MICHAŁ RYBACKI

PODMIOTOWOŚĆ SUWERENNEGO ZAKONU KAWALERÓW

MALTAŃSKICH

Wstęp

Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Św. Jana z Jerozolimy, z Rodos i z Malty, znany

również jako Zakon Maltański, to katolicki zakon wojskowy założony pod koniec XI wieku w

Jerozolimie w celu niesienia pomocy rannym i chorym, który kontynuuje swoją misję do dnia

dzisiejszego1. Na przestrzeni wieków Zakonowi udało się wykształcić podmiotowość

prawnomiędzynarodową która, choć ograniczona, istnieje również obecnie i jest

przedmiotem licznych badań.

Według R. Bierzanka i J. Symonidesa podmiotowość w ramach prawa

międzynarodowego opiera się na dwóch aspektach: zdolności prawnej polegającej na

posiadaniu praw i obowiązków, oraz zdolności do czynności prawnych, czyli możliwości

nabywania praw i tworzenia dla siebie obowiązków2. J. Sozański uważa, że podmiotem

prawa międzynarodowego jest „struktura mająca zdolność do efektywnego i samodzielnego

(samowładnego) udziału w obrocie międzynarodowym, udziału, którego skutkiem jest

powstawanie (tworzenie lub modyfikacja) praw i obowiązków podmiotowych”3. Wśród

najważniejszych atrybutów podmiotowości międzynarodowej autor wymienia: „1) prawo do

utrzymywania stosunków międzynarodowych, w tym: a) zdolność traktatową (ius

tractatuum), b) czynne i bierne prawo legacji (ius legationis); 2) zdolność deliktową; 3)

zdolność procesową; 4) immunitet podmiotowy powiązany z zasadą par in parem non habet

iurisdicionem; 5) prawo do istnienia, do równości i do czci (prawa zasadnicze); oraz 6) prawo

do samoobrony; a ponadto 7) zdolność występowania z roszczeniami przeciwko państwom i

organizacjom międzynarodowym, a także ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej

za swe działania4. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa może mieć charakter pierwotny,

przysługujący suwerennym państwom, oraz wtórny, będący domeną podmiotów

1 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, za: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/320392/Hospitallers (6.06.2015). 2 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8, Warszawa 2009, s. 117.3 J. Sozański, Podmiotowość Organizacji i Konferencji Międzynarodowych (Międzyrządowych) – Wprowadzenie do Zagadnienia, „Roczniki Administracji i Prawa” 2008, Rok XIII, s. 38.4 Ibidem, s. 33.

1

niepaństwowych i zależny od uznania przez podmioty pierwotne. Z kolei do zaistnienia

suwerenności podmiotu prawa międzynarodowego, zgodnie z art. 1 Konwencji z Montevideo

o Prawach i Obowiązkach Państw z 1933 r., wymagane jest posiadanie przez ten podmiot

następujących elementów: 1) populacji; 2) ustalonego terytorium; 3) rządu; oraz 4) zdolności

do utrzymywania relacji z innymi państwami5.

Celem niniejszej pracy jest analiza prawnomiędzynarodowej podmiotowości Zakonu

Maltańskiego, ze szczególnym uwzględnieniem jej historycznej genezy i obecnych

przejawów.

Geneza podmiotowości

Zakon Św. Jana został założony w XI w. przez włoskich kupców w celu pomocy chorym i

ubogim pielgrzymom przybywającym do Jerozolimy, a jego działania uległy intensyfikacji

podczas Pierwszej Krucjaty i po zdobyciu Jerozolimy przez Krzyżowców w 1099 r.6 15 lutego

1113 r. został on oficjalnie uznany pod nazwą Zakon Szpitalników Św. Jana z Jerozolimy przez

bullę Pie postulatio voluntatis papieża Paschalisa II, która pozwoliła mu na samodzielne

wybieranie Wielkiego Mistrza i zyskanie istotnego znaczenia w Ziemi Świętej oraz

poszerzenia działalności medycznej o zadania wojskowe, przez co stał się on także zakonem

rycerskim7. W 1145 r., na mocy decyzji papieża, Zakonowi przekazana została pełna

jurysdykcja nad zajmowanymi w Palestynie terytoriami w ramach Królestwa Jerozolimskiego,

co według J. Sozańskiego oznaczało zrównanie go w suwerennej podmiotowości

międzynarodowej z pozostałymi księstwami i państwami istniejącymi w tamtych czasach8. K.

Karski, choć nie neguje powstałej wtedy podmiotowości prawnomiędzynarodowej Zakonu,

uważa, że nie można w tym przypadku jeszcze mówić o pełnej suwerenności, ponieważ

podlegał on Królowi Jerozolimskiemu, który z kolei był lennikiem papieża9.

Po odbiciu Jerozolimy przez muzułmanów Zakon przeniósł swoją siedzibę do Akry, a

kiedy ta upadła w 1291 r., szpitalnicy osiedlili się w Limassol na Cyprze, gdzie jednak nie

5 Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, za: http://www.cfr.org/sovereignty/montevideo-convention-rights-duties-states/p15897 (6.06.2015).6 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, op. cit.7 E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta as a Subject of International Law in the 21st Century, za: http://www.hse.ru/data/2014/09/30/1100405643/40LAW2014.pdf (6.06.2015), s. 6.8 J. Sozański, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich jako podmiot prawa międzynarodowego, Rzym-Warszawa 1989-1990, s. 65.9 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła Katolickiego jako Podmioty Prawa Międzynarodowego (Studium Historycznoprawne), „Studia Iuridica” XL/2002, s. 97.

2

sprawowali zwierzchnictwa terytorialnego10. W 1310 r. udało im się zająć wyspę Rodos oraz

okoliczne archipelagi, nad którymi zaczęli sprawować suwerenną władzę jako uznawany

podmiot ówczesnego prawa międzynarodowego11. Zakon zaczął wykonywać w tym czasie

pełnię czynności typowych dla państwa, m.in. wybijając własne monety12 i wysyłając

przedstawicieli dyplomatycznych do Francji, Hiszpanii, Austrii i Stolicy Apostolskiej13.

Większość z tych misji miała charakter stały i była wyłączona spod lokalnej jurysdykcji14.

Kiedy w 1523 r. sułtan turecki Sulejman Wspaniały podbił Rodos, członkowie Zakonu

zmuszeni byli zbiec i szukać nowej siedziby15. Dopiero w 1530 r. cesarz rzymski Karol V

podarował im Maltę, nad którą objęli władzę, tworząc bastion przeciwko tureckiej ekspansji

w basenie Morza Śródziemnego oraz kontynuując opiekę nad chorymi i potrzebującymi,

która z czasem stała się ponownie ich główną domeną działalności16. Chociaż formalnie

Zakon Maltański stał się lennikiem wicekróla Sycylii, to można uznać, że w praktyce

sprawował suwerenną władzę państwową na Malcie i okolicznych wyspach17, co wkrótce

zostało uznane przez wszystkie kraje chrześcijańskie uważane za całość społeczności

międzynarodowej w tamtym czasie18. Zakon wykonywał wtedy wszystkie funkcje państwowe

oraz pełnię prawa legacji i prawa traktatów, utrzymując ambasadorów i posłów na

wszystkich katolickich dworach Europy oraz zawierając szereg umów międzynarodowych19.

Kres władzy Zakonu nad Maltą położył w 1798 r. Napoleon, który podbił wyspę podczas

swojej wyprawy do Egiptu20. Chociaż Traktat z Amiens z 1802 r. nakazywał zwrot Malty

Zakonowi, postanowienie to zostało przekreślone Traktatem Paryskim w 1814 r., który

ustanowił kontrolę Wielkiej Brytanii nad wyspą21. Według K. Karskiego po przyjęciu Traktatu

z Amiens Zakon mógł być traktowany jako „rząd na uchodźstwie”, jednak kiedy w 1814 r.

stracił perspektywy na odzyskanie swojego terytorium, przestał być suwerennym

podmiotem prawa międzynarodowego22.

10 Encyklopedia Popularna PWN, hasło: Jerozolimskie Królestwo, wyd. 5, Warszawa 1982, s. 314.11 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 97.12 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, op. cit.13 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 99.14 J. Sozański, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich..., op. cit., s. 71.15 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, op. cit.16 Ibidem.17 J. Sozański, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich..., op. cit., s. 7218 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 99.19 Ibidem, s. 100.20 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, op. cit.21 Ibidem.22 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 100.

3

Niemniej jednak utrata suwerenności terytorialnej nie przekreśliła istnienia

podmiotowości prawnomiędzynarodowej Zakonu. W 1834 r. założył on swoją nową siedzibę

w dawnej ambasadzie przy Stolicy Apostolskiej w Pałacu Maltańskim przy via Condotti 68 w

Rzymie, gdzie rezyduje do dzisiaj23. Obecnie Zakon posiada ok. 13500 członków24.

Przejawy podmiotowości

W 1961 r. przyjęta została konstytucja Zakonu Maltańskiego, w której uznaje się on za

podmiot religijny i suwerenny25. Jest to jednak stwierdzenie, które nie rodzi żadnych skutków

natury prawnomiędzynarodowej, ponieważ suwerenność musi zaistnieć w wymiarze

faktycznym, a nie jedynie deklaratywnym. Wśród badaczy pojawiają się opinie, że Zakon jest

podmiotem suwerennym26, jednak większość jest zdania, że nie można w jego przypadku

mówić obecnie o podmiotowości pierwotnej (suwerenności) chociażby dlatego, że w ramach

hierarchii Kościoła rzymsko-katolickiego podlega on innemu podmiotowi, Stolicy

Apostolskiej, który jest w stanie wpływać na decyzje Zakonu, m.in. musi wyrazić zgodę na

każdorazową zmianę jego konstytucji27. Niektórzy badacze przypisują Zakonowi quasi-

suwerenność lub suwerenność częściową28, a w 1953 r. komisja kardynalska powołana przez

papieża Piusa XII stwierdziła, że Zakon posiada częściową, „funkcjonalną” suwerenność

wynikającą z jego działań międzynarodowych, a nie posiadanego terytorium29. Z kolei K.

Karski odrzuca takie stwierdzenie argumentując, że pojęcie „częściowej suwerenności” jest

nielogiczne z punktu widzenia prawa międzynarodowego30. Jak uważa autor, Zakon posiada

podmiotowość prawnomiędzynarodową o charakterze wtórnym, wynikającą z uznania jej

przez inne państwa, czyli podmioty pierwotne31. Jeszcze inna grupa badaczy jest zdania, że w

23 N. Cox, The Continuing Question of Sovereignty and the Sovereign Military Order of Jerusalem, of Rhodes and of Malta, za: http://www.academia.edu/1991250/Continuing_Question_of_Sovereignty_and_the_Sovereign_Military_Order_of_Jerusalem_of_Rhodes_and_of_Malta_The (6.06.2015), s. 6.24 The Knights of Malta, za: http://www.orderofmalta.int/the-order-and-its-institutions/310/the-knights-of-malta/?lang=en (6.06.2015).25 Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, op. cit.26 B. J. Theutenberg, The Holy See, the Order of Malta and International Law, za: http://www.theutenberg.se/pdf/the_holy_see_the_order_of_malta_and_international_law.pdf (6.06.2015), s. 1; E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta..., op. cit., s. 7.27 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 103-104; G. von Glahn, Law among nations: an introduction to public international law, wyd. 9, Nowy York 2009, s. 67.28 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 1.29 Ibidem, s. 9.30 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 104.31 Ibidem, s. 106.

4

przypadku Zakonu nie można mówić nawet o podmiotowości prawnomiędzynarodowej32,

jednak ich pogląd wydaje się zbyt ortodoksyjny w dzisiejszych czasach charakteryzujących się

wzrostem ilości niepaństwowych podmiotów na arenie międzynarodowych. Spośród

wszystkich wspomnianych poglądów opinia uznająca Zakon za niesuwerenny podmiot prawa

międzynarodowego wydaje się najbliższa rzeczywistości. Wśród głównych powodów

istnienia podmiotowości prawnomiędzynarodowej Zakonu wymienia się z jednej strony jego

wieloletnie historyczne istnienie w formie niezależnego podmiotu państwowego33, a z

drugiej jego współczesną, istotną rolę w działalności charytatywnej, która cieszy sie

uznaniem na całym świecie34.

Zakon w pełni wykorzystuje prawo traktatów (ius tractatuum), będąc stroną licznych

umów międzynarodowych, szczególnie dotyczących współpracy humanitarnej35. Korzysta on

zarówno z biernego, jak i czynnego prawa legacji (ius legationis)36, utrzymując stosunki

dyplomatyczne z ponad 100 państwami37, chociaż nie we wszystkich z nich posiada

przedstawicielstwa38. Stosunki z Polską zostały nawiązane w 1990 r. a w Warszawie znajduje

się ambasada Zakonu39. Zarówno Wielki Mistrz Zakonu, jak i jego przedstawiciele

dyplomatyczni, mają prawo do przywilejów i immunitetów dyplomatycznych o charakterze

zbliżonym do przedstawicieli organizacji międzynarodowych40. Jego posiadłości w Rzymie są

eksterytorialne, a organizacje i instytucje mu podległe są w wielu przypadkach traktowane

jako należące do państwa obcego41. Niemniej eksterytorialność posiadanych przez Zakon

posiadłości nie jest równoznaczna ze sprawowaniem nad nimi suwerennego zwierzchnictwa

terytorialnego, przez co nie może być on traktowany jako suwerenne państwo.

Od 1998 r. Zakon Maltański oferuje swoje usługi mediacyjne wszystkim

zainteresowanym państwom42. Ponadto bierze on udział w licznych konferencjach

międzynarodowych i jest członkiem Światowej Organizacji Morskiej (IMO), posiada także

32 C. Berezowski, Zagadnienia zwierzchnictwa terytorialnego. Z teorii prawa międzynarodowego, Warszawa 1957, s. 27.33 J. Gilas, Prawo międzynarodowe, wyd. 2, Toruń 1999, s. 119.34 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 7.35 E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta..., op. cit., s. 2036 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, wyd. 11, Warszawa 2010, s. 116-117; N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 237 Bilateral relations, za: http://www.orderofmalta.int/diplomatic-relations/862/sovereign-order-of-malta-bilateral-relations/?lang=en (6.06.2015).38 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, op. cit., s. 116-117.39 Ibidem.40 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 14.41 J. Sozański, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich..., op. cit., s. 275.42 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, op. cit., s. 116-117.

5

status obserwatora przy ONZ, uczestniczy w pracach Zgromadzenia Ogólnego i Rady

Gospodarczej i Społecznej ONZ, oraz ma przedstawicieli przy Międzynarodowej Agencji

Energii Atomowej (IAEA), Międzynarodowym Funduszu Rozwoju Rolnictwa (IFAD),

Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO),

Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacji

Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego (UNIDO), Programie Środowiskowym

ONZ (UNEP), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Światowym Programie Żywnościowym

(WFP), Wysokim Komisarzu Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (UNHCHR),

Wysokim Komisarzu Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR), Komisji

Europejskiej, Radzie Europy oraz Międzynarodowym Komitecie Czerwonego Krzyża43.

Zakon wydaje także własne paszporty, które nie są jednak powszechnie uznawane44.

Posiada on też prawa i obowiązki wynikające z międzynarodowego prawa karnego oraz

międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka45. Dodatkowo w wymiarze wewnętrznym

podmiotowość Zakonu jest wzmacniana przez fakt posiadania własnej konstytucji i porządku

prawnego, organów parlamentarnych, rządu i wymiaru sprawiedliwości, a także waluty i

systemu pocztowego46, chociaż uważa się, że ma to znaczenie głównie symboliczne47.

Zakończenie

Zakon Kawalerów Maltańskich założony został w Jerozolimie przed Pierwszą Krucjatą i

w wyniku różnych wydarzeń historycznych wielokrotnie zmieniał swoją siedzibę, wliczając w

to kolejno Akrę w Palestynie, Cypr, Rodos, Maltę i ostatecznie Rzym. Początków jego

podmiotowości prawnomiędzynarodowej można upatrywać w XII w., następnie została ona

poszerzona w wyniku sprawowania suwerennej władzy państwowej na Rodos i Malcie, by

później znów przybrać charakter wtórny istniejący do dnia dzisiejszego. Obecnie Zakon

posiada relatywnie szeroki wachlarz atrybutów podmiotowości prawnomiędzynarodowej,

wliczając w to przede wszystkim czynne i bierne prawo legacji oraz prawo traktatów. W

historii zapisał się on jako zakon szpitalny i rycerski, a dziś cieszy się dobrą reputacją na

świecie w związku z kontynuacją opiekuńczego i medycznego aspektu swojej działalności,

43 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 101; Cox 12; E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta..., op. cit., s. 18.44 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 12.45 K. Karski, Zakony Rycerskie Kościoła..., op. cit., s. 105.46 J. Sozański, Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich..., op. cit., s. 275.47 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 12.

6

przez co, pomimo ograniczonego pod względem prawnym charakteru działań, jest często w

sferze kurtuazyjnej traktowany na równi z suwerennymi państwami.

BIBLIOGRAFIA

• Berezowski C., Zagadnienia zwierzchnictwa terytorialnego. Z teorii prawa międzynarodowego, Warszawa 1957.

• Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8, Warszawa 2009.• Bilateral relations, za: http://www.orderofmalta.int/diplomatic-relations/862/sovereign-order-

of-malta-bilateral-relations/?lang=en (6.06.2015).• Cox N., The Continuing Question of Sovereignty and the Sovereign Military Order of Jerusalem, of

Rhodes and of Malta, za: http://www.academia.edu/1991250/Continuing_Question_of_Sovereignty_and_the_Sovereign_Military_Order_of_Jerusalem_of_Rhodes_and_of_Malta_The (6.06.2015).

• Encyclopaedia Britannica, hasło: Hospitallers, za: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/320392/Hospitallers (6.06.2015).

• Encyklopedia Popularna PWN, hasło: Jerozolimskie Królestwo, wyd. 5, Warszawa 1982.• Gilas J., Prawo międzynarodowe, wyd. 2, Toruń 1999.• Ivanov E. A., Mission of the Order of Malta as a Subject of International Law in the 21st Century,

za: http://www.hse.ru/data/2014/09/30/1100405643/40LAW2014.pdf (6.06.2015).• Karski K., Zakony Rycerskie Kościoła Katolickiego jako Podmioty Prawa Międzynarodowego

(Studium Historycznoprawne), „Studia Iuridica” XL/2002.• Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, za:

http://www.cfr.org/sovereignty/montevideo-convention-rights-duties-states/p15897 (6.06.2015).

• Sozański J., Podmiotowość Organizacji i Konferencji Międzynarodowych (Międzyrządowych) – Wprowadzenie do Zagadnienia, „Roczniki Administracji i Prawa” 2008, Rok XIII.

• Sozański J., Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich jako podmiot prawa międzynarodowego, Rzym-Warszawa 1989-1990.

• Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, wyd. 11, Warszawa 2010.• The Knights of Malta, za: http://www.orderofmalta.int/the-order-and-its-institutions/310/the-

knights-of-malta/?lang=en (6.06.2015).• Theutenberg B. J., The Holy See, the Order of Malta and International Law, za:

http://www.theutenberg.se/pdf/the_holy_see_the_order_of_malta_and_international_law.pdf (6.06.2015).

• von Glahn G., Law among nations: an introduction to public international law, wyd. 9, Nowy York 2009.

7