Fragment planu Poznania z 1958 r., oprac. PPWK Warszawa, ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej UAM.

Położony w sercu Dzielnicy Zamkowej plac Adama Mickiewicza zajmuje w naj-nowszych dziejach Poznania miejsce szczególne. Już w czasach pruskich i w okresie dwudziestolecia międzywojennego wznoszono na nim kolejne pomniki. Miejsce to stało się areną, na której rozgrywały się najważniejsze wydarzenia w powojennej hi-storii miasta.

Zaraz po ustaniu działań wojennych w lutym 1945 r. plac stał się miejscem po-chówku dla czerwonoarmistów oraz polskich ochotników poległych w walkach o Cy-tadelę, którzy – jak donosił 24 lutego 1945 r. „Głos Wielkopolski” – „spoczęli obok żołnierskich mogił sowieckich – symbolizując sojuszem krwi wzajemne braterstwo”1. Rychło zyskał też nazwę „cmentarza Bohaterów”, na którym w marcu 1945 r. od-bywały się odpowiednio aranżowane, manifestacyjne pogrzeby sowieckich oficerów poległych w walkach na Pomorzu Zachodnim2. Ponadto w kwietniu 1945 r. uroczy-ście pochowano w tym miejscu, we wspólnej mogile, kilkadziesiąt ostatnich ofiar hitlerowskiego obozu w Żabikowie3. Propagandową treść „nowego pomnika”4, jak już wówczas nazywano „cmentarz Bohaterów”, eksponowały dodatkowo urządzane tutaj uroczystości. 8 marca 1945 r., w związku z wizytą w Poznaniu Bolesława Bieruta oraz wkroczeniem do miasta oddziałów II Armii Wojska Polskiego, przed „Grobem Pole-głych Bohaterów” odbyła się uroczysta defilada odebrana przez Bolesława Bieruta w towarzystwie sowieckiego komendanta wojennego miasta oraz generałów Michała Żymierskiego, Karola Świerczewskiego i Józefa Sankowskiego5. Zaś 1 maja 1945 r. uczestnicy wiecu pierwszomajowego odbywającego się na pl. Wolności uformowali pochód, który „skierowano na plac J. Stalina, gdzie prochom poległych bohaterów oddano hołd”6.

W tym miejscu – w związku z przywołaniem imienia Józefa Stalina – należy wy-jaśnić pewien chaos związany z nazewnictwem interesującego nas miejsca. W li-teraturze przedmiotu oraz w publicystyce przyjmuje się, że w okresie stalinizmu pl. A. Mickiewicza nosił miano pl. J. Stalina. Jednakże na podstawie analizowanych źródeł można stwierdzić, iż ani zajmujący się do końca lutego 1945 r. nazewnictwem poznańskich ulic Wydział Techniczno-Budowlany Zarządu Miejskiego, ani ukon-stytuowana niebawem Miejska Rada Narodowa (MRN) nie podejmowały w sprawie tzw. pl. J. Stalina żadnych decyzji administracyjnych. Tymczasem 22 marca 1945 r. w „Głosie Wielkopolskim”, wydawanym wówczas przez Wojewódzki Urząd Infor-macji i Propagandy w Poznaniu, autor relacji z uroczystości żałobnych związanych

Piotr Grzelczak

Instytut Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Plac Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1945−1989. Historia polityczna

95

96

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu…

Pogrzeb we wspólnej mogile ofiar hitlerowskiego obozu w Żabikowie, ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania.

„Cmentarz Bohaterów” na tzw. placu Stalina z widoczną w tle bryłą Teatru Wielkiego, ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu.

97

z pogrzebem sowieckiego generała Wiktora Czernowa po raz pierwszy na łamach prasy nazwał dzisiejszy pl. A. Mickiewicza „placem Stalina”7. W wyniku podobnych zabiegów, przy biernej postawie władz miasta, okre-ślenie „plac Stalina” szybko stało się jedynym możliwym w odniesieniu do rozległej przestrzeni położonej po-między gmachami zamku (wówczas tzw. Nowego Ratusza) i Uniwersytetu Poznańskiego. Co więcej, już w kwiet-niu 1945 r. w odezwie skierowanej do mieszkańców Poznania, opublikowa-nej w „Głosie Wielkopolskim”, nazwą „plac Marsz. [Marszałka] Józefa Stali-na” posługiwał się ówczesny prezydent miasta Feliks Maciejewski8.

Funkcję „cmentarza Bohaterów” plac pełnił do później jesieni 1945 r., kiedy to zakończono ekshumację ciał poległych, przenosząc je ostatecznie na stoki Cytadeli9. Niewiele jednak bra-kowało, aby cmentarz pozostał w tym miejscu znacznie dłużej. 10 lipca 1945 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Pozna-niu przybyła bowiem delegacja Armii Czerwonej, której członkowie zażądali m.in. utworzenia na placu centralnego „cmentarza Bohaterów” oraz zbudo-wania w tym miejscu do 20 sierpnia 1945 r. [sic!] granitowego pomnika10. Nie wiemy niestety, w jaki sposób uda-ło się przekonać sowieckich oficerów, by cmentarz i planowany monument przenieść ostatecznie na Cytadelę11. Pierwotnie władze miasta Poznania upoważniły tylko wiceprezydenta Jana Cieślińskiego „do podjęcia pertraktacji z radzieckim generałem [Iwanem] Fur-tem w kierunku przesunięcia terminu i poczynienia zmian w planie wyma-ganych robót”12. Natomiast w oficjal-nym wniosku Zarządu Miejskiego, z 19 listopada 1945 r., który nazajutrz po odsłonięciu na wzgórzach Cytadeli „pomnika Bohaterów”, odczytano na

Uroczysta defilada oddziałów II Armii Wojska Polskiego, 8 marca 1945 r., ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania.

98

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu…

posiedzeniu MRN, włodarze miejscy oznajmili jedynie, iż „początkowo zamierzano zbudować pomnik i cmentarz Bohaterów na zieleńcu przy Zamku, jednakże w toku dalszych rozważań uznano, że miejsce to nie odpowiada wymaganym na tak wznio-sły cel warunkom”. Ponadto „zamierzeniem projektantów było znalezienie takiego miejsca w mieście, by utworzony tam cmentarz i pomnik był doskonale widoczny z różnych punktów miasta. […] Wybrany teren ma być tak położony, by umożliwiał urządzanie zebrań i pochodów do miejsca wiecznego spoczynku Bohaterów”13.

Mobilizacja społeczeństwa do udziału w masowych uroczystościach była dla komunistów jednym z najistotniejszych czynników służących legitymizacji ich władzy. W drugiej połowie lat czterdziestych obecny pl. A. Mickiewicza stał się miejscem, w którym organizowano większość uroczystości masowych w Poznaniu; zastąpił w tej roli pl. Wolności. Doskonała lokalizacja rozległego placu, leżącego w sąsiedztwie najważniejszych w mieście instytucji i urzędów oraz bezpośrednia bliskość jednej z największych w mieście sal widowiskowych: Auli Uniwersyteckiej, bez wątpienia sprzyjała takiemu stanowi rzeczy. Wykorzystując potencjał placu i ul. Św. Marcin (wówczas ul. Czerwonej Armii)14, władze partyjne i miejskie regu-larnie aranżowały w tym miejscu większość pierwszomajowych pochodów, defilad oraz różnego rodzaju wieców. Z ciekawszych tego typu wydarzeń odbywających się na pl. A. Mickiewicza w okresie stalinowskim wyróżnić należy wiec z 22 czerwca 1946 r., zwołany przez poznańskie struktury Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i Pol-skiej Partii Socjalistycznej (PPS) w drugim dniu procesu namiestnika nazistow-skich Niemiec na Kraj Warty Arthura Greisera, sądzonego przez Najwyższy Trybu-nał Narodowy w Auli Uniwersyteckiej. Manifestacja odbywająca się w przededniu referendum (oczywiście „ludowego”) została przez organizatorów wykorzystana do brutalnej walki politycznej. Pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu Jan Izydorczyk „ostrzegał” zgromadzonych miesz-kańców Poznania, „by zbrodnia ta nie powtórzyła się na narodzie polskim […]. Że są siły i tymi jest upadły świat reakcji legalnej i nielegalnej, do których należą An-dersi, Raczkiewicze, Bor-Komorowscy […]. Że ten wczorajszy świat znalazł sobie nowe gniazdko, które nazywa się PSL”15. We wrześniu 1951 r. na placu odbyła się centralna defilada dożynkowa. „Olbrzymie wielotysięczne tłumy mieszkańców Po-znania obległy Plac Stalina – pisała «Gazeta Poznańska» – toteż gdy na honorowej trybunie zajmują miejsca: ukochany przez wszystkich Prezydent Bolesław Bierut, Premier J. Cyrankiewicz, Marszałek K. Rokossowski zrywa się spontaniczna burza oklasków”16.

28 czerwca 1956 r. poznaniacy przyszli na tzw. pl. Stalina już bez zaproszenia par-tyjnych władz. Sąsiedztwo budynków Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczo-nej Partii Robotniczej (KW PZPR), Nowego Ratusza oraz komendy wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej (MO), mieszczącej się wtedy w obecnym budynku Collegium Iuridicum, spowodowało, że plac stał się naturalnym miejscem, w którym spotkali się robotnicy, aby zażądać „Chleba i Wolności”17. Kilka miesięcy później, 23 październi-ka 1956 r., w tym samym miejscu odbył się wiec z udziałem ok. 100 tys. mieszkańców Poznania, którzy, wprawiając w spore zakłopotanie lokalne władze partyjne, przyszli zamanifestować swoje poparcie dla zmian zachodzących w kraju w ramach paździer-nikowej odwilży18. Wreszcie w listopadzie 1956 r. w geście solidarności z walczącymi Węgrami przed Aulą Uniwersytecką warty zaciągnęli poznańscy studenci zbierający dla węgierskich bojowników o wolność pieniądze i lekarstwa19.

99

Protest poznańskich robotników 28 czerwca 1956 r., ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu.

Przygotowania do uroczystości odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza, ze zbiorów Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

100

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu…

Październik 1956 r. okazał się ważnym przełomem także w historii placu. W licz-nych rezolucjach, pisanych wówczas przez poznańskich robotników, najczęściej ponawiane postulaty dotyczyły bowiem uwolnienia aresztowanych za udział w wy-darzeniach Poznańskiego Czerwca 1956 r. oraz zlikwidowania „nazw ulic, placów, parków, zakładów pracy i spółdzielni produkcyjnych noszących imiona Józefa Stalina i innych osób żyjących”20. W rezultacie 23 października 1956 r. podczas posiedze-nia Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu zmieniono nazwę ul. K. Rokossowskiego (na ul. Głogowską) oraz przywrócono właściwą nazwę dla parku Sołackiego (w miej-sce dotychczasowej: park J. Stalina)21. W dyskusji nad projektem tej uchwały jeden z radnych (D. Madajewski) zwrócił uwagę, iż należałoby „również zmienić nazwę placu Stalina”. Sekretarz Prezydium MRN Czesław Adamski wyjaśnił jednak rad-nym, że „Plac Stalina nie jest nazwą urzędową, a tylko przyjętą wśród społeczeństwa naszego miasta”22. Wobec tego radna Halina Latowska wysunęła wniosek w sprawie zmiany nazwy al. Stalingradzkiej23 (obecnie al. Niepodległości), leżącej w sąsiedztwie pl. J. Stalina. Riposta doskonale „przygotowanego” tego dnia sekretarza Czesława Adamskiego była błyskawiczna: poinformował on, że „nazwa wspomnianej ulicy nie ma nic wspólnego z kultem jednostki, lecz pochodzi od miasta Stalingrad, gdzie jak wiadomo, stoczyły się walki między wojskami radzieckiemi i hitlerowskimi, które zdecydowały o losie naszej ojczyzny”. Poza tym wyraził opinię, aby „nazwy tej nie zmieniać tym bardziej, że ulica Stalingradzka uzależniona jest od Związku Radziec-kiego [sic!], który nie dokonał zmiany nazwy miasta Stalingradu”24. Ostatecznie pod głosowanie poddano wniosek „odnośnie do pozostawienia nazwy ulicy Stalingradz-kiej do czasu zmiany przez Związek Radziecki nazwy miasta Stalingrad”, który przy 15 głosach wstrzymujących się został przyjęty25.

Wiele wskazuje na to, że sprawa tzw. pl. J. Stalina nie była jednak ostatecznie zamknięta, skoro kilka dni później Prezydium MRN opublikowało na łamach prasy oświadczenie, w którym stwierdzono, że „placu o nazwie im. J. Stalina nigdy w Po-znaniu nie było i nie ma do dnia dzisiejszego. Powyższa nazwa utarła się u części mieszkańców miasta «samorzutnie», nie została nigdy oficjalnie zaakceptowana”26. Ostatecznie dopiero 8 stycznia 1957 r., na wniosek Senatu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (UAM), MRN jednogłośnie podjęła decyzję w sprawie nadania imienia Adama Mickiewicza placowi27, który przez prawie 12 powojennych lat w oficjalnych dokumentach pozostawał bezimienny. Warto dodać, że tym, który wskazał Adama Mickiewicza jako nowego patrona placu, był historyk sztuki prof. Zdzisław Kępiński. Z taką propozycją wystąpił on 25 października 1956 r. na posiedzeniu Rady Wydziału Filozoficzno-Historycznego UAM. Po krótkotrwałej dyskusji Rada jednomyślnie pod-jęła uchwałę, aby poprzez władze rektorskie zwrócić się w tej sprawie do MRN28.

Także jesienią 1956 r. raz jeszcze powrócono w Poznaniu do nierozstrzygniętej i trwającej od kilku lat burzliwej dyskusji na temat rekonstrukcji bądź budowy w mie-ście pomnika Adama Mickiewicza29. Koncepcja lokalizacji pomnika jednego z naj-większych polskich poetów na placu przed Collegium Minus po raz pierwszy poja-wiała się w 1948 r., ostatecznie jednak została zatwierdzona decyzją MRN 8 stycznia 1957 r. 30, wygrywając z konkurencyjnym pomysłem wzniesienia pomnika wieszcza na pl. Wolności. Uroczyste odsłonięcie pomnika Adama Mickiewicza autorstwa Bazylego Wojtowicza i Czesława Woźniaka nastąpiło 29 maja 1960 r. Wiele wskazuje na to, iż jednym z powodów takiego umiejscowienia monumentu, obok przyczyn finansowych, było pragnienie zmiany istoty placu kojarzonego dotąd powszechnie

101

Wiec z okazji 1000-lecia państwa polskiego, ze zbiorów „Kroniki Miasta Poznania”.

z wystąpieniem poznańskich robotników 28 czerwca 1956 r. Na korzyść tej tezy prze-mawia fakt, że w 1957 r. po raz pierwszy od wielu lat nie odbył się tutaj tradycyjny pierwszomajowy pochód, który zastąpiono wówczas wiecem zorganizowanym na Stadionie im. 22 Lipca (aktualnie: Stadion im. Edmunda Szyca). Analogicznie, cen-tralną defiladę wojskową z okazji „Święta Odrodzenia”, którą nieprzypadkowo w rok po Poznańskim Czerwcu 1956 zaaranżowano w Poznaniu, zdecydowano się popro-wadzić nie ul. Armii Czerwonej, lecz ul. J. Marchlewskiego (obecnie ul. Królowej Jadwigi)31.

Ponownie pl. A. Mickiewicza znalazł się w centrum wydarzeń politycznych 17 kwietnia 1966 r., stając się areną prestiżowej batalii o rząd dusz Polaków. Komu-niści przygotowali wówczas na placu gigantyczny wiec z okazji Tysiąclecia Państwa Polskiego, konkurencyjny wobec odbywających się równolegle w katedrze poznań-skiej kościelnych obchodów Milenium Chrztu Polski (z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego i metropolity krakowskiego arcybiskupa Karola Wojtyły). Partyjne meldunki sporządzane przez Wydział Organizacyjny KW PZPR w Poznaniu, wy-syłane w trakcie wiecu co 15 minut [sic!] do Komitetu Centralnego (KC) PZPR, podają, że w „punkcie kulminacyjnym manifestacji uczestniczyło [w niej] ponad 150.000 [tys.] mieszkańców m. Poznania i województwa poznańskiego”32. Jednak pomimo zapewnień pracowników aparatu partyjnego, że wśród zgromadzonego tłumu „nie odczuwano reżyserii i nienaturalności” oraz „podkreślano powagę i pod-niosły nastrój tow. [Jerzego] Kusiaka [przewodniczącego Prezydium MRN w Pozna-niu – P. G.] wyrażony łańcuchem, w który był ubrany”33, tłumy zgromadzonych

102

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu…

na placu wciąż topniały. W momencie uroczystej dekoracji przez Władysława Gomułkę sztandarów Poznania i województwa poznańskiego Orderem Budowni-czych Polski Ludowej na placu pozostało około 100 tys. osób34. Oceniając na gorąco sytuację, Wydział Organizacyjny KW PZPR w Poznaniu za przyczynę masowego odpływu uczestników uznał fakt, iż „nie zabezpieczono wylotu ul. Armii Czer-wonej i Kościuszki”, oraz wysunął równie błyskotliwe „przypuszczenie, że część uczestników wiecu udała się do Katedry, o czym świadczy nieprzerwany potok ludzi idących w tym kierunku”35.

Plac z pomnikiem narodowego wieszcza stał się naturalnym miejscem, któ-re w marcu 1968 r. wybrali poznańscy studenci, aby poprzeć protesty swoich kole-gów z innych ośrodków uniwersyteckich wywołane zakazem wystawiania Dziadów na scenie Teatru Narodowego w Warszawie. Odwołania protestujących studentów do Poznańskiego Czerwca 1956 r. były w tym miejscu oczywiste. Jeszcze przed

Wiec potępiający wydarzenia marcowe w 1968 r., ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania.

103

pierwszą manifestacją na pl. A. Mickiewicza 12 marca 1968 r. studenci poznań-skich uczelni wysłali do KW PZPR w Poznaniu anonimowy list, którego przesła-nie było dla partyjnych władz wystarczająco czytelne: albo poznańska prasa napi-sze prawdę o „przyczynach wydarzeń w Warszawie”, albo w Poznaniu „podobnie jak w 1956 r. cała tzw. władza ludowa zniknie w ciągu jednego dnia”36. Studenc-kie demonstracje, które w kolejnych dniach spontanicznie organizowano na pl. A. Mickiewicza, ZOMO metodycznie rozpędzało przy użyciu gumowych pa-łek. Natomiast egzekutywa KW PZPR w Poznaniu zareagowała według spraw-dzonych już wcześniej w podobnych sytuacjach metod i 16 marca zorganizowała na placu „spontaniczny” wiec „przeciw wichrzycielom ładu i porządku publiczne-go”, którego uczestnicy wyrażali „pełne poparcie dla polityki partii, jej I Sekretarza tow. Władysława Gomułki” oraz „domagali się surowych konsekwencji do prowody-rów i inspiratorów zajść”37.

Pod koniec czerwca 1976 r. poznańskie władze partyjne zaaranżowały na pl. A. Mickiewicza kolejną wielką manifestację, na którą tym razem zmuszono do przyjścia około 120 tys. niezbyt zadowolonych z tego faktu poznaniaków. Potępiano już jednak nie studentów, lecz „chuliganów i warchołów” z Radomia i Ursusa. Popar-cia udzielono natomiast programowi partii z Edwardem Gierkiem na czele38. Kre-owany przez partię podczas podobnych uroczystości świat przedstawień kontrasto-wać musiał nader mocno z otaczającą rzeczywistością. Skądinąd zarówno uczestnicy, jak i doskonale poinformowani organizatorzy podobnych manifestacji zdawali sobie z tego całkowicie sprawę. „Wielu ludzi negatywnie ocenia wiec i swój udział w nim – zanotowano w sporządzonej po zakończonym wiecu partyjnej notatce informacyjnej – […]. Udział był przymusowy i pasywny. Większość ludzi stojąca z dala od trybuny nie śpiewała Międzynarodówki. Niewielu wiedziało, jaki był cel tego wiecu [sic!]”39.

Symboliczna klapa wiecu była jakby zwiastunem nadchodzącego kryzysu ko-munistycznej władzy. Jesienią 1980 r., w nowej sytuacji „karnawału Solidarności”, pl. A. Mickiewicza stał się przedmiotem sporu dotyczącego upamiętnienia wyda-rzeń Poznańskiego Czerwca 1956. Spierano się zarówno o miejsce, jak i o formę ma-jącego powstać pomnika. Mimo oporu władz pomnik według projektu rzeźbiarza Adama Graczyka i architekta Włodzimierza Wojciechowskiego stanął jednak na placu40, zaś jego odsłonięcie w trakcie wielkich obchodów 25. rocznicy Poznańskie-go Czerwca 1956 było bez wątpienia kluczowym punktem w procesie odzyskiwania przez społeczeństwo miasta i regionu zawłaszczonej tradycji historycznej. W latach osiemdziesiątych pomnik Poznańskiego Czerwca 1956 oraz pl. A. Mickiewicza stały się symbolem oporu oraz widownią odbywających się tutaj regularnie wolnościowych demonstracji organizowanych przez poznańskie struktury „Solidarności”. Pod „Po-znańskie Krzyże” przychodzono, aby pochylić głowę, złożyć kwiaty oraz oddać hołd poległym zarówno w 1956 r., jak i w ponurych latach stanu wojennego. Poznaniacy spotykali się tutaj w kolejne rocznice Poznańskiego Czerwca 1956, wydarzeń Grudnia 1970 r. na Wybrzeżu, wprowadzenia stanu wojennego czy podpisania porozumień sierpniowych. W tym miejscu niezależnie obchodzono 1 i 3 Maja, 11 listopada oraz zapalano znicze w dniu Wszystkich Świętych.

Poznańskie władze partyjne z rosnącym niepokojem obserwowały rozmach ko-lejnych rocznicowych inicjatyw podejmowanych w latach osiemdziesiątych przez podziemną „Solidarność” w obrębie pl. A. Mickiewicza. Posiedzenia egzekutywy KW PZPR w Poznaniu pełne były prób „znalezienia antidotum” i wyeliminowania

104

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu… bądź ograniczenia roli tych mocno drażniących władze uroczystości. Jedną z nich

– nieskuteczną zresztą, ale uparcie ponawianą – były „koncesjonowane”, partyjno-państwowe obchody kolejnych rocznic Poznańskiego Czerwca 195641. W „Zało-żeniach obchodów 26. rocznicy wydarzeń Czerwca 56 w Poznaniu”, dokumencie opracowanym przez Sekretariat KW PZPR w Poznaniu oraz Wydział Ideologiczny KC PZPR na posiedzenie Biura Politycznego (BP) KC PZPR w maju 1982 r., jed-noznacznie stwierdzono, iż „rocznica Czerwca nie może zostać w żadnym wypad-ku przywłaszczona przez przeciwników politycznych. Stanowiłoby to niewybaczalny błąd, którego negatywne skutki zarówno w ich wymiarze współczesnym jak i pespek-tywie historycznej byłyby trudne do złagodzenia”42. Ustalono więc, że zasadniczym celem działań partii w tym zakresie powinno być „przełamanie lansowanej przez

Uroczystość odsłonięcia pomnika Poznańskiego Czerwca 1956, ze zbiorów Jana Kołodziejskiego.

105

przeciwnika symboliki pomnika jako wyrazu antagonizmu i podziału, a uczynienie go symbolem dążenia do zgody i porozumienia” [podkreślenie w oryginale – P. G.]43.

Rok 1989 kończy tę historię. Po zwycięskich dla Solidarności wyborach parlamen-tarnych, po których upadł w Polsce komunizm, odbyły się na pl. Adama Mickiewicza pierwsze od 1981 r. legalne obchody rocznicy Poznańskiego Czerwca 195646. Wygry-wając wybory, demokratyczna opozycja zwyciężyła też w zmaganiach o pamięć tego miejsca, o pomnik Poznańskiego Czerwca 1956, wreszcie o sam plac. Wydarzenia te stanowią zarazem wyraźną cezurę zamykającą ważny okres w jego powojennych dziejach.

PrzyPisy

1 41 bohaterów spoczęło na placu przed Pomnikiem Wdzięczności, „Głos Wielkopolski” (dalej: GW), 1945, nr 9. 2 Jeszcze jeden bohater radziecki spoczął w poznańskiej ziemi, GW, 1945, nr 22; Ziemia Wielkopolska przygarnęła szczątki rosyjskiego bohatera, GW, 1945, nr 30. 3 Pogrzeb ofiar żabikowskich – potężną manifestacją narodową, GW, 1945, nr 45. 4 Poznań powrócił do życia. Z wędrówki po mieście, GW, 1945, nr 11. 5 Wojsko Polskie złożyło hołd poległym, GW, 1945, nr 19. 6 Potężna uroczystość pierwszomajowa w Poznaniu, „Wola Ludu” (dalej: WL), 1945, nr 6. 7 Ziemia Wielkopolska przygarnęła szczątki rosyjskiego bohatera… 8 Prezydent miasta wzywa do wywieszenia flag narodowych, GW, 1945, nr 44. 9 Ekshumacja zwłok Polaków poległych w walce o Cytadelę, GW, 1945, nr 221. 10 Pozostałe oczekiwania delegacji złożonej z oficerów Armii Czerwonej dotyczyły „uporządkowania wszystkich grobów radzieckich” oraz dostawy „potrzebnych materiałów jak granitu i budulca”. Protokół z posiedzenia Kolegium Zarządu Miasta Poznania, które sie odbyło 12 VII 1945 r., Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Zarząd Miejski stołecznego miasta Poznania, sygn. 1, k. 23. 11 T. Świtała podaje, że już 15 marca 1945 r. w siedzibie sowieckiej Komendantury Wojennej odbyło się posiedzenie z udziałem przedstawicieli władz miasta w sprawie budowy centralnego „cmentarza Boha-terów”. „Na wniosek architekta Jana Cieślińskiego postanowiono przenieść cmentarz Bohaterów z placu zamkowego na stoki Cytadeli”. T. Świtała, Poznań 1945. Kronika wydarzeń, Poznań 1986, s. 104. Lipcowa wizyta sowieckiej delegacji w Urzędzie Wojewódzkim wskazywałaby jednak, że do tego czasu nie poczy-niono w tym zakresie żadnych kroków. Ostatecznie 4 sierpnia 1945 r. Zarząd Miejski w Poznaniu ogłosił konkurs na pomnik Bohaterów zlokalizowany na stokach Cytadeli, który rozstrzygnięto 18 sierpnia 1945 r. Pomnik odsłonięto 18 listopada 1945 r. Więcej na temat cmentarzy położonych na poznańskiej Cytadeli [w:] W. Olszewski, Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008; H. Hałas, J. Karwat, Nekro-polia wojskowa na Cytadeli, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 2005, nr 1, ss. 282−305. 12 Protokół z posiedzenia Kolegium Zarządu Miasta Poznania, odbytego 12 VII 1945 r., APP, Zarząd Miejski stołecznego miasta Poznania, sygn. 1, k. 23. 13 Protokół z posiedzenia Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, odbytego 19 XI 1945 r., APP, Miejska Rada Narodowa w Poznaniu (dalej: MRN Poznań), sygn. 16, k. 171. 14 4 marca 1945 r. podczas odbywającego się w Auli Uniwersyteckiej wiecu Związku Walki Młodych (ZWM), „spontanicznie” przemianowano ul. Św. Marcin na ul. Walki Młodych. W tym samym cza-sie podjęto także decyzję o nadaniu imienia Czerwonej Armii ul. J. Piłsudskiego (dawna ul. Wjazdowa, tj. od mostu Uniwersyteckiego do ul. T. Kościuszki). W związku z pojawiającymi się latem 1945 r. głosami w obronie tradycyjnej nazwy „Św. Marcin”, ZWM zaproponował przeniesienie „swojej” ulicy na leżącą po sąsiedzku Podgórną, co zostało zatwierdzone decyzją MRN w Poznaniu w październiku 1945 r. Osta-tecznie dopiero w 1951 r. ul. Czerwonej Armii wchłonęła ul. Św. Marcin. Szerzej o nazewnictwie poznań-skich ulic pisze A. Gąsiorowski, Nazwy poznańskich ulic. Przemiany i trwanie: wieki XIV–XX, KMP 1984, nr. 3−4, ss. 23−64. 15 Wiec przed Uniwersytetem Poznańskim, WL, 1946, nr 142. 16 Wspaniała Defilada osiągnięć, radości i zwycięstwa, „Gazeta Poznańska” (dalej: GP), 1951, nr 243.

106

Plac

Ada

ma

Mic

kiew

icza

w P

ozna

niu…

17 Szerzej na temat Poznańskiego Czerwca 1956, [w:] P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993; E. Makowski, Poznański Czerwiec 1956. Pierwszy bunt społeczeństwa w PRL, Poznań 2006; J. Karwat, J. Tischler, 1956 Poznań–Budapeszt, Poznań 2006; Poznański Czerwiec 1956, red. J. Maciejewski i Z. Trojanowiczowa, Poznań 2006 (wyd. 3); Poznański Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, War-szawa 2002; Poznański Czerwiec 1956. Uwarunkowania – przebieg – konsekwencje. Materiały z międzynaro-dowej konferencji naukowej, Poznań, 22–23 czerwca 2006, red. K. Białecki, S. Jankowiak, Poznań 2007. 18 Robotnicy i młodzież Poznania zapewniają: Pomożemy naszej Partii, GP, 1956, nr 256. 19 Poznań – Węgrom, GW, 1956, nr 257. 20 Rezolucja pracowników Zakładów Produkcji Pomocniczej Łączności „Ł-3” w Poznaniu, 22 X 1956 r., APP, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu (dalej: KW PZPR w Po-znaniu), sygn. 1317, k. 182. 21 Ulicę Głogowską przemianowano na ul. Marszałka F. Focha w 1929 r. Dwadzieścia lat później, w 1949 r. „z inicjatywy robotników poznańskich” postanowiono nazwać ją ul. Marszałka K. Rokossow-skiego. Park Sołacki nazwę „Park Spacerowo-Wypoczynkowy im. Józefa Stalina” otrzymał z okazji sie-demdziesiątych urodzin Józefa Stalina w grudniu 1949 r. A. Gąsiorowski, dz. cyt., ss. 46–52. 22 Protokół Nr 6/56 z posiedzenia XIV Sesji Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, które odbyło się 23 X 1956 r., APP, Prezydium Rady Narodowej miasta Poznania (dalej: Prezydium RNmP), sygn. 9, k. 324. 23 Zmianę nazwy Wałów Wazów, Batorego i Leszczyńskiego na al. Stalingradzką uchwalono w styczniu 1950 r. W 1979 r. jednej stronie al. Stalingradzkiej nadano imię Henryka Wieniawskiego. A. Gąsiorowski, dz. cyt., s. 52. 24 Jeden z radnych (J. Cichy) zaproponował, aby zmienić nazwę al. Stalingradzkiej na Bohaterów Po-wstania Warszawskiego. Natomiast L. Prorok postawił kompromisowy wniosek, „aby ulicę Stalingradzką przemianować po wyborach do Sejmu PRL [w styczniu 1957 r. – P.G.] na ulicę Bohaterów Stalingradu”. Protokół Nr 6/56 z posiedzenia XIV Sesji Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, które odbyło się 23 X 1956 r., APP, Prezydium RNmP, sygn. 9, k. 324. 25 Tamże, k. 325. 26 W sprawie tzw. „placu Stalina”, GW, 1956, nr 257. 27 Protokół Nr 1/57 z posiedzenia XVII Sesji Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, które odbyło się 8 I 1957 r., APP, Prezydium RNmP, sygn. 161, k. 4. 28 Protokół z posiedzenia Rady Wydziału Filozof.-[Filozoficzno]-Historycznego, które odbyło się 25 X 1956 r., Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, brak sygn., brak paginacji. 29 Więcej na ten temat pisze P. Matusik, Poznańskie Pomniki Adama Mickiewicza, KMP 2001, nr 2, ss. 74–90. 30 Uchwała Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu Nr I/2/57 z dnia 8 I 1957 r., APP, Prezydium RNmP, sygn. 161, k. 32. 31 Obok przebywających wówczas w Poznaniu przedstawicieli najwyższych władz partyjnych i pań-stwowych PRL gościem specjalnym uroczystości był prezydent Demokratycznej Republiki Wietnamu, Ho Chi Minh. W 13. rocznicę wyzwolenia. Parada straży naszych granic. Imponująca defilada wojskowa w Poznaniu, GP, 1957, nr 173. 32 Meldunek Nr 9 Wydziału Organizacyjnego KW PZPR w Poznaniu z dnia 17 IV 1966 r., godz. 12.00, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1314, k. 366. 33 Informacja T. Galińskiego I sekretarza KD [Komitetu Dzielnicowego] PZPR – Grunwald z 18 IV 1966 r. dot. wiecu [z] dnia 17 kwietnia 1966 r., APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1888, k. 52. 34 Meldunek Nr 9 Wydziału Organizacyjnego KW PZPR w Poznaniu z dnia 17 IV 1966 r., godz. 12.00, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1314, k. 366. 35 Meldunek Nr 8 Wydziału Organizacyjnego KW PZPR w Poznaniu z dnia 17 IV 1966 r., godz. 11.45, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1314, k. 365. 36 Informacja nr 16 o sytuacji na terenie miasta Poznania i województwa poznańskiego sporządzona dla kierownictwa Służby Bezpieczeństwa w Poznaniu, 19 III 1968 r., [w:] Marzec 1968 w Wielkopolsce, red. K. Białecki, S. Jankowiak, F. Leśniak, J. Miłosz, A. Skupień, Poznań 2006. 37 Informacja Wydziału Organizacyjnego KW PZPR Nr 14/68 o protestach społeczeństwa Wielkopolski przeciw wichrzycielom ładu i porządku publicznego z 16 III 1968 r., APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1150, k. 64. 38 Jesteśmy z Wami, Towarzyszu Gierek! Cała pracująca Polska popiera politykę partii i rządu. 120-tysięcz-na manifestacja na placu Mickiewicza w Poznaniu, GP, 1976, nr 147. 39 Informacja Wydziału Organizacyjnego KW PZPR w Poznaniu o odgłosach i nastrojach ludzi z niektó-rych środowisk miasta Poznania z VII 1976 r., APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3183, k. 129.

40 Na temat pomnika Poznańskiego Czerwca 1956 zob. P. Piotrowski, Między totalitaryzmem i demokra-cją. Pomnik Poznańskiego Czerwca 1956, KMP 2001, nr 2, ss. 195–210. 41 Szerzej na temat koncesjonowanych obchodów rocznic Poznańskiego Czerwca 1956 w latach osiem-dziesiątych, [w:] P. Grzelczak, Poznański Czerwiec 1956 w polityce historycznej PZPR w latach 1980–1989, „Przegląd Zachodni” 2011, nr 1, ss. 245–261. 42 Założenia obchodów 26. rocznicy wydarzeń Czerwca 56 w Poznaniu przygotowane przez Sekretariat KW PZPR w Poznaniu oraz Wydział Ideologiczny KC PZPR na posiedzenie BP [Biura Politycznego] KC PZPR w dn. 25 V 1982 r., APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 2248, k. 170. 43 Tamże, k. 171. 44 Program obchodów Święta 1 Maja 1982 r. na terenie m. Poznania opracowany przez Wydział Propa-gandy KW PZPR w Poznaniu, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 495, k. 128–129. 45 Protokół nr 29/11/82 z posiedzenia Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Poznaniu, 17 IV 1982 r., APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 495, k. 152. 46 Informacja nr 86/89 z dnia 29 czerwca 1989 r. wysłana przez sekretarza KW PZPR w Poznaniu A. Rakowskiego do KC PZPR w Warszawie, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1196, k. 62.