Meander 34/06

RAFA ROS(Krakw)

POCHODZENIE RYTUAU KOZA OFIARNEGO W STAROYTNEJ GRECJI

Tak zwany rytua koza ofiarnego stosowany by przez Grekw w przypad-ku wyjtkowego zagroenia, na przykad godu czy zarazy, oraz przede wszystkim w czasie Targeliw, josko-attyckiego wita ku czci Apollona. Najwczeniejsze dane na ten temat stanowi fragmenty Hipponaksa z Efezu (VI w. p.n.e.), ktry w jambach skierowanych pod adresem swych wrogw politycznych uywa porw-na do pharmakoi. Z jego fragmentw dowiadujemy si midzy innymi o tym, e czowiek przeznaczony na koza ofiarnego otrzymywa suszone figi, placek jczmienny i ser, a potem by bity witkami figi lub morskiej cebuli1.

Oprcz wiadectwa Hipponaksa w literaturze antycznej tudzie bizantyskiej mona spotka liczne wprawdzie, aczkolwiek drobne wzmianki o tym rytuale lub nawizania do niego2. Wrd nich znajduj si nie liczc dwunastowierszowego passusu z Chiliad Jana Tzetzesa (XII w.) opartego w duej mierze na Hipponaksie3 jedynie dwa dusze opisy. Pierwszym z nich jest wyjanienie hasa farmako w Sowniku do dziesiciu mwcw attyckich Harpokrationa z Aleksandrii (II w.):

Pharmakos: Lizjasz uywa tego sowa w mowie Przeciw bezbonoci Andokidesa, jeli jest auten-tyczna. W Atenach podczas Targeliw wypdzano z miasta dwch mczyzn majcych by ofiarami oczyszczalnymi, jednego za mczyzn, drugiego za kobiety. Istros w pierwszej ksidze epifanii apollona [FGrHist 334 F 50] mwi, e istnieje imi wasne Pharmakos; czowiek o tym imieniu ukradszy wite naczynia Apollona zosta schwytany i ukamienowany przez ludzi Achillesa, czego naladownictwem s praktyki podczas Targeliw4.

1 Hippon., fr. 510; 92, 34; 104, 4749; 143; 153 West.2 Zob. np. Aristoph. Eq. 14041405; Ran. 731733; id., fr. 655 Kassel-Austin; Lys. 6 (In

Andoc.), 53; Call. Aet., fr. 90 Pfeiffer; Didym. p. 314 Schmidt; Ovid. Ib. 467468; Apollod., FGrHist 244 F 34 ap. Diog. Laert. II 44; Petron., fr. 1 Mller; Hsch. s.v. farmako; Schol. in Aristoph. Eq. 1136; Schol. in Aristoph. Ran. 733; Schol. in Aristoph. Plut. 454; Schol. in Ov. Ib. 467; Suda s.v. kqarma; Bekker, Anecd. Gr. I, p. 315. Obszern list takich wzmianek zebra T. M. Compton gromadzc materiay do ksiki Victim of the Muses: Poet as Scapegoat, Warrior, and Hero in Greco-Roman and Indo-European Myth And History, Center for Hellenic Studies, Washington, D. C. 2006; zob. stron internetow http://www.geocities.com/athens/oracle/7207/pharmakos.htm.

3 Tzetzes Chil. V 726737 (polski przekad tego ustpu zosta opublikowany w: Nowy Filo-mata 11, 2007, s. 190).

4 Harpocr. s.v. farmak (prze. R. R.). Niemal identycznie Suda s.v. farmak 104 oraz Etym. magn. 787.

Pochodzenie rytuau koza ofiarnego 281

Drugie rdo stanowi dokonany przez Focjusza wycig z chrestomatii Helladiosa (IV w.), gdzie znajdujemy nieco wicej szczegw ni u Harpokrationa:

Zgodnie ze zwyczajem Ateczycy wybierali dwa kozy ofiarne, jednego dla mczyzn, drugiego dla kobiet, i wypdzali, by w ten sposb dokona oczyszczenia. Kozio mczyzn mia suszone figi czarne na szyi, kozio kobiet biae. Oba kozy nazywano bakchusami figowymi (subkcoi). To oczyszczenie zaegnywao choroby zakane. Zaczo si ono od Kreteczyka Androgeosa, ktry zgin w Atenach gwatown mierci; na Ateczykw spada zaraza i odtd weszo na stae w zwyczaj oczyszczanie miasta za pomoc kozw ofiarnych5.

Materia, jaki posiadamy, pozwala wic jedynie na oglne wyobraenie o tym rytuale, dokadny jego przebieg i poszczeglne elementy s natomiast w wikszoci trudne do ustalenia. Niezwykle kontrowersyjna jest na przykad kwestia losu owych pharmakoi po wypdzeniu ich z miasta. Rwnie wiele innych szczegw stanowi przedmiot sporw wspczesnych historykw i religioznawcw6.

O ile jednak sam rytua w wielu punktach jest problematyczny, o tyle badacze raczej nie podwaaj oglnie przyjtej opinii, e jest on pochodzenia obcego. Ju dawno zwrcono uwag na istnienie analogicznych rytuaw w Starym Testamen-cie8 i w tekstach hetyckich z Anatolii9. Niewtpliwie najbardziej znany jest obrzd wykonywany podczas wita Jom Kipur, przedstawiony w formie szeregu polece dla Aarona w XVI rozdziale Ksigi Kapaskiej:

5 Phot. Bibl. 279, p. 534 a Bekker (prze. Oktawiusz Jurewicz).6 Na temat rytuau koza ofiarnego w Grecji zob. M. P. Nilsson, Griechische Feste von

religiser Bedeutung mit Ausschluss der Attischen, B.G. Teubner, Stuttgart 1957 (reprint z 1906), s. 105113; V. Gebhard, Die Pharmakoi in Ionien und die Sybakchoi in Athen, Phil. Diss., Mnchen 1926; L. Deubner, Attische Feste, Akademie Verlag, Berlin 1956 (reprint z 1932), s. 179198; W. Burkert, Griechische religion der archaischen und klassischen epoche, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart Berlin Kln Mainz 1977, s. 139142; id., Structure and History in Greek Mythology and ritual, University of California Press, Berkeley Los Angeles London 1979, s. 5977; J. Bremmer, Scapegoat rituals in ancient Greece, [w:] Oxford readings in Greek religion, ed. by R. Buxton, Oxford University Press, Oxford 2000, s. 271293.

Tak np. w pracy B. Janowskiego i G. Wilhelma, Der Bock, der die Snden hinaustrgt. Zur Religionsgeschichte des Azazel-Ritus Lev 16,10.21f., [w:] religions-geschichtliche Beziehungen zwischen Kleinasien, Nordsyrien und dem Alten Testament. Internationales Symposion, 1721 Mrz 1990, oprac. B. Janowski, K. Koch, G. Wilhelm, Universittsverlag Freiburg Vandenhoeck & Ruprecht, Freiburg (Schweiz) Gttingen, 1993, s. 132, znajdujemy stwierdzenie, e tradycja tego rytuau ihren Ursprung wahrscheinlich in Sdanatolien-Nordsyrien (Kizzuwatna, Ugarit) hatte und von dort in den palstinisch-israelitischen und in den ionisch-griechischen Bereich ausstrahlte (podobnie na s. 129). Z kolei I. Bodnr, Pharmakos, [w:] Der Neue Pauly. Enzyklo-pdie der Antike, oprac. H. Cancik, H. Schneider, t. IX, J.B. Metzler, Stuttgart Weimar 2000, s. 750, pisze: Vergleichbare Riten in Ebla, Israel und bei den Hethitern legen nahe, da die Ursprnge des vieldiskutierten Rituals im nrdl. Syrien liegen.

8 Oprcz cytowanego niej opisu z 16 rozdziau Ksigi Kapaskiej zob. Lev 14, 57 i 4953; Zach 5, 511. O biblijnym rytuale koza ofiarnego zob. m.in. Janowski i Wilhelm, op. cit., s. 109169; Mnnich, Obraz Jahwe jako wadcy choroby w Biblii hebrajskiej na tle bstw blisko-wschodnich, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004, s. 155173; id., Azazel nowe interpretacje, Ruch Biblijny i Liturgiczny 55, 2002, s. 89108.

9 Na temat rytuau koza ofiarnego w rdach hetyckich zob. np. M. Popko, Magia i wr-biarstwo u Hetytw, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1982, s. 6569; M. Mnnich, Obraz Jahwe, s. 166171.

Rafa Ros282

Wemie [scil. Aaron] dwa kozy i postawi je przed Panem, przed wejciem do Namiotu Spotkania. Nastpnie Aaron rzuci losy o dwa kozy, jeden los dla Pana, drugi dla Azazela. Potem Aaron przy-prowadzi koza, wylosowanego dla Pana i zoy go na ofiar przebagaln. Koza wylosowanego dla Azazela postawi ywego przed Panem, aby dokona na nim przebagania, a potem wypdzi go dla Azazela na pustyni10.

Nieco dalej pojawia si dokadny opis, w jaki sposb naley wypdzi koza:Aaron pooy obie rce na gow ywego koza, wyzna nad nim wszystkie winy Izraelitw, wszystkie

ich przestpstwa dotyczce wszelkich ich grzechw, woy je na gow koza i kae czowiekowi do tego przeznaczonemu wypdzi go na pustyni. W ten sposb kozio zabierze z sob wszystkie ich winy do ziemi bezpodnej. w czowiek wypdzi koza na pustyni11.

W istocie paralele wydaj si by oczywiste. Wypada jednak zaznaczy, e badacze dotychczas raczej unikaj odpowiedzi na pytanie, gdzie dokadnie naley upatrywa rde greckiego rytuau. Na pierwszy rzut oka najbardziej prawdopodobne wydaje si i tak najczciej si sugeruje pochodzenie anatolijskie, a to ze wzgldu na fakt, e najwczeniejsze dane na temat tego rytuau pochodz z Jonii (Hippo-naks) oraz e apolliskie Targelia nie byy witem oglnogreckim, lecz josko-attyckim. W niniejszym artykule chciabym zwrci uwag na kilka danych, ktre mog wskazywa na to, e rytua ten pojawi si w Grecji nie pod wpywem ludw anatolijskich, lecz jakiego ludu semickiego, najpewniej Fenicjan.

Jednym z argumentw przemawiajcym za tym moe by etymologia terminu subkco, ktry zgodnie z przytoczonym wczeniej wiadectwem Helladiosa uywany by w Atenach na okrelenie wypdzanego z miasta mczyzny. Mamy tu wic do czynienia z synonimem terminu farmak.

Nieco dziwi stosunkowo niewielka uwaga, jak badacze przywizuj do ety-mologii tego wyrazu, jako e nie zosta on uwzgldniony w adnym ze sownikw etymologicznych jzyka greckiego. W pracach dotyczcych rytuau koza ofiarnego traktuje si natomiast rzeczownik subkco jako zoenie, ktrego drugi czon ma stanowi teonim Bkco (notabene trudno zrozumie zwizek wypdzanych m-czyzn z Bakchusem), przy czym dla pierwszego czonu nie znaleziono dotychczas zadawalajcego wyjanienia.

Jedn z prb tego rodzaju byo zestawienie z rzeczownikiem s m./f. winia, wieprz12. Nie sposb jednak znale uzasadnienia dla otrzymanego znaczenia winiobakchus i z tego powodu etymologia ta nie zostaa powszechnie zaak-ceptowana.

W kilku innym pracach przyjmuje si z kolei, e termin ten jest zwizany z zawie-szonymi na szyjach kozw ofiarnych suszonymi figami, zgodnie z czym subkco pochodzioby od *sukobakco i pierwotnie znaczyoby figowy bakchus13.

10 Lev. 16, 710 (tu i dalej prze. ks. Jerzy Wirszyo).11 Lev. 16, 2122.12 Zob. A. Mommsen, Feste der Stadt Athen im Altertum, geordnet nach attischem Kalender,

B.G. Teubner, Leipzig 1898, s. 472, przyp. 4; J. E. Harrison, Prolegomena to the Study of Greek religion, Meridian Books, New York 1955 (reprint z 1903), s. 99100.

13 Zob. A. Mommsen, Heortologie. Antiquarische Untersuchungen ber die stdtischen Feste der athener, B. G. Teubner, Leipzig 1864, s. 418, przyp. 2; Gebhard, op. cit., s. 9495; id., Sybakchoi,

Pochodzenie rytuau koza ofiarnego 283

Takie wyjanienie budzi wtpliwoci przede wszystkim pod wzgldem fonetycz-nym, poniewa dla zakadanej synkopy brak analogicznych przykadw w dialektach josko-attyckich14. Naley take zwrci uwag na to, e zawieszone na szyi figi nie byy charakterystyczne jedynie dla pharmakoi, czego dowd znajdujemy w Lizystracie Arystofanesa. W komedii tej chr kobiet informuje nas o tym, e z zawieszonymi na szyjach figami szy w procesji przypuszczalnie do Eleuzis kanefory15.

Ostatnio z kolei pojawia si interpretacja, w myl ktrej termin subkco to w istocie su(m)bkco. Nazwa ta miaaby zosta nadana w zwizku z mniemaniem, e kozy ofiarne w trakcie wygnania znajdoway si w stanie pewnej ekstazy, ktrej przyczyn byo zespolenie si z bogiem, to jest Bakchusem16. Abstrahu-jc od tych trudnych do uchwycenia kwestii religijnych, etymologii tej nie mona zaakceptowa ze wzgldu na to, e mamy tu do czynienia z form subkco, nie za smbakco17.

Przegldajc dziewitnastowieczn literatur przedmiotu, natrafiamy te na inn, obecnie cakowicie zapomnian hipotez. Mowa o zestawieniu greckiego terminu z hebrajskim zebah ofiara krwawa i fenickim zbh ts.18. Moim zdaniem warto ponownie rozway t etymologi, poniewa z wielu wzgldw wydaje si ona bardzo prawdopodobna.

Na pocztku rozwaa jzykowych wypada zaznaczy, e istnieje zgodno greckiego subkco i przytoczonych wyrazw semickich pod wzgldem rodzaju. Wyraz semicki, bdcy rodzaju mskiego, zostaby wic dopasowany do deklinacji tematycznej na -o-, jak to obserwujemy w wielu innych poyczkach, na przykad crus m. zoto (por. ugar. rs m., fen. hrs m., hebr. hrs m. ts.)19.[w:] RE IV A,1, s. 1000; Deubner, op. cit., s. 180; G. Widengren, Religionsphnomenologie, Wal-ter de Gruyter, Berlin 1969, s. 301; R. Mitchell-Boyask, Plague and the Athenian Imagination: Drama, History, and the Cult of Asclepius, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 50, przyp. 11. Por. ponadto E. Simon, Festivals of Attica. An Archaeological Commentary, University of Wisconsin Press, Madison 1983, s. 77. Tak te na jzyk polski przekada ten termin Oktawiusz Jurewicz w cytowanym wyej fragmencie Helladiosa. Wypada przy tym wspomnie, e Mommsen wycofa si pniej z wanej interpretacji; por. poprzedni przypis.

14 Por. zoenia z rzeczownikiem skon, np. sukofnth, w ktrych nie obserwujemy syn-kopy.

15 Aristoph. Lys. 646647. Por. K. Banek, Szkice o religii greckiej, Nomos, Krakw 1998, s. 53.16 Tak D. Ogden, The Crooked Kings of ancient Greece, Duckworth, London 1997, s. 21; I. Hu-

ber, Rituale der Seuchen- und Schadensabwehr im vorderen Orient und Griechenland. Formen kollek-tiver Krisenbewltigung in der Antike, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2005, s. 124125, przyp. 245.

17 Takie sowo rzeczywicie istnieje i oznacza wspuczestnika obrzdw dionizyjskich (zob. np. Eur. Tro. 500).

18 H. Lewy, Die semitischen Fremdwrter im Griechischen, R. Gaertners Verlagsbuchhandlung, Berlin 1895, s. 256257. Zob. take W. Muss-Arnolt, On Semitic Words in Greek and Latin, TAPhA 23, 1892, s. 53; Harrison, op. cit., s. 100, przyp. 1. O rzeczowniku hebrajskim, a take czasowniku zbh zabija na ofiar, skada ofiar krwaw zob. L. Koehler i W. Baumgartner, Hebrisches und aramisches Lexikon zum Alten Testament, 3. Aufl, neu bearbeitet von W. Baumgartner und J. J. Stamm, E. J. Brill, Leiden 19671996, t. I, s. 251252. Z kolei na temat fenickiego rzeczow-nika i czasownika zbh skada w ofierze (zwierz) zob. C. R. Krahmalkov, Phoenician-Punic dictionary, Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies, Leuven 2000, s. 168169.

19 Na temat tego zapoyczenia zob. . Masson, recherches sur les plus anciens emprunts smitiques en grec, Librairie C. Klincksieck, Paris 1967, s. 3738.

Rafa Ros284

Inne zapoyczenia semickie w grece dostarczaj rwnie paraleli w kwestii kon-sonantyzmu. Jeli chodzi o kontynuant semickiej spgoski /z/, wrd wczesnych zapoycze znajdujemy przynajmniej jeden pewny przykad, mianowicie s(s)wpo f. hizop, Origanum hirtum, ktrego odpowiednikiem jest hebrajskie +zb ts., gdzie w miejscu /z/ pojawia si /s/ lub geminata /ss/20. Z kolei semickie /b/ byo przez Grekw najczciej przejmowane jako dwiczne /b/, np. rrabnm. zada-tek, zastaw (por. ugar. *rbn, hebr. *rbn ts.)21, calbnh f. ywiczny sok z roliny Ferula galbaniflua (por. hebr. helbenh galbanum)22. Widoczna natomiast w wyrazie subkcogrupa spgosek /kkh/ znajduje si w miejscu semickiego /h/. Konsonant ten (lub ) Grecy oddawali przez /kh/, jak to ma miejsce w przytoczo-nych wyej wyrazach crusi calbnh, czy te w rzeczowniku malch/molchf. laz, Malva silvestris (por. hebr. mallah gatunek zioa)23. Zgodnie z tym pierwotn form w jzyku greckim byo przypuszczalnie *subaco, natomiast /k/ zostao dodane wtrnie, prawdopodobnie przez asocjacj z Bkco, smbakcoitp.24

Odnonie do wokalizmu, przy zestawieniu subkco i zebah wyjanienia nie wymaga samogoska znajdujca si w drugiej sylabie obydwch wyrazw. Nie dziwi rwnie obecno w greckiej formie u w miejscu hebrajskiego /e/. Znamy bowiem i inne przykady zwonej realizacji samogosek semickich w zapoyczeniach w jzy-ku greckim. Mona tu przytoczy wspomniany ju wczeniej rzeczownik s(s)wpo(por. hebr. +zb), a ponadto np. kminon n. kmin, Cuminum cyminum (por. akad. kamun(m), hebr. kammn)25, czy te batulom. betyl (por. hebr. bt +l Dom Boga)26.

Proponowane pierwotne znaczenie wyrazu, krwawa ofiara, wydaje si by jak najbardziej odpowiednie. W literaturze antycznej i bizantyskiej pharmakos by cz-sto traktowany wanie jako ofiara. Interesujcy przykad tego rodzaju znajdujemy w cytowanym wyej passusie Chiliad Jana Tzetzesa, ktry w odniesieniu do koza ofiarnego uywa dwukrotnie okrelenia qusa f. ofiara27. Z kolei w scholiach Trikliniosa do rycerzy Arystofanesa w zwizku z pharmakoi spotykamy czasow-

20 O tej poyczce zob. Lewy, op. cit., s. 38; H. Frisk, Griechisches etymologisches Wrterbuch, Carl Winter-Universittsverlag, Heidelberg 19601972, t. II, s.v.; P. Chantraine, dictionnaire tymo-logique de la langue grecque. Histoire des mots, Avec un Supplment sous la direction de A. Blanc, C. de Lamberterie, J.-L. Perpillou, Klincksieck, Paris 1999, s.v.

21 Zob. Masson, op. cit., s. 3031.22 Zob. Masson, op. cit., s. 60.23 Zob. Lewy, op. cit., s. 31. Por. Frisk, op. cit., t. II, s. 166; Chantraine, op. cit., s. 662.

W sprawie znaczenia wyrazu hebrajskiego por. jego tumaczenie w Septuagincie, tj. limonn. atriplex halimus (Hiob 30, 4); zob. ponadto L. Koehler i W. Baumgartner, op. cit., t. II, s. 556 (Salzkraut); P. Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1999, s. 195 (malwa). Zapewne z jakiego jzyka semickiego, by moe punickiego, pochodzi rwnie ac. malva f. laz, Malva silvestris.

24 Tak Lewy, op. cit., s. 138 i 257.25 Zob. Masson, op. cit., s. 5152.26 Zob. Lewy, op. cit., s. 255256.27 Chil. V 729 i 731.

Pochodzenie rytuau koza ofiarnego 285

nik qwspali na ofiar, zabi na ofiar28. Podobnie w Owidiuszowym Ibisie w kontekcie tego rytuau pojawia si czasownik devovere ofiarowywa, skada w ofierze29, a w scholiach do tego miejsca czasownik immolare zabija na ofiar, skada w ofierze30. Warto take wspomnie o tym, e na inskrypcjach punickich powiadczone jest wyraenie +lm zbhm, dos. ofiarowani bogowie, ktrym okre-lano dzieci zoone w ofierze31.

Na podstawie powyszej analizy mona wic z duym prawdopodobiestwem stwierdzi, e grecki rzeczownik subkco jest poyczk z jzyka fenickiego. Zdaje si, e nie jest to jedyny argument za fenick genez rytuau koza ofiarnego w Grecji.

Na uwag zasuguje bowiem znaczenie liczby siedem w zwizku z tym rytuaem. Przed wypdzeniem koza na pustyni Aaron musia wykona szereg czynnoci, do ktrych naleao siedmiokrotne pokropienie palcem umoczonym we krwi najpierw miejsca przed przebagalni, potem za otarza32. Podobne wskazwki znajdujemy na przykad w opisanym rwnie w Ksidze Kapaskiej analogicznym obrzdzie oczyszczajcym czowieka wyleczonego z trdu:

Potem kapan kae zabi jednego ptaka nad naczyniem glinianym napenionym yw wod. Nastp-nie wemie drugiego ptaka, ywego, wraz z kawakiem drzewa cedrowego, z nitkami karmazynowymi i z hizopem i zanurzy to wszystko razem z ywym ptakiem we krwi ptaka zabitego nad wod yw. Potem pokropi siedem razy tego, ktry ma by oczyszczony z trdu i w ten sposb oczyci go. A ptaka ywego wypuci na pole. Ten, ktry si poddaje oczyszczeniu, wypierze ubranie, wykpie si w wodzie i bdzie czysty. Potem wrci do obozu, ale pozostanie przez siedem dni poza swoim namiotem. Sid-mego dnia zgoli wszystkie wosy, gow, brod i brwi, zgoli wszystkie wosy, wypierze swe szaty, obmyje si w wodzie i stanie si czysty33.

Warto przy tym nadmieni, e w tekstach hetyckich dotyczcych oczyszczania wystpuje przede wszystkim dziewitka i dwunastka34. W Grecji natomiast w zwiz-ku z Targeliami pojawia si jak w obrzdach semickich sidemka. Jasnym tego wiadectwem s fragmenty Hipponaksa, z ktrych dowiadujemy si o tym, e pharmakos uderzany by siedem razy witkami figi i morskiej cebuli, oraz e podczas Targeliw skadano w ofierze siedmiolistn kapust35. Co wicej, si-demka w Grecji bya powszechnie uwaana za wit liczb Apollona. Przykadowo w dialogu O e delfickim Plutarcha czytamy, e wita sidemka Apollona zajaby cay dzie, zanim by kto zdoa wymieni wszystkie jej przymioty36.

28 Schol. in Aristoph. Eq. 1136.29 Ovid. Ib. 467468.30 Schol. in Ovid. Ib. 467.31 Zob. Krahmalkov, op. cit., s. 53.32 Lev. 16, 14 i 1819.33 Lev. 14, 59. W niemal identyczny sposb oczyszczano dom (Lev. 14, 4953).34 Zob. Popko, op. cit., s. 60.35 Hippon., fr. 10, 12 i 104, 4749 West.36 Plut. De E ap. Delph. 391 f (prze. Zofia Abramowiczwna). Na temat liczby siedem w kulcie

i micie apolliskim zob. W. H. Roscher, Zur Bedeutung der Siebenzahl im Kultus und Mythus der Griechen, Philologus 60, 1901, s. 360368; id., die Sieben- und neunzahl im Kultus und Mythus

Rafa Ros286

Wypada te wspomnie, e jedn z cech kultu Apollona jest to, i wita przypa-daj na sidmy dzie miesica. Sidmego dnia odbywaa si midzy innymi gwna cz Targeliw37, a ponadto Pyanopsja38 czy te Karneje w Kyrenie39 i inne40. Co istotne, dawno ju zwrcono uwag na to, e sidmy dzie i liczba siedem miay due znaczenie na Bliskim Wschodzie41. Tak na przykad w Mezopotamii sidmy dzie miesica by uwaany za wyjtkowo niepomylny i nieszczliwy. W tym dniu obowizyway liczne nakazy i zakazy w zakresie wykonywania rozmaitych czynnoci. Z tego te powodu wanie sidmego dnia dokonywano rnych obrzdw oczysz-czania, ktre miay na celu usunicie nieczystoci zarwno jednostki, jak i caej spoecznoci. Naley take zaznaczy, e w Mezopotamii nadzwyczajne znaczenie przypisywano w ogle liczbie siedem42. Znamienne jest to, e podobne znaczenie jak w Mezopotamii sidmy dzie i liczba siedem miay w yciu religijnym mieszkacw Mari43 i w caej Syro-Palestynie44. Zgodnie z tym nie powinno ulega wtpliwoci,

der Griechen, Abhandlungen der Kniglich Schsischen Gesellschaft der Wissenschaften 24, 1, Leipzig 1904, s. 419.

37 Plut. Quaest. conv. 717 d. Tego dnia midzy innymi skadano ofiary z pierwocin, wypdzenie pharmakoi odbywao si natomiast jak wynika z przekazu Diogenesa Laertiosa (II 44) dzie wczeniej. Por. take wyej cytowany passus ze scholiw do Ibisa Owidiusza dotyczcy rytuau koza ofiarnego w Abderze (przypuszczalnie w czasie Targeliw), gdzie siedmiodniowy okres kltwy odnosi si zapewne do pierwszych siedmiu dni miesica.

38 Harpocr. s.v. Puanyia, z powoaniem si na dzieo o witach ateskich Apolloniosa z acharnaj (FGrHist 365 F 2). wiadectwo Harpokrationa zostao wykorzystane w Ksidze Suda s.v. Puaneyino. Zob. take Plut. Thes. 22, 4. Por. ponadto znajdujc si w scholiach Pro-klosa do Prac i dni (w. 767) informacj o terminie Dafneforiw, ktre Deubner, op. cit., s. 202, utosamia z Pyanopsjami.

39 Plut. Quaest. conv. 717 d. W Sparcie Karneje trway najprawdopodobniej od 7 do 15 dnia miesica Karnejos, na Therze natomiast dwudziestego dnia miesica. Na temat terminw Kar-nejw wrd plemion doryckich zob. Burkert, Griechische Religion..., s. 355; C. Trmpy, Feste zur Vollmondszeit: Die religisen Feiern Attikas im Monatslauf und der vorgeschichtliche attische Kultkalender, Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik 121, 1998, s. 115.

40 Zob. np. zestawienie attyckich wit Apollona sporzdzone przez J. D. Mikalsona, The Sacred and Civil Calendar of the Athenian Year, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1975, s. 19.

41 Przede wszystkim M. P. Nilsson, Die lteste griechische Zeitrechnung, Apollo und der Orient, Archiv fr Religionswissenschaft 14, 1911, s. 423448; id., Geschichte der griechischen religion, Bd. I, 2. Aufl., C. H. Becksche Verlagsbuchhandlung, Mnchen 1955, s. 561562. Zob. ponadto Burkert, op. cit., s. 228; id., die orientalisierende epoche in der griechischen religion und Literatur, Carl Winter-Universittsverlag, Heidelberg 1984, s. 64.

42 Oprcz przywoanych wyej prac M. P. Nilssona na temat sidmego dnia i liczby siedem w Mezopotamii zob. F. von Andrian, Die Siebenzahl im Geistesleben der Vlker, Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien 31, 1901, s. 226228; J. Hehn, Siebenzahl und Sabbat bei den Babyloniern und im alten Testament, J. B. Hinrichssche Buchhandlung, Leipzig 1907, s. 106109; B. Landesberger, der kultische Kalender der Babylonier und assyrer, Leipziger Semiti-stische Studien 6,12, Leipzig 1915, s. 119126; M. E. Cohen, The Cultic Calendars of the ancient near east, CDL Press, Bethesda, Maryland 1993, s. 391392.

43 Zob. Cohen, op. cit., s. 391.44 Np. w Ebli (zob. I. Zatelli, The Origin of the Biblical Scapegoat Ritual: the Evidence of Two

eblaite Texts, Vetus Testamentum 47, 1998, s. 256), czy te w Emar (zob. Cohen, op. cit., s. 391). Szczeglnie liczne przykady tego typu znajdujemy w Starym Testamencie, o czym zob. Hehn, op. cit., s. 190; Cohen, op. cit., s. 391.

Pochodzenie rytuau koza ofiarnego 287

e sidmy dzie i liczba siedem w zwizku z Targeliami i w ogle kultem Apollo-na bierze swj pocztek na Bliskim Wschodzie, a cilej w Syro-Palestynie, by moe wanie w Fenicji.

Powysze rozwaania wi si nie tylko z pochodzeniem rytuau koza ofiar-nego, lecz take z pochodzeniem samego Apollona. Moim zdaniem jest moliwe, e bg ten zosta przejty przez Grekw wanie od Fenicjan. Gwny argument w tej kwestii stanowi etymologia imienia Apollona. Teonim ten, ktry jak wska-zuje analiza form dialektalnych45 posiada pierwotn form *apeln, pocho-dzi prawdopodobnie z fenickiego wyraenia *+ab *eln Ojciec Najwyszy, wzgl. Ojcze Najwyszy!. Jako analogi mona tu przywoa midzy innymi powiadczony w rdach aciskich z pnocnej Afryki punicki teonim abaddir46, ktry przypusz-czalnie jest zoeniem wyrazw +ab +addr Ojciec Wielki47. Warto te wspomnie o wystpujcych wielokrotnie w Starym Testamencie wyraeniach +l *eln Bg Najwyszy48, +lhm *eln ts.49 i hwh *eln Jahwe Najwyszy50. Fenickie wyra-enie *+ab *eln naley zapewne traktowa jako boski epitet51. Z podobn sytuacj mamy do czynienia w przypadku boga Adonisa, ktrego imi zostao utworzone na bazie fenickiego przydomka +dn, czyli mj Panie!52.

Rozwaania na temat pochodzenia Apollona maj bez wtpienia due znaczenie rwnie dla pochodzenia rytuau koza ofiarnego, poniewa by on wykonywany przede wszystkim podczas powiconych temu bogu Targeliw. Mona by zatem sdzi, e rytua ten pojawi si w Grecji wraz z kultem Apollona. W ten sposb teoria o fenickiej proweniencji tego rytuau zyskuje kolejny argument, o ile oczy-wicie zaproponowana etymologia teonimu jest suszna.

Warto w tym miejscu zaznaczy, e tego typu praktyki znane byy przypusz-czalnie w caej Syro-Palestynie. Poza wiadectwami biblijnymi wypada wspomnie o znalezionym w Ugarit glinianym modelu puc z wyrytym na nim tekstem, ktrego kocowe wersy mwi o wypdzeniu kozy53. Jest to dowd na to, e rytua koza ofiarnego by znany w Syrii w drugiej poowie II tys. p.n.e. Kolejnych danych

45 Tj. jo.-att. i in. 5Apllwn, cypr. 5Apelwn, dor. i pamf.5Apllwn oraz tes. 1Aploun.46 CIL VIII 21481; Aug., Epist. XVII, 2 (K. D. Daur); Prisc. VII, s. 313 (A. Herz). Musia

to by przydomek jednego z bogw w Pnocnej Afryce, moe Baala Hannona albo Saturna Afrykaskiego; zob. dictionnaire de la civilisation phnicienne et punique, ed. E. Lipiski, Brepols, Turnhout 1992, s. 1.

47 Zob. Krahmalkov, op. cit., s. 28.48 Np. Gn 14, 18.49 Ps 57, 3 i 78, 56.50 Ps 7, 18 i 47, 3.51 O etymologii imienia Apollona szerzej traktuj w artykule die Herkunft des Gottesnamens

apollon, Glotta (w druku), a take w artykule W poszukiwaniu etymologii imienia boga apollona, [w:] Rem acu tangere. Studia interdisciplinaria ad linguam et litteras Graecorum antiquorum perti-nentia, oprac. A. Marchewka, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2008, s. 5667.

52 Na temat pochodzenia Adonisa i jego imienia zob. W. Atallah, adonis dans la littrature et lart grecs, Librairie C. Klincksieck, Paris 1966, s. 303308; D. Maliszewski, Kult adonisa gene-za grecka czy fenicka?, Meander 49, 1994, s. 371377; E. Lipiski, dieux et desses de lunivers phnicien et punique, Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies, Leuven 1995, s. 90.

53 M. Dietrich, O. Loretz, J. Sanmartin, The Cuneiform Alphabetic Texts from Ugarit, Ras Ibn Hani and Other Places, wyd. II, rozszerzone, Ugarit Verlag, Mnster 1995, nr 1.127. Na ten

Rafa Ros288

w tym zakresie dostarczyy opublikowane w 1993 roku nowe teksty z Ebli. Mowa tu o dwch dokumentach dotyczcych zalubin i intronizacji pary krlewskiej, ktre pochodz z archiwum paacowego datowanego na XXIV w. p.n.e. W obydwch tekstach znajdujemy krtkie, niemal identyczne ustpy odnoszce si do oczyszcze-nia mauzoleum przez wypdzenie kozy majcej na szyi srebrn bransolet54.

Proponowana hipoteza daje si rwnie pogodzi z faktem, e apolliskie Tar-gelia s witem wycznie josko-attyckim. Fenicjanie utrzymywali bowiem cise kontakty z plemionami joskimi, czego najwaniejszym wiadectwem s dane pocho-dzce z Lefkandi na Eubei. W latach szedziesitych odsonito tam trzy nekropole z okresu od 1050 do 750 r. p.n.e., w ktrych odkryto wiele importw orientalnych (poczwszy od XI w.), w duej czci uznanych przez badaczy za fenickie55. Warto w tym wzgldzie wspomnie te o wiadectwie Herodota mwicym, e Jono-wie nauczyli si alfabetu od Fenicjan, ktrzy wrd nich mieszkali. Ojciec historii na potwierdzenie tego sdu podaje niezwykle interesujcy argument: Sam te widziaem kadmejskie litery w wityni Ismeskiego Apollona w beockich Tebach, wyryte na trzech trjnogach, a byy one bardzo podobne do joskich56. W sprawie obecnoci Fenicjan na terenie Jonii ciekawych danych dostarczaj rwnie badania archeologiczne w staroytnej Smyrnie. Okazuje si, e w zabudowie tego miasta z okresu archaicznego wystpuje wicej cech syryjskich ni helleskich57.

Na koniec wypada postawi pytanie, kiedy i gdzie Grecy, a mwic cilej Jonowie, po raz pierwszy zetknli si z rytuaem koza ofiarnego. Odpowied na nie zapewne nie jest atwa. Poniewa jednak rytua ten by rozpowszechnio-ny wrd wszystkich plemion joskich, stanowic jedn z cech ich kultu, wydaje si bardzo prawdopodobne, e nastpio to jeszcze przed rozejciem si Jonw w kierunku wschodnim, czyli przed tak zwan migracj josk, ktra rozpocza si okoo 1000 r. p.n.e. Musiao zatem to nastpi w zachodniej czci terytorium zajmowanego przez Jonw. Oglnie mwic, wspgra to ze wspomnianymi wyej danymi z Lefkandi na Eubei. Warto przy okazji wspomnie, e spora grupa badaczy datuje pojawienie si alfabetu w Grecji wanie na XI w. p.n.e. Opieraj si oni na porwnaniu ksztatw liter fenickich i greckich, a take zwracaj uwag na to, e poczwszy od poowy XI w. pismo fenickie zaczyna mie cile okrelony kierunek,

temat zob. O. Loretz, Leberschau, Sndenbock, Asasel in Ugarit und Israel, Ugaritisch-Biblische Literatur nr 3, CIS-Verlag, Altenberge 1985, s. 3549.

54 archivi reali di ebla. Testi XI: Testi rituali della regalit (Archivio L. 2769), a cura di P. Fronzaroli, Missione Archaeologica Italiana in Siria, Roma 1993, nr 1 I 19 II 7; nr 2 I 721. Fragmenty dotyczce rytuau koza ofiarnego wraz z dokadnym ich omwieniem mona znale take w: Zatelli, op. cit., s. 254263.

55 Na temat importw orientalnych w Lefkandi zob. J. N. Coldstream, Greeks and Phoenicians in the aegean, [w:] Phnizier im Westen. Die Beitrge des Internationalen Symposiums ber Die phnizische Expansion im westlichen Mittelmeerraum in Kln vom 24. bis 27. April 1979, oprac. H. G. Niemeyer, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein 1982, s. 264265.

56 Hdt. V 5859 (cytowany fragment w przekadzie Seweryna Hammera).57 M. L. Bernhard, Historia staroytnej sztuki greckiej, t. I, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1989, s. 149.

Pochodzenie rytuau koza ofiarnego 289

to jest z prawej do lewej, w najwczeniejszych natomiast zabytkach pimiennictwa greckiego kierunek jest jeszcze nieunormowany58.

Przytoczone przeze mnie rnorakie dane prowadz do wniosku, e rytua koza ofiarnego pojawi si w Grecji pod wpywem Fenicjan w Wiekach Ciemnych (praw-dopodobnie przed okoo 1000 r. p.n.e.). Za takim ujciem zdaje si przemawia pi argumentw: 1. etymologia terminu subkco(powizane z hebr. zebah i fen. zbh ofiara krwawa); 2. znaczenie liczby siedem przy wykonywaniu tego rytuau w Grecji, co przywouje na myl paralele z rnych obrzdw semickich (m.in. take z rytuaw koza ofiarnego znanych ze Starego Testamentu); 3. moliwo, e Apollon, a wraz z nim pewne elementy jego kultu s pochodzenia fenickiego; 4. fakt, e rytua koza ofiarnego znany by najprawdopodobniej w caej Syro-Palestynie; 5. istnienie danych wiadczcych o cisych kontaktach kulturowych midzy Fenicjanami a plemionami joskimi.

ARGUMENTUMVeri simile videtur Graecos ritum pharmaci expellendi Phoenicum exemplum

secutos usurpavisse. Ad id probandum adducuntur quinque argumenta: 1. origo vocis subvkco , cognatae Hebraicae zebah et Phoeniciae zbh, quae ambae voces idem valent ac sacrificium; 2. usus numeri septenarii in Graecis ritibus pharmaci et in variis ritibus Semiticis (inter quos etiam in ritu capri emissarii in Veteri Testamento descripto); 3. probabilis Phoenicia origo Apollinis quorundamque eius cultus elementorum; 4. testimonia archaeologica de ritu capri emissarii in Syro-Palaestina inde a tertio millennio a. Ch. n. usurpato; 5. Phoenicum Ionumque conversationes ferrea aetate ineunte attestatae.

58 Najnowsza praca, w jakiej mona znale przegld historii bada nad pojawieniem si alfabetu w Grecji, to: . Niesioowski-Span, early alphabetic Scripts and the Origin of Greek Letters, [w:] Haec mihi in animis vestris templa. Studia Classica in Memory of Professor Lesaw Morawiecki, wyd. P. Berdowski, B. Pawowska, Rzeszw 2007, s. 171187, zw. s. 177179.