Studium Licencjackie

Kierunek: Zarządzanie i Marketing

Mykola Olshanskyy

Nr albumu: 41885

Przyczyny obecnego kryzysu finansowego na przykładzie Stanów Zjednoczonych

Praca licencjackanapisana w Katedrze Polityki Gospodarczej pod kierunkiem naukowym dr. Krzysztofa Piecha

Warszawa 2009

Spis Treści

ROZDZIAŁ I. Wstęp...................................................................................................................3

ROZDZIAŁ II. Wprowadzenie teoretyczne.................................................................................7

ROZDZIAŁ III. Rynek nieruchomości..........................................................................................9

III.1 Nieproporcjonalny wzrost cen nieruchomości.........................................................10

III.2 Niewspółmierny rozwój rynku nieruchomości w stosunku do gospodarki..............13

III.3 Własność mieszkań a gospodarstwa domowe..........................................................15

III.4 Pozostałe symptomy załamania rynku nieruchomości.............................................16

ROZDZIAŁ IV. Problemy realnego sektora gospodarki amerykańskiej.....................................20

IV.1 Strukturalne zmiany w gospodarce: przemysł a usługi............................................20

IV.2 Skutki zmian dla gospodarki. Produkcja w liczbach................................................24

ROZDZIAŁ V. Zadłużenie gospodarki amerykańskiej..............................................................26

V.1 Zadłużenie podmiotów..............................................................................................27

V.2 Dług socjalny.............................................................................................................28

V.3 Giełda.............................................................................................................................30

V.4 Deficyt budżetowy oraz dynamika zadłużenia państwowego...................................32

ROZDZIAŁ VI. Zakończenie......................................................................................................35

Bibliografia ...........................................................................................................................36

Spis tabel ...........................................................................................................................38

Spis rysunków ...........................................................................................................................39

Strona 1 z 39

ROZDZIAŁ I.Wstęp

Tematem niniejszej pracy są zagadnienia związane z kryzysem finansowym,

który zaczął się w lipcu 2007 i trwa po dziś dzień. Podstawowym celem danej pracy jest

identyfikacja przyczyn kryzysu finansowego. W tym celu przeprowadzono analizy

procesów gospodarczych w oparciu o dane empiryczne w postaci długich szeregów

czasowych.

Pierwszym powodem wybrania rozpatrywanego tematu jest jego aktualność i

duże znaczenie dla społeczeństwa. Większość krajów na świecie jest poważnie

dotknięta przez kryzys. Niestety, z dużej ilości przesłanek można wnioskować, że rządy

tych krajów, przynajmniej w pierwszych fazach kryzysu, nie wiedziały, jakie są

przyczyny jego powstania oraz niedoszacowały skałę możliwych konsekwencji.

Drugim powodem jest zainteresowanie tematyką kryzysu od stycznia 2008 roku.

Także od dość dawna śledzę działalność kilku (głównie dwóch) ekonomicznych

centrów naukowo-badawczych1, które przewidziały obecny kryzys, precyzyjnie

określiły jego parametry rozwoju, i zrobiły to poprawnie z punktu widzenia

chronologicznego. Ważne także jest dodać, że dane prognozy były opublikowane

wiosną 2007 roku.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie głównych, podstawowych przyczyn, które

doprowadziły gospodarkę światową i amerykańską do kryzysu. Można nawet

powiedzieć, że na postawie danych empirycznych będą zbadane systemowe usterki,

które rok po roku pogorszały gospodarkę USA.

1 Są to tak zwane „think tanks”. Jeden lokalizowany w USA, drugi w Rosji. Amerykański, to bardzo kontrowersyjny ekonomista Lyndon LaRouche i jego otoczenie (takie jak czasopismo EIR, LaRouche Movement, Schiller Institute i inne), który na swoich stronach internetowych w 2006 i w 2007 zapowiadał kryzys w skali, która była później zaobserwowana.

Drugim ośrodkiem badawczym, który zaczął się od komentarzy użytkownika pod pseudonimem „avanturist” na forum dyskusyjnym www.rosbalt.ru. Wątek, który się nazywał „Wielka Depresja II, Koniec i początek gospodarki światowej” (Великая Депрессия II, Конец и начало мировой экономики). http://forum.rosbalt.ru/index.php?showtopic=5512211

Dyskusje na dany temat odbywały się i wcześniej(forum.rosbalt.ru), lecz 7 czerwca 2007 r. na tym forum zostały skompilowane wszystkie wątki myślowe, artykuły, dane, obliczenia i podobne na temat nadchodzącego kryzysu. Wątek liczył około 3 tys. stron, a potem przekształcił się we własny projekt www.avanturist.org. Dość ciekawe jest to, że produkując prognozy, rosyjski think-tank (uczestnicy forum przyjmowali znaczący udział w pracy badawczej) okazał się o wiele precyzyjniejszy, podając bardzo trafne parametry rozwoju kryzysu, zachowanie się kursów walut, kursów akcji, poziomów zadłużenia i podobne. LaRouche jednak, dość dawno zapowiadał kryzys korzystając z analizy procesów długoterminowych.

Strona 2 z 39

Drugim celem jest zaprezentowanie pewnego sposobu patrzenia na kryzys

gospodarczy. Podejście to rzuca inne światło na procesy ekonomiczne stojące za tak

ostrym przebiegiem kryzysu. Polega ono na tym, że jedną z ważniejszych przyczyn

kryzysu uznaję się problemy gospodarki realnej.

Celem danej pracy nie jest krytyka żadnego ustroju gospodarczego. Celem nie

jest również zbadanie jakiegoś wąskiego problemu gospodarczego, takiego jak rynek

mieszkaniowy, czy kryzys w sektorze motoryzacyjnym. Moim celem jest także

pokazanie, że większość procesów zachodziła przez dość długi czas pozostając

niezauważonymi przez ekonomistów.

Każdy rozdział pracy opisuje jeden, ważny proces gospodarczy, i jego analiza

jest niezbędna do zrozumienie pełnego obrazu gospodarki USA.

Pełne opisanie gospodarki nie jest możliwe, ale dokona się próba identyfikacji

głównych problemów, oraz zaprezentuje się część idei wchodzących w skład

wspomnianego już sposobu patrzenia na kryzys.

Ważne jest zrozumieć, że kryzys nie wziął się z nikąd. Doprowadziły do tego

pewne procesy gospodarcze. Więc ex-post można je bez większego trudu

zidentyfikować i wskazać na powiązania z kryzysem. Można również wskazać słabości

gospodarcze, które przyczyniły się do kryzysu.

Praca jest zbudowana głównie na podstawie analizy empirycznej. Szereg

hipotez, które pojawiały się podczas analizy zjawiska, postarano się zweryfikować za

pomocą analizy danych empirycznych. Dane te pochodzą z ogólniedostępnych,

państwowych źródeł statystycznych. Wszystkie obliczenia zostały przeprowadzone we

własnym zakresie. W miarę możliwości postarano się dostarczyć informacje o

pochodzeniu danych w taki sposób, by nawet po upływie lat można je było bez trudu

znaleźć.

Korzystano głównie z kilku podstawowych źródeł danych, wśród których

znajdują się między innymi dane Bureau of Economic Analysis (BEA) i Census. Poniżej

przedstawiam krótką strukturę organizacyjną państwowych urzędów statystycznych, by

czytelnik wiedział skąd pochodzą dane. BEA i Census podlegają Economics and

Statistics Administration, który jest utworzony na potrzeby Department of Commerce.

Strona 3 z 39

Rysunek 1. Struktura organizacyjna wybranych jednostek rządowych

Źródło: Opracowanie własne.

Innym ważnym źródłem jest System Rezerwy Federalnej2 (FED). Czwartym

źródłem są raporty departamentu skarbu (U.S. Treasury Department3) oraz jednostek

mu podległych. Inne źródła były wykorzystane w znacznie mniejszym zakresie.

Na samym początku, trzeba przybliżyć o podstawowe problemy gospodarki

USA. Chciałbym powiedzieć o trzech głównych problemach gospodarki USA. Niektóre

aspekty tych problemów są dokładniej opisane w dalszej części pracy:

1. Gospodarka realna — sektor realny gospodarki USA, w porównania na przykład

do lat 60. jest w bardzo wysokim stopniu osłabiony i zacofany4. Niektóre dane

statystyczne, potwierdzające tę hipotezę, zostaną zaprezentowane w pracy.

2. Zadłużenie — Gospodarka USA jest zadłużona. Na wysokim poziomie utrzymuje

się zadłużenie zagraniczne, jak i wewnętrzne. Podobny problem z zadłużeniem jest

obserwowany w wielu innych krajach.

3. Utrata światowego statusu — gospodarka USA bardzo dużo czerpała korzyści z

tego, że kraj był najpotężniejszy i najbardziej wpływowy na świecie. Przynosiło to

ogromne dochody. Od lat 70. kraj zaczął tracić swój status hegemona5. Zaczął

dzielić władzę z innymi krajami. Na przykład z Japonią, a teraz z Chinami. Ten,

zwykle pomijany fakt, bardzo przyczynił się do obecnego kryzysu.

2 Board of Governors of the Federal Reserve System. www.federalreserve.gov. „Economic Research& Data”.3 Adresy stron: www.treas.gov, www.treasurydirect.gov.4 Report Card for America’s Infrastructure, American Society of Civil Engineers, www.asce.org, Wash-ington, D.C., 1998-2009.5 Odwołuję się do teorii stosunków międzynarodowych, która określa takie pojęcie jak „hegemonic world order”. Piotr Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne. Zarys wykładów, Książka i Wiedza, Warszawa 2008 r.

Strona 4 z 39

Department of Commerce

Economics and Statistics

Administration

Bureau of Economic

Analysis (BEA)

Bureau of the Census

Rozwiązanie tych problemów jest bardzo ważne dla gospodarki USA. Niestety,

żadne konwencjonalne sposoby walki z kryzysem tego nie osiągną. Owe radykalne,

wymuszone albo niepożądane miary to: hiperinflacja, hiperdewaluacja, bankructwo

rządu, denominacja albo znaczące reformy gospodarcze w USA.

W poniższej pracy zostaną szczegółowo rozpatrzone niektóre z powyższych

problemów oraz ich powiązanie z kryzysem.

Strona 5 z 39

ROZDZIAŁ II.Wprowadzenie teoretyczne

Jednym z modelów kryzysów finansowych jest model Hymana Minsky’ego.

Idee kryzysów finansowych prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowegoEtap Zachowanie kredytobiorców Zachowanie bankówPierwszy Wzrost optymizmu Wzrost optymizmuDrugi Podwyższanie prognoz rentowności w różnych

obszarach inwestycjiTendencja do niedoszacowania ryzyka kredytowego

Trzeci Wzrost skłonności do zadłużania:• Zaciąganie kredytów konsumpcyjnych oraz na zakup pierwszej nieruchomości mieszkalnej (cel „konsumpcyjny”),• Zaciąganie kredytów z przeznaczeniem na przedsięwzięcia inwestycje (cel inwestycyjny)• Zaciąganie kredytów na zakup aktywów (na rynku nieruchomości, rynku papierów wartościowych, rynku towarowym itp.), związany z chęcią osiągnięcia zysku netto, po odjęciu kosztów obsługi kredytu; tzw. carry trade (cel spekulacyjny)

• Mniejsza awersja banków do ryzyka• Walka konkurencyjna o zachowanie udziału w rynku• Wzrost skłonności do pożyczana, nawet podmiotom, które wcześniej uznane byłyby za zbyt ryzykowne

Czwarty „Follow-the-leader” - spekulacyjny wyścig wciąga rosnącą liczbę uczestników

Piąty Tworzy się „bańka spekulacyjna”Pęknięcie bańki ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami

Źródło: Wioletta Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku, CeDeWu, Warszawa 2009 r.

W związku z kryzysem finansowym6 w USA i na świecie w danej pracy

licencjackiej będą też rozpatrzone kwestie związane z rynkiem nieruchomości. Do

potrzeb pracy zostaną umieszone kilka definicji.

Foreclosure — jest to pozbawienie praw na wykup majątku zastawionego.

Najczęściej, to jest to dom w przypadku kredytów hipotecznych. Census glossary

definiuję termin w taki sposób:

Foreclosure — Jest procedura prawna polegająca na pozbawieniu właściciela

majątku na rzecz wierzyciela, by po sprzedaży zastawu zaspokoić roszczenia

wierzyciela.

Wskaźnik foreclosure— Jest to odsetek pożyczek, które są w procedurze foreclosure

w stosunku do wszytkich pożyczek.7

6 W zależności od przyjętej definicji kryzysu gospodarczego, możemy mówić nie tylko o kryzysie finansowym, a również i o kryzysie gospodarczym.7 Census. Residential Finance Survey. Glossary Of RFS Terms And Definitions

Strona 6 z 39

Jest to wskaźnik mieszkań przejętych przez banki z tytułu zaległości w spłacie

kredytu w stosunku do wszystkich kredytów hipotecznych.

Strona 7 z 39

ROZDZIAŁ III.Rynek nieruchomości

Rynek nieruchomości to jeden z głównych filarów, na których opiera się

gospodarka amerykańska. Około połowy całego majątku gospodarstw domowych

stanowią ich aktywa mieszkaniowe8. Z niektórych przesłanek9 można nawet

wywnioskować, że ta liczba dochodzi do dwóch trzecich ogólnego majątku. Trzy

czwarte wszystkich długów gospodarstw domowych są związane z mieszkaniem10

(hipoteka na domy, w których mieszkają, a nie wynajmują, czy trzymają na sprzedaż).

Również obsługa tego kredytu to spora część wydatków gospodarstw domowych. Z

rynkiem nieruchomości powiązana jest jedna czwarta całej gospodarki11 — segment

obsługi nieruchomości, budownictwo, sektor bankowo-hipoteczny, ubezpieczenia itd.

Dlatego też znaczący spadek koniunktury na rynku nieruchomości może doprowadzić

do globalnej recesji, a jego upadek – spowodować kryzys gospodarczy.

Bez wątpliwości, a zostanie to poparte empirycznie w dalszej części pracy, w

latach 2001-2007 występowało pompowanie ogromnego bąbla spekulacyjnego na rynku

mieszkaniowym. Ukazany zostanie proces stopniowego „nadmuchiwania bąbla”, który

rozpoczął się w latach 70., a szczyt osiągnął w roku 2001. W tym rozdziale ukazany

zostanie ten proces na podstawie danych empirycznych.

8 Census Household Economic Studies, Net Worth and the Assets of Households: 2002. Strona 6, Wykres 3. http://www.census.gov/prod/2008pubs/p70-115.pdfSą to najnowsze dane opublikowane w kwietniu 2008 roku. Z tych danych (kamienice również uwzględnione) wynika, że aktywa nieruchomościowe stanowią 44% wszystkich aktywów gospodarstw domowych.9 Ibidem, strona 19The distribution of wealth in the United States has a positive skew, with relatively few households holding a large proportion of the wealth […] For example, in 2002, many more households had a net worth near the median of 58,905 than near the average of $187,125.Z czego wynika, że dane medianowe są dość znacząca różne od średnich. Czyli, jeżeli by były uwzględnione dane średnie, a nie medianowe to okazało by się, że mieszkania stanowią więcej niż 44% aktywów.10 Federal Reserve Survey of Consumer Finances 2007 r., Strona 37, Tabela 11. www.federalreserve.gov/PUBS/oss/oss2/2007/bull09_SCF_nobkgdscreen.pdf11 Źródło danych: BEA. Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts. Value Added by Industry as a Percentage of Gross Domestic Product. Release date: April 28, 2009.Chociaż już są nowsze dane, ale z przyczyn związanych z turbulencjami kryzowymi wezmę dane za 2006 rok: Budownictwo — 4,9%, wynajem i leasing nieruchomości —11.4%. Razem dają już ponad 16% PKB (nie mówiąc o powiązaniach z innymi branżami).

Strona 8 z 39

Bąble mają jedną, wspólną cechę – w pewnym momencie tracą możliwość do

pozyskania wystarczających środków by podtrzymywać swoje istnienie i następuje

„pęknięcie bańki”12. Jednakże grono ekonomistów pracujących dla rządu Stanów

Zjednoczonych wypowiadało się zapewniając13, że żadnego bąbla nie było. Aby

sprawdzić, że bąbel na rynku nieruchomości był i nadal istnieje, a także zrozumieć, na

ile ceny tych domów zostały zawyżone w drodze spekulacji, dokonane zostanie

porównanie ewolucji stosunków kilku kluczowych wskaźników, w tym:

średniej ceny domu do średniego rocznego dochodu gospodarstw domowych,

wartości wszystkich nieruchomości do PKB,

wartości wszystkich nieruchomości do kwoty niespłaconych kredytów

hipotecznych.

Analiza ta pozwoli nam upewnić się także, że bąbel już dawno14 pękł i

spowodowało to bardzo silny spadek koniunktury, który zada ogromnej szkody całej

gospodarce USA.

III.1 Nieproporcjonalny wzrost cen nieruchomości

Największym zainteresowaniem w Stanach cieszą się domy jednorodzinne

(Single Family [SF] Homes). Dlatego, przy ocenianiu stanu rynku nieruchomości

wszyscy korzystają z danych związanych z tymi domami na rynku pierwotnym i rynku

wtórnym.

Poniżej jest przestawiony wykres danych medianowych cen sprzedaży domów

na rynku pierwotnym oraz na rynku wtórnym w stosunku do medianowego dochodu

gospodarstw domowych. Wskaźnik był obliczony za pomocą podzielenia ceny domu

przez roczny dochód gospodarstwa domowego. Dla rynku pierwotnego i rynku

wtórnego są to cienkie krzywe na rysunku. Grubą linia są zaznaczone średnie kroczące.

Krzywa dla rynku wtórnego (dolna) ma wygląd poziomych odcinków. Jest to związane

z tym, że miesięczne dane historyczne o cenach mieszkań na rynku wtórnym są bardzo

drogie. Jednak udano się dotrzeć do danych rocznych. Z powodu, że są to dane roczne,

12 Patrz Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowego, Etap 5.13 The Washington Post, October 27, 2005: Bernanke: There's No Housing Bubble to Go Bust. FED Bernanke Testimony, July 19, 2007: “...for the most part, financial markets have remained support-ive of economic growth”, “Thus, declines in residential construction will likely continue to weigh on economic growth over coming quarters, although the magnitude of the drag on growth should diminish over time.”14 Za datę sygnału można uważać wrzesień 2006 roku, kiedy ceny na nowe domy, swoim upadkiem, potwierdziły zmianę trendu. Na rysunku 1, który porównuje dochody oraz ceny mieszkań, ten miesiąc jest zaznaczony poziomą kreską.

Strona 9 z 39

a także dlatego, że dane o dochodach są również wyrażone w ujęciu rocznym, linia ma

taki wygląd. Rzecz jasna, że ceny na rynku pierwotnym są wyższe niż na rynku

wtórnym, dlatego krzywa dla domów nowych przebiega nad krzywą domów

używanych.

Rysunek 2. Dane medianowych cen sprzedaży domów na rynku pierwotnym oraz na rynku wtórnym w

stosunku do medianowego dochodu gospodarstw domowych

1967196919711974197619781981198319851988199019921995199719992002200420062.5

3

3.5

4

4.5

5

5.5

Ceny na rynku pierwotnym/DochodyMoving average (Ceny na rynku pierwotnym/Dochody)Ceny na rynku wtórnym/Dochody

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych CENSUS. Dochody: Census: Historical Income data: Historical

Income Tables – Households; Rynek pierwotny: Census: Sales of new homes; Rynek wtórny: Mortgage Bankers

Association.

Analizując dane od lat 60., pierwsze szybkie wzrosty cen wyraźnie widać w

latach 70. Przyczyną, prawdopodobnie, była korekta wyceny na rynku nieruchomości

po małej depresji końca 60. i początku 70. Po jego zakończeniu, ceny nowych domów

zaczęły stabilizować się w okolicy 350% rocznego dochodu gospodarstwa domowego.

Drugi szybki wzrost (1985-1988), który możemy obserwować od połowy lat 80.

Odbywał się on prawie wyłącznie na rynku pierwotnym i jest związany ze zmianą

Strona 10 z 39

polityki państwowej. W walce z „redliningiem”15 i staraniami rządu by zabezpieczyć

mieszkaniami jak największą ilość osób, państwo stymulowało kredytowanie

hipoteczne16. Kredyty nie stały tańsze (stopy kredytów znacząco się nie zmieniały17)

tylko ludzie dostali łatwiejszy dostęp do kredytów, zaciągali je, kupowali domy,

podnosząc przez to ceny nieruchomości.

W następnym okresie (1988-2000) rynek znalazł relatywny punkt równowagi

cen na poziomie ok. 390% na rynku pierwotnym i 340% na rynku wtórnym. W takim

stanie rynek przebywał całe lata 90. To może mówić o relatywnym uzasadnieniu takich

cen w warunkach ekonomicznego rozwoju, wzrostu gospodarczego, stosunkiem

wzrostu dochodów do kosztów obsługi długów hipotecznych etc.

Ale po tym, jak w latach 2000-2001 pękł bąbel firm internetowych (kryzys

dotcomów), kapitał spekulacyjny z giełd papierów wartościowych odpłynął na rynek

nieruchomości. Szybki wzrost cen i niskie stopy procentowe na rynku18, które FED

(Federal Reserve) ustalił, skłaniały gospodarstwa domowe do zarobienia łatwych

pieniędzy19. Biliony (trillions) dolarów kredytów były wydane na kupno domów oraz na

inwestycje w mieszkania i po pięciu latach podniosły ceny20 na rynku pierwotnym do

520% i 480% na rynku wtórnym.

Na rynku pierwotnym był to relatywny wzrost cen (w stosunku do dochodów) o

ok. 40% i absolutny wzrost cen mieszkań, więcej niż o 60%21! To, że na takie zmiany

cen regulatorzy rynku, czyli instytucje publiczne, nie zwrócili uwagę, mówi o

zaniedbaniu, z którym podchodzili do swojej pracy.

W końcu, jeżeli duże banki inwestycyjne i miliony osób z klasy średniej próbują

zarobić na tym wzroście, to prędzej czy później zaczną one masowo realizować zyski

(profit taking), sprzedając nagromadzone aktywa. A zwiększenie podaży, zwłaszcza

15 Redlining – polityka banków kreślenia na mapach czerwonych linii, które dzieliły miasta na sektory bardziej lub mniej zamożne. Osoby ubiegające o kredyty za linią prawie nie mieły szans dostać kredytu.16 Community Reinvestment Act. Cytuję: “It is the purpose of this title to require each appropriate Federal financial supervisory agency to use its authority when examining financial institutions, to encourage such institutions to help meet the credit needs of the local communities in which they are chartered consistent with the safe and sound operation of such institutions.”17 Federal Housing Finance Agency. “Monthly Interest Rate Survey”. Table 10: “Terms on conventional single-family mortgages, annual national averages, newly built homes”. Oraz stopy Federal Funds Effective: 1985 - 8,1%; 1990 - 8,1%.18 Wykaz stóp procentowych jest dostępny na stronie FED. Intended federal funds rate. http://www.federalreserve.gov/fomc/fundsrate.htm19 Jako łatwo osiągalny przykład: Przemowa G.W. Busha 24 września 2008 r. „Bush Addresses Nation On Economic Crisis”, CNN, Foxnews, SmartMoney.com, 20 Chodzi o stosunek cen do rocznego dochodu.21 Mediana ceny domu w styczniu 2000 r. wynosiła 160 tys., a w marcu 2007 r. już 262 tys. dolarów.

Strona 11 z 39

gwałtowne, doprowadzi do gwałtownego spadku cen. I to się właśnie stało. W roku

2006 trend wschodzący się przełamał i był zastąpiony trendem spadającym.

III.2 Niewspółmierny rozwój rynku nieruchomości w

stosunku do gospodarki

Poniżej zostanie porównana wartość PKB w stosunku do wartości całego sektora

nieruchomości (real estate). Na rysunku 3 jest przedstawiony stosunek wartości

wszystkich aktywów mieszkaniowych amerykańskich gospodarstw domowych do PKB.

Rysunek 3. Stosunek wartości nieruchomości mieszkaniowych do PKB

19451948

19511954

19571960

19631966

19691972

19751978

19811984

19871990

19931996

19992002

20050.000

0.200

0.400

0.600

0.800

1.000

1.200

1.400

1.600

1.800

2.000

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED i BEA. PKB: BEA:National Income and Product Accounts

Table. Gross Domestic Product; Aktywa nieruchomościowe: Federal Reserve: Flow of Funds Accounts of the United

States (Z.1): B.100 Balance Sheet of Households and Nonprofit Organizations.

Wyraźnie widać, jak wzrost cen na rynku nieruchomości od roku 1998

doprowadził do wzrostu stosunku wartości nieruchomości do PKB do niespotykanych

nigdy od II wojny światowej poziomów. Więc powstaje pytanie, dlaczego wartość

nieruchomości tak silnie wzrosła? Dlaczego ceny domów (a raczej ich relatywna

Strona 12 z 39

wartość), tak silnie rosły? Tak bardzo, że stosunek wartości domów do PKB wzrósł

prawie dwukrotnie?

Jedyne sensowne uzasadnienie tych zjawisk mogło kryć się w tym, że branża

budownictwa mogła rozwijać się szybciej od innych sektorów gospodarek. To znaczy,

jeżeli wzrost wolumenu albo jakości domów był o wiele wyższy niż wzrost realnego

produktu w innych branżach22. Ale żadnego wyprzedzającego wzrostu ani jakości23, ani

wolumenu nie ma. W okresie od lat 1975-2006 nominalny PKB wrósł na 704%, a

nominalny PKB w budownictwie, na 716%24, czyli dysproporcja wcale nie jest duża, a

można nawet powiedzieć, że prawie wcale jej nie ma.

Jeśli nie ma żadnego powodu, to dlaczego taki wzrost cen wystąpił25? I było to

dość wyraźnie obserwowalne przez lata. Bardzo dziwnym jest fakt, że miliony

ekonomistów, analityków, zwłaszcza rządowych, tego nie zaobserwowało i nie

zadziałało na czas.

Trzeba także pamiętać, że w Stanach Zjednoczonych nie ma deficytu mieszkań,

którym można wytłumaczyć taką skalę budownictwa. Od lat 40. jest odnotowywana

nadwyżka średnio 7-8% mieszkań w stosunku do gospodarstw domowych. Na przykład

w 2006 roku na 115 mln gospodarstw domowych przypadało 126 mln mieszkań26.

Dlatego są wszystkie podstawy by stwierdzać, że kapitalizacja rynku

nieruchomości w USA znacząco spadnie. Można oszacować, że będzie to spadek od

około 30% do 50% w realnych wartościach27. Powyższe wartości zostały obliczone na

podstawie korekty trendu z lat 70. oraz 90.

22 Jeżeli by silnie wzrosła ilość domów, to by skutkowało wzrostem wartości wszystkich aktywów mieszkaniowych. Jeżeli by, wzrosła jakość domów, to by skutkowało wzrostem wartości tych domów, a w konsekwencji i wartości wszystkich aktywów mieszkaniowych.23 Wzrost jakości, wyższy niż przeciętny ogólnogospodarczy, miałby powodować szybszy wzrost branży na tle całej gospodarki.24 Źródło danych: BEA. Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts. Value Added by Industry. Release date: April 28, 2009. Obliczenia własne.25 Ważne jest, żeby nie mylić PKB budownictwa, ani jego wzrost, z ogólną wartością aktywów mieszkaniowych. 26 Domy: Census Population Estimates: Annual Estimates of Housing Units for the United States and States 2006. Gospodarstwa domowe: Census Current Population Survey (CPS) Reports; Families and Living Arrange-ments (Formerly "Households and Families"): Historical Time Series, Households, Table HH-1 “House-holds, by Type: 1940 to Present”.27 Ze względu na skalę kryzysu, nie wiadomo na pewno, jak się będzie kształtować poziom inflacji/deflacji, dlatego są używane realne wartości.

Strona 13 z 39

III.3 Własność mieszkań a gospodarstwa domowe

Amerykanie w ciągu ubiegłego stulecia kupowali mieszkania. Więc jeżeli w

przeszłości kupowali mieszkania (na kredyt lub na własność) to mieszkania kupione na

kredyt już musiałyby być zapłacone. Więc coraz więcej mieszkań i domów musi być

własnością gospodarstw domowych, a nowemu pokoleniu jest potrzebna mniejsza ilość

kredytów do zakupu nieruchomości.

Ale otóż wcale tak nie jest. Wystarczy popatrzyć na rysunek 4, który przestawia

stosunek wartości wszystkich aktywów mieszkaniowych amerykańskich gospodarstw

domowych do wartości zadłużenia hipoteką28. Obliczenia sprowadzały się do

podzielenia wartości aktywów mieszkaniowych przez wartość zadłużenia.

Rysunek 4. Stosunek wartości aktywów mieszkaniowych (100%) do wartości zadłużenia hipotecznego

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

100.00%

Własność

Hipoteka

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED.

28 Wykorzystane dane pochodzą z archiwów FED. Szczegóły w zestawie danych numer 4.

Strona 14 z 39

Można powiedzieć, że jest to wartość wszystkich mieszkań w stosunku do

wartości wszystkich zaciągniętych kredytów mieszkaniowych. Albo można

interpretować ten wskaźnik, jako odsetek mieszkań na własność (górna część na

wykresie) i na kredyt (dolna część).

Jak widać, w latach 70. Amerykanie mieli na własność około 2/3 nieruchomości

mieszkaniowych. W 2007 roku oni już mieli na własność trochę mniej niż połowę

mieszkań.

Kontynuując. Kiedy zaczyna się spadek cen mieszkań, automatycznie spada

wartość zabezpieczenia hipoteki — nieruchomość. Na to nakładają się masowe

trudności w spłacie kredytów (dużo gospodarstw domowych nie są w stanie wypłacać

tyle zobowiązań kredytowych) i banki zaczną ponosić kolosalne strat. Bo nawet, jeżeli

przejmą dużo ilość mieszkań, to by je upłynnić, musi wyniknąć masowy popyt, a to

stanie się w sytuacji, gdy cena na mieszkanie spadnie zasadniczo. Na przykład o 60%.

Żeby tego uniknąć banki mogły zwiększać wymagania w stosunku do

kredytobiorców i zaczynać upominać się osobom zalegającym ze spłatą. Ale taka

polityka podniesienia wymagań automatycznie skutkuje zmniejszeniem popytu na

mieszkania, który wywoła spadek cen i wywoła proces opisany wyżej, czyli jeszcze

większe załamanie rynku. Więc banki znalazły się w sytuacji patowej. Banki,

zwiększając wymagania doprowadziły do załamania rynku nieruchomości i zaczęłyby

ponosić straty z tytułu już wcześniej udzielonych kredytów. Jeżeli by tego nie zrobiły,

to w przyszłości poniosłyby jeszcze większe straty. Banki, rozumiejąc tę sytuację,

wybrały pierwszą drogę, żeby zmniejszyć przyszłe straty.

Można nawet powiedzieć, że taka polityka zaciskania reguł „popychała” rynek

do załamania.

III.4 Pozostałe symptomy załamania rynku

nieruchomości

Z poprzednich rozważań wynika, że ceny na nieruchomości były zasadniczo

zawyżone w stosunku do najważniejszych wskaźników ekonomicznych. Jest także dużo

powodów (o których będzie mowa niżej) by stwierdzić, że spadek cen i sprzedaży ma

długookresowy charakter. Żeby potwierdzić wyżej już przeprowadzone rozumowania o

charakterze rynku mieszkaniowego w ostatniej dekadzie oraz o załamaniu na tym

rynku, można wyjaśnić i zaprezentować jeszcze kilka ważnych wskaźników.

Strona 15 z 39

Przejęcia

Poniżej zaprezentuję dane historyczne tego wskaźnika.

Rysunek 5. Wskaźnik przejęć

19701972

19741976

19781980

19821984

19861988

19901992

19941996

19982000

20022004

2006

2008 Q3

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

0.330000000000001

0.5 0.4 0.4 0.50.8

11.3

1 1 0.91.16

1.461.19

3

Źródło: Census oraz Mortgage Bankers Association of America, Washington, DC, “National Delinquency Survey,

quarterly”.

Wskaźnik jest na około 25% procent wyższy od najwyższych wskaźników za

cały XX wiek. Tę hipotezę potwierdza oficjalne źródło: Mortgage Bankers

Association29, która zajmuje monitorowaniem tego wskaźnika.

Rzecz jasna, te przejmowane domy trafiają na rynek po bardzo niskiej cenie, co

jeszcze bardziej załamuje rynek i obniża ceny.

Wzrost zapasów

Domy, mieszkania są też dobrami produkowanymi. Stąd podobne jak w

przypadku każdego innego dobra, może nastąpić jego nadprodukcja. Wtedy zaś rosną

zapasy danego dobra.

Poniżej, chciałbym zaprezentować dane dotyczące zapasów domów w Stanach

Zjednoczonych oraz danych podażowych tych domów.

29 Foreclosure Rate Hits Historic High, Washington Post, June 15, 2007.http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/06/14/AR2007061400513.html

Strona 16 z 39

Na pierwszym wykresie jest zaznaczona podaż domów na rynku pierwotnym

oraz na rynku wtórnym. Dane kwartalne z poszczególnych okresów były

skompilowane, ustawione w jeden ciąg oraz doprowadzone do wspólnej jednostki

pomiarowej (w milionach). Górna linia prezentuje sumę podaży z rynku pierwotnego

oraz rynku wtórnego. Na wykresie jest również wyróżniony drugi kwartał 2006 roku.

Dane wtedy nawet nawet wizualnie wskazywały o zbyt wysokiej podaży na rynkach, co

powinno było zwrócić na siebie uwagę regulatorów rynku.

Rysunek 6. Podaż domów na rynku pierwotnym i wtórnym (w milionach szt.)

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

2006 Q2

2006 Q2

Rynek wtórny

Rynek pierwotny

Zsumowana podaż

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych CENSUS. Nowe domy: Houses For Sale by Region and Months'

Supply at Current Sales Rate. Domy używane do sprzedaży: Census, Housing Vacancies and Homeownership, Quar-

terly Estimates of the Total Housing Inventory for the United States: 1965-Present.

Wyraźnie widać występowanie wzrostu zapasów domów od 2004 r. Produkcja

domów zaczęła być o wiele większa od średnich poziomów historycznych. Tak samo

widać przymusowo gromadzone zapasy. Widzimy na wykresie rekordową liczbę

domów wystawionych na sprzedaż, w całej powojennej30 historii! Rzecz jasna, że takie

lawinowe zwiększenie podaży (supply boom) może skutkować tylko bardzo silnym

spadkiem ceny.

30 A ze względu na czynniki demograficzne, to i prawdopodobnie, że w całej historii USA.

Strona 17 z 39

Uzasadnione jest twierdzenie, że tak duża podaż domów miałaby zwrócić uwagę

ekonomistów rządowych, by we właściwym czasie zareagowali na sytuację.

Spadek budownictwa

Nawet nie prezentując danych można z pewnością powiedzieć, że budownictwa

osiągnęło historyczne maksimum w 2005 roku. Od rozpoczęcia do zakończenia procesu

budowy domu w USA mija około 12 miesięcy31, co się wiąże z jego naturą techniczno-

organizacyjną. Jeżeli szczyt podaży nowych domów widzieliśmy w drugim kwartale

2006 roku, a potem tylko znaczący spadek, to z pewnością można mówić, że

historyczny szczyt budownictwa był osiągnięty w 2005 roku.

Nakładając na to olbrzymie zapasy, coraz to nowsze wiadomości o

przejmowaniu domów przez banki, oznacza to bardzo trudne i nieciekawe czasy dla

budownictwa.

Podsumowanie

Zajmując się szerszym zagadnieniem kryzysu w gospodarce amerykańskiej,

który rozprzestrzenił się na cały świat, nie ma potrzeby bardziej szczegółowo

analizować rynek mieszkaniowy.

Resumując, można powiedzieć, że zgodnie ze wszystkimi wskaźnikami, krach

na rynku nieruchomości zaczął się w pierwszej połowie 2006 roku i rozpędził się

wiosną 2007 r. Ze wszystkich wymienionych przesłanek można wyciągnąć wniosek, że

nieruchomości muszą znacząco stanieć. Można powiedzieć, że musi to być około 30-

40% w realnych wartościach.

I ten upadek całego sektora związanego z nieruchomościami, jednego z

najważniejszych w gospodarce, wniósł bardzo dużo w rozwój kryzysu w USA.

31 Dane CENSUS. Construction Length of Time Statistics, Average Number of Months from Start to Com-pletion for Private Multi-family Construction Projects, by Value and Number of Units 2001-2008.

Strona 18 z 39

ROZDZIAŁ IV.Problemy realnego sektora

gospodarki amerykańskiej

Gospodarka amerykańska jest, albo przez długi czas była postrzegana, jako

najbardziej potężna, najbardziej zaawansowana i sprawnie działająca gospodarka na

świecie. To właśnie ona jest światowym prekursorem wdrążenia coraz nowszych

mechanizmów wolnorynkowych. Robi to u siebie i zachęca do tego cały świat.

Postrzeganie USA, jako światowego lidera gospodarczego, jest uzasadnione.

Takie wielkie postacie jak Ford czy Edison w XX wieku zamienili na wpół agrarny kraj

w światową, potężną, najbardziej zaawansowaną fabrykę. W latach 50. XX wieku

towary pochodzenia amerykańskiego nawet w Europie były postrzegane, jako towary

najlepszej jakości.

Niestety, z biegiem czasu, wewnątrz samych Stanów Zjednoczonych zaczęły

zachodzić niekorzystne procesy. A właściwie, podstawa ich potęgi — gospodarka,

zaczęła nabierać cech niepożądanych.

Pokażę niżej, że konkurencyjność wyrobów amerykańskich zaczęła spadać,

PKB wyrobów przemysłowych zaczynał się zmniejszać, sektor finansowy razem z

handlem zaczęły zastępować szeroko pojmowane wytwarzanie.

IV.1 Strukturalne zmiany w gospodarce: przemysł a

usługi

Do prawidłowego i skutecznego funkcjonowania gospodarki jest potrzebnych

kilka sprawnie działających jej obszarów. Ze względu na tematykę pracy skoncentruję

się na filarach ściśle powiązanych z gospodarką, zostawiając u boku aspekty kulturowo-

polityczne i inne.

W tym rozdziale chcę pokazać, jakie strukturalne zmiany zaszły w gospodarce i

odpowiedzieć na pytanie: „dlaczego tak się stało”? A także określić możliwe skutki

takich zmian i ich związek z kryzysem.

Na tym przykładzie można zilustrować bardzo wyraźnie jeden proces, który ma

bezpośredni związek z obecnym kryzysem. Zacznijmy od prezentacji podziału branż.

Strona 19 z 39

Podział ten może być wysoce dyskusyjny. Czy muszą, na przykład, niektóre branże

trafić do przemysłu, czy raczej do usług? Ale to na razie nie jest aż takie ważne, bo po

pierwsze udział tych dyskusyjnych branż jest nie na tyle znaczny32, by miał większe

znaczenie dla obliczeń. Po drugie procesy, które chcę pokazać, nadają się do

zilustrowania nawet przy ich pominięciu.

1. Przemysł (albo produkcyjne):

górnictwo i związane branże,

budownictwo,

przemysł wytwórczy (manufacturing).

2. Usługi (albo nieprodukcyjne):

sprzedaż detaliczna,

sprzedaż hurtowa,

sektor finansowo-bankowy łącznie z kredytowaniem hipotecznym i związane z

tym usługi,

ubezpieczenia,

usługi firm konsultingowo-zarządzających.

Jak się okazało, przedstawiony wyżej podział branż jest wspierany przez

niektórych ekonomistów. Naprzykład, Lyndon LaRouche (jeden z ekonomistów który

od wielu lat ostrzegał o kryzysie) w swojej książce „So, You Wish To Learn About

Economics?”33 wprowadza podobny podział.

Na wykresach możemy obserwować, jak z biegiem historii zmieniały się zyski

tych dwóch filarów.

Pierwszy z nich ilustruje, ile każdy filar zarabiał w poszczególnych okresach.

32 Nawet cała branża „IT+Software” wytwarza tylko 10% tego co wytwarza przemysł, albo 1% PKB. Dane BEA: Gross-Domestic-Product-by-Industry Accounts, Value Added by Industry as a Percentage of Gross Domestic Product [Percent] Release date: April 28, 2009.33 Lyndon H.LaRouche, Jr. “So, You Wish To Learn About Economics? A text on elementary mathematical economics”, Sokil, Rozdział 2. Lviv 1993.

Strona 20 z 39

Rysunek 7. Zyski firm korporacyjnych w miliardach dolarów

19301933

19361939

19421945

19481951

19541957

19601963

19661969

19721975

19781981

19841987

19901993

19961999

20022005

0

100

200

300

400

500

600

700

Produkcyjne

Nieprodukcyjne

Źródło: Na podstawie danych BEA. BEA: National Income and Product Accounts Table, Table 6.19[A-D].

Corporate Profits After Tax by Industry.

Drugi wykres ilustruje udział każdego filaru w całkowitych zyskach wszystkich

firm. Czyli zyski wszystkich firm wynoszą 100%, a wyżej zaznaczone filary mają w tej

całej puli zysków pewny udział. Jest to bardzo ważny wskaźnik i dużo mówiący o

procesach zachodzących w gospodarce.

Rysunek 8. Udział (w odsetkach) filaru produkcyjnego oraz usługowego w zyskach korporacji

19301933

19361939

19421945

19481951

19541957

19601963

19661969

19721975

19781981

19841987

19901993

19961999

20022005

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Przemysł

Usługi

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BEA. BEA: National Income and Product Accounts Table, Table

6.19[A-D]. Corporate Profits After Tax by Industry.

Strona 21 z 39

Na wykresie widać jak udział w zyskach filaru produkcyjnego od lat 1930 do

lat1970 roku znajdował się w przedziale 50-70%. Ale potem zaczął bardzo wyraźnie

spadać, a zyski firm nieprodukcyjnych (banków, handlu itd.) rosły, aż stały się kilka

razy większe od zysków firm produkcyjnych. Dostępne środki w gospodarce były

wykorzystywane na rozwój banków, sieci hurtowych, sieci detalicznych i innych

podobnych podmiotów.

Z teorii wiadomo, że wolne środki w gospodarce przechodzą z obszarów o

mniejszej efektywności do obszarów wyższej efektywności, dlatego że w obszarach

wyższej efektywności przedsiębiorstwa są zdolne generować większe zyski i przyciągać

do siebie inwestorów.

To oznacza, że inwestorzy, jako osoby posiadające kapitał, „głosują” pieniędzmi

za tymi przedsiębiorstwami, które przynoszą większe zyski. Jeżeli jakaś branża, z tych

czy innych powodów jest bardziej atrakcyjna dla inwestorów, to ta branża będzie

dostawać więcej środków na rozwój.

To ma taki skutek, że inwestorzy tym zbiorowym aktem decydują o tym, jaka

branża, w skrajnym przypadku, będzie działać, a jaka zacznie chylić się ku upadkowi.

Ale to nie wszystko. Z rozwojem rynku kapitałowego, informatyki,

przedsiębiorstwa dostały łatwą, dynamiczną możliwość kupowania akcji innych

przedsiębiorstw. Tym samym przenoszą środki własnego przedsiębiorstwa, z obszaru

mniej zyskownego, do obszaru bardziej zyskownego. I tym bardziej zyskownym

obszarem często może okazać nawet przedsiębiorstwo z innej branży34.

Więc ten obszar większej zyskowności jest jakby magnesem dla kapitału z

całego kraju. Ale to jeszcze nie koniec. Przyjrzymy się dokładniej podstawowemu

celowi działania przedsiębiorstwa.

Podstawowy cel działania przedsiębiorstwa

Z teorii przedsiębiorstwa, a zwłaszcza z nurtu ekonomicznego wiadomo35, że

podstawowym celem działalności firmy jest zysk i że podmioty gospodarcze dążą do

maksymalizacji zysku. Tylko, że zysk, to nie jest finansowy zysk przedsiębiorstwa.

Zysk jest rozumiany jako zwrot z zaangażowanego kapitału.

34 Na przykład, prawie 40% wszystkich dochodów takiego przemysłowego giganta, jakim jest General Electric, to są przychody natury finansowej. General Electric, Annual Report 2006, Statement of Earnings.35 Podstawy nauki o przedsiębiorstwie (pod red. J.Lichtarskiego) Wydawnictwo: Akadamia Ekonomiczna we Wrocławiu, 2001 r.

Strona 22 z 39

Dla akcjonariuszy, czyli właścicieli angażujących kapitał, ta dochodowość ma

dwie postaci: dywidendy oraz wzrostu cen akcji. Więc ma to taki skutek, że

podstawowym celem działalności przedsiębiorstw staje się maksymalizacja kursu

własnych akcji oraz wypłacanych dywidend.

W takiej sytuacji, staje się nieważnym, co się faktyczne dzieje z

przedsiębiorstwem. Jedyne, co ma znaczenie dla inwestorów, to zyskowność

posiadanych przez nich akcji. Czyli akcent spada na rynki kapitałowe.

I to ma oddźwięk w praktyce. Podam bardzo znane hasło, które w tej czy innej

formie pojawia się w literaturze o zarządzaniu oraz w wypowiedziach profesjonalnych

menedżerów: „Increase shareholders value”.

IV.2 Skutki zmian dla gospodarki. Produkcja w liczbach

Taki rozwój sektorów nieprodukcyjnych, zwłaszcza finansowych, ma dość silne

odbicie w produkcji. A zwłaszcza w dość silnej jej stagnacji. Zobaczmy, co się działo z

przemysłem gospodarki amerykańskie przez ostatnie 10 lat.

Poniżej przestawiona jest tabela procentowych zmian w produkcji. Są to

wartości dodane każdej branży. Czyli te dane, które służą do obliczenia PKB. Ale są

one skorygowane o deflator PKB36.

Brak danych za 2008 rok oznacza, że dane jeszcze nie zostały opublikowane37,

więc użyłem danych z poprzedniego, dostępnego okresu.

36 Deflator PKB w Stanach należy szukać według hasła IPD. Implicit Price Deflator for Gross Domestic Product.37 Wysłałem list do BEA, i dostałem odpowiedź: „Statistics for the detailed industries are normally pub-lished [...] although this year [...] so these data will not be available until the comprehensive revision release next spring(2010).”

Strona 23 z 39

Tabela 2.Zmiany w produkcji

BranżaZmiana w latach

1998-2007Zmiana w latach

1998-2008Durable goods -8,00 -10,67

Wood products -14,01 (no data)Nonmetallic mineral products 3,55 (no data)Primary metals 1,71 (no data)Fabricated metal products 0,31 (no data)Machinery -9,23 (no data)Computer and electronic products -28,91 (no data)Electrical equipment, appliances, and components 5,19 (no data)Motor vehicles, bodies and trailers, and parts -27,11 (no data)Other transportation equipment 22,24 (no data)Furniture and related products -2,05 (no data)Miscellaneous manufacturing 17,79 (no data)

Nondurable goods 4,19 4,58Food and beverage and tobacco products 2,30 (no data)Textile mills and textile product mills -41,17 (no data)Apparel and leather and allied products -50,14 (no data)Paper products -21,80 (no data)Printing and related support activities -17,06 (no data)Petroleum and coal products 85,24 (no data)Chemical products 30,80 (no data)Plastics and rubber products -16,19 (no data)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BEA. Branże: BEA, Gross-Domestic-Product-by-Indus-

try Accounts, Value Added by Industry; IPD: BEA, NIPA Table 1.1.9. Implicit Price Deflators for Gross

Domestic Product.

Z danych nie wynika jednoznaczna opinia o stanie gospodarki USA. W

zależności od arbitralnie wybranego modelu oceny można wnioskować o albo o

totalnym załamaniu produkcji, albo o klęsce w jednych sektorach i stagnacji w innych.

Wnikliwa analiza danych o zmianie produkcji każdej z tych branży pomoże w

rozumieniu z jednej strony stanu gospodarki USA, a z drugiej — niektórych, innych

przyczyn obecnego kryzysu.

Strona 24 z 39

ROZDZIAŁ V.Zadłużenie gospodarki

amerykańskiej

Jednym z głównych i najbardziej ważnych problemów gospodarki

amerykańskiej jest jej gigantyczne zadłużenie. Analiza tego zadłużenia, zrozumienie

jego istoty, pomoże w zrozumieniu przyczyn kryzysu. Im większą ilość informacji o

zadłużeniu uda się przedstawić, tym bardziej zrozumiałą będzie większość procesów

kryzysowych. Poniżej będzie podjęta próba udowodnienia, że wszystkie najważniejsze

podmioty gospodarki USA, są silnie zadłużone.

W sytuacji, kiedy podmiot nie jest w stanie spłacać swoje zadłużenie, ani wziąć

nowych pożyczek, staje się bankrutem. Więc prawie każdy podmiot, za wszelką cenę,

dąży do tego, żeby bankrutem nie zostać.

Wraz ze znaczącym wzrostem wartości zadłużenia podmiotów gospodarczych

rośnie ryzyko masowego bankructwa. Chciałbym zwrócić uwagę na to, że

amerykańskie firmy w pewnej mierze są na krawędzi bankructwa nie z powodu ostatnio

zaistniałego kryzysu. Prawie wszystkie one były i są bankrutami i niżej będzie podjęta

próba udowodnić tą śmiałą tezę. Oraz tak duże zadłużenie jedna z przyczyn, która

wywołała obecny kryzys. Niestety, tematyka pracy odbiega od analizy przedsiębiorstw i

nie da się opisać w tak krótkim opracowaniu mikroekonomicznych przyczyn takiej

sytuacji w pojedynczych gałęziach i przedsiębiorstwach.

W tym rozdziale spróbuję dokładniej się przyjrzeć zadłużeniu Stanów

Zjednoczonych, a także powiązanym z tą sytuacją aspektom.

Strona 25 z 39

V.1 Zadłużenie podmiotów

Główne podmioty ekonomiczne Stanów Zjednoczonych to gospodarstwa

domowe, korporacje, rząd federalny i rządy stanowe, sektor bankowo-finansowy oraz

podmioty zagraniczne. Poniżej jest przedstawione ich zadłużenie.

Tabela 3. Zadłużenie podmiotów gospodarczych

Dług potoczny w miliardach (Billions)

Rok

Domestic nonfinancial sectors

ŁącznieBusiness

Łącznie Korporac.

2002 20732.1 8513.7 7133.9 4857.1 1447.5 3637 10037.8 1072.8 31842.7

2003 22441.9 9500.1 7341.1 4974.4 1567.6 4033.1 10927.9 1252.7 34622.5

2004 24450.2 10576 7796.3 5178.4 1683 4395 11920.5 1437.7 37808.4

2005 26776.8 11747.1 8473.2 5510.9 1854.7 4701.9 12980.1 1512.3 41269.2

2006 29166.3 12916.3 9358.9 5977.1 2005.9 4885.3 14278.6 1879.8 45324.7

2007 31672.8 13765.1 10593.7 6784.9 2191.6 5122.3 16176.5 2016.5 49865.8

2008 33517.9 13821 11095.8 7103.7 2239.6 6361.5 17216.5 1858.3 52592.7

Krajowy sektor

finansowy

Niekrajowe

ŁącznieGosp.

Domowe

Rządy Stanów i lokalne

Rrząd Federalny

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED. Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds

Accounts of the United States 2009.

W kolumnie niekrajowe jest liczone zadłużenie wyłącznie podmiotów nie

amerykańskiego pochodzenia, na przykład oddziałów firm europejskich.

Jak widać z danych zadłużenie gospodarki jest bardzo duże i ciągle rośnie.

Ilustuje to poniższy wykres.

Strona 26 z 39

Rysunek 9. Zadłużenie podmiotów (biliony dolarów)

19771979

19811983

19851987

19891991

19931995

19971999

20012003

20052007

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED. Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds Ac-

counts of the United States 2009.

Na koniec roku 2008 zadłużenie wyniosło 52,6 biliona dolarów38. Można to

porównać do PKB w roku 2008, które wyniosło 13,8 bilionów. Zadłużenie gospodarki

jest o 3,8 raza większe od PKB. Tak wysokie zadłużenie doprowadziło to zaburzenia

mechanizmów gospodarczych i od wielu lat ten systemowy problem niszczył

gospodarkę kraju od środka. Do tego, należy dodać też zadłużenie socjalne.

V.2 Dług socjalny

Wyżej opisane zadłużenie nie uwzględnia zobowiązań socjalnych. Żeby

dowiedzieć się, ile tych długów w gospodarce tak naprawdę jest, trzeba dodać

zadłużenie socjalne. Czyli: Social Security, Medicare, Medicaid.

Źródłem danych o zobowiązaniach socjalnych jest „U.S. Department of Health

& Human Services”. Statement of Social Insurance.

Ze względu na złożoność, wielopoziomowość i skomplikowalność systemu

socjalnego w USA, połączeniu sektora publicznego z sektorem prywatnym i innych

przyczyn nie będziemy dokładnie wyliczać długu socjalnego podmiotów.

38 Billion w systemie polskim. Trillions(eng). Albo 1012.

Strona 27 z 39

To się ściśle wiąże z przyjętą definicją długu. Na przykład składka w postaci

jednostki udziałowej w funduszu emerytalnym, ze względu na definicję nie da się

nazwać zadłużeniem. W przypadku niepowodzeń rynkowych, fundusz po prostu obniży

nominalną wartość jednostki udziałowej i tym samym „spisze” swoje zadłużenie.

Więc w zależności od przyjętej przez nas definicji długu, zobowiązania socjalne

mogą osiągać bardzo różniące się wartości.

Teraz, przystąpimy do analizy raportu rządu USA39.

Rygorystyczna metoda

Za zadłużenie będziemy przyjmować tylko te zobowiązania socjalne przed

podmiotami, które osiągnęły wiek emerytalny. I ich przyszłe wpłaty są niewielkie.

Obliczenie techniczne: przyszłe wydatki socjalne na emerytów (minus) wpłaty

emerytów. Jest to 11,04 bilionów dolarów. Ta kwota zadłużenia ciągle rośnie.

Metoda luźna

Jeżeli będziemy przyjmować bardziej luźną definicją zadłużenia, to z tych

samych raportów (Statement of Social Insurance) dowiadujemy się, że zadłużenia

socjalne ze wszystkimi ubezpieczeniami medycznymi wynosi 34 biliona dolarów na rok

2007.

Kalkulacja długu

Gdy już wiemy, ile wynoszą ciągle rosnące zobowiązania socjalne, możemy je

dodać do ogólnej puli długów.

Metoda rygorystyczna:

52,6+11,04≈63,6

Czyli 63,6 biliona dolarów.

Metoda luźna:

52,6+34≈86,6

Czyli 86,6 biliona dolarów.

Podsumowanie wydatków socjalnych

Zadaniem tej pracy nie jest wyliczenie dokładnej wartości długu socjalnego, lecz

przybliżonej analizy ogólnogospodarczego długu kraju. W zależności od metody

obliczenia długu socjalnego może on wynosić od 63 do 86 bilionów dolarów. W

39 Financial Statements of the United States Government, http://www.gao.gov/financial/ fy2008financial-report.html, strona 42.

Strona 28 z 39

każdym razie, w porównaniu, do innych parametrów gospodarczych ten dług jest

bardzo wysoki.

Dług/PKB

63/13,8= 4,56

86/13,8= 6,21

Jeżeli by USA było wielkim przedsiębiorstwem, to sprawdzający go audytorzy,

prawdopodobnie musieliby już bardzo dawno napisać krytyczne raporty i

zarekomendować zwolnienie całego zarządu firmy.

V.3 Giełda

Interesująca jest także rola giełdy w amerykańskiej gospodarce. Przyjrzyjmy się

powiązaniu, wszystkim znanego indeksu giełdowego Dow Jones IA ze wzrostem

zadłużenia.

Niestety, jest bardzo dużo sygnałów, że ten wzrost wcale nie jest wzrostem, lecz

rozdmuchiwaniem. I faktycznie żadnego realnego wzrostu40 już dawno nie ma.

Rysunek 10. Dow Jones Industrial Annual Average

19771979

19811983

19851987

19891991

19931995

19971999

20012003

20052007

20090.00

2000.00

4000.00

6000.00

8000.00

10000.00

12000.00

14000.00

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych „Yahoo! Finance”.

40 W danej pracy nie ma potrzeby przedstawiać te wszystkie dane ze względu na ich różnorodność i ilość. Zostaną przedstawione tylko niektóre.

Strona 29 z 39

Jak widzimy indeks, który często jest uznawany za barometr koniunktury

rozwoju gospodarki wskazuje, że gospodarka bardzo dobrze się rozwijała się do

początku kryzysu w czerwcu 2007 r.

Ten wzrost gospodarczy jest wyraźnie podobny do wzrostu zadłużenia.

Spróbujemy porównać wzrost indeksu Dow Jones Industrial Annual Average ze

wzrostem zadłużenia. Żeby to zrobić trzeba je doprowadzić do jednej, wspólnej

podstawy.

Rysunek 11. Porównanie relatywnego wzrostu DJI ze wzrostem zadłużenia

19771979

19811983

19851987

19891991

19931995

19971999

20012003

20052007

0.000

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

DJI średnioroczna

Zadłużenie (FED)

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FED, Yahoo! Federal Reserve statistical release. Z.1, Flow of Funds

Accounts of the United States 2009.

Dość wyraźnie widać, nawet bez obliczeń wskaźników, że między tymi dwoma

wzrostami występuje korelacja.

Zaciągnięte zadłużenie było transformowane w kredyty, które były wydawane

(przez gospodarstwa domowe, państwo, firmy) na „konsumpcję” dóbr i usług. I te

wydane pieniądze prędzej czy później, poprzez system finansowy trafiały na giełdę.

Transformacja długu w pieniądz jest opisana w każdym podręczniku z

makroekonomii w rozdziale „Mnożnik”.

Strona 30 z 39

V.4 Deficyt budżetowy oraz dynamika zadłużenia

państwowego

Ważne jest także, by też zwrócić uwagę na rozmiary zadłużenia budżetowego.

Tabela 4. Deficyt budżetowy rządu w miliardach dolarów.

  Przychody Wydatki Deficyt/Nadwyżka(-)

Rok finansowy 2008Październik 178 235 57Listopad 178 249 98Grudzień 277 229 -48Styczeń 255 237 -18Luty 106 281 176Marzec 179 227 48Kwiecień 404 244 -159Maj 124 290 166Czerwiec 260 226 -34Lipiec 160 263 103Sierpień 157 27 112Wrzesień 272 226 -46Na koniec okresu 2524 2978 455Rok finansowy 2009Październik 165 402 237Listopad 145 309 164Grudzień 238 321 84Styczeń 226 313 87Luty 87 280 193Marzec 129 32 192Na koniec okresu 990 1947 957

Źródło: The Financial Management Service, a bureau of the United States Department of the Treasury. Monthly

Treasury Statement.

Jak widać z tablicy, faktem jest to, że tylko za pierwsze 2 miesiące roku

fiskalnego 2009 suma deficytu prawie osiągnęła poziom deficytu za cały 2008 rok. No i

już po 6 miesiącach, więcej niż dwukrotnego go przekroczyła.

Ważne jest także, by zwrócić uwagę na dynamikę zmian zadłużenia rządu. Chcę

przeanalizować dynamikę zmian zadłużenia krótko i długoterminowego w strukturze

portfela papierów dłużnych rządu (Bills, Bondes, Notes). Obligacje skarbowe w USA

dzielą się na krótkoterminowe z terminem wypłaty poniżej roku, oraz na papiery

Strona 31 z 39

długoterminowe z terminem wypłaty powyżej roku. Także dzielą się na papiery w

obiegu publicznym oraz pożyczki wewnątrzrządowe.

Poniżej jest przedstawiona dynamika wzrostu zadłużenia w miliardach dolarów.

Rysunek 12. Dynamika zmiany zadłużenia rządowego

20002000

20002001

20012002

20022002

20032003

20042004

20052005

20052006

20062007

20072007

20082008

20095,000

6,000

7,000

8,000

9,000

10,000

11,000

12,000

Źródło: Agregacja własna na podstawie danych Treasury direct. Public Debt Reports, Monthly Statement of the

Public Debt (MSPD) 2000-2009.

Wyraźnie wydać wysokie tempo wzrostu zadłużenia. Zwłaszcza od początku

2009 roku. Nie mniej jednak ważna jest struktura tego zadłużenia.

Bardzo ważnym wskaźnikiem jest proporcja zobowiązań krótkoterminowych do

zobowiązań długoterminowych. Najbardziej ważny z tego punktu widzenia jest dług

publiczny. Poniżej przedstawię dynamikę zmian struktury długu publicznego ze

względu na czas zapłaty należności. Obliczenia sprowadzały się do podziału

zobowiązań krótkoterminowych, na sumę ogólną zobowiązań.

Strona 32 z 39

Rysunek 13. Struktura zadłużenia publicznego

20002000

20002001

20012002

20022002

20032003

20042004

20052005

20052006

20062007

20072007

20082008

200915.0%

20.0%

25.0%

30.0%

35.0%

40.0%

Źródło: Agregacja własna na podstawie danyh Treasury direct. Public Debt Reports, Monthly Statement of the Public

Debt (MSPD) 2000-2009.

Istnieje niebezpieczeństwo tak zwanej piramidy państwowych obligacji

skarbowych. Właśnie taka polityka doprowadziła Rosję w 1998 r. do niewypłacalności i

bankructwa państwa (default).

Strona 33 z 39

Rozdział VI. Zakończenie

Zadłużenie wszystkich podmiotów gospodarki amerykańskiej jest bardzo

wysokie i jest to jedną z przyczyn obecnego kryzysu.

Nie ma żadnego nieradykalnego rozwiązania tego problemu. Jest kilka

scenariuszy rozwiązania danej sytuacji kryzysowej dla USA.

1. Hiperdewaluacja – Jest to wyłączenie USA z gospodarki światowej i wielokrotna

dewaluacja dolara. I wcale nie będzie polepszenie terms of trade. Pozbawienie

dolara statusu waluty światowej i rezerwowej. Wielokrotne zmniejszenie wartości

waluty, a także deflacja w samym kraju. Dużo lat deflacji, stagnacji i upadku

gospodarczego. Jest to najmniej pożądany scenariusz z punktu widzenia USA.

2. Bankructwo – USA może przejść procedurę bankructwa, przejść przez wiele

reform, restrukturyzować się, zacząć wznawiać gospodarkę i po latach ciężkiej

pracy zmoże zwrócić sobie status potęgi gospodarczej.

3. Hiperinflacja – Jest to najbardziej pożądany scenariusz z punktu widzenia USA.

Jeżeli żadne inne kraje nie podejmą jakichś radykalnym działań, ten scenariusz

może być zrealizowany z dużym prawdopodobieństwem.

W przypadku hiperinflacji, nastąpi ożywienie gospodarki po przez eliminacje

zaległych obciążeń dłużnych i niektórych innych problemów gospodarczych. To

pomoże gospodarce wejść na ścieżkę długotrwałego rozwoju. Prawdopodobnie,

wszystkie te olbrzymie zadłużenia, które już nie pozwalają gospodarce prawidłowo

funkcjonować stracą wartość pod czas hiperinflacji.

Strona 34 z 39

Bibliografia

1. Ostaszewski, Piotr. Międzynarodowe stosunki polityczne. Zarys wykładów.

Warszawa: Książka i Wiedza, 2008.

2. Nawrot, Wioletta. Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Warszawa: CeDeWu,

2009 .

3. Muraviev, Mikhail. Avanturist reports. Avanturist. [Online] 2007-2009.

www.avanturist.org.

4. Minsky, Hyman P. Stabilizing an Unstable Economy. 1988.

5. Lyndon H.LaRouche, Jr. So, You Wish To Learn About Economics? A text on

elementary mathematical economics. Lviv: Sokil, 1993.

6. Lichtarski, Jan. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Wrocław: AE, 2006.

7. Guide, The Nation by the Numbers: A Citizen’s. A Summary of the FY 2007

Financial Report of the U.S. Government. Washington, 2007.

8. Cobbold, Trevor. A Comparison of Gross Output and Value-Added Methods of

Productivity Estimation. Melbourne VIC: Productivity Commission, 2003.

9. Brian K. Bucks, Arthur B. Kennickell, and Kevin B.Moore, of the Board’s Divi-

sion of Research and Statistics, prepared this article with assistance from Gerhard Fries

and A. Michael Neal. Recent Changes in U.S. Family Finances: Evidence from the 2001

and 2004 Survey of Consumer Finances.

10. The Bureau of the Public Debt. The Bureau of the Public Debt. Washington,

2000-2009.

11. U.S. Census Bureau. Statistical Abstract of the United States: 2000-2008.

12. U.S. Census Bureau, Population Division. State Housing Unit Estimates: April

1, 2000 to July 1, 2008. 2009.

13. American Society of Civil Engineers. Report Card for America’sInfrastructure.

Washington: American Society of Civil Engineers, 1988-2009.

14. Bureau of Economic Analysis (BEA). National Income and Product Accounts

Table. Implicit Price Deflators for Gross Domestic Product. 1929-2009.

15. Bureau of Economic Analysis (BEA). National Income and Product Accounts

Table. Gross Domestic Product. 1930-2009.

Strona 35 z 39

16. Mortgage Bankers Association of America. National Delinquency Survey,

quarterly. Washington, 1970-2009.

17. Department of the Treasury Financial Management Service. Monthly Treasury

Statement of Receipts and Outlays of the United States Government. Washington, Janu-

ary 2000 - August 2009.

18. U.S. Department of Commerce Economics and Statistics Administration.

Household Economic Studies. Net Worth and the Assets of Households: 2002. Washing-

ton, 2008.

19. U.S. Census Bureau. Historical Income Tables - Households. 1969-2008.

20. Board of Governors of the Federal Reserve System. Flow of Funds Accounts of

the United States. Washington, 2009.

21. Financial Statements of the United States Government for the Years Ended Sep-

tember 30, 2007, and September 30, 2006. Washington, 2007.

22. Yahoo! Finance. Dow Jones Industrial Index. 1977-2009.

23. U.S. Census Bureau. Current Population Survey Report. America’s Families

and Living Arrangements. 2000-2009.

Strona 36 z 39

Spis tabel

Tabela 1. Uproszczony schemat procesu prowadzącego do kryzysu finansowego....................7

Tabela 2. Zmiany w produkcji..................................................................................................25

Tabela 3. Zmiany w produkcji..................................................................................................27

Tabela 4. Deficyt budżetowy rządu..........................................................................................32

Strona 37 z 39

Spis rysunków

Rysunek 1. Struktura organizacyjna wybranych jednostek rządowych......................................5

Rysunek 2. Dane medianowych cen sprzedaży domów na rynku pierwotnym oraz na

rynku wtórnym w stosunku do medianowego dochodu gospodarstw

domowych.........................................................................................................11

Rysunek 3. Stosunek wartości nieruchomości mieszkaniowych do PKB................................13

Rysunek 4. Stosunek wartości aktywów mieszkaniowych (100%) do wartości

zadłużenia hipotecznego...................................................................................15

Rysunek 5. Wskaźnik przejęć...................................................................................................17

Rysunek 6. Podaż domów na rynku pierwotnym i wtórnym (w milionach szt.)......................18

Rysunek 7. Zyski firm korporacyjnych w miliardach dolarów................................................22

Rysunek 8. Udział (w odsetkach) filaru produkcyjnego oraz usługowego w zyskach

korporacji..........................................................................................................22

Rysunek 11. Zadłużenie podmiotów (biliony dolarów)...........................................................28

Rysunek 12. Dow Jones Industrial Annual Average................................................................30

Rysunek 13. Porównanie relatywnego wzrostu DJI ze wzrostem zadłużenia..........................31

Rysunek 14. Dynamika zmiany zadłużenia rządowego...........................................................33

Rysunek 15. Struktura zadłużenia publicznego........................................................................34

Strona 38 z 39