art. 71 § 1 k.p.k., co do które-go umorzono postępowanie. Tenże może, z powołaniem się na przepis art. 9 § 2 k.p.k., złożyć wniosek jedynie o podjęcie na nowo umorzonego śledztwa lub dochodzenia, w którym występował w charakterze podejrzane-go, z tym istotnym zastrzeżeniem, że w petitum wniosku może jedynie żądać przeprowadzenia postępowania in rem lub przeciwko innej osobie59. Prero-gatywa, o której mowa w art. 9 § 2 k.p.k., przysługuje podejrzanemu przez sam fakt bycia stroną postępowania, o którego podjęcie na nowo w części in rem wnosi.

Wniosek o podjęcie na nowo postępowania, z powołaniem się na przepis art. 9 § 2 k.p.k., złożyć może także obrońca podejrzanego jako jego przed-stawiciel procesowy. Także i w tym przypadku ograniczenia, jakie dotyczą wniosku mandanta, dotyczą również wniosku obrońcy.

Do drugiej grupy podmiotów, które mają uprawnienie do złożenia wniosku z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k. w zw. z art. 327 § 1 k.p.k. należą inne osoby bezpośrednio zainteresowane. Nie zostały one ani wymienione, ani też bliżej zdefiniowane przez ustawę procesową. Niezbędne jest zatem pod-danie egzegezie sformułowania, którym posłużył się ustawodawca. A limine zwraca się uwagę to, że są to inne niż strony osoby bezpośrednio zaintere-sowane. Są to więc osoby niebędące stronami, ale które – tak jak strony – są bezpośrednio zainteresowane postępowaniem karnym i z nim bezpo-średnio powiązane. Powiązanie tych osób z postępowaniem karnym jest na-stępstwem działania organu procesowego, które było do nich w jakiejś mie-rze skierowane, a interesy tych osób mogły zostać naruszone. Bezpośrednie zainteresowanie może być związane z pojedynczą czynnością, a także z postępowaniem incydentalnym, a nawet głównym, łącznie z decyzją roz-strzygającą o przedmiocie postępowania karnego60. Bezpośredniość zainte-resowania oznacza, że czynność procesowa bądź postępowanie incydental-ne, bądź wreszcie postępowanie główne wraz decyzją określonej treści, w sposób bezpośredni dotyczy tych osób. Konkludując, są to osoby, którym nie przysługują prawa strony, a których interesów procesowych czynność, o jakiej mowa w § 2 art. 9 k.p.k. bezpośrednio dotyczy61, tj. mające interes prawny w podjęciu ex officio określonej czynności procesowej lub uzyskaniu decyzji procesowej o określonej treści62. W pojęciu interesu prawnego osoby

59 W. G r z e s z c z y k, Glosa…, s. 167–168. 60 D. K a c z o r k i e w i c z, Czynności…, s. 82. 61 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Komentarz do art. 1–296, Legalis –

k.p.k., art. 9. 62 J. S k o r u p k a, Kodeks…, Legalis – k.p.k., art. 9.



57

niebędącej stroną mieszczą się zarówno interesy ściśle prawne (materialne, procesowe), a także interesy majątkowe oraz dotyczące pewnych aspektów życiowej i społecznej sytuacji wnioskodawcy. Interes prawny jako warunek uznania osoby niebędącej stroną za uprawnionego do złożenia wniosku z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k. należy wiązać bezpośrednio z określo-ną czynnością procesową lub decyzją procesową o określonej treści, o pod-jęcie której zabiega. Podnieść przy tym należy, że dla przyjęcia interesu prawnego do złożenia ww. wniosku konieczne jest stwierdzenie rzeczywi-stego lub przynajmniej hipotetycznego wpływu wnioskowanej czynności lub spodziewanej decyzji procesowej na sferę uprawnień i obowiązków osoby niebędącej stroną. Powyższa konstatacja otwiera kwestię osoby, której czynność procesowa lub decyzja procesowa bezpośrednio dotyczy. Jak się wydaje, istotną wskazówkę stanowi wykładnia zwrotu normatywnego „oso-ba, której postanowienie bezpośrednio dotyczy” sformułowana na gruncie art. 459 § 3 k.p.k. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 lipca 2000 r., sygn. IV KZ 63/00, skonstatował, że osobą, której postanowienie „bezpo-średnio dotyczy”, jest tylko taka osoba, niebędąca stroną, do której odnosi się ta decyzja wprost63. W literaturze procesowej wskazuje się, że pojęcie „osób, których postanowienie bezpośrednio dotyczy” odnosi się do podmio-tów niebędących stronami, ale wskazanych w określonych przepisach za-kładających zaskarżalność danej decyzji oraz takich osób, które swe prawo do zaskarżania określonej decyzji procesowej wywodzą z twierdzenia, że są stroną w sprawie, natomiast w ocenie organu procesowego przymiot taki im nie przysługuje64, ale także akcentuje, że istotne znaczenie ma tu rola, jaka dla sytuacji danego podmiotu ma określona decyzja, czyli, że nie chodzi o to, czy bezpośrednio naruszono prawa danego podmiotu niebędącego stroną, lecz o to, by decyzja w bezpośredni sposób doń się odnosiła65. Nie-zasadne byłoby bowiem przyjęcie, że czynność procesowa (decyzja) doty-czy danej osoby „bezpośrednio”, jeżeli tylko oddziaływa ona na inne sfery jej praw i obowiązków, choć się do niej bezpośrednio nie odnosi. W takim bo-wiem układzie każda osoba najbliższa dla strony mogłaby składać zażalenie – gdy tylko ono w ogóle przysługuje – na decyzję, która wprawdzie wprost jej nie dotyczy, ale rzutuje bezpośrednio na jej uprawnienia lub obowiązki w sferze innych dziedzin prawa. Konkludując, bezpośrednio dotyczy intere-sów procesowych ww. osób ta czynność lub decyzja procesowa o określonej treści, która odnosi się do ich interesów wprost. W konsekwencji, brak bez-pośredniego związku między czynnością, o której mowa w art. 9 § 2 k.p.k., a interesem prawnym osoby niebędącej stroną odbiera jej legitymację do

63 OSP 2001, nr 1, poz. 11. 64 S. Z a b ł o c k i, Postępowanie odwoławcze w nowym kodeksie postępowania karnego. Ko-

mentarz praktyczny, Warszawa 1997, s. 168. 65 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1998, s. 923.

J. Łupiński


58

złożenia wniosku z powołaniem się na ten przepis. Katalog tych osób wypeł-niać mogą ci uczestnicy postępowania, którym nie nadano statusu strony, ani nie mają pozycji reprezentantów stron, a także nie są organami proce-sowymi. Podnieść przy tym należy, że kwestię posiadania przez wniosko-dawcę atrybutu osoby bezpośrednio zainteresowanej podjęciem na nowo postępowania, o którym mowa w art. 327 § 1 k.p.k., bada się na etapie do-puszczalności wniosku.

W katalogu tym mieści się zatem pokrzywdzony w wyżej podanym zna-czeniu, będący uczestnikiem postępowania, o którym mowa w art. 307 § 1 k.p.k., chociażby nie był zawiadamiającym, jak także niebędący stroną w rozumieniu art. 299 § 1 k.p.k. (argumentum ex art. 306 § 1 pkt. 1 i § 1a k.p.k.)66. Podnieść przy tym należy, że prerogatywa, o której mowa w art. 9 § 2 k.p.k., przysługuje pokrzywdzonemu przez sam fakt, iż jest osobą, której dóbr prawnych objętych ochroną prawnokarną przestępstwo objęte zawia-domieniem bezpośrednio dotyka. Tenże, jako osoba bezpośrednio zaintere-sowana, z istoty ma legitymację jedynie do złożenia wniosku o podjęcie na nowo postępowania sprawdzającego.

Do katalogu osób bezpośrednio zainteresowanych należy quasi-pokrzyw-zony, o którym mowa w art. 306 § 1 pkt 3 w zw. z art. 305 § 4 k.p.k., tj. oso-ba zawiadamiająca, której praw przestępstwo objęte zawiadomieniem naru-szyło, a także quasi-pokrzywdzony, o którym mowa w art. 306 § 1a pkt. 3 w w. z art. 305 § 4 k.p.k., tj. osoba, która złożyła zawiadomienie o pzestęp-stwie określonym w art. 228–231, art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 70–277, art. 278–294 lub w art. 296–306 Kodeksu karnego, jeżeli postę-powanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomienia, a wskutek tego prze-stępstwa doszło do naruszenia jej praw. Instytucję quasi-pokrzywdzonego powołano do życia nowelą z dnia 22 marca 2013 r. do Kodeksu postępowa-nia karnego67, która dokonała daleko posuniętej przebudowy modelu za-skarżania decyzji o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub o jego umorzeniu przez poszerzenie dotychczasowego katalogu podmio-tów legitymizowanych do zaskarżania tych decyzji o quasi-pokrzywdzonego, a w konsekwencji i poszerzenie kryterium oceny tzw. gravamen. W literatu-rze68 zasadnie podnosi się, że quasi-pokrzywdzony to podmiot, który z jed-nej strony nie jest pokrzywdzonym w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., a więc osobą, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, ani też nie wykonuje praw pokrzywdzonego, a z drugiej

66 Podobnie K. D u d k a, Udział pokrzywdzonego w postępowaniu sprawdzającym oraz w do-

chodzeniu w niezbędnym zakresie (art. 307 k.p.k. i art. 308 k.p.k.) w świetle badań empi-rycznych. Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2005, nr 2, poz. 255.

67 Dz. U. z 2013 r., poz. 480. 68 S. D u d z i a k, Zaskarżanie postanowień o odmowie wszczęcia i o umorzeniu postępowania

przygotowawczego po nowelizacji art. 306 k.p.k., Prok. i Pr. 2013, nr 10, s. 77–78.



59

strony – nie jest też zwykłym zawiadamiającym, tj. osobą, której dóbr praw-nych przestępstwo objęte zawiadomieniem ani pośrednio, ani też bezpo-średnio nie dotyka. Są to podmioty faktycznie, choć nie bezpośrednio, do-tknięte przez fakt popełnienia przestępstwa, o którym zawiadamiają. Musi istnieć iunctim między przestępstwem określonym w zawiadomieniu o prze-stępstwie a naruszeniem jego praw. O tym, czy osoba składająca zawiado-mienie uzyskała status quasi-pokrzywdzonego, rozstrzyga zatem relacja między przestępstwem, o którym zawiadomił, a sferą jego praw. Zawartemu w art. 306 § 1 pkt 3 i § 1a pkt 3 k.p.k. zwrotowi „naruszenie prawa” ustawo-dawca nadał zarówno status kryterium dopuszczalności wniesienia środka zaskarżenia w postaci tzw. gravamen, jak i kryterium rozróżniającym osobę składającą zawiadomienie o przestępstwie, które dotyka ją chociażby po-średnio, od pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. oraz od innego zawiadamiającego, którego prawa nie zostały naruszone przez przestęp-stwo. Na gruncie egzegezy zawartego w art. 306 § 1 pkt 3 i § 1a pkt 3 k.p.k. zwrotu „naruszenie prawa” osoby, która złożyła zawiadomienie o przestęp-stwie, należy zgodnie z zakazem wykładni homonimicznej69 nadać mu takie samo znaczenie, jakie ma w art. 302 § 2 k.p.k. i art. 425 § 3 k.p.k., w których ustawodawca nadał im także status kryterium dopuszczalności wniesienia środka zaskarżenia w postaci tzw. gravamen. Z faktu rozróżnienia w art. 425 § 3 k.p.k. pojęcia „naruszenia prawa” i „szkodzenia interesom” odwołującego się należy wyprowadzić wniosek, że zakresem naruszenia praw nie można objąć naruszenia interesów70. Trafnie Sąd Najwyższy przyjął, że na podsta-wie art. 302 k.p.k. „osobie podejrzanej”, jako niebędącej stroną postępowa-nia przygotowawczego, przysługują koncesje wynikające z tego przepisu pod warunkiem jednak, że naruszają jej prawa, a nie jej interesy. Prowadzi-łoby to bowiem rozszerzenia granic zaskarżenia ściśle określonych tym przepisem i utrudniłoby osiągnięcie celów postępowania przygotowawcze-go71. W literaturze72 zasadnie podnosi się, że pojęcie „ naruszenie praw” do-tyczy praw, u podstaw których leżą wszelkiego rodzaju dobra prawne, a nie tylko dobra prawne objęte ochroną prawnokarną. Ustawowy zwrot „narusze-nia praw”, jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 maja 2011 r. o sygn. I KZP 2/1173, odnosić należy do całokształtu funkcjo-

69 Zakazującej nadawania tym samym zwrotom różnych znaczeń (L. M o r a w s k i, Zasady

wykładni prawa, Toruń 2006, s. 104). 70 R. A. S t e f a ń s k i, Krąg podmiotów uprawnionych do zaskarżenia postanowień o zaniecha-

niu ścigania karnego w świetle nowych uregulowań. Prok. i Pr. 2014, nr 2, s. 15; W. G r z e -s z c z y k, Praktyczne aspekty gravamen w procesie karnym. Prok. i Pr. 2008, nr 11, s. 11.

71 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2004 r., sygn. WZ 49/04, Biul. SN 2004, nr 11, poz. 22.

72 S. D u d z i a k, Zaskarżanie…, s. 80; J. G r a j e w s k i (red.), L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n -b o r n, Komentarz do art. 306 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. 2014.

73 OSNKW 2011, nr 6, poz. 47.

J. Łupiński


60

nowania w życiu społecznym podmiotu odwołującego się, a więc nie tylko do sfery prawa karnego, ale także w obszarach prawa cywilnego, administra-cyjnego czy w sferze ekonomicznej. Pojęcie „naruszenia praw” jest zatem niezwykle szerokie, nieostre i trudno uchwytne w swoich granicach. Przepis art. 306 § 1 pkt 3 i § 1a pkt 3 k.p.k. nie precyzuje, jak silny ma być związek między przestępstwem a naruszeniem praw tych osób. Oznacza to, że na-ruszenie praw może nastąpić w jakimkolwiek stopniu. Może to być narusze-nie jakiegokolwiek prawa zawiadamiającego w sposób bezpośredni, pośred-ni i całkiem odległy, np. do kręgu osób uprawnionych na podstawie art. 306 § 1 pkt 3 k.p.k. należą akcjonariusze osoby prawnej, na której szkodę popeł-niono przestępstwo. Podnieść wreszcie wypada, że na etapie postępowań, o których mowa w art. 306 § 1 pkt 3 i § 1a pkt 3 k.p.k., z istoty można racjo-nalnie mówić wyłącznie o hipotetycznym naruszeniu praw, które łączy się z uzasadnioną hipotezą naruszenia prawa quasi-pokrzywdzonego przez przestępstwo, które legło u podstaw złożonego zawiadomienia.

Krąg tych osób rysuje się odmiennie (ma inną postać) w przypadku po-stępowania, o którym mowa w art. 307 § 1 k.p.k., zakończonego decyzją o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, a inną w przypadku postę-powania karnego zakończonego decyzją o jego umorzeniu. O ile w przypad-ku pierwszej grupy decyzji uprawnienie do wniesienia tytułowego wniosku z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k. przysługuje osobie zawiadamiającej, jeżeli w skutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw, o tyle w przy-padku drugiej grupy decyzji uprawnienie to przysługuje także osobie zawia-damiającej, której prawa zostały w skutek przestępstwa naruszone, ale tylko wówczas, gdy koniunkcyjnie spełniła dwa dodatkowe warunki. Po pierwsze, postępowanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomienia. Po drugie, złoży-ła zawiadomienie o przestępstwie określonym w art. 228–231, art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270–277, art. 278–294 lub w art. 296–306 Kodeksu karnego. W zależności od rodzaju decyzji kończącej postępowanie, quasi-pokrzywdzony ma legitymację do złożenia wniosku o podjęcie na no-wo takiego postępowania, jakie zainicjował. Prerogatywa, o której mowa w art. 9 § 2 k.p.k., przysługuje quasi-pokrzywdzonemu przez sam fakt, iż jest osobą dotkniętą skutkami, jakie wywarło w jego prawach przestępstwo, o którym zawiadomił organ procesowy.

Nie wymaga pogłębionej analizy konstatacja, że do kręgu osób bezpo-średnio zainteresowanych i jednocześnie legitymizowanych do złożenia ta-kiego żądania jest, niebędąca pokrzywdzoną, instytucja określona w art. 305 § 4 k.p.k., która złożyła zawiadomienie o przestępstwie. Uczynić tu należy trzy uwagi. Po pierwsze, legitymacja tej instytucji do złożenia tytułowego wniosku nie ogranicza się do postępowania, które zainicjowała w wykona-niu prawnego obowiązku denuncjacji określonego w art. 304 § 2 k.p.k. Po drugie, brak jest wymogu, aby w wyniku przestępstwa doszło do narusze-



61

nia jej praw. Po trzecie wreszcie, instytucja społeczna jest legitymizowana jedynie do wystąpienia z wnioskiem o podjęcie postępowania sprawdzają-cego (argumentum ex art. 306 § 1a pkt 2 k.p.k.).

Do kręgu osób bezpośrednio zainteresowanych złożeniem wniosku z po-wołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k. w zw. z art. 327 § 1 k.p.k. należałoby wreszcie zaliczyć „zwykłego” zawiadamiającego, o którym mowa w art. 305 § 4 k.p.k. Jest to osoba, której przestępstwo objęte zawiadomieniem ani nie dotyka bezpośrednio dóbr prawnych, ani też nie dotyka chociażby pośrednio jej praw, o których mowa w art. 306 § 1 pkt 3 i § 1a pkt 3 k.p.k. Ustawa pro-cesowa wyposażyła jednak ww. podmiot, jako uczestnika postępowania, w ściśle określone w ustawie uprawnienia procesowe. Zakres tych upraw-nień pozostaje w ścisłym związku osoby zawiadamiającej z postępowaniem przygotowawczym lub określonym w art. 307 § 1 k.p.k. Do przepisów statuu-jących uprawnienia ww. zawiadamiającego należy: wskazane w art. 302 § 1 i 2 k.p.k. prawo do wniesienia zażalenia na postanowienia i zarządzenia na-ruszające jego prawa oraz na konkretnie oznaczone czynności niebędące decyzjami naruszającymi jego prawa (a nie interes procesowy), w postępo-waniu, które zainicjował; wskazane w art. 305 § 4 k.p.k. prawo do powiado-mienia go przez organ procesowy o wszczęciu, odmowie wszczęcia oraz o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (art. 305 § 4 k.p.k. w zw. z art. 325a § 1 k.p.k.), które zainicjował; zawarte w art. 306 § 3 k.p.k. prawo do wniesie-nia zażalenia na bezczynność organu rozpoznającego jego zawiadomienie i wreszcie wskazane w art. 334 § 2 k.p.k.; prawo do powiadomienia go przez organ procesowy o przesłaniu do sądu aktu oskarżenia, w sprawie którą za-inicjował, oraz o treści art. 335 k.p.k., jeśli oskarżyciel umieścił w akcie oskarżenia wniosek, o jakim mowa w tym przepisie. Powołane wyżej prero-gatywy osoby zawiadamiającej niewątpliwie lokują ją w kręgu osób realizu-jących funkcje ścigania, i których interesów procesowych decyzja, o której mowa w art. 327 § 1 k.p.k., bezpośrednio dotyczy. Wszak „zwykły” zawia-damiający jest także zainteresowany bezpośrednio procesowymi losami po-stępowania, które zainicjował doniesieniem74.

Rzecz jasna, z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k., przedmiotowy wniosek złożyć może za osobę bezpośrednio zainteresowaną, ale w jego imieniu, jego przedstawiciel procesowy, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu (art. 87 § 2 k.p.k.).

Na tle dotychczasowej wypowiedzi zachodzi pytanie, czy do katalogu osób legitymizowanych do złożenia, z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k., wniosku o podjęcie postępowania na nowo mieści się „osoba podejrzana”. Prima facie nasuwa się odpowiedź negatywna. Pojęciem tym posługuje się ustawa procesowa, np. w art. 74 § 3, art. 236 § 1, art. 237 § 4, art. 244 § 1,

74 Podobnie R. K m i e c i k, Glosa…, s. 31.

J. Łupiński


62

art. 308 § 2 czy też w art. 192a k.p.k. Określa się ją jako osobę, wobec której istnieje przypuszczenie, że popełniła przestępstwo, lecz nie postawiono jej w procesowy stan podejrzanego, i wobec której mogą być podejmowane wyraźnie przewidziane w ustawie czynności procesowe75. Osoba ta jest niewątpliwie uczestnikiem postępowania przygotowawczego, występuje ona bowiem w roli przewidzianej przez prawo procesowe, a mianowicie w roli określonej przez naturę dokonanej wobec niej czynności procesowej, np. w roli osoby zatrzymanej. Jej status procesowy wyznaczają zatem przepisy dotyczące dokonanej in concreto czynności procesowej. De lege lata osoba ta dla ochrony swych praw i interesów korzysta wyłącznie z takich upraw-nień, jakie dla niej wynikają z wyraźnych postanowień ustawy76. Oznacza to, że status procesowy tej osoby przysługuje tylko w takim zakresie, w jakim w toku postępowania dokonano wobec niej czynności procesowych. W tym właśnie zakresie zawiera i wyczerpuje się „bezpośrednie zainteresowanie” osoby podejrzanej postępowaniem, którego jest uczestnikiem. Przyjmując, że osobą bezpośrednio zainteresowaną jest osoba mająca interes prawny w podjęciu ex officio określonej czynności procesowej lub uzyskaniu decyzji procesowej o określonej treści, to trudno uznać, że decyzja o podjęciu na nowo postępowania, o którym mowa w art. 327 § 1 k.p.k., leży w jego intere-sie. Wszak podjęcie postępowania na nowo otwiera drogę do postawienia jej w stan oskarżenia. Do osoby podejrzanej nie ma bowiem zastosowania, wy-nikające z art. 327 § 1 k.p.k., ograniczenie, że po podjęciu postępowanie nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postępowaniu wystę-powała w charakterze podejrzanego i nie korzysta ona jak podejrzany z gwarancji ne bis in idem. Taka osoba nie korzysta bowiem z uprawnień przysługujących podejrzanemu, nie jest wszak strona procesową.

IV

Kwestię negatywnej reakcji na wniosek strony lub innej osoby bezpo-średnio zainteresowanej o podjęcie ex officio na nowo postępowania regulu-je norma z § 265 ust. 1 i 2 Regulaminu77.

75 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Wy-

dawnictwo Prawnicze LEX, Sopot 2000, s. 140 i 431; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2001 r., sygn. III KKN 44/01, LEX nr 51860; postanowienie Sądu Najwyż-szego z dnia 2 lipca 2003 r., sygn. II KK 268/02, LEX nr 80294.

76 Z. D o d a, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1989 r., sygn. VI KZP 21/88, OSP 1989, nr 4, s. 161.

77 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. – Regulamin wewnętrz-nego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., 144).



63

Według powołanego § 265 ust. 1: „Pismo zawierające żądanie wszczęcia lub podjęcia na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego w sprawie, w której uprawomocniło się postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo o umorzeniu śledztwa lub dochodze-nia, jeżeli nie uzasadnia wszczęcia lub podjęcia na nowo umorzonego po-stępowania, pozostawia się bez biegu. Odpowiedzi składającemu pismo udziela kierownik jednostki organizacyjnej, w której wydano lub zatwierdzo-no postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania albo o jego umorze-niu”. Według zaś § 2: „W przypadku złożenia ponownego wniosku w tym przedmiocie, właściwy prokurator, nie uwzględniając żądania, przekazuje pismo prokuratorowi nadrzędnemu nad tym, który wydał lub zatwierdził po-stanowienie. Jeżeli wniosek nie zawiera żadnych nowych okoliczności pod-ważających zasadność podjętej decyzji, prokurator nadrzędny udziela skła-dającemu pismo odpowiedzi, informując go o braku podstaw do wszczęcia albo podjęcia na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego. Od-powiedź powinna zawierać informację o pozostawieniu bez biegu następ-nych pism w tej samej sprawie, jeżeli nie zostaną przedstawione nowe oko-liczności, podważające zasadność prawomocnego postanowienia o odmo-wie wszczęcia albo o umorzeniu postępowania przygotowawczego”.

Stanowi ona swego rodzaju lex specialis do przepisu art. 9 § 2 w zw. z art. 327 § 1 k.p.k. Owa „specjalność” tego przepisu nie wyłącza „w całości” stosowania powołanego przepisu, ale zawęża przedmiot wniosku przez po-stawienie bariery prawomocności decyzji kończącej postępowanie. Wyżej powołany przepis określa zarówno formę składanego oświadczenia woli po-stulującego, jak i warunki jego dopuszczalności, i wreszcie formę negatyw-nej reakcji prokuratora na ten wniosek.

Z treści ww. normy regulaminowej wynika, że inicjatywa podmiotu zainte-resowanego podjęciem na nowo postępowania ma przybrać postać pisem-nego wniosku. Wydaje się, że ma zastosowanie reguła wyrażona w art. 116 k.p.k., zgodnie z którą wnioski stron mogą być składane na piśmie lub ustnie do protokołu. Przyjąć należy, że per analogiam przepis ten znajduje zasto-sowanie także w odniesieniu do wniosków osób niebędących stronami, o których mowa w art. 9 § 2 k.p.k. Ratio legis tego przepisu jest właściwe utrwalenie w aktach postępowania składanego oświadczenia woli, a takim przecież jest wniosek o decyzję procesową. Pisemny wniosek, o którym mowa wyżej, powinien odpowiadać niezbędnym wymogom formalnym, przewidzianym dla każdego pisma procesowego, określonym w przepisie art. 119 k.p.k.78. Wobec faktu, że wniosek ten nie spełnia jednak roli ko-niecznego impulsu procesowego, tj. nie jest niezbędny dla dokonania wnio-

78 Odmiennie J. B r a t o s z e w s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t y ń s k i, S. M. P r z y j e m s k i,

R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i, (w:) Z. G o s t y ń s k i (red.), Kodeks…, s. 182.

J. Łupiński


64

skowanej czynności, należy przyjąć, iż w przypadku gdy dotknięty jest bra-kami formalnymi, nie mają do niego zastosowania rygory określone w art. 120 k.p.k. Wniosek, o którym mowa w § 265 ust. 1 i 2 Regulaminu, powinien być tak sformułowany, aby umożliwiał ocenę zarówno co do legi-tymacji wnioskodawcy do jego wniesienia, jak i treści decyzji procesowej, o której wydanie podmiot się ubiega. Zauważyć należy, że brak wymogów określonych w przepisie art. 119 k.p.k. niekiedy uniemożliwiałby kontrolę formalną, jak i wreszcie kontrolę merytorycznej zasadności przedmiotowego wniosku. Tak więc np. brak oznaczenia sprawy, której dotyczy, oraz ozna-czenia i adresu wnoszącego pismo powodowałoby istotne trudności zarów-no w ocenie, czy wnioskodawca posiada atrybuty określone w art. 9 § 2 k.p.k., jak i w ocenie, czy wniosek jest „pierwotny”, czy też „ponowny”, a w konsekwencji trudności z identyfikacją trybu rozpoznania żądania. Nor-ma § 265 ust. 1 i 2 Regulaminu łączy wszak tryb rozpoznania żądania nie tylko z tożsamością orzeczenia, którego wzruszenie wnioskodawca postulu-je, ale i z tożsamością podmiotową (z uprawnionym wnioskodawcą). Wprawdzie procedura formalnej kontroli wniosku składanego na podstawie art. 9 § 2 w zw. z art. 327 § 1 k.p.k. nie jest exspressis verbis w ustawie przewidziana, to wydaje się, że w sytuacji, gdy złożony wniosek dotknięty jest takimi brakami, które uniemożliwiają nadanie mu biegu, powinien być on włączony do akt sprawy, co oznacza konkludentne stwierdzenie, że nie mo-że on zostać rozpoznany. Nie oznacza to wszelako, iżby wykluczona była z urzędu kontrola zasadności postanowienia kończącego postępowanie, któ-rego wadliwy wniosek dotyczy.

Warunkiem formalnym dopuszczalności przedmiotowego wniosku jest prawomocność formalna postanowienia o umorzeniu postępowania przygo-towawczego w fazie in rem lub o odmowie wszczęcia śledztwa lub docho-dzenia. Oznacza to, że prerogatywa podmiotów określonych w art. 9 § 2 k.p.k. do złożenia wniosku w trybie art. 265 ust. 1 i 2 Regulaminu powstaje wraz z prawomocnością formalną ww. decyzji procesowych. Bez znaczenia jest przy tym, czy prawomocność decyzji nastąpiła na skutek jej niezaskar-żenia lub cofnięcia środka odwoławczego, czy też w następstwie kontroli odwoławczej sądu, czy wreszcie w następstwie wyczerpania toku instancji, tj. w razie powtórnego wydania przez prokuratora decyzji o umorzeniu po-stępowania przygotowawczego w fazie in rem lub o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, w warunkach określonych w art. 330 § 2 k.p.k.79.

79 Wykładnię językową użytego w art. 330 § 2 k.p.k. normatywnego zwrotu „wydaje ponownie

postanowienie o umorzeniu postępowania lub o odmowie jego wszczęcia” zawiera uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2000 r., sygn. I KZP 9/00, Wokanda 2000, nr 11, poz. 15, zaś wykładnię językową użytego w ww. przepisie zwrotu „pokrzywdzony, który wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 k.p.k.” zawiera uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2008 r., sygn. I KZP 39/07, Biuletyn SN 2008, nr 3, poz. 10.



65

W związku z tym ostatnim przypadkiem istotne staje się zagadnienie wza-jemnego stosunku uprawnienia pokrzywdzonego do wniesienia subsydiar-nego aktu oskarżenia na podstawie art. 55 § 1 k.p.k. i prerogatywy prokura-tora do podjęcia postępowania przygotowawczego lub sprawdzającego. Kwestia ta ma węzłowe znaczenie w aspekcie dopuszczalności trybu, o któ-rym mowa w § 265 ust. 1 i 2 Regulaminu. Co więcej, ma ona istotne zna-czenie nie tylko dla pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 55 § 1 k.p.k., ale także drugiego i kolejnego pokrzywdzonego80, i wreszcie dla innej osoby bezpośrednio zainteresowanej występującej z wnioskiem o podjecie na no-wo postępowania, z powołaniem się na art. 9 § 2 k.p.k.

W pierwszej kolejności należy rozstrzygnąć kwestię możliwości podjęcia przez prokuratora na nowo postępowania w czasie, gdy biegnie termin mie-sięczny, w którym pokrzywdzony, zgodnie z art. 55 § 1 k.p.k., może wnieść subsydiarny akt oskarżenia. Wydaje się, że uprawnienia obu tych podmiotów są względem siebie konkurencyjne. W literaturze81 zasadnie podnosi się, że żaden przepis ustawy procesowej nie wyłącza uprawnienia prokuratora do podjęcia na nowo postępowania w czasie, gdy biegnie termin określony w art. 55 § 1 k.p.k., a subsydiarny akt oskarżenia nie został jeszcze wniesio-ny przez pokrzywdzonego do sądu. Zatem, w tym czasie dopuszczalny jest tryb z art. 265 ust. 1 i 2 Regulaminu, a więc i złożenie wniosku. Sytuacja komplikuje się jednak w momencie skorzystania przez jeden z tych podmio-tów ze swoich uprawnień, w terminie określonym w art. 55 § 1 k.p.k. Wów-czas, w pewnych układach procesowych skorzystanie z przysługującego uprawnienia przez jeden z podmiotów wyłącza uprawnienia drugiego82. Łą-czy się to bowiem z problematyką lispendencji i zakazem ne bis in idem. W tym czasie nie jest dopuszczalny tryb z art. 265 ust. 1 i 2 Regulaminu, np.

80 Z uwagi na ograniczone ramy niniejszej wypowiedzi poza zakresem rozważań pozostawiam

układ procesowy, jaki może być wytworzony przez pokrzywdzonego, innego niż określony w art. 55 § 1 k.p.k., któremu przysługuje nie doznające ograniczeń prawo do zaskarżenia na zasadach ogólnych (art. 465 § 2 k.p.k.) powtórnego postanowienia o umorzeniu czy odmo-wie wszczęcia postępowania przygotowawczego. W literaturze procesu i judykaturze zasad-nie przyjmuje się, że z prawa do ponownego zaskarżenia postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania wydanego w warunkach określonych w art. 330 § 2 k.p.k. może korzystać także pokrzywdzony, który nie wykorzystał uprawnienia przewi-dzianego w art. 306 § 1 k.p.k. i który w związku z tym nie ma uprawnienia do wniesienia własnego aktu oskarżenia, o którym mowa w art. 55 § 1 k.p.k. (P. H o f m a ń s k i, E. S a -d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, Komentarz do art. 1–296, Legalis – k.p.k. art. 55 k.p.k.; uchwała Sądu Najwyższego z 20 marca 2008 r., sygn. I KZP 39/07, Biuletyn Sądu Najwyż-szego 2008, nr 3, poz. 10).

81 K. K r a s n y, Rozszerzenie uprawnień pokrzywdzonego – „prywatny” akt oskarżenia w spra-wie o przestępstwo ścigane z urzędu. Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania kar-nego. Krótkie komentarze, Warszawa 1997, nr 1, s. 78; S. S t e i n b o r n, Węzłowe problemy subsydiarnego oskarżenia posiłkowego, Prokuratura i Prawo 2001, nr 12, s. 67.

82 Zob. szerzej S. S t e i n b o r n, ibidem, s. 67–69.

J. Łupiński


66

jeżeli pokrzywdzony skierował do sądu akt oskarżenia na podstawie art. 55 § 1 k.p.k., nie będzie dopuszczalne podjęcie na nowo umorzonego śledztwa lub dochodzenia, które ma być następnie skierowane przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn, objęty skargą subsydiarną, a w konsekwencji nie jest dopuszczalny tryb, o którym mowa wyżej, chociażby był zainicjowany przez inne uprawnione podmioty. Wystąpienie przez pokrzywdzonego ze skargą subsydiarną rodzi określone skutki procesowe, a przede wszystkim powodu-je stan zawisłości sprawy (lis pendens) z istoty wyłączający podjęcie na no-wo umorzonego postępowania. Pozostali pokrzywdzeni mają wówczas pra-wo dołączenia się do oskarżenia subsydiarnego jako oskarżycie posiłkowi uboczni.

Określony w § 1 art. 55 k.p.k. termin miesięczny do wniesienia samo-dzielnego aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego biegnie od doręczenia mu zawiadomienia o powtórnym wydaniu przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2 k.p.k. W świetle wykładni funkcjonalnej termin do wnie-sienia subsydiarnego aktu oskarżenia wiązany jest jedynie z warunkiem, o którym mowa w art. 330 § 2 k.p.k., od którego zależy jego dopuszczal-ność. W literaturze i judykaturze podnosi się, że termin zawarty w art. 55 § 1 k.p.k. ma charakter prekluzyjny83, tzn. nie może on być przywrócony, a jego przekroczenie powoduje bezskuteczność dokonanej czynności.

Wreszcie ww. norma regulaminowa ma charakter zobowiązujący, akcen-tuje obowiązek formalnej negatywnej reakcji na ten wniosek, gdy wniosko-wanej decyzji procesowej nie należy wydawać z powodu jej merytorycznej niezasadności. Z treści § 265 ust. 1 i 2 Regulaminu wynika, że negatywną formą reakcji prokuratora na wniosek, o którym mowa wyżej, jest pisemna odpowiedź skierowana do wnioskodawcy. Zawiera ona odmowę wydania spodziewanej przez niego decyzji procesowej. Na zawiadomienie wniosko-dawcy o losie jego wniosku nie przysługuje zażalenia.

83 Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z dnia 2 kwietnia 2001 r., sygn. SK 10/00 oraz w wyroku

z dnia 15 czerwca 2004 r., sygn. SK 43/03, wypowiedział się o zgodności art. 55 § 1 k.p.k. z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Wprawdzie w uzasadnieniach tych wyroków nie odniesiono się do charakteru terminu, o którym mowa w ww. przepisie, to jednak ich sentencja oznacza ogólną aprobatę Trybunału dla procedury, której elementem jest ów termin prekluzyjny; zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2012 r., sygn. II KK 74/12, Legalis – II KK 74/12.



67

Parties authorized to file a motion to reopen preparatory proceedings

Abstract

This paper discusses who is authorized to file a motion to reopen prepar-atory proceedings. Addressed are both a catalogue of authorized persons, and legal grounds for such a motion. The author’s view is that a third-party initiative to reopen ex officio can be pursued under Article 9, § 2 of the Code of Criminal Procedure. The Article itself is sufficient for parties to the pro-ceedings or other direct stakeholders to file a motion to reopen the proceed-ings ex officio, as it defines who is authorized to file such a motion. The au-thor also deals with a form and admissibility of, and a prosecutor’s negative reaction to such a motion.

Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o podjęcie na nowo

Documents

Transcript of Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o podjęcie na nowo