1

Joanna Lilpop, Urszula Poziomek, Krzysztof Spalik

Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych Instytutu Badań Edukacyjnych w Warszawie

Spis treści

1. Struktura podstawy programowej przedmiotu przyroda ..................................................................... 2 1.1. Cele kształcenia ................................................................................................................................. 2 1.2. Treści nauczania ................................................................................................................................ 2 1.3. Wątki tematyczne i przedmiotowe oraz liczba godzin przeznaczona na ich realizację ..................... 3

2. Czym różni się wątek tematyczny od przedmiotowego? ...................................................................... 5

3. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki tematyczne?........................................................... 7

4. Jak realizować wątki tematyczne? ..................................................................................................... 8

5. Jak odczytywać proponowane w podstawie wątki przedmiotowe? .................................................... 10

6. Jak realizować wątki przedmiotowe? ............................................................................................... 11

7. Czy i jak można łączyć realizację wątków przedmiotowych i tematycznych? ....................................... 12

8. Jak NIE NALEŻY realizować przyrody, czyli jak nie należy wybierać wątków tematycznych i

przedmiotowych? .......................................................................................................................... 13

9. Czy warto pisać program nauczania przyrody? .................................................................................. 13

10. Czym się kierować, układając ramowy plan nauczania dla szkoły? ...................................................... 15

11. W jaki sposób realizować zajęcia z przyrody? ................................................................................... 15

12. Kształtowanie kompetencji społecznych na zajęciach z przyrody ........................................................ 16

13. Ewaluacja realizacji przyrody ........................................................................................................... 16 Przykładowa ankieta ewaluacyjna zajęć z przyrody ................................................................................ 17 Przykładowa karta ewaluacji projektu .................................................................................................... 18 Przykładowy kwestionariusz ankiety ewaluacyjnej kursu przyrody ........................................................ 18

14. Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące przedmiotu przyroda ................................... 20 1. Kto może uczyć przyrody w liceum i technikum? .............................................................................. 20 2. Ile godzin jest przeznaczonych na realizację przedmiotu przyroda? ................................................. 20 3. Ile godzin dydaktycznych przeznaczyć na realizację jednego okna tabeli? ....................................... 20 4. Co w podstawie programowej przedmiotu przyroda jest obowiązkowe, a co przykładowe? .......... 21 5. Czym jest wątek tematyczny? .......................................................................................................... 21 6. Czym jest wątek przedmiotowy? ....................................................................................................... 21 7. Czym różnić się będzie realizacja wątku tematycznego od realizacji wątku przedmiotowego? ....... 21

15. Bibliografia .................................................................................................................................... 22

2 2

Podstawa programowa przedmiotu przyroda, podobnie jak innych przedmiotów ogólnych, opisuje

cele kształcenia (wymagania ogólne), treści nauczania (wymagania szczegółowe) oraz zalecane wa-

runki i sposób realizacji. Dodatkowym elementem jest część zatytułowana Wątki tematyczne i tematy

zajęć.

Wymagania ogólne dla przedmiotu przyroda obejmują jeden cel kształcenia:

Cel kształcenia jest uzupełniony zdaniem: „Celem zajęć jest poszerzenie wiedzy uczniów z zakresu

nauk przyrodniczych” [11]. W części Zalecane warunki i sposób realizacji, napisano także, że "zajęcia

przyroda służą utrwaleniu postawy naukowej wobec świata przyrody (...) i dostrzegania holistycznego

charakteru nauk przyrodniczych".

Nauki przyrodnicze uczą rozumowania analitycznego, umiejętności odróżniania faktów od opinii,

rozpoznawania zagadnień możliwych do zweryfikowania za pomocą metod naukowych, czy wreszcie

stawiania pytań i weryfikowania hipotez oraz formułowania wniosków. Wiele wiadomości oraz umie-

jętności nabytych w szkole przydaje się w życiu codziennym. Nauki przyrodnicze pozwalają zrozumieć

świat nie tylko w aspekcie zjawisk przyrodniczych i techniki, ale także procesów społecznych i cywili-

zacyjnych. Należy także podkreślić, że postęp naukowy czasem przynosi dylematy natury moralnej

(genetyka, badania nad komórkami macierzystymi itd.) albo budzi niepokój (organizmy transgenicz-

ne, energia jądrowa, zmiany klimatyczne itd.). Wyjaśniając i przybliżając te problemy, nauczanie przy-

rody powinno stanowić element wychowania obywatelskiego, sprzyjającego podejmowaniu racjonal-

nych decyzji, opartych na rzetelnej analizie faktów, a nie na emocjach i irracjonalnych lękach.

Wymagania szczegółowe, czyli treści nauczania, odnoszą się do wyszczególnionych w tabeli przykła-

dowych tematów zajęć, pogrupowanych w wątki tematyczne i przedmiotowe. W komentarzu do

1 Liczby w nawiasach kwadratowych są odniesieniem do źródeł literaturowych

Dodatkowo w komentarzu do podstawy podkreślone jest, że poszerzenie wiedzy nie

oznacza wprowadzania zagadnień z zakresu rozszerzonego z biologii, chemii, fizyki

i geografii, ale powinno mieć aspekt popularnonaukowy.

rozumienie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za

pomocą obserwacji i eksperymentów [1].

3 3

podstawy jej autorzy podkreślili, że zagadnienia i przypisane im wymagania są przykładowe, zachęca-

jąc jednocześnie nauczycieli do proponowania i realizacji własnych wątków tematycznych, przy za-

chowaniu interdyscyplinarności oraz związku z życiem codziennym. Intencją autorów dokumentu

było pokazanie przykładowego, interdyscyplinarnego zestawu tematów oraz treści nauczania po to,

by nauczyciel mógł dostosować przedmiot do potrzeb konkretnej grupy uczniów i wybranego przez

nich profilu edukacyjnego [2].

W podstawie programowej przyrody pojawiły się nowe pojęcia – wątki tematyczne i wątki przedmio-

towe. W obrębie trzech działów – Nauka i świat, Nauka i technologia oraz Nauka wokół nas zapropo-

nowano przykładowe tematy zajęć, które są uporządkowane w wątki tematyczne (rzędy tabeli) lub

wątki przedmiotowe (kolumny tabeli). Podstawa określa wątek tematyczny jako omówienie wybra-

nego tematu w zakresie wszystkich czterech nauk przyrodniczych, natomiast wątek przedmiotowy

jako przedstawienie grupy powiązanych tematów w obrębie jednej nauki przyrodniczej.

W podstawie zapisano, że zajęcia powinny objąć co najmniej cztery wątki oraz, że dopuszcza się reali-

zację wątku tematycznego zaproponowanego przez nauczyciela. W komentarzu do podstawy napisa-

no również, że kurs może zawierać albo wątki tematyczne, (…) albo wątki przedmiotowe. Autorzy

podstawy nie sprecyzowali przy tym, jakie powinny być proporcje między wątkami przedmiotowymi

i tematycznymi – we wstępie podano jedynie przykładowe rozwiązanie. W Zalecanych warunkach

i sposobie realizacji podkreślono jednak, że zajęcia powinny mieć charakter interdyscyplinarny,

a poszczególne wątki mogą być realizowane przez nauczycieli różnych specjalności. Z analizy tych

zapisów wynika, że:

Na realizację przyrody – czy to przez wątki tematyczne czy przedmiotowe – przeznaczono minimum

120 godzin w cyklu nauczania. [3] Nauczyciel może dostosować liczbę godzin przeznaczonych na re-

alizację poszczególnych tematów do stosowanych strategii, form i metod. Stwarza to komfortową

sytuację dydaktyczną, w której można bez presji czasowej kształtować i rozwijać umiejętność stawia-

nia hipotez i ich weryfikowania za pomocą obserwacji i eksperymentów.

Przy założeniu, że przyroda jest przedmiotem interdyscyplinarnym, należy realizować

tematy z czterech nauk przyrodniczych.

nauczyciel realizujący przyrodę ma dużą swobodę w wyborze treści nauczania i w sposo-

bie ich realizacji (tematycznym lub przedmiotowym). To z pewnością stanowi o innowa-

cyjności tego przedmiotu.

4 4

W podstawie programowej przyrody obowiązujący i najważniejszy jest cel kształcenia:

Rozumienie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za pomocą ob-

serwacji i eksperymentów.

Sformułowane w podstawie wątki tematyczne i tematy zajęć mają charakter przykładowy. Podane

treści nauczania dotyczą wymienionych tematów, a zatem także są przykładami. Opis tematów i wy-

magań szczegółowych ma charakter poglądowy – pokazuje, jak różnorodne mogą być tematy zajęć,

podkreśla także ich popularnonaukowy aspekt. Możliwe jest zatem realizowanie wątków tematycz-

nych oraz dobranych do nich treści nauczania zaproponowanych przez nauczyciela. Swoboda w wy-

borze nowych, nieuwzględnionych w podstawie tematów i wymagań szczegółowych oznacza, że przy

realizacji przyrody w układzie wątków przedmiotowych nauczyciel może także zaproponować swoje

ujęcie takiego wątku, jeśli zachowane będą przy tym cele kształcenia. W szczególności, nauczyciel

może łączyć przykładowe tematy z podstawy ze swoimi, modyfikować te tematy, formułować nowe

wymagania szczegółowe lub modyfikować te zawarte w podstawie. W autorskim komentarzu do

podstawy podkreślono tę swobodę, ostrzegając jednocześnie przed mechanicznym przenoszeniem

zagadnień z przedmiotów przyrodniczych realizowanych w wersji rozszerzonej.

5 5

Wątek tematyczny realizuje określone zagadnienie w aspekcie czterech nauk przyrodniczych – biolo-

gii, chemii, fizyki i geografii.

Tabela 1. Przykład wątku tematycznego.

Liczba okien tabeli w wątku przedmiotowym nie została w podstawie określona, aczkolwiek podział

tabeli na działy A, B, C sugeruje, że długość wątku przedmiotowego odpowiada długości działu, a

zatem można przyjąć, że wątek przedmiotowy to 8 okien tabeli w kolumnie, łączących się tematycz-

nie (z jednego działu).

Wątek przedmiotowy, podobnie jak w wypadku wątków tematycznych, może obejmo-

wać zagadnienia opracowane przez nauczyciela; ważne jest, żeby nie były to treści na-

uczania realizowane w zakresie rozszerzonym przedmiotu przyrodniczego.

6 6

Tabela 2. Przykład wątku przedmiotowego.

Istotne jest, że ten sam zespół tematów (np. z działu A lub B) można realizować tematycznie lub

przedmiotowo. Przy realizacji wątku tematycznego należy zajęcia prowadzić równolegle - zajęcia z

każdej z nauk przyrodniczych powinny być realizowane w cyklu, jedne po drugich, tak by ten sam

problem był zbadany wieloaspektowo, interdyscyplinarnie. Taki problemowy sposób realizacji

przedmiotu zakłada współpracę nauczycieli zarówno na płaszczyźnie merytorycznej jak i dydaktycz-

nej. Realizacja przedmiotowa nie zakłada konieczności ścisłej współpracy między nauczycielami, choć

jest ona zalecana i wskazana. W tym sposobie realizacji przyrody nauczyciele mogą realizować wątki

przedmiotowe w różnym czasie (w różnych semestrach), pamiętając przy tym, by zachować interdy-

scyplinarny charakter przedmiotu.

7 7

Wątek tematyczny odpowiada rzędowi tabeli i obejmuje 4 grupy przykładowych tematów wywodzą-

cych się z czterech różnych nauk przyrodniczych – biologii, chemii, fizyki i geografii.

Tabela 3. Grupy przykładowych tematów z czterech nauk przyrodniczych realizowanych w ramach

wątku tematycznego nr 1: Metoda naukowa i wyjaśnianie świata w dziale Nauka i świat.

dzi

ał

Tytuł wątku

tematycznego

Grupa tematów

z fizyki

Grupa tematów

z chemii

Grupa tematów

z biologii

Grupa tematów

z geografii

1.

A. N

auka

i św

iat

1. Metoda

naukowa

i wyjaśnianie

świata

1.1. obserwacja

i eksperyment

w fizyce; rola

teorii i doświad-

czenia w rozwoju

fizyki;

1.2. obserwacja

i eksperyment

w chemii; różne

możliwości wy-

korzystania do-

świadczeń che-

micznych (ilu-

strujące, badaw-

cze wprowadza-

jące, badawcze

problemowo-

odkrywające

i badawcze pro-

blemowo-

weryfikujące)

w procesie po-

znawczym;

1.3. obserwacje

i eksperyment

w biologii; teoria

ewolucji jako

centralna teoria

biologii; czy teo-

ria ewolucji jest

weryfikowalna?

1.4. teoria po-

wstania i ewolu-

cji Wszechświa-

ta; jaka jest przy-

szłość świata?

8 8

Byłoby najlepiej, aby w ramach jednego wątku tematycznego realizować tematy od strony biologii,

chemii czy fizyki i geografii bezpośrednio po sobie, tak by zachować interdyscyplinarny charakter

omawianych zagadnień, problemów.

W przypadku, gdy przyrody będą uczyć nauczyciele czterech przedmiotów przyrodniczych, każdy

z nich będzie miał zajęcia w klasie co cztery tygodnie, uczniowie zaś będą mieli te zajęcia co tydzień,

realizując w cyklu dany wątek tematyczny. Przy takim sposobie realizacji istotne jest, by liczba godzin

poświęconych na poszczególne tematy była jednakowa – ułatwi to znacznie organizację działań dy-

daktycznych szkoły.

Każdy z czterech nauczycieli może mieć do dyspozycji 30 godzin dydaktycznych. Przy wyborze 4 wąt-

ków tematycznych, na realizację każdego okna tabeli przypada po 7-8 godzin.

Tabela 4. Przykładowy rozkład godzin dla przyrody realizowanej w czterech wątkach tematycznych,

przez czterech nauczycieli przedmiotów przyrodniczych.

Wątki tema-

tyczne

Nauczyciel

fizyki, liczba

godzin

Nauczyciel

chemii, liczba

godzin

Nauczyciel

biologii, liczba

godzin

Nauczyciel geo-

grafii, liczba go-

dzin

Suma go-

dzin

I wątek 7 godzin 7 7 7 28

II wątek 7 godzin 7 7 7 28

III wątek 8 godzin 8 8 8 32

IV wątek 8 godzin 8 8 8 32

Suma godzin 30 30 30 30 120

Najlepiej byłoby, aby wątki tematyczne były realizowane przez nauczycieli wszystkich

czterech przedmiotów przyrodniczych. Nie ma jednak przeszkód formalnych, aby były

realizowane przez trzech, dwóch lub nawet jednego nauczyciela, jeśli zachowana zosta-

nie zasada interdyscyplinarności.

Konieczne jest, by wątek tematyczny zawierał tematy ze wszystkich czterech nauk przy-

rodniczych.

9 9

Przykładowy rozkład godzin przedstawiony w Tabeli nr 4 stwarza komfortową sytuację czasową, któ-

rą można wykorzystać do formułowania pytań badawczych, hipotez, realizacji prostych doświadczeń

i obserwacji, analizy materiałów źródłowych, dyskusji, wnioskowania, weryfikacji hipotez, a także na

wyjścia poza budynek szkolny – na wykład, do muzeum, ogrodu botanicznego, zoologicznego, do

parku czy lasu.

Przykład dotyczący realizacji jednego wątku tematycznego w ciągu 28 godzin został opisany w Tabeli

nr 5.

Tabela 5. Przykład realizacji wątku tematycznego przez 28 godzin dydaktycznych (przykładowe tema-

ty pochodzą z podstawy programowej).

Dział Wątek

tematyczny

Tematy zajęć i

liczba godzin

fizyka (7h)

Tematy zajęć

i liczba godzin

chemia (7h)

Tematy zajęć i

liczba godzin

biologia (7h)

Tematy zajęć i

liczba godzin

geografia (7h)

Suma go-

dzin prze-

znaczona

na realiza-

cję wątku

B Nauka

i technol

ogia

10. Ener-

gia – od

Słońca do

żarówki.

10.1. Energia

płomienia,

żarówki,

lasera. (3h)

Energia sło-

neczna, ją-

drowa

i termojądro

wa. (4h)

10.2. Energia

wewnętrzna

układu reakcji,

procesy che-

miczne samo-

rzutne

i wymuszone.

(3h) Właści-

wości substan-

cji – surowców

do produkcji

elementów

oświetlenia.

(4h)

10.3. Źródła

energii uży-

tecznej

w organizmie

(fotosynteza,

oddychanie

komórkowe,

ATP). (3h)

Oazy hydro-

termalne

a przepływ

energii

w biosferze.

(4h)

12.4. Proble-

my energe-

tyczne na Zie-

mi. (3h) Ener-

gia słoneczna

szansą na

rozwiązanie

problemów

energetycz-

nych ? (4h)

28 h

Można oczywiście – zgodnie z zapisami podstawy – zwiększyć zarówno liczbę realizowanych wątków

(przyjmując wtedy mniejszą liczbę godzin na realizację poszczególnych tematów w wątku tematycz-

nym), jak i liczbę tematów realizowanych w wątku tematycznym, a także liczbę godzin przeznaczo-

nych do realizacji jednego tematu, w zależności od formy pracy i stosowanych przez nauczyciela me-

tod i strategii.

Nauczyciele mogą również realizować, zgodnie z zapisem w podstawie programowej, własne wątki

tematyczne.

10 10

Tabela 6. Przykładowy wybór więcej niż czterech

wątków tematycznych.

Tabela 7. Przykładowy wybór więcej niż czterech

wątków tematycznych, w tym wątków własnych

(dział D. Nowy).

Wątek przedmiotowy to jedna pełna grupa tematów w obrębie wybranego przedmiotu – takie przy-

kładowe grupy zawiera tabela w podstawie programowej. Na przykład wątek biologiczny w dziale

Nauka i świat obejmuje tematy 1.3, 2.3, itd. do 8.3. Podstawa nie narzuca jednak konieczności reali-

zacji wszystkich tematów, nie narzuca także ich liczby. Biorąc pod uwagę liczbę godzin przeznaczo-

nych na realizację przedmiotu, można przyjąć, że wątek przedmiotowy powinien obejmować 8 za-

gadnień (okien tabeli), co oznacza, że na realizację jednego zagadnienia przeznaczone będzie ok.

3 godzin lekcyjnych (przy 4 wątkach przedmiotowych). Nauczyciel przedmiotu może stworzyć zmody-

fikowany wątek przedmiotowy, łącząc ze sobą tematy z różnych działów z danego przedmiotu

w logiczną całość lub też modyfikując zapisy przykładowych tematów i treści nauczania. Możliwe

jest też tworzenie własnej grupy tematów w ramach wątku przedmiotowego.

11 11

Wątki przedmiotowe mogą być realizowane w wielu różnych wariantach, zgodnie z zapisem w ko-

mentarzu do podstawy programowej:

(...) fakt, że przyroda jest przedmiotem uzupełniającym, stwarza niespotykane dotychczas w praktyce

szkolnej możliwości dla szkoły, uczniów i nauczycieli w zakresie fakultatywnego wyboru treści na-

uczania.[2]

W tabelach 8. i 9. przedstawiono dwa przykłady możliwych sposobów realizacji wątków przedmioto-

wych.

Tabela 11. Przykład rozkładu tematów w wątku biologicznym realizowanym przez 30 godzin.

Dział Wątek przedmio-

towy

Tematy i liczba godzin na ich realizację Liczba godzin

przeznaczonych

na realizację

wątku

2.

N

a

u

k

a

i

ś

w

i

a

t

Metoda na-

ukowa, etyka

i wyjaśnianie

świata (1.3,

2.3, 3.3, 4.3,

5.3, 6.3, 7.3,

8.3)

1.3. Obserwacja i eksperyment biologiczny – planowanie (2h).

Obserwacja i eksperyment biologiczny – analiza wyników (2h),

Czy teoria ewolucji jest weryfikowalna? (2h)

30 h

2.3., 5.3.

Czy teoria ewolucji ma konkurencję? Kreacjonizm nowego

i starego świata (2h)

3.3. Karol Darwin – geniusz czy bluźnierca? (2h)

4.3. Rzetelność w nauce i w publikacjach naukowych. (2h),

O wykorzystywaniu nauki do celów politycznych (2h), Badania

biomedyczne – szanse i zagrożenia (2h).

6.3. Prawda i mity na temat żywności typu light (4h)

7.3.

Modelowanie zjawisk biologicznych. (4h), Bioinformatyka (2h)

8.3.

Karol Funk i jego witaminy (2h)

Robert Weigl i jego odkrycie (2h)

Nie należy realizować w wątkach przedmiotowych treści nauczania z zakresu rozszerzo-

nego.

12 12

Zapisy podstawy programowej pozwalają na realizację więcej niż czterech wątków przedmiotowych,

warto jednak unikać sytuacji, w której tematy zajęć będą realizowane na pojedynczych godzinach

lekcyjnych. W czasie 45 minut trudno jest np. dokonać analizy danych, wnioskować i przeprowadzić

dyskusję w zespołach i na forum klasy.

Przyrodę można realizować z jednoczesnym wykorzystaniem wątków tematycznych i przedmioto-

wych:

Na zajęciach można realizować bądź wątek tematyczny, czyli omówić wybrany temat w zakresie

przedmiotów fizyka, chemia, biologia, geografia, bądź wątek przedmiotowy, czyli omówić jedną pełną

grupę tematów w obrębie wybranego przedmiotu.[1]

Taki mieszany sposób może być najciekawszą wersją realizacji

przyrody. Daje też spore możliwości organizacyjne w zakresie

dyspozycji godzinami przeznaczonymi dla nauczycieli przed-

miotów przyrodniczych. Zasady rządzące tym sposobem reali-

zacji nie powinny odbiegać od wcześniej przedstawionych za-

sad realizacji wątków tematycznych i przedmiotowych.

Tabela 12. Przykład realizacji 2 wątków tematycznych i 2 wąt-

ków przedmiotowych.

Na zajęciach można łączyć treści z różnych okien tabeli (grup tematów), tak by stanowiły

logiczny i spójny materiał. Najważniejsze jest, by liczba godzin przeznaczona do realizacji

jednego tematu była wystarczająca do kształtowania umiejętności pracy metodą na-

ukową zarówno w wydaniu pracy laboratoryjnej jak i pracy z materiałami źródłowymi.

13 13

Poniżej przedstawiono trzy przykłady wątków wybranych do realizacji przyrody w cyklu nauczania

niezgodnie z zapisami podstawy programowej.

Przykład 1. Wątki tematyczne

realizowane w ramach tylko

3 nauk przyrodniczych

Przykład 2. Zbyt mała liczba (3)

wybranych do realizacji wąt-

ków

Przykład 3. Przyroda realizowana

w ramach czterech wątków

przedmiotowych w sposób nie

spełniający zaleceń interdyscypli-

narności przedmiotu.

Zapisy w podstawie programowej i komentarzu do niej wyraźnie sugerują, że nauczyciele mogą kon-

struować programy nauczania przyrody, których cele kształcenia będą zgodne z celami kształcenia

zapisanymi w podstawie programowej, treści nauczania natomiast mogą być zgodne z przykładami

z podstawy programowej, mogą też być zmodyfikowane albo zupełnie nowe w przypadku decyzji

o realizacji nowego, własnego wątku. Ważne, by były one interdyscyplinarne, spójne z zainteresowa-

niami uczniów (profilem klasy), a także pasjami czy zainteresowaniami nauczycieli.

14 14

Trudno bowiem będzie znaleźć program innego autorstwa dobrze dopasowany do potrzeb i warun-

ków pracy konkretnego nauczyciela i zespołu uczniowskiego.

Czym się kierować, tworząc program nauczania?

Celem kształcenia, którym jest rozumienie metody naukowej.

Zachowaniem interdyscyplinarności i pokazaniem uczniom holistycznego charakteru nauk

przyrodniczych.

Spójnym doborem tematów tworzących logiczną całość.

Zgodnością realizowanego materiału z zainteresowaniami uczniów i nauczyciela2.

Ile treści wybrać do realizacji przyrody w cyklu nauczania?

Minimum treści czterech wątków tematycznych lub przedmiotowych. Maksimum nie jest określone,

ale ze względu na obszerność zagadnień i stosowanie na tym przedmiocie aktywizujących metod

pracy z uczniami, warunkujących realizację celu kształcenia, nie jest wskazane realizowanie całości

materiału opisanego w tabeli zamieszczonej w dokumencie.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że pisząc programy przyrody, nauczyciele mogą wreszcie uniknąć

pośpiechu i powierzchownej realizacji treści z powodu ograniczeń czasowych. Mogą zatem skupić się

razem ze swoimi uczniami na rozwijaniu umiejętności racjonalnego rozumowania, świadomego ko-

rzystania z materiałów źródłowych, ich analizy, wnioskowania, dyskutowania, prezentowania rezulta-

tów pracy, komunikowania się w zespole i innych cennych w życiu świadomego obywatela kompe-

tencji. Konstruując program, należy uwzględnić w nim takie metody i formy pracy, które kształtują te

kompetencje.

Najlepiej byłoby, gdyby program przyrody tworzony był z udziałem wszystkich nauczycieli – przyrod-

ników, realizujących ten przedmiot w szkole. Zapewni to spójność merytoryczną oraz interdyscypli-

narność programu.

Jak w praktyce może to wyglądać? Wspólne elementy programu takie jak tytuł programu, wstęp, cele

ogólne, opis ewaluacji programu a w szczególności zasady oceniania powinny stanowić opracowanie

2 Często pojawia się uwaga, że nauczyciel nie może znać zainteresowań uczniów, z którymi nie prowadził wcześniej zajęć.

Niemniej jednak można przecież wnioskować o ich zainteresowaniach, patrząc na profil klasy, z której się wywodzą – czy są to

tzw. humaniści czy ekonomiści. Można również przeprowadzić krótki wywiad lub ankietę z uczniami pod koniec I roku naucza-

nia.

Istotne jest, by treści programowe nie zdominowały celu kształcenia i stanowiły sku-

teczny środek do jego realizacji.

15 15

zespołowe. Treści nauczania w przypadku realizacji wątków tematycznych również powinny być

opracowane w zespole nauczycieli uczących przyrody. W przypadku realizacji wątków przedmioto-

wych treści mogą być opracowane przez poszczególnych nauczycieli, ale powinny być skonsultowane

międzyprzedmiotowo. Dyrektor szkoły ma prawo do zasięgnięcia opinii na temat programu u doradcy

metodycznego czy nauczyciela konsultanta. Może też poprosić o opinię nauczyciela przedmiotu przy-

rodniczego, nie uczącego przyrody.

Zalecane jest, aby przyroda była uczona interdyscyplinarnie, a zatem optymalnym rozwiązaniem bę-

dzie podział 120 godzin do realizacji przedmiotu przez kilku nauczycieli różnych przedmiotów przy-

rodniczych. Dobrym rozwiązaniem będzie podział godzin lekcyjnych dla jednej klasy pomiędzy na-

uczycieli różnych przedmiotów przyrodniczych – na przykład naprzemiennie w kolejnych tygodniach,

miesiącach lub semestrach. Przyroda przewidziana jest dla uczniów, którzy nie będą uczyć się żadne-

go z przedmiotów przyrodniczych w zakresie rozszerzonym i może rozpocząć się po zakończeniu re-

alizacji zakresu podstawowego tych przedmiotów. Z reguły będą to zajęcia w drugiej i trzeciej klasie,

aczkolwiek możliwe jest też zakończenie realizacji przyrody po drugiej klasie. Bardzo ważne jest blo-

kowanie godzin przeznaczonych na przyrodę, przykładowo po 2 lub 4 godziny. Dzięki blokowaniu

możliwe będzie m.in. stosowanie metody projektu, wykonywanie doświadczeń lub obserwacji, a tak-

że wyjście poza teren szkoły (np. do muzeum, parku, ogrodu botanicznego czy zoologicznego).

Cel kształcenia można realizować, prowadząc proste prace badawcze z wykorzystaniem eksperymen-

tu i obserwacji, można też analizować materiały źródłowe w postaci danych z przeprowadzonych

badań, tekstów źródłowych czy dokumentacji fotograficznej i wnioskować na ich podstawie. Szcze-

gólnie przydatne wydają się tutaj czasopisma popularyzujące naukę, które mogą stanowić źródła

materiałów do analizy. Niezwykle cenne będą zajęcia prowadzone poza budynkiem szkolnym –

w muzeum przyrodniczym, ogrodzie botanicznym, zoologicznym, parku czy innym miejscu zapewnia-

jącym możliwość bezpośredniego kontaktu z Przyrodą (przez duże p). Zajęcia z przyrody stwarzają

niepowtarzalną okazję do pracy bez presji czasowej, zgodnie z opracowanym i przyjętym do realizacji

programem nauczania.

Najważniejsze jest, by oddać inicjatywę uczniom i zachęcić ich – interesującym tematem,

ciekawymi materiałami źródłowymi – do pracy z wykorzystaniem metody naukowej.

16 16

Optymalne sposoby realizacji lekcji przyrody to samodzielne poznawanie zjawisk biologicznych po-

przez analizę danych z obserwacji i eksperymentów, rozwiązywanie problemów (minds-on practice)

wraz z wykonywaniem czynności praktycznych, kształtujących umiejętności i nawyki - eksperymenty,

obserwacje, hodowle (hands-on practice). Równie istotne jest kształtowanie kompetencji społecz-

nych przez współpracę w zespole.

Wydaje się, że szczególnie korzystną metodą pracy jest metoda projektów uczniowskich - piszą auto-

rzy komentarza do podstawy programowej. Równie dobre i skuteczne w kształtowaniu umiejętności

posługiwania się metodą naukową będą: IBSE (Inquiry Based Science Education), dyskusja czy meto-

da laboratoryjna (zajęcia powinny być prowadzone z wykorzystaniem bogatego zaplecza doświad-

czalnego w zakresie każdej ze składowych dziedzin nauki [3]).

Umiejętności i wiedza określone w podstawie programowej przedmiotu przyroda nie będą podlegały

diagnozie zewnętrznej. Nauczyciel powinien zatem skoncentrować się na realizacji celu kształcenia

przez rozwijanie różnorodnych umiejętności przyrodniczych (patrz: cele kształcenia podstawy pro-

gramowej przedmiotów przyrodniczych na II, III i IV etapie edukacyjnym w zakresie podstawowym),

ale również na rozwijaniu kompetencji społecznych. Kompetencje społeczne to umiejętność pracy

zespołowej, w tym dzielenia się zadaniami i podejmowania odpowiedzialności za ich realizację, umie-

jętność komunikowania się z innymi osobami zarówno w sposób bezpośredni, jak i z wykorzystaniem

różnorodnych narzędzi technologii informacyjno-komunikacyjnej, a także umiejętność prezentowania

rezultatów pracy i pozyskiwania odbiorców takich prezentacji (PR, mądra reklama).

Zatem preferowaną formą pracy na przyrodzie wydaje się praca w grupach. Nie można również, ucząc

przyrody zapomnieć o umiejętności krytycznego myślenia, która przydatna jest choćby do oceny po-

wszechnie stosowanych reklam i dokonywania świadomych wyborów – zarówno tych z poziomu życia

prywatnego, jak i społecznego.

Realizacja programu powinna podlegać ewaluacji. Ewaluacja powinna stanowić podstawę do modyfi-

kacji realizowanego programu, z uwzględnieniem specyfiki grupy odbiorców w kolejnym roku szkol-

nym. Dobrze prowadzona ewaluacja może pomóc w wyspecjalizowaniu się nauczycieli w realizacji

przyrody dla przyszłych humanistów czy ekonomistów. Celem ewaluacji jest uzyskanie informacji, na

ile realizowany przez nauczycieli program spełnia oczekiwania odbiorców czyli uczniów a także jego

twórców. Nie jest zatem celem ewaluacji ocena programu, a jedynie uzyskanie informacji, co należy

w nim zmienić, by stał się jeszcze lepszy i skuteczniejszy w realizacji celów kształcenia.

17 17

Ewaluując realizację przyrody, można prosić uczniów po poszczególnych zajęciach, po zakończeniu

realizacji wątku tematycznego czy przedmiotowego lub na zakończenie realizacji całego cyklu na-

uczania tego przedmiotu o wypełnienie kwestionariusza ankietowego.

W trosce o jakość zajęć z przyrody, proszę o wypełnienie anonimowej ankiety ewaluacyjnej.

1. Czy podobała Ci się forma zajęć?

tak nie

2. Jeśli tak, to co Ci się w niej podobało?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. Jeśli nie, to co Ci się w niej nie podobało?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

4. Czy dobrze Ci się pracowało w Twoim zespole?

tak nie częściowo

5. Jeśli nie lub częściowo, to napisz, dlaczego:

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

6. Czy dowiedziałeś/dowiedziałaś się na tej lekcji czegoś nowego, interesującego dla Ciebie?

tak nie częściowo

7. Czy masz propozycje tematów, które chciałbyś/chciałabyś zrealizować na kolejnych lekcjach

przyrody? Jeśli tak, to zapisz je tutaj:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Jeśli masz inne uwagi do lekcji, to możesz je tutaj zapisać:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Dziękuję za wypełnienie ankiety.

18 18

W trosce o jakość prowadzonych zajęć z przyrody, proszę o wypełnienie anonimowej ankiety ewalu-

acyjnej projektu.

Uzupełnij zdania:

W czasie realizacji projektu największą trudność sprawiło mi

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

a największą satysfakcję

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Mocną stroną pracy w grupie było …………………………………………………………………………………………………….

Największym problemem pracy w zespole było ……………………………………………………………………………….

Za największy sukces pracy mojego zespołu uważam ………………………………………………………………………

Udział w projekcie pozwolił mi na (zaznacz):

[ ] wzbogacenie mojej wiedzy,

[ ] realizację wspólnego działania,

[ ] pokonanie trudności związane z publicznym wystąpieniem,

[ ] pogłębienie umiejętności wyszukiwania i selekcjonowania informacji,

[ ] inne, jakie?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………..

Dziękuję za wypełnienie karty ewaluacji.

Celem ankiety jest poznanie Twojej opinii na temat zajęć z przyrody, w których brałeś/brałaś udział.

Zebrane informacje będą wykorzystane do podnoszenia jakości zajęć z przyrody w kolejnych latach

szkolnych. Ankieta jest anonimowa. Prosimy o zaznaczenie wybranego stwierdzenia.

W jakim stopniu zajęcia z przyrody przyczyniły się do poszerzenia twojej wiedzy i umiejętności posłu-

giwania się metodą naukową w życiu codziennym?

w małym w średnim nie mam zdania w dużym w bardzo dużym

19 19

8. Czy wykorzystasz zdobytą na lekcjach przyrody wiedzę i umiejętności w swoim życiu pozasz-

kolnym?

raczej nie średnio nie mam zdania raczej tak zdecydowanie tak

9. Czy sposób prowadzenia zajęć sprzyjał dobrej atmosferze podczas nauki przyrody?

raczej nie średnio nie mam zdania raczej tak zdecydowanie tak

10. Jak oceniasz kompetencje nauczycieli prowadzących zajęcia z przyrody?

raczej nisko średnio nie mam zdania wysoko bardzo wysoko

11. Jak oceniasz otrzymane na lekcjach przyrody materiały źródłowe?

nudne, niecieka-

we

częściowo intere-

sujące

nie mam zdania interesujące bardzo ciekawe

i interesujące

12. Czy, Twoim zdaniem, lekcje przyrody były sprawnie zorganizowane?

raczej nie średnio nie mam zdania raczej tak zdecydowanie tak

13. Co, Twoim zdaniem, było najbardziej wartościowego na zajęciach z przyrody?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

14. Czego, Twoim zdaniem, zabrakło na zajęciach z przyrody?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

15. Jakie uwagi chcesz przedstawić nauczycielom prowadzącym zajęcia z przyrody?

...................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................

...................................................................................................................

Dziękujemy za wypełnienie ankiety i przedstawione wnioski.

20 20

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 kwietnia 2012 roku, zmieniającym

rozporządzenie w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (…), § 1, p. 1) 2.

Kwalifikacje do nauczania przyrody jako przedmiotu uzupełniającego w szkołach ponadgimnazjalnych

posiada również osoba, która ma kwalifikacje do nauczania biologii, geografii, fizyki lub chemii, okre-

ślone w § 2 ust. 1. Zajęcia z tego przedmiotu uzupełniającego mogą być również prowadzone przez

zespół dwóch lub więcej osób posiadających kwalifikacje do nauczania biologii, fizyki, geografii lub

chemii.

Zatem każdy nauczyciel, który posiada kwalifikacje do nauczania jednego z 4 przedmiotów przyrodni-

czych, może uczyć przyrody. Ponadto w podstawie programowej przyrody zapisano, że zajęcia po-

winny mieć charakter interdyscyplinarny, a poszczególne wątki mogą być realizowane przez nauczy-

cieli różnych specjalności (fizyka, chemia, biologia, geografia). W praktyce zatem przyrody mogą

uczyć:

czterej nauczyciele przedmiotów przyrodniczych,

trzech lub dwóch nauczycieli,

jeden nauczyciel, jeśli dyrektor szkoły uzna, że jest on przygotowany do realizacji zajęć inter-

dyscyplinarnych przedstawiających holistyczny charakter nauk przyrodniczych.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 roku w sprawie ramo-

wych planów nauczania w szkołach publicznych, załącznik nr 7, p. 1 c) na realizację przedmiotu uzu-

pełniającego przyroda przeznaczonych jest minimum 120 godzin dydaktycznych w cyklu nauczania.

Każde okno tabeli przedstawionej w podstawie programowej zawiera grupę tematów z danej nauki

przyrodniczej. Liczba godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych tematów zależy od doboru

materiału i liczby wybranych do realizacji wątków. W sytuacji wyboru najmniejszej dozwolonej liczby

wątków (4 wątki tematyczne po 4 okna tabeli) na jedno okno przypada średnio 7-8 godzin lekcyjnych,

co nie musi oznaczać równego podziału godzin. Jeśli wymagają tego zastosowane metody pracy (np.

metoda projektu), na okno tabeli można przeznaczyć więcej godzin.

21 21

Według zapisów podstawy programowej do przyrody na IV etapie edukacyjnym obowiązkowy jest cel

kształcenia:

Rozumienie metody naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfikowaniu za

pomocą obserwacji i eksperymentów.

Cel kształcenia jest uzupełniony zdaniem: „Celem zajęć jest poszerzenie wiedzy uczniów z zakresu

nauk przyrodniczych”. W części Zalecane warunki i sposób realizacji, napisano także, że „zajęcia przy-

roda służą utrwaleniu postawy naukowej wobec świata przyrody (...) i dostrzegania holistycznego

charakteru nauk przyrodniczych”.

Sformułowane w dokumencie wątki tematyczne i tematy zajęć mają charakter przykładowy. Podane

treści nauczania dotyczą wymienionych tematów, a zatem także są przykładami. Możliwe jest reali-

zowanie wątków tematycznych i dobranych do nich treści nauczania zaproponowanych przez nauczy-

cieli. W komentarzu autorów podstawy programowej podkreślono swobodę nauczyciela w doborze

wątków, tematów i treści. Dobór materiału służyć ma realizacji celu kształcenia, nie należy przy tym

przenosić zagadnień z przedmiotów przyrodniczych realizowanych w wersji rozszerzonej.

Stanowi spójny tematycznie materiał z zakresu 4 nauk przyrodniczych. W tabeli jest to rząd, składają-

cy się z 4 okien.

Jest to spójny merytorycznie materiał z zakresu jednej nauki przyrodniczej (fizyki, chemii, biologii lub

geografii). W tabeli jest to fragment kolumny, składający się z 8 okien. Przykładowo, wątek przedmio-

towy stanowią wszystkie zagadnienia w kolumnie fizyka z działu A. Nauka i świat. Tytuł wątku przed-

miotowego nadawany jest przez nauczyciela.

Przy realizacji wątków tematycznych nauczyciele poszczególnych przedmiotów przyrodniczych po-

winni współpracować ze sobą, realizując materiał rotacyjnie. Godziny mogą być dzielone pomiędzy

nauczycieli w taki sposób, aby w każdym semestrze zrealizować jeden wątek tematyczny pod kątem

specyfiki każdej z nauk przyrodniczych – fizyki, chemii, biologii i geografii.

22 22

Przy realizacji wątku przedmiotowego każdy nauczyciel może realizować go w klasie przez jeden se-

mestr niezależnie od innych nauczycieli.

Tabela 13. Wybór czterech wątków tematycznych. Każdy

kolor oznacza jeden wątek tematyczny złożony z czte-

rech okien tabeli. W semestrze realizowany jest jeden

wątek tematyczny.

Tabela 14. Wybór czterech wątków przed-

miotowych. Każdy kolor oznacza jeden wą-

tek przedmiotowy złożony z ośmiu okien

tabeli. W semestrze realizowany jest jeden

wątek przedmiotowy.

Podstawa programowa przedmiotu Przyroda, Podstawa Programowa z komentarzami, tom 5, Edukacja Przy-

rodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, Wydawnictwo MEN, 2009.

Krzysztof Spalik, Małgorzata Jagiełło, Grażyna Skirmuntt, Wawrzyniec Kofta Komentarz do podstawy progra-

mowej Przyroda w liceum, Podstawa Programowa z komentarzami, tom 5, Edukacja Przyrodnicza w szkole

podstawowej, gimnazjum i liceum, Wydawnictwo MEN, 2009.

Rozporządzenie MEN z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania, Dz.U. z dnia 22 lutego

2012 r., pozycja 204.