Studia Gdaskie. Wizje i rzeczywisto, t. X

Barbara Moraczewska

Plan daltoski jako narzdzie dla wspczesnej edukacji.

Konieczno czy ekstrawagancja?

Jeli szanujemy dziecko i podamy za jego

moliwociami, to moe ono zrobi wicej,

ni od niego oczekujemy, a wszystko co dziecko potrafi

nauczycielowi zrobi nie wolno.

Helen Parkhurst, motto edukacji daltoskiej1

Prekursorka planu daltoskiego Helen Parkhurst

Nowy sposb mylenia o edukacji zapocztkowaa Helen Parkhurst, tworzc w 1919 r. szko laboratoryjn w Dalton (stan Massachusetts, USA). Od nazwy miejscowoci, w ktrej powstaa ta pierwsza szkoa funkcjonujca wedug koncepcji jej zaoycielki, pochodz powszechnie uywane nazwy edukacja daltoska czy plan daltoski. Szkoy realizujce zaoenia edukacyjne H. Parkhurst pierwotnie dziaay tylko w USA, Anglii i Holandii2. Wspczenie koncepcja planu daltoskiego jest szeroko rozpowszechniona w nauczaniu dzieci od 4. do 12. roku ycia w wielu krajach: Austrii, Holandii, Re-publice Czeskiej, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Wgrzech oraz Australii, Korei, Tajwanie, Chile, Japonii. Obecnie na wiecie jest okoo 400 placwek realizujcych zaoenia edukacji daltoskiej3.

Dr Barbara Moraczewska, Gdaska Wysza Szkoa Humanistyczna.

1 E. Konieczko, W drodze do edukacji daltoskiej, http://plandaltonski.pl/publikacje/115-w-drodze-do-edukacji-daltonskiej (dostp: 31.07.2013).

2 K. Dryjas, Plan daltoski w Polsce, [w:] Midzynarodowa konferencja Edukacja wedug pla-nu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012, s. 4.

3 E. Lewandowska, Pedagogika znana, czy nie znana, [w:] Midzynarodowa konferencja Edu-kacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012, s. 8.

Barbara Moraczewska

352

H. Parkhurst przedstawia sw koncepcj w ksice pt. Wyksztacenie wedug planu daltoskiego wydanej w 1922 r. W Polsce jej tumaczenie wydane zostao we Lwowie przez Ksinic Atlas sze lat pniej4. Myl organizowania pracy indywidualnie, bdca zaoeniem planu daltoskie-go, zrodzia si u H. Parkhurst okoo 1905 r., kiedy zaczynajc sw karier na-uczycielsk zmuszona bya pracowa z kilkoma klasami jednoczenie. Parkhurst bya amerykask nauczycielk, ktra pracowaa najpierw w niewielkiej szkole wiejskiej, nastpnie w szkole dla dzieci niepenosprawnych, a pniej w szkolnic-twie oglnodostpnym w Dalton, gdzie realizowaa w praktyce swoje zaoenia edukacyjne5. Dya do tego, aby: nauczanie masowe w klasie zastpi samodziel-nym uczeniem si dzieci w szkole; pozwoli dzieciom uczy si we wasnym tempie; pobudzi je do wsppracy; zastosowa indywidualne sprawdzanie przez nauczycie-la wynikw pracy ucznia. Podczas swojego pobytu w Europie wsppracowaa przez kilka lat z Mari Montessori6. Niewtpliwie ta bliska wsppraca nie pozostaa bez echa i miaa znamienny wpyw na dalsze przedsiwzicia podejmowane w edu-kacji przez amerykask nauczycielk w dziaaniach szkoy daltoskiej mona doszuka si koncepcji goszonych przez Montessori7. Dziki tej owocnej wsp-pracy Parkhurst utwierdzia si w przekonaniu, e warunkiem koniecznym sku-tecznoci nauczania jest jego indywidualizacja8. H. Parkhurst bya osob niezwykle kreatywn, obdarzon niepowtarzalnymi umiejtnociami organizacyjnymi9. Dowodzia, e uczniowie ucz si w rnym tempie, co w tradycyjnej szkole nie jest uwzgldniane, a take nie ma na to czasu. Taka sytuacja powoduje, e nie mona w dostateczny sposb uwzgldni indywi-dualizmu w pracy dziecka. Bya przekonana, e naley to zmieni. Temu celowi mia suy sformuowany przez ni plan, ktrego naczeln zasad byo respekto-wanie prawa ucznia () do pracowania bez przerwy nad przedmiotem, w ktrym si pogry, do pracowania z zainteresowaniem10. Uwaaa, e wolno i odpowiedzial-no u dziecka s ze sob powizane i nie mog funkcjonowa oddzielnie. Bya przekonana, e nie moe by samodzielnoci dziecka w edukacji, jeli nie ma sza-

4 Ibidem.

5 C. Kupisiewicz, Z dziejw teorii i praktyki wychowania, Wydawnictwo Impuls, Krakw 2012, s. 221.

6 F. J. Mnks, I. H. Ypenburg, Koncepcje wychowania wg. Marii Montessori, http://www.deon.pl/inteligentnezycie/wychowanie-dziecka/art,112,koncepcje-wychowania-wg-marii-montessori.html (dostp: 1.08.2013). Wicej w ksice I. H. Ypenburg, F. J. Mnks, Jak rozpozna uzdolnione dziecko, tum. M. Sochacka, Wydawnictwo WAM, Krakw 2007.

7 Ibidem. 8 C. Kupisiewicz, op. cit. 9 E. Konieczko, W drodze do edukacji daltoskiej, http://plandaltonski.pl/publikacje/115-w-

drodze-do-edukacji-daltoskiej (dostp: 31.07.2013). 10 C. Kupisiewicz, op. cit.; H. Parkhurst, Wyksztacenie wedug planu daltoskiego, Wydaw-

nictwo Ksinica Atlas, Lww 1928, s.17.

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

353

cunku dla jego indywidualnoci. Twierdzia, e nie ma wsppracy bez poszanowa-nia osb, z ktrymi wspdziaamy lub bdziemy wspdziaa11. Przepis H. Parkhurst na skuteczn edukacj to: swoboda, zerwanie z restrykcyjn selekcj w zakresie podziau dzieci na pe i wiek, kreatywno oraz elastyczno progra-mowa. Podkrelaa znaczenie diagnozy w edukacji dzieci jako elementu konieczne-go i niezbdnego. Uwaaa, e aby rozpocz prac z dzieckiem naley je bardzo dobrze pozna. Nauczyciel powinien zna jego umiejtnoci, zdolnoci, zaintere-sowania a take tempo pracy. Jej zdaniem, nie mona kierowa procesem wycho-wawczym dziecka, ktrego nie znamy12. Plan daltoski przez lata uleg modyfikacjom, a jego obecna polska wersja czer-pie z dowiadcze pedagogw czeskich i holenderskich.

Zaoenia i cel pedagogiki planu daltoskiego

Wiek XX charakteryzowa si obfitoci nowatorskich koncepcji i metod dydak-tycznych, do ktrych moemy zaliczy plan daltoski13. W swojej ksice H. Par-khurst pisaa: () plan nie jest procesem narzuconym dziecku, bez wzgldu na jego uzdolnienia, ale pozyskiwaniem wasnych zainteresowa dziecka dla zdobycia prze-

ze wiedzy. Zachcania go do podjcia pracy sposobem odpowiadajcym jego wro-

dzonemu pragnieniu zdobywania wiedzy na wasnej drodze i w dowolnie wybranym

czasie. Plan ten budzi w dziecku ducha polegania na samym sobie i inicjatyw, dajc

w ten sposobw pocztek ksztatowaniu si charakteru14. Jak wyej wspomniano, H. Parkhurst, pracujc z rnymi grupami dzieci za-uwaya, e system caych klas jest niedoskonay, gdy nie uwzgldnia indywidu-alnych predyspozycji dziecka. Dlatego te do swojego systemu edukacji wprowadzi-a now koncepcj opart na trzech pryncypiach: wolnoci (odpowiedzialnoci), samodzielnoci i wsppracy. Odpowiedzialno. Bardzo wane jest uwiadomienie dzieciom, e ponosz one odpowiedzialno za wyniki procesu edukacyjnego oraz sposb jego realizacji. Ucze nie wykonuje polece, ale sam dy do opanowania materiau. Jednak nie naley zapomina o kontrolowaniu dziaa dzieci przez nauczyciela. Samodzielno. Dzieci same znajduj rozwizania i take same wykonuj zada-nia. S zmotywowane do dziaania i chtnie podejmuj przedsiwzicia wymagaj-ce ich aktywnoci. Pracujc samodzielnie, wykonuj poszczeglne czynnoci zgod-nie ze swoim poziomem wiedzy i umiejtnoci. Nauczyciel przy takiej organizacji

11 Ibidem. 12 Ibidem. 13 Pedagogika, red. Z. Kwieciski, B. liwerski, PWN, Warszawa 2006, s. 172. 14 C. Kupisiewicz, op. cit., s. 222; H. Parkhurst, op. cit., s. 28.

Barbara Moraczewska

354

pracy moe wicej czasu powici tym, ktre potrzebuj jego pomocy. Podejmo-wanie inicjatyw i branie za nie odpowiedzialnoci jest naturaln potrzeb dziecka. Wsppraca wychowawcza oraz dydaktyczna. W ramach wsppracy dydak-tycznej dziecko wykonuje zadanie samodzielnie, ale moe te poprosi swoich ko-legw o pomoc, np. wyjanienie zada, ktrych nie rozumie lub wykonanie ele-mentw zadania. Podczas wsppracy dzieci nie przeszkadzaj sobie wzajemnie, lecz si wspieraj. Nie ma tutaj rywalizacji i konkurencji, ktra jest dzisiaj w eduka-cji tak powszechna. W ramach edukacji przedszkolnej dzieci mog otrzymywa zadania do wykonania, np. w parach. Kada para samodzielnie wybiera sobie zada-nie do wypenienia, co stanowi podstaw wsppracy, gdy dzieci musz doj do porozumienia odnonie do wyboru. Celem uczenia si przez wspprac jest naby-wanie przez dzieci umiejtnoci wspdziaania z kadym, nie tylko z najbliszym koleg. Zasadniczym celem kadego nauczyciela jest zorganizowanie procesu dydak-tycznego w taki sposb, aby wyj naprzeciw rnorodnym oczekiwaniom dzieci. Najwiksze zrnicowanie w nauczaniu dzieci wystpuje na poziomie edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej, dlatego te zastosowanie edukacji daltoskiej jest wtedy najbardziej skuteczne. Jest rwnie konieczne do osignicia sukcesu eduka-cyjnego. Tworzenie zindywidualizowanej edukacji wymaga od nauczycieli profesjonal-nego przygotowania w zakresie wiedzy i umiejtnoci, strategii nauczania oraz organizowania procesu dydaktycznego. Dla prowadzonej przez nauczyciela eduka-cji charakterystyczna jest dno do rozwijania samodzielnoci i odpowiedzialno-ci uczniw, a jednoczenie moliwo sprawdzania indywidualnego poziomu roz-woju dziecka. Dlatego te dzisiaj nauczyciele czciej ni o wolnoci mwi o od-powiedzialnoci jest ona bardziej adekwatna do wymaga wspczesnoci15. Stale musz poszukiwa rwnowagi pomidzy dawaniem dzieciom poczucia bezpiecze-stwa a stawianiem wyzwa. Dzisiaj nadal aktualne jest (i nabiera coraz wikszego znaczenia) twierdzenie H. Parkhurst, e dziecko idzie do szkoy, by zaspokoi po-trzeb wasnego rozwoju, nie za otrzyma to, co oferuje mu nauczyciel. Dlatego suszne wydaje si by realizowanie edukacji wedug planu daltoskiego. Dzisiejsze dzieci nie s skonne uczy si tylko tego, co zaoferuje im nauczyciel; nale do pokolenia komputera, ktre jest przyzwyczajone do bardzo szybkiej wymiany informacji za pomoc Internetu czy SMS-w. Powszechna dostpno informacji, rnorodno jej nonikw, wielo bodcw powoduje, e dzieci szyb-ko trac zainteresowanie. Zatem rola nauczyciela musi si zmieni. Powinien on

15 R. Rhner, Czy Dalton jest aktualny w obecnych czasach, [w:] Midzynarodowa konferencja Edukacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012, s. 5. Roel Rhner od 1999 r. prezes Dalton International Foundation. Wsplnie z Hansem Wenke rozwija system wdraania pedagogiki planu daltoskiego Helen Parkhurst na caym wiecie. Autor wielu publi-kacji oraz ponad 40 programw szkoleniowych dla nauczycieli.

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

355

zaj miejsce wrd dzieci, zgodnie z zaoeniami i wymaganiami edukacji dalto-skiej, a nie jak dotychczas bezpiecznie frontem do klasy przy tablicy. Nie moe pozosta liderem przetwarzania informacji, a musi sta si przewodnikiem wskazu-jcym do nich drog, doradc, dyskretnym animatorem poznawczych posuni dzieci, a nie kim, kto tylko kontroluje, ocenia i wykonuje prace administracyjne, jak w szkole tradycyjnej. Zadanie nauczyciela, wedug H. Parkhurst, polega na do-starczaniu dziecku na pocztku roku szkolnego wykazu zada z poszczeglnych przedmiotw, ktre ma ono wykona, pracujc nad nimi w tempie i kolejnoci zgodnymi ze swoimi moliwociami oraz preferencjami16. Parkhurst czsto mwia, e wolno polega na pracy we wasnym tempie, za praca w tempie narzuconym jest niewol. Aby dokona waciwej oceny, co pewien czas naley organizowa tzw. konferencje, podczas ktrych omwione zostan postpy i trudnoci, jakie napoty-kali uczniowie oraz wytyczane bd kierunki i metody dalszych poczyna rozwo-jowych17. Nauczyciel, realizujc plan daltoski umoliwiajcy pokonywanie rnic wyni-kajcych z rozwoju dzieci, powinien kierowa si reguami postpowania, ktre mona umownie przyj i podzieli na dwie grupy. Pierwsza zawiera trzy reguy dotyczce oglnego postpowania nauczyciela w procesie edukacji, a druga to na-stpne cztery dotyczce ju samego procesu nauczania i uczenia18. Mona je spre-cyzowa nastpujco: 1. Dzieci musz mie poczucie bezpieczestwa i szacunku. 2. Dzieci musz mie poczucie wasnej wartoci. Zadaniem nauczyciela jest tutaj

wzmacnianie pozytywne pewnoci siebie u wszystkich wychowankw. 3. Dzieci musz mie poczucie niezalenoci. Nauczyciel ma obowizek podkre-

la to oraz wdraa kade dziecko do samodzielnoci w dziaaniu i odpowie-dzialnoci za wykonanie zadania.

4. Treci ksztacenia. Nauczyciel musi by odpowiedzialny za przekazywanie wszystkim podopiecznym treci ksztacenia w taki sposb, aby pobudzay one do aktywnej i zindywidualizowanej pracy.

5. Planowanie. Poprzez rnorodne przekazywanie zada nauczyciele staraj si stymulowa aktywny udzia wszystkich dzieci w procesie wzajemnej nauki. Dzieci musz by uwraliwione na to, aby polega na sobie, na wasnych umie-jtnociach. Musz podejmowa wyzwania, wychodzi ze swoimi inicjatywami, eby dowiadczy przyjemnoci niezalenego uczenia si.

6. Zarzdzanie klas. Nauczyciel musi tak kierowa prac grupy, by dzieci indywi-dualnie i we wsppracy byy stymulowane do podejmowania decyzji. Organi-

16 C. Kupisiewicz, op. cit., s. 222. 17 Ibidem. 18 R. Rhner, Plan daltoski wzorcowym narzdziem dla wspczesnej edukacji, Bliej Przed-

szkola 2011, nr 11, s. 31.

Barbara Moraczewska

356

zacja systemu daltoskiego bazuje na wizualizacji. Zaaranowanie przestrzeni pracowni powinno by na tyle przejrzyste, aby dzieci potrafiy swobodnie si w niej porusza. Pomieszczenie bowiem naley do dzieci i one s za nie odpo-wiedzialne.

7. Konstruktywna refleksja przyczynia si do tego, e proces edukacji jest bardziej czytelny dla jego uczestnikw19.

Zasady powysze mog stanowi motywacj do realizowania edukacji w taki sposb, aby odpowiednio uwzgldniaa rnice indywidualne wrd dzieci. Kady nauczyciel pracujcy z dzieckiem wedug planu daltoskiego musi pa-mita o tym, aby tworzy struktur edukacji, ale take zostawi przestrze na ini-cjatyw oraz pomaga, ale rzuca wyzwania, by jego wychowankowie stali si nieza-leni. rodowisko jest skupione na jednostce, lecz w procesie edukacji cigle sku-piamy si na grupie. Dzieci dzisiaj przyzwyczajone s do samodzielnego podejmo-wania wyborw. Powinno by to moliwe rwnie w placwce edukacyjnej20.

Edukacja daltoska narzdziem indywidualizacji w nauczaniu

Edukacja daltoska powinna nauczycielowi wskazywa, jak radzi sobie z rni-cami indywidualnymi midzy dziemi. Na poziomie przedszkola czy szkoy pod-stawowej nie ma bowiem selekcji do placwek trafiaj dzieci o bardzo zrnico-wanym poziomie wiedzy. Edukacja ta ma te wskaza: jak radzi sobie z integracj dzieci i niepenosprawnoci w szkoach oglnodostpnych; jak powieci wicej uwagi dzieciom twrczym i zdolnym; w jaki sposb czy kolejne etapy edukacji, aby sprzyjay one waciwemu rozwojowi dziecka. Wedug Roela Rhnera, system uczenia caych klas powoli przechodzi do lamusa i zmienia si w edukacj sper-sonalizowan21. Zwolennicy planu daltoskiego mwi nawet o edukacji adapta-cyjnej22. System uczenia, w ktrym wszyscy razem omawiaj ten sam temat i te same zagadnienia jest bardzo ekonomiczny. Jednak dzisiaj na pocztku XXI w., w dobie przyspieszonego rozwoju informatyzacji oraz w warunkach zapotrzebowana na mod, zdoln kadr, warto si zastanowi i zada pytanie, czy system uczenia ca-ych klas jest faktycznie skuteczny i zaspokoi potrzeby edukacyjne wspczesnego wiata. Dlatego te pedagodzy rozwaaj skonstruowanie takiej zindywidualizowa-nej edukacji, ktra bdzie spenia potrzeby oraz oczekiwania wspczesnych mo-

19 Ibidem, s. 31. 20 A. Sowiska, Plan daltoski w Szkole Podstawowej, [w:] Midzynarodowa konferencja

Edukacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012, s. 14. 21 R. Rhner, Czy Dalton, op. cit. 22 R. Rhner, Jak dzi wyglda plan daltoski, Bliej Przedszkola 2010, nr 3 (114), s. 27.

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

357

dych ludzi, uwzgldniajc fakt, e rni si oni midzy sob i kady oczekuje od edukacji czego innego. Podstawowym warunkiem motywowania dziecka do poznawania nowych zja-wisk jest, zgodnie z pedagogik daltosk, prawidowe rozpoznanie oraz dopaso-wanie poszczeglnych aspektw rozwoju indywidualnego23. W myl zaoe planu daltoskiego lekcje wsplne, ktre znamy z tradycyjnej szkoy, s efektywne w na-uce piewania, suchania i opowiadania. Nie powinny by norm, ale wyjtkiem stosowanym, wwczas gdy inna organizacja zaj (np. realizowane w sali gimna-stycznej) jest niemoliwa24. Czowiek stanowi jednostkowy, niepowtarzalny byt, a wic oddziaywania wsplne nie mog stanowi podstaw jego edukacji. Nauczyciel realizujcy plan daltoski, wtedy gdy dziecko potrzebuje jego pomo-cy, musi by bacznym obserwatorem, by udzieli jej w taki sposb, ktry nie bdzie hamowa inwencji i samodzielnoci ucznia. Musi pamita, by dziecko rozwijao swoj tosamo, a take o tym, e powinno wykonywa prac nad sob, uczc si obowizkowoci i podejmowania inicjatyw. Nauczyciel nie jest w procesie edukacji liderem, a osob wspierajc i nie ponosi cakowitej odpowiedzialnoci za proces uczenia, lecz jej cz przenosi na uczniw. Alicja Doroziska uwaa, e aby prawidowo organizowa prac indywidualn naley: systematycznie realizowa dziaania wspierajce; stosowa wycznie wi-czenia o charakterze zabawowym; planowa wszechstronn aktywno dziecka i czste zmiany form aktywnoci; dba o atrakcyjno zada (im wicej pozytyw-nych emocji, tym lepsze efekty); przygotowa odpowiednie pomoce (rnorodne, atrakcyjne, kreatywne); elastycznie planowa czas trwania zaj, dostosowujc go do wydolnoci psychofizycznej dziecka; odpowiednio dobiera por zaj. Praca indywidualna nie powinna odbywa si kosztem czasu przeznaczonego na zabaw. Wskazane jest zmienia lokalizacj wicze; doskonaym miejscem s kciki zabaw, w ktrych nauczyciel wcza si do zabawy, inspirujc okrelone formy aktywno-ci25. Naley pamita o docenianiu wysikw dziecka, czyli: zauwaaniu kadej prby rozwizania zadania, nawet jeli nie koczy si ona sukcesem; zachcaniu i moty-wowaniu do podejmowania kolejnych prb; docenianiu tego, co dziecko ju umie oraz tego, co udao mu si osign (nie mona wytyka bdw); koczeniu wi-czenia atwym zadaniem zapewniajcym dziecku sukces; nagradzaniu dziecka po zakoczonych zajciach26.

23 R. Rhner, Plan daltoski wzorcowym, op. cit., s. 30. 24 R. Rhner, Jak dzi wyglda, op. cit. 25 A. Doroziska, Indywidualizacja drog do sukcesu kadego dziecka, Bliej Przedszkola

2011, nr 9 (120), s. 49. 26 Ibidem, s. 49.

Barbara Moraczewska

358

Wprowadzenie do szk rozwiza zgodnych z planem daltoskim zapewne przyczynioby si do podniesienia jakoci ksztacenia. Naleaoby jednak zastano-wi si nad wspprac midzy szkoami i przedszkolami pracujcymi wedug tego planu, ktra daaby lepsze efekty edukacyjne. Nauczanie dzieci w klasach jest dobre dla rozwoju spoecznego, ale biorc po uwag fakt, e rnice midzy dziemi s naturalne i oczywiste, musimy uwzgld-ni ich naturalny pd ku odkrywaniu wiata i poszukiwaniu wasnych drg rozwo-ju. Edukacja wedug planu daltoskiego wymaga poszukiwania i wdraania no-wych rozwiza w codziennej pracy z dzieckiem. Ma to suy przede wszystkim dzieciom, ale i ich rodzicom oraz nauczycielom, mobilizujc ich do cigego do-ksztacania si i poszukiwa. Nie stanowi ona gotowej metody postpowania, ale koncepcj. Daltoski model edukacyjny jest elastyczny i podlega zmianom, dopa-sowuje si do miejsca i czasu27. Dlatego te w zalenoci od sposobu zorganizowa-nia, placwki daltoskie rni si od siebie. Charakterystyczny dla tego modelu jest sposb wizualizacji za pomoc narzdzi planu daltoskiego, np. kolorw dnia czy tablic zada, ktre w kadej placwce mog wyglda inaczej. Wszystko zaley od uczestnikw procesu edukacji28. Jeli w symboliczny sposb za pomoc plansz i tablic przedstawimy dzieciom np. zadania do realizacji, obowizki grupowe czy wizualizacj wsppracy, stan si one staym elementem sali. Dzieci bd mogy samodzielnie zorientowa si, np. jaki jest dzie tygodnia, co i w jakiej kolejnoci dzieje si w przedszkolu, jaki jest rytm dnia29. Bd rwnie wiedziay, jakie zadania s do wykonania w danym tygodniu, a jakie bd mogy sobie samodzielnie plano-wa i z kim bd wsppracowa przy ich realizacji. Daje to dzieciom duo samo-dzielnoci, gdy nie pytaj si nauczyciela o rozwizanie drobnych problemw, lecz staraj si je rozwizywa same. Naczelne zaoenia planu daltoskiego odpowiedzialno, samodzielno i wsppraca tworz podstawy ycia spoecznego. W szkole dzieci ucz si odpo-wiedzialnoci, ktr bd musiay wykaza si pniej jako czonkowie dorosej spoecznoci. Natomiast dziki samodzielnej pracy w szkole odkrywaj swe moli-woci i pragnienia30, ksztatuj swoj samoocen. Wsppracujc, ucz si, e nie z kadym musz si przyjani, ale z kadym powinny umie wsppracowa. Trze-ba zauway, e powysze trzy zasady s sabym punktem edukacji polskiej. Za

27 E. Lewandowska, op. cit., s. 9. 28 Ibidem. 29 K. Dryjas, A. Wrbel, Plan daltoski odpowiedzi na indywidualizacje w nauczaniu, [w:]

Midzynarodowa konferencja Edukacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012, s. 10.

30 R. Rhner, H. Wenke, Pedagogika planu daltoskiego, Wydawnictwo Sor-Man, d 2011, s. 22; E. Lewandowski, Pedagogika planu daltoskiego, http://www.dalton.org.pl/artyk.php (do-stp: 9.08.2013).

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

359

proces edukacji w naszym tradycyjnym systemie odpowiada nauczyciel, w modelu daltoskim za ucze przejmuje cz odpowiedzialnoci i uczy si uczenia dla siebie. W polskim systemie edukacji ucze jest samodzielny, jeli dokadnie wype-nia polecenia nauczyciela, w koncepcji daltoskiej natomiast, jeli chce si czego nauczy, uczy si sam. Oznacza to samodzielne zmaganie si ucznia z zadaniem, ktre sam wybra. Czas, jaki potrzebny jest na wykonanie zadania, zaley od jego tempa pracy, moliwoci i zaangaowania. Plan daltoski nie zamyka nauczyciela w sztywnych ramach wykonania pracy przy wykorzystaniu cile okrelonych i narzuconych pomocy dydaktycznych jego autorka pozostawia na tym polu swobod wyboru. Nie ma te gotowych sce-nariuszy zaj daltoskich czy przewodnikw metodycznych, ktrych odgrne opracowanie nie jest moliwe w sytuacji gdy wychowankowie i nauczyciel trakto-wani s w sposb podmiotowy, a wanie podmiotowo mona uzna za naczelne zaoenie planu daltoskiego. Brak tych materiaw wynika z faktu, e edukacja daltoska nie jest metod, zdaniem E. Lewandowskiej, a koncepcj31. Model edukacji daltoskiej jest elastyczny, podlega zmianom, dopasowuje si do miejsca i czasu. Trzy podstawowe kanony modelu edukacji daltoskiej wysta-wiane s przez cay czas na prb i konfrontowane ze zmieniajcym si wiatem, nie wymuszaj na uczestnikach procesu edukacji rezygnacji z wasnych przekona czy wiata wartoci. Nie s to aksjomaty, ktre narzucaj schemat dziaa uczestni-kom procesu edukacji, a zupenie odwrotnie. Mona je dopasowa do kadej pla-cwki w taki sposb, by nie narusza ich fundamentw32. W ramach realizacji zaj wedug planu daltoskiego ucze sam bierze odpo-wiedzialno za wykonanie powierzonych mu zada i zaznacza ju przez siebie ukoczone. Nauczyciel nie ocenia dziecko samo wie, co umie i jakie zadania wy-konao, a nad jakimi musi jeszcze popracowa. Ma ono prawo do bdw i refleksji nad wasn prac, ma rwnie szans pracowa z kadym. Podczas realizacji zada-nia szczeglnym wparciem dla modszych s uczniowie starsi. Omawiana metoda uczy wsppracy (niezbdnej w przyszoci) poprzez organizacj zespow zada-niowych. Rozwija umiejtno autonomicznego uczenia si, budzi inicjatyw do samodzielnego dziaania i mylenia; ksztatuje elastyczno uczenia si przez dosto-sowywanie tempa nauki do moliwoci dziecka; integruje dzieci w dziaaniu, uczy wzajemnej pomocy, a take samodzielnoci; wyrabia poczucie odpowiedzialnoci; wyposaa w umiejtno planowania oraz przewidywania skutkw swoich dziaa. Tego wymaga ycie w trudnych wspczesnych realiach spoecznych. Wydaje si wic, e nauczanie w oparciu o plan daltoski spenia obecne wyzwania edukacji. Ksztatowany jest czowiek wyposaony w umiejtno samodzielnego, logicznego

31 E. Lewandowska, op. cit. 32 B. liwerski, Recepcja planu daltoskiego Helen Parkhurst w Polsce, [w:] R. Rhner,

H. Wenke, Pedagogika planu daltoskiego, Wydawictwo Sor-Man, d 2011, s. 1718.

Barbara Moraczewska

360

mylenia, wsppracy i wspdziaania w zespole, kreatywny, odpowiedzialny, umiejcy waciwie planowa czas, niebojcy si wyzwa i wszelkich nowoci, otwarty na wszelkie innowacje.

Czy plan daltoski ma szanse na rozwj w Polsce?

W Polsce po raz pierwszy plan daltoski znalaz swoich zwolennikw w okresie midzywojennym, bowiem by to okres docierania do kraju rnych nowinek edu-kacyjnych ze wiata, a polska owiata w tym okresie bardzo ywo reagowaa na wszelkie nurty reformatorskie33. Inicjatork przeniesienia planu daltoskiego na polski grunt edukacyjny bya dr Jadwiga Modowska, dyrektorka wczesnego Pa-stwowego Seminarium eskiego w Chemie. Planem daltoskim interesowali si rwnie znani pedagodzy, np. Bogdan Nawroczyski czy Henryk Rowid, ktrzy opisali go w swoich opracowaniach pedagogicznych34. W 1928 r. ukazao si tuma-czenie ksiki pt. Wyksztacenie wedug planu daltoskiego Parkhurst. Od tego czasu rozpoczo si wdraanie planu daltoskiego do szk, m.in. w Krzemiecu, Krakowie, Rydzyniu35. Czas wojny zniweczy wprowadzan now jako ksztace-nia i przerwa jej adaptacj. Dopiero w 2007 r., kiedy prezes Polskiego Komitetu wiatowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP (Organisation Mon-diale pour l'Education Prescolaire) Anna Wrbel nawizaa wspprac z holender-sk fundacj Dalton International oraz czeskim stowarzyszeniem daltoskim36, powoli ale skutecznie edukacja daltoska zacza wraca do polskiej szkoy. W celu propagowania jej w szkoach i przedszkolach organizowane s w Polsce konferencje (jedna z waniejszych w ostatnim okresie odbya si w odzi w padzierniku 2012 r.), debaty oraz wyjazdy studyjne. W 2011 r. przy wsparciu Dalton Internatio-nal zostao powoane do ycia Polskie Stowarzyszenie Dalton. Zwolennicy planu, ludzie przewiadczeni o susznoci edukacji indywidualnej, zaczli powoli wdraa go do polskich szk i przedszkoli. Bardzo owocny okaza si rok 2011, w ktrym

33 K. Dryjas, op. cit. 34 Ibidem, s. 4. 35 B. liwerski, op. cit. 36 K. Dryjas, op. cit. OMEP powstaa 1948 r. w Pradze. Jest midzynarodow organizacj po-

zarzdow, ktra dy do zapewnienia najmodszym dzieciom z caego wiata moliwie jak naj-lepszych warunkw ycia i rozwoju, niezalenie od ich statusu materialnego, kulturowego i kla-sowego. Skupia ludzi rnych zawodw dziaajcych na rzecz dzieci w wieku od narodzin do smego roku ycia. Ma status organizacji doradczej przy UNESCO. Dy do podnoszenia po-ziomu wychowania przedszkolnego. Popiera i inicjuje badania naukowe oraz rne formy wy-miany dowiadcze zmierzajce do zapewnienia dziecku prawa do rozwoju. Interweniuje, gdy naruszane s prawa dziecka. Wsppraca midzynarodowa przyczynia si do tworzenia oglno-ludzkiego porozumienia w sprawach zdrowia i edukacji dzieci.

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

361

holenderscy konsultanci nadali certyfikaty Dalton School dwm polskim przed-szkolom i Szkole Podstawowej ABIS z odzi Szkoa dla dziecka37. Plan daltoski zyska popularno. Liczba placwek edukacyjnych pracujcych wedug jego zaoe bdzie cigle si poszerza, dlatego, e program ten umoliwia dostosowanie tempa nauki do rzeczywistych moliwoci dziecka, wdraa dziecko do polegania na sobie, budzi inicjatyw i samodzielno zarwno w dziaaniu, jak i w myleniu, wyrabia poczucie odpowiedzialnoci za wykonanie podjtego zada-nia, zmusza do poszukiwania najlepszych i najprostszych rozwiza. Koncepcja edukacji daltoskiej zaczyna w Polsce cieszy si coraz wikszym zainteresowa-niem. Certyfikowane s w Polsce kolejne placwki edukacyjne, zarwno szkolne, jak i przedszkolne. Polskie dzieci nie potrzebuj obecnie cigych zmian programw nauczania oraz nauczyciela siedzcego za biurkiem i wypeniajcego rosnc dokumentacj. Na zajciach edukacyjnych oczekuj moliwoci samodzielnego wyboru metod i form pracy. Jeli zostanie zaspokojona potrzeba kreatywnoci oraz samodzielno-ci, to by moe skocz si problemy wychowawcze z modzie gimnazjaln, poniewa bdzie ona bardziej odpowiedzialna za swoje czyny. Bdzie bardziej doj-rzaa ni teraz, gdy ju na etapie szkoy podstawowej hamuje si jej samodzielno. Dzieci potrzebuj rozbudzenia ich zainteresowa, wymagaj aktywnoci, pragn braku przymusu siedzenia i suchania, ale przede wszystkim oczekuj powierzania im zada, ktrych wykonanie bdzie moliwe w ich wasnym tempie, bez przymu-su, zgodnie z ich moliwociami i predyspozycjami. Dzieci potrzebuj dziaa kre-atywnych, a nie odtwrczych. Chc wspdziaa ze sob, aby wykona powierzone im zadanie i osign sukces. Wsppracujc z innymi, atwiej jest uczniowi przy-swoi nawet najtrudniejszy materia. Tak organizowany proces edukacyjny zapew-ne przyczyni si w przyszoci do osignicia sukcesu zawodowego dzisiejszych modych ludzi, gdy bd przygotowani do ponoszenia odpowiedzialnoci za swe decyzje, a take wybior zawd zgodny ze swoimi zainteresowaniami, predyspozy-cjami i moliwociami. Podstawa programowa obowizujca w Polsce od 30.01.2009 r. zakada przygo-towanie dziecka do kontynuowania nauki na wszystkich poziomach edukacji, w tym na poziomie wyszym, a take rozwj jego aspiracji do poszukiwania i po-dejmowania pracy zarobkowej. Te wskazane przez ministerstwo zalecenia maj na celu popraw jakoci ksztacenia, denie do powizania wszystkich stopni edukacji oraz stworzenie moliwoci stosowania przez szkoy rnych metod nauczania38.

37 Przedszkole publiczne nr 16 z Ostrowca witokrzyskiego i Przedszkole nr 31 im. Zdzisa-

wa Witwickiego z Warszawy. 38 B. liwerski, op. cit.; Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia

2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego

w poszczeglnych typach szk, DzU z 2009 r., nr 4, poz. 17.

Barbara Moraczewska

362

Realizacja powyszych zalece jest moliwa wskutek respektowania zaoe planu daltoskiego w pracy z dzieckiem. Samodzielne rozwizywanie problemw przez dziecko jest wane dla jego pra-widowego rozwoju, gdy pozwala mu na zdobycie umiejtnoci uatwiajcych funkcjonowanie w dorosym yciu. Indywidualizacja, samodzielno, kreatywno odpowiada na wyzwania wspczesnego wiata, w ktrym doroli musz sami troszczy si o swoj edukacj, karier i rozwj. Dzieci ksztacone wedug planu daltoskiego s do tego przygotowywane, dlatego odnalezienie si pniej w niea-twym wiecie dorosych nie sprawia im adnego problemu. Obecnie przed pedagogami stoi trudne zadanie wychowanie dziecka ku przy-szoci, tak by stao si jednostkowym, niepowtarzalnym bytem, ktry sprosta wy-maganiom przyszoci. W tym zapewne pomoe koncepcja planu daltoskiego. Trzeba mie nadziej, e w Polsce nie zabraknie ludzi z entuzjazmem przyjmu-jcych wprowadzanie planu daltoskiego do szk i przedszkoli. W zwizku z fak-tem, e obecnie w naszym kraju w edukacji masowej mog uczestniczy take dzie-ci z rnego rodzaju dysfunkcjami, stopniowe wdraanie planu daltoskiego wyda-je si konieczne, aby zapewni waciwy kadej jednostce rozwj na miar jego predyspozycji. Spostrzeenie, e w Polsce ronie zapotrzebowanie na specjalistw z zakresu pedagogiki daltoskiej, wydaje si potwierdza fakt, e Akademia Pedagogiki Spe-cjalnej w Warszawie oferuje studia podyplomowe z zakresu terapii pedagogicznej z edukacj daltosk i elementami systemu Marii Montessori.

Podsumowanie

Powysze rozwaania nie wyczerpuj podniesionego w niniejszym artykule, zarwno spoecznego, jak i pedagogicznego, problemu zwizanego z edukacj dziecka, ktry jest szczeglnie istotny w XXI w. W edukacji realizowanej wedug planu daltoskiego doszukamy si rozwiza pozytywnych, jak i negatywnych. Zapewne realizowanie zaj wedug zaoe H. Parkhurst wymaga zmian w eduka-cji nauczycieli oraz modyfikacji ich postawy i zaangaowania. Zmiany wymagayby programy nauczania i sama organizacja ksztacenia. Skutkowaoby to dodatkowymi nakadami na owiat, na co dzisiejsze realia nie pozwalaj. Standardem w Polsce staj si klasy okoo 30-osobowe. W wypadku dwch rwnolegych klas 15-osobowych rachunek ekonomiczny zmusza do poczenia ich w jedn. Wicej dzie-ci w klasie to mniej czasu powiconego uczniowi przez nauczyciela. Cierpi na tym przede wszystkim dzieci, cho liczne klasy opacaj si, poniewa samorzdy otrzymuj fundusze proporcjonalne do liczby uczniw39.

39 Gazeta Wyborcza, 23.08.2013 r. Niektre samorzdy wprowadziy limity, np. w Krako-

wie: w szkole podstawowej od 24 do 30 uczniw w klasie, w gimnazjum od 24 do 34, w liceum od

Plan daltoski jako narzdzie wspczesnej edukacji. Konieczno czy ekstrawagancja?

363

Aby przygotowa modych ludzi do wymogw wspczesnego wiata, konieczne s zmiany w edukacji dzieci. By moe zaoenia H. Parkhurst s wskazwk, w ja-kim kierunku poda, co zmieni w edukacji, by po ukoczonej edukacji dorosy ju czowiek mg odnale si w spoeczestwie, nie czu lku i obawy przed y-ciem oraz trafnie dokonywa wyborw na kadym etapie swojego funkcjonowania. Naley go do tego przygotowa ju na poziomie edukacji przedszkolnej i w szkole podstawowej. Nie jest moliwe w niniejszych rozwaaniach poruszenie wszystkich zagadnie dotyczcych planu daltoskiego. Wymagaj one pogbionej analizy w gronie spe-cjalistw. Jest jednak nadzieja, e znajd si kontynuatorzy idei, ktrzy by moe w nieco odmienny sposb postrzegaj zasygnalizowane powyej zagadnienia edukacji wedug zaoe planu daltoskiego. Inspiracj niech bd sowa H. Parkurst: Poczucie bezcelowoci i bezuytecznoci jest owocn matk zbrodni40.

Bibliografia Doroziska A., Indywidualizacja drog do sukcesu kadego dziecka, [w:] Bliej Przedszkola

2011, nr 9 (120). Dryjas K., Plan Daltoski w Polsce, [w:] Midzynarodowa konferencja Edukacja wedug

planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012. Dryjas K., Wrbel A., Plan daltoski odpowiedzi na indywidualizacje w nauczaniu, [w:]

Midzynarodowa konferencja Edukacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012.

Kupisiewicz C., Z dziejw teorii i praktyki wychowania, Wydawnictwo Impuls, Krakw 2012.

Lewandowska E., Pedagogika znana, czy nieznana, [w:] Midzynarodowa konferencja Edu-kacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012.

Parkhurst H., Wyksztacenie wedug planu daltoskiego, Wydawnictwo Ksinica Atlas, Lww 1928.

Pedagogika, red. Z. Kwieciski, B. liwerski, PWN, Warszawa 2006. Rhner R., Jak dzi wyglda plan daltoski, [w:] Bliej Przedszkola 2010, nr 3 (114). Rhner R., Czy Dalton jest aktualny w obecnych czasach, [w:] Midzynarodowa konferencja

Edukacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012.

30 do 36. Obecnie w sejmie procedowany jest projekt nowelizacji ustawy o owiacie zakadajcy, e we wrzeniu 2014 r. klasy IIII szk podstawowych bd liczyy do 25 uczniw. Zwizane jest to z obnieniem wieku rozpoczcia obowizku szkolnego. W 2014 r. nauk rozpoczn wszystkie 7-latki (rocznik 2007) oraz dzieci 6-letnie urodzone w okresie 1.0130.06.2008 r. Rok pniej we wrzeniu 2015 r. obowizek szkolny ma obj dzieci 7-letnie urodzone w okresie 1.0731.12.2008 r. oraz wszystkie dzieci z rocznika 2009 (6-latki).

40 http://www.cytaty24.eu/6185,szukane.html (dostp: 17.06.2014).

Barbara Moraczewska

364

Rhner R., Wenke H., Pedagogika planu daltoskiego, Wydawnictwo Sor-Man, d 2011. Rhner R., Plan daltoski wzorcowym narzdziem dla wspczesnej edukacji, Bliej Przed-

szkola 2011, nr 11 (122). Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy

programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych ty-

pach szk, DzU 2009 r., nr 4, poz. 17. Sowiska A., Plan daltoski w Szkole Podstawowej, [w:] Midzynarodowa konferencja Edu-

kacja wedug planu daltoskiego wiedza i praktyka, d 2012. B. liwerski, Recepcja planu daltoskiego Helen Parkhurst w Polsce, [w:] R. Rhner,

H. Wenke, Pedagogika planu daltoskiego, Wydawictwo Sor-Man, d 2011. Netografia

Konieczko E., W drodze do edukacji daltoskiej, http://plandaltonski.pl/publikacje/115-w-drodze-do-edukacji-daltonskiej (dostp: 31.07.2013).

Lewandowska E., Pedagogika planu daltoskiego, http://www.dalton.org.pl/artyk.php (do-stp: 9.08.2013).

Mnks F. J., Ypenburg I. H., Koncepcje wychowania wg. Marii Montessori, http://www.deon.pl/inteligentnezycie/wychowanie-dziecka/art,112,koncepcje-wychowania-wg-marii-montessori.html (dostp: 1.08.2013).

Summary

The Dalton Plan as a tool for modern education.

Necessity or extravagance?

The organisation of the work system in the dalton plan is based on the three main rules: the study of freedom (responsibility); the study of independence; the study of cooperation. It was described by Helen Purkhaurst, the American teacher, at the beginning of the twen-tieth century. She introduced her ideas in the book entitled: Education on the Dalton Plan. According to her assumptions, the Dalton Plan enables to adapt the speed of learning to the real childs possibilities, it teaches to depend on yourself, developes initiative and indepen-dence both in doing and thinking, inspires to search for the best and the easiest ways of working, it teaches the sense of responsibility for doing the taken exercise, it initiates child to self learn and to compatible education between the teacher and student. The child doing the Dalton education chooses the way of performing, which he or she wants to, he or she can learn alone or in a group, and can adjust the speed of learning to his/her abilities. Helen Purkhaurst thought that in order to start to work with a child, one need to know him/her very well and precisely look at his/her progress in education. That is why the pro-posed by Helen Purkhaurst model of the Dalton education is flexible, it is changed and can be fit according to place and time. It does not marginalize the individual features of a child, but leads them to form and develop. The Dalton Plan and so relies on the individuation of the work with every child. On taking action, rather than appealing to ready, of solutions, for the search and the drawing of inferences already for the youngest years.