Pochodzenie etnolektu hałcnowskiego Pochodzenie etnolektu hałcnowskiego w świetle fonetyki i fonologii historycznej w świetle fonetyki i fonologii historycznej

Marek Dolatowski, IFG UAMMarek Dolatowski, IFG UAMSPOTKANIA NAUKOWE BADACZY HISTORII JĘZYKASPOTKANIA NAUKOWE BADACZY HISTORII JĘZYKA

Toruń 19.04.2013Toruń 19.04.2013

HałcnówHałcnów

- dzielnica Bielska-- dzielnica Bielska-Białej, ale wcześniej Białej, ale wcześniej wieś, do dziś wiejski wieś, do dziś wiejski typ zabudowy;typ zabudowy; - ok. 8 tys. - ok. 8 tys. mieszkańców;mieszkańców; - od 1945 teren - od 1945 teren (znów) polski;(znów) polski; - etnolekt istniejący - etnolekt istniejący do końca wojny (dziś do końca wojny (dziś ok. 10 rozproszonych ok. 10 rozproszonych w mieście w mieście użytkowników);użytkowników);

ProjektProjekt

- pozostałości etnolektu badane w ramach - pozostałości etnolektu badane w ramach projektu projektu Dziedzictwo językowe Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji języków Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji języków zagrożonych zagrożonych (http://www.jezyki-rp.amu.edu.pl);(http://www.jezyki-rp.amu.edu.pl); - projekt obejmuje wszystkie małe języki Polski - projekt obejmuje wszystkie małe języki Polski w odniesieniu do granic z 1772;w odniesieniu do granic z 1772; - cel: stworzenie ogólnodostępnej - cel: stworzenie ogólnodostępnej (internetowej) bazy materiałów w tych językach (internetowej) bazy materiałów w tych językach oraz informacji o nich; oraz informacji o nich; - cztery główne języki to łatgalski, jidysz, - cztery główne języki to łatgalski, jidysz, wilamowski oraz hałcnowski;wilamowski oraz hałcnowski;

Hałcnowski - nagranieHałcnowski - nagranie

- przykładowe nagranie wraz ze wstępną transkrypcją - przykładowe nagranie wraz ze wstępną transkrypcją (wg pisowni hałcnowian):(wg pisowni hałcnowian):„„Der vynt fu nord schtryt sich myt dyr sun, var ej Der vynt fu nord schtryt sich myt dyr sun, var ej schterker/schtuorkyr. Doh kom(a) a vandyryr, dar vuor schterker/schtuorkyr. Doh kom(a) a vandyryr, dar vuor ümgekiezt üm/myt/in am vuoma mantl. Syh sent uf ümgekiezt üm/myt/in am vuoma mantl. Syh sent uf ains koma, [doh] dar (var) zvyngt a vandyryr a mantl ains koma, [doh] dar (var) zvyngt a vandyryr a mantl äuszüzihen, [dar] vyt (an)erkant varda as/ols äuszüzihen, [dar] vyt (an)erkant varda as/ols schtürker/schterker/schturker(er)/schtourkerer. schtürker/schterker/schturker(er)/schtourkerer. Dyr Dyr nordvynt veht a suh schtuo(r)k vi(h) [?] a(r) kunt. nordvynt veht a suh schtuo(r)k vi(h) [?] a(r) kunt. Je Je mehr ar hot gevyht doh hot sich dyr vandyryr beser mehr ar hot gevyht doh hot sich dyr vandyryr beser ümgekiezt. Dyr vynt hot sich untergahn. Dyr sun hot ümgekiezt. Dyr vynt hot sich untergahn. Dyr sun hot schtourkyr geviemt, an sufü(r)t müst(a) dyr vandyryr schtourkyr geviemt, an sufü(r)t müst(a) dyr vandyryr de/a mantl äuszihn. A suh müst(a) dyr nordvynt de/a mantl äuszihn. A suh müst(a) dyr nordvynt zügahn do dy sun vuor schterker/schtuorkyr.zügahn do dy sun vuor schterker/schtuorkyr.„„

Pochodzenie etnolektu - miejscePochodzenie etnolektu - miejsce

- etnolekt na pewno germański;- etnolekt na pewno germański; - starowysokoniemiecka monoftongizacja - np. - starowysokoniemiecka monoftongizacja - np. ö(h)rö(h)r ‘ucho’, ‘ucho’, rohtroht ‘czerwony’, ‘czerwony’, mehrmehr ‘więcej’ ‘więcej’ (por. goc. (por. goc. ausōausō, , rauþsrauþs, , maizamaiza);); - druga przesuwka spółgłoskowa - np. - druga przesuwka spółgłoskowa - np. ich ich ‘ja’, ‘ja’, tsve tsve ‘dwa’, ‘dwa’, tsohn tsohn ‘ząb’, ‘ząb’, voser voser ‘woda’, ‘woda’, flusflus//flüs flüs ‘rzeka’, ‘rzeka’, fühs fühs ‘noga’, ‘noga’, vahsvahs//vehs vehs ‘biały’, ‘biały’, assa assa ‘jeść’, ‘jeść’, beisa beisa ‘gryźć’, ‘gryźć’, zü zü ‘do’, ‘do’, uf uf ‘na’; ‘na’; dürfa dürfa ‘wsie ‘wsie (pl.)’, (pl.)’, schlihfa schlihfa ‘(oni) śpią’, ‘(oni) śpią’, tsimer tsimer ‘pokój’, ‘pokój’, maXa maXa ‘robić’;‘robić’; - ale np. - ale np. kohp(f)kohp(f)//kuop(f)kuop(f) ‘głowa’, ‘głowa’, p(f)lüXt p(f)lüXt ‘obowiązek’, ‘obowiązek’, (p)fah(r)t (p)fah(r)t ‘koń’, ‘koń’, oplopl ‘jabłko’; ‘jabłko’;

Pochodzenie etnolektu - miejscePochodzenie etnolektu - miejsce

- obecność form - obecność form vohs vohs ‘co’, ‘co’, dohs dohs ‘to’, ‘to’, eses ‘to, ono’;‘to, ono’; - częściowo standardowy, ale też - częściowo standardowy, ale też częściowo nieregularny rozwój częściowo nieregularny rozwój pragermańskich zwarto-wybuchowych pragermańskich zwarto-wybuchowych ƀƀ, , đđ, , ǥǥ, np. , np. gebörngebörn ‘urodzony’, ‘urodzony’, tahktahk ‘dzień’, ‘dzień’, gahngahn ‘dawać’, ale też ‘dawać’, ale też gestürvagestürva ‘zmarły’, ‘zmarły’, päueri(s)chpäueri(s)ch (dosł. ‘chłopski, wiejski’, (dosł. ‘chłopski, wiejski’, nazwa etnolektu po hałcnowsku);nazwa etnolektu po hałcnowsku); - przejście - przejście ss w nagłosie przed spółgłoską w nagłosie przed spółgłoską w w schsch, a przed samogłoską w , a przed samogłoską w zz;;

Pochodzenie etnolektu - miejscePochodzenie etnolektu - miejsce

- wnioski geograficzne: nie jest to dialekt - wnioski geograficzne: nie jest to dialekt alemański (niepełna druga przesuwka, brak alemański (niepełna druga przesuwka, brak rozwoju rozwoju ss > > schsch w śródgłosie, brak rozwoju w śródgłosie, brak rozwoju ƀƀ > > pp), bawarski (te same powody), ), bawarski (te same powody), środkowofrankijski (przesunięcie w kilku środkowofrankijski (przesunięcie w kilku ważnych słowach; inny rozwój zwarto-ważnych słowach; inny rozwój zwarto-wybuchowych), reńskofrankijski (inny rozwój wybuchowych), reńskofrankijski (inny rozwój zwarto-wybuchowych, brak rozwoju zwarto-wybuchowych, brak rozwoju ss > > sch sch w w śródgłosie), wschodniofrankijski (brak pełnej śródgłosie), wschodniofrankijski (brak pełnej drugiej przesuwki), saksoński (obecność drugiej drugiej przesuwki), saksoński (obecność drugiej przesuwki); zostają zatem głównie dialekty przesuwki); zostają zatem głównie dialekty wschodniośrodkowoniemieckie;wschodniośrodkowoniemieckie;

Pochodzenie etnolektu - czasPochodzenie etnolektu - czas

- obecność drugiej przesuwki (do X w.);- obecność drugiej przesuwki (do X w.);

- obecność osłabionej wymowy samogłosek - obecność osłabionej wymowy samogłosek nieakcentowanych (od X w.), np. nieakcentowanych (od X w.), np. vanderer vanderer ‘wędrowiec’, końcówka -‘wędrowiec’, końcówka -aa bezokolicznika; bezokolicznika;

- obecność dyftongizacji długich samogłosek - obecność dyftongizacji długich samogłosek średniowysokoniemieckich średniowysokoniemieckich i:i:, , u:u:, , ü: ü: (XIII-XIV (XIII-XIV w.); odpowiednio do w.); odpowiednio do eiei, , äuäu, , äuäu, np. , np. mei(n) mei(n) ‘mój’, ‘mój’, veiter veiter ‘dalej’, ‘dalej’, teiX teiX ‘staw’, ‘staw’, reiXreiX ‘kraj’ (ale ‘kraj’ (ale va(h)sva(h)s//ve(h)sve(h)s,, obok obok veisveis, ‘biały’); , ‘biały’); häuthäut ‘skóra’, ‘skóra’, bäuchbäuch ‘brzuch’, ‘brzuch’, läusläus ‘pchła’, ‘pchła’, häushäus ‘dom’; ‘dom’; fäuerfäuer ‘ogień’, ‘ogień’, näunäu ‘nowy’, ‘nowy’, schäuneschäune ‘obora’; ‘obora’;

Pochodzenie etnolektu - czasPochodzenie etnolektu - czas

- nieregularna modyfikacja starych - nieregularna modyfikacja starych dyftongów (XI-XII w.), np. dyftongów (XI-XII w.), np. eiei do do aiai (rozszerzenie) - (rozszerzenie) - ai ai ‘jajko’‘jajko’¸ schtain ¸ schtain ‘kamień’, ‘kamień’, nain nain ‘nie’, ale też ‘nie’, ale też fla(h)sch fla(h)sch ‘mięso’, ‘mięso’, brahtbraht (obok (obok breitbreit) ‘szeroki’, ) ‘szeroki’, klihnklihn ‘mały’; ‘mały’; ouou do do ahah (monoftongizacja), np. (monoftongizacja), np. ahkahk ‘oko’, ‘oko’, schtahp schtahp (obok (obok schtäupschtäup) ‘kurz’, ) ‘kurz’, ba(h)m ba(h)m (obok (obok bäumbäum) ‘drzewo’;) ‘drzewo’; - obecne wzdłużenie samogłosek w - obecne wzdłużenie samogłosek w sylabach otwartych i skrócenie tych w sylabach otwartych i skrócenie tych w sylabach zamkniętych (XII-XIII w.);sylabach zamkniętych (XII-XIII w.);

Pochodzenie etnolektu - czasPochodzenie etnolektu - czas

- rzadkie obniżenie artykulacji - rzadkie obniżenie artykulacji samogłosek wysokich - pozostało np. samogłosek wysokich - pozostało np. zumerzumer ‘lato’, ‘lato’, vvürschtürscht ‘kiełbasa’;‘kiełbasa’;

- ubezdźwięcznianie dźwięcznych - ubezdźwięcznianie dźwięcznych spółgłosek wygłosowych - zjawisko nowe spółgłosek wygłosowych - zjawisko nowe od XI w.;od XI w.;

- wspomniane zmiany z - wspomniane zmiany z ss - datowane na - datowane na wiek XIII;wiek XIII;

- uproszczenie grupy - uproszczenie grupy mbmb do do mm;;

Pochodzenie etnolektu - czasPochodzenie etnolektu - czas

- wniosek dotyczący czasu wyodrębnienia się - wniosek dotyczący czasu wyodrębnienia się etnolektu: hałcnowski rozwijał się razem z etnolektu: hałcnowski rozwijał się razem z innymi dialektami niemieckimi długo, na pewno innymi dialektami niemieckimi długo, na pewno nie odłączył się od nich (tworząc wyspę nie odłączył się od nich (tworząc wyspę językową) przed XIV wiekiem;językową) przed XIV wiekiem;

- pamiętać jednak należy o długim i - pamiętać jednak należy o długim i intensywnym wpływie standardowego języka intensywnym wpływie standardowego języka niemieckiego od XVIII w. (Bielsko i okolice po niemieckiego od XVIII w. (Bielsko i okolice po rozbiorach - terytorium Austrii/Austro-Węgier; rozbiorach - terytorium Austrii/Austro-Węgier; poza tym przeważająca ludność katolicka), poza tym przeważająca ludność katolicka), które mogło skutkować zapożyczeniami itp.;które mogło skutkować zapożyczeniami itp.;

Historia udokumentowanaHistoria udokumentowana

- według danych historycznych: pierwsi osadnicy - według danych historycznych: pierwsi osadnicy niemieccy na tych terenach w poł. XIII w.; początkowo niemieccy na tych terenach w poł. XIII w.; początkowo rejon połączony ze Śląskiem (kontinuum dialektalne), rejon połączony ze Śląskiem (kontinuum dialektalne), odłączony przez napływ ludności polskiej; możliwe, że odłączony przez napływ ludności polskiej; możliwe, że to sekundarna wyspa językowa (osadnicy pochodzący z to sekundarna wyspa językowa (osadnicy pochodzący z Dolnego Śląska, tam żyjący od XII w., przybyli z Dolnego Śląska, tam żyjący od XII w., przybyli z Saksonii, Turyngii lub Hesji);Saksonii, Turyngii lub Hesji); - sam Hałcnów wspominany dopiero w dokumentach z - sam Hałcnów wspominany dopiero w dokumentach z XV w.; hałcnowianie nazywani często kolonistami (też XV w.; hałcnowianie nazywani często kolonistami (też w porównaniu z innymi osadnikami z Niemiec, zwanymi w porównaniu z innymi osadnikami z Niemiec, zwanymi już chłopami/kmieciami);już chłopami/kmieciami); - początki wyspy mimo wszystko owiane tajemnicą - początki wyspy mimo wszystko owiane tajemnicą (mało dokumentów);(mało dokumentów);

PodsumowaniePodsumowanie

- wnioski wysnute z badań - wnioski wysnute z badań językoznawczych nie stoją w językoznawczych nie stoją w sprzeczności z danymi historycznymi;sprzeczności z danymi historycznymi; - konieczne jednak dalsze, bardziej - konieczne jednak dalsze, bardziej szczegółowe badania na większym szczegółowe badania na większym korpusie i w szerszym kontekście;korpusie i w szerszym kontekście; - możliwe długotrwałe, częste i silne - możliwe długotrwałe, częste i silne kontakty z niemieckim standardowym kontakty z niemieckim standardowym mogą jednak uniemożliwić dokładną mogą jednak uniemożliwić dokładną lokalizację ojczyzny hałcnowskich lokalizację ojczyzny hałcnowskich osadników;osadników;

BibliografiaBibliografiaDigitaler Wenker-AtlasDigitaler Wenker-Atlas. Wersja internetowa. Wersja internetowa Deutscher Sprachatlas Deutscher Sprachatlas. . Dostępne pod adresem: Dostępne pod adresem:

http://www.diwa.info/titel.aspx. Marburg.http://www.diwa.info/titel.aspx. Marburg.Duden – Deutsches Universalwörterbuch Duden – Deutsches Universalwörterbuch (2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja CD-ROM.(2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja CD-ROM.Duden – Herkunftswörterbuch Duden – Herkunftswörterbuch (1989). (1989). Mannheim: Dudenverlag.Mannheim: Dudenverlag.Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache (1999). Berlin: Verlag Walter de Gruyter. (1999). Berlin: Verlag Walter de Gruyter. Köbler, Gerhard (1993): Köbler, Gerhard (1993): Althochdeutsches WörterbuchAlthochdeutsches Wörterbuch. Wersja on-line dostępna pod adresem: . Wersja on-line dostępna pod adresem:

http://www.koeblergerhard.de/ahdwbhin.htmlhttp://www.koeblergerhard.de/ahdwbhin.htmlKöbler, Gerhard (2007): Köbler, Gerhard (2007): Mittelhochdeutsches WörterbuchMittelhochdeutsches Wörterbuch. Wersja on-line dostępna pod adresem: . Wersja on-line dostępna pod adresem:

http://www.koeblergerhard.de/germanistischewoerterbuecher/mittelhochdeutscheswoerterbuch/http://www.koeblergerhard.de/germanistischewoerterbuecher/mittelhochdeutscheswoerterbuch/mhdwbhin.htmlmhdwbhin.html

Kuhn, Walter (1981): Kuhn, Walter (1981): Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien)Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner . Würzburg: Holzner Verlag. Verlag.

Niebaum, Hermann (1983): Niebaum, Hermann (1983): DialektologieDialektologie. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Alza. Alza. Wu de Putter wuor gesalza. Gedichte und Wu de Putter wuor gesalza. Gedichte und

Lieder einer untergehenden MundartLieder einer untergehenden Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.Schmidt, Wilhelm (2004): Schmidt, Wilhelm (2004): Geschichte der deutschen SpracheGeschichte der deutschen Sprache. . Stuttgart: S. Hirzel Verlag.Stuttgart: S. Hirzel Verlag.Szulc, Aleksander (1991): Szulc, Aleksander (1991): Historia języka niemieckiego.Historia języka niemieckiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Introduction to Linguistic Field MethodsIntroduction to Linguistic Field Methods. München/Newcastle: . München/Newcastle:

LINCOM EUROPA.LINCOM EUROPA.Wicherkiewicz, Tomasz (2003): Wicherkiewicz, Tomasz (2003): The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice, The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice,

Southern PolandSouthern Poland. Berlin / New York: Mouton de Gruyter.. Berlin / New York: Mouton de Gruyter.http://www.etymonline.comhttp://www.etymonline.comhttp://www.halcnow.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=category&id=8&Itemid=90 http://www.halcnow.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=category&id=8&Itemid=90

(seria artykułów (seria artykułów Kronikarz/Cronicus: Z dziejów HałcnowaKronikarz/Cronicus: Z dziejów Hałcnowa. W: "W MOIM KOŚCIELE" (miesięcznik . W: "W MOIM KOŚCIELE" (miesięcznik parafialny Hałcnowa))parafialny Hałcnowa))

nagrania projektowenagrania projektowe

Dziękuję za uwagęDziękuję za uwagę

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” na lata 2012-2013.