· 2017-01-1027 Października. Jeżeli dzień 5 listopada 1916 r. nazwaliśmy świtem nowej...

27 Padziernika.Jeeli dzie 5 listopada 1916 r. nazwalimy witem nowej Polski, to dzie 27 padziernika b. r., w ktrym na czele narodu stana Najjaniejsza Rada Regencyjna, nazwa naley pocztkiem polskiego dnia roboczego. Pastwo polskie to ju nie idea, nie da leka gwiazda przywiecajca tsknocie pokole, ale rzeczywisto, to ju rzeczywisty pocztek pracy narodu nad wasnym domem i na samodzielny kawaek chleba. Z chwil, gdy na widOjWrii publicznej staje Rada Regencyjna, majca powoa do ycia Rad stanu i ga binet ministerialny, pooonym jest kamie wgielny pod budow pastwa. Regencya jest czynnikiem suwerennym, Rada stanu czyn nikiem ustawodawczym, gabinet czynnikiem rzdzcym; trzy te czynniki razem skadaj si na istot nowoytnej wadzy, pastwo wej. Wadza ta ma w tej chwili pad sob niektre tylkoi zakresy publicznego ycia, istnieje jednak rkojmia mocarstw sprzymie rzonych, i pomylny rozwj stosunkw doprowadzi do dalszego przelewania wadzy rzdowej w rce polskie". Wraz z powstaniem Rady Regencyjnej staa si rzecz w obecnej Polsce niezwyka. Przycichy, na chwil swary stron nictw, znikny na moment zwalczajce si obozy, jedne partye w mniejszym, drugie w wikszym stopniu ugiy ezoa przed maje statem swojej najwyszej wadzy i poczuy si z ni solidarne. Do duszy narodu pnzeimwia donioso faktu. Zapewne, e akcesorya tego faktu odpowiaday psychologii polskiej, jak to np., e na czele regencyi stana gowa Kocioa w Krlestwie Polskiem. dalszy cig prymasa-;imterTexa albo to, e wadza regencyjnal

2*

27 PADZIERNIKA

spocza w rkach godnych, cieszcych si powszechnym mirem; istota jednak rzeczy ley w tem, i spoeczestwo odczuo, e staje przed niem istotna wadza rodzima, e po akcie 5 listopada, ogaszajcym niepodlege pastwo polskie, jest to pierwsze rze czywiste przyoenie rkj do budowania tego pastwa- Tymcza sowa Rada Stanu, zorganizowana bezporednio po akcie 5 listo pada!, bya tylko etapem, etapem co prawda w danych warunkach niezbdnym, bya stadyum rzetelnie przygotowujcem to, co dzi mattny. Dzi mamy poozteik rzeczywistej monoci budowania pastwa polskiego. * Mono odbudowania wasnego pastwia, wasnego domu rodzinnego, z ktrym zwizana jest caa przeszo ile to sowo budzi myli i uczu! Dzi spoeczestwo nasze, jak i wiat cay, zatnadto jest wyniszczone dugoletni wojn, zbyf znuone nieoierpliwem wyczekiwaniem niepewnej przyszoci, zanadto roizbite na oboay, aeby byo zdolne dawa folg uczuciom, choby naj wzniolejszym. Niemniej jednak to, co w tej monoci budowania wasnego domu, jest rzeczywistem, wartociowem, doniosemj dziaa musi i dziaa rzeczywicie na dusze i umysy. To, e powstaje orodek; niowego yciia, e nard bezdomny zaczyna mie agmdskjo domowe, e nalrd wydziedziczony i bezpaski zaczyna raz wreszcie mie pana i gow, ktra z obowizku jego dobrem kopota si musi, e raz wreszcie zjawiaj si stranicy jego praw, ktrzy o peni tych praw bd zabiega, pod ktrych przewodem zalenie feraj dwiga si > gruzw i poiralsta w si to s spra z wy, ktre adnego Polaka nie mog pozostawi obojtnym. Nie mwimy ju o tem, e jest to jedyna droga, aeby w rozstrzyga jcej dla sprawy polskiej chwili, jaka z kocem tej strasznej wojny przyjdzie, niie by zalenym wycznie od aski i nieaski obcych. Z wielkoci zadania zdaje sobie Rada Regencyjna spraw. W ordziu jej do narodu czytamy: Mamy budowa podwaliny pod niepodlege i potne pa stwo polskie, z mocnym rzdem i wasn si zbrojn, jakich wy magaj nasza przeszo i to znaczenie, ktre w przyszym uka dzie pastw europejskich ono mie powinno. Zdajemy sobie spra w, e t sam rk budujc musimy jednoczenie ociera zy,

27 PADZIERNIKA

3*

g-oie itany, odwraca gd i niedol, wywoane przez obecn wojn. Ufni w pomoc Bo, pokadamy wiar w skuteczno naszych usi owa, w si twrcz narodu polskiego. On to w chwilach naj trudniejszych zdumiewa wiat zarwno swojem mstwem, czego ywym dowodem podczas tej wojny s nasze Legiony w swoich walkach bohaterskich za polsk spraw, jak i umiejtnoci powo ywania do ycia tych czynnikw pastwowych, ktre stanowi, ipowinny o zdrowiu i o pomylnym rozwoju narodu. Tym czynni kom doby K-omstytucyi 3 Maja, czasw Ksistwta Warszawskiego' ii Krlestwa Kongresowego, oraz pniejszych lat nieszczsnych, chocia okrutne-losu zrzdzenie nie dao si im w caej peni roz-win, zawdziczamy, i w stuletniej niewoli nie zatracilimy czy stoci ducha narodowego i obecnie, gdy godzina sprawiedliwoci wybija, stajemy wobec caego wiata, zbrojni w niewzruszone jraiwo do niepodlegego bytu. Do tej siy twrczej caego narodu (Odwoujemy si w tej chwili. Wstpujemy w lady przodkw, p o mni na nasjt wierno Kocioowi katolickiemu, pomni te na tateramicy, ktra bya zawsze waJcdiw duchowi polskiemu. Nie chaj w idei demokratycznej, ktra coraz gbiej przenika spoe czestwo polskie, powstanie jeden oglny, wielki czyn wspu dziau w budowie pastwa polskiego. Niechaj nie zraaj trudno ci walki, bez ktrej tak wielkie dzieo do skutku doj nie moe, & raczej niechaj wiadomo o nicli zdwoi siy, by ich stao nawet xta nadludzkie zmagania. Niechaj w kadej polskiej piersi zattni gio-jce, nieprzeparte pragnienie dooenia swojej cegy do silnych mnirw gmachu ojczystego". Staje zatem przed nami pastwo o charakterze demokraty cznym, opierajcym si na wspudziale caego spoeczestwa, gwnie za o, charakterze katolickim, czego tak wybitnym obja wem jest udzia hierarchii kocielnej w regencyi. Tak ten rys, jak i cay duch ordzia wskazuje, e nowa Polska bdzie cigiem daisizym Polski dawnej, wysizem wzniesieniem dawnej trdy cyi i wiel kiej kultury^ dalszem ogniwem w spenieniu posannictwa, jakie Opatrzno' Polsce przeznaczya. W tej pierwszej wstpnej chwili nic wicej nad to, co mwi ordzie, powiedzie nie mona. Wkrtce powoan Jbdzie do y-

4*

27 PADZIERNIKA

cia Rada, Stanu, ktra, bdzie wyrazem ywotnych potrzeb spo eczestwa, kierunkw, idei i ideaw, to spoeczestwo przeni kajcych bdzie powoanym rzd, ktry bdzie mia obowizek tym potrzebom i ideaom w miar monoci czyni zado. Wtedy wykrelon bdzie szczegowo przysza droga narodowego y cia, ktr dzi tylko oglnikowo Rada Regencyjna moga ozna czy. Jakiemi bd przysze losy i drogi nowej wadzy pastwo wej polskiej, a z ni i Polski caej, nikt dzi jeszcze przewidzie nie moe, tak, jak nikt przewidzie nie zdoa, jakim torem potocz si losy wiata caego. Jest jasnern, e na barki regeucyi spadnie zadanie Cikie, bo te barki maj by niespoytym fundamentem, mai ktrym dalsza przyszo Polski ma spocz. Zadanie tem cisze, e to dopiero pocztki, e wszystko nowe, nieznane, e drogi dotd niewytjknlite, e s i y rozprszone. Mimowoli w t,ej chwili cz si myli i uczucia' z wymownemi sowami Arcypasterzai, ktry od Dostojnych Regentw przysig odebra: Mech Bg ojcw naszych darzy Was, Dostojni Panowie, duchem mdroci, rozumu, rady, umiejtnoci, a zarazem mstwa i bojami Boej, bo naprnofoycie budowali Ojczyzn, gdyby Bg przy pracy Waszej nie by i On jej bogosawiestweni swem nie darzy. Niech Wato towarzyszy sia, wyrozumiao, uznanie i po such kraju caego. Niech jedno, ciso i spoisto narodu wzra sta z dniem kadym i bdzie uwieczeniem Waszych czynw, pra cy s zarzdze. Niech daleikiem bdzie od Was zwtpienie i zniechcenie, jeeli spadn niesuszne podejrzenia i krytyki zoliwe i ycz Wami, a ze mn caa Ojczyzna nasza,, jak duga i szeroka, aby imiona Wasze, jako jej budowniczych, zotemi goskaimi w dzieja!ch naszych, dla zbudowania potomnoci, zapisane byy, a ezas rzdw Waszych sta si jedn z najpikniejszych kart dziejw ojczystych. I bdzie tak napewno, gdy mio .Ojczyzny, tradycye gbokiej i silnej ojcw naszych wiary witej, jak gwiazda prze wodnia przywieca Wata bd i nie pozwol w labiryncie sprze cznych pogldw, rad i opinii zboczy iz drogi waciwej.

27 PADZIERNIKA

5*

Idcie* wi-c Dostojni mowie, skuci wzami mioci.i przy sigi z Ojczyzn, z tym azarzem zmartwychwstajcym, oswobod cie j z powijakw mierci i przywrcie jej wolno cakowit, aby moga, po dniach ucisku i niedoli .zapiewa pie "wyzwole nia i hymn dzikczynny Stwrcy Te Deum", ktrym ongi roz brzmieway stropy tej prastarej wityni w wielkim dniu Koli sty tucyi Trzeciego Maja. Idcie! I niech Bg dziadw i pradziadw naszych bdzie z Wami i narodem caym po wszystkie wieki wiekw". Ks. J. Pawelski.

W stulecie Kociuszki.Dzieje schyku Rzeczypospolitej oraz pocztkw Polski Porozbiorowej przekazay nam tylko jedn posta, ktra zdoaa zy ska powszechn, niepodzieln cze wspczesnych i zgodn, je dnolit mio potomnyctn Tadeusza Kociuszk. A przecie w tej e samej epoce, u boku nieraz Naczelnika siy zbrojnej narodowej, czasami i przerasjJaljc go sw rol i znaczeniem w kraju, dziaali ludzie wcale niepoledniej miary. Taki Dbrowski choby, ktry a po sam koniec swego skoatanego ywota nie waha si bra na siebie cikiej odpowiedzialnoci przed narodem, ktrego nie amao, nie zniechcao do zaczynania na nowo najcisze nie. powodzenie. Jego prace Syzyfa, dowd niezomnego hartu duszy, zjednay mu w kocu cze wspczesnych i potomnych, ale nie zjednay tej bezbrzenej mioci, jak obdarzyli Kociuszk. Taki ks. Jzef, wyrabiajcy.si powoli ze skromnych pocztkw na naj wikszego wodza naszego, wodza jedynej zwyciskiej kampanii polskiej XIX. wieku (1809), rycerza najnieszczniejszej gdy to Bogu wypado odda honor Polakw. Uznano go w caej peni dopiero pod koniec jego ycia, po wielu, wielu momentach nieufno ci, a w potomnoci nie obdarzono tak gorcym i powszechnym umiowaniem. Odzie ley rdo tej wyjtkowej, przerastajcej wszystkich i wszystko popularnoci Kociuszki? Nie w jego niezawodnie nadludzkoci jakiej, bo nie mial on w sobie tych gronych prawie rysw natury, co to wywouj

W STULECIE KOCIUSZKI

7*

rwnie gorce przywizania, jak i nienawici. Istota jego chara kteru bya wzgldnie prosta i jasna i nie odbijaa nazbyt ostro od oglnego tla charakterw polskich; inaczej kult jego nie byby ni gdy tak niepodzielnym. Na kult ten zdaniem naszym zoy si szereg przy czyn, wikszych i mniejszych, ktrych cao dopiero wyjani nam go moe. Jedne z nich tkwiy w samym Kociuszce, inne za byy i s odbiciem psychologii narodu naszego. Uczczono go przedewszystkiem za to, e by onierzem swej Ojczyzny. Nic i nigdy nie moe nam zasoni tego prostego, al tak gorco przez ojcw naszych jeszcze odczuwanego faktu. Polska tych czasw z instynktu samozachowawczego budowaa otarze sawy, oddawaa swe serce jedynie swym onierzom. le to, czy dobrze, ale tak byo. Kult Kociuszki nie ma nic wsplnego z jego dziaal noci w drugiej poowie ycia, na emigracyi, gdy to si rzeczy wypado mu ograniczy si do roli moralnego wykadnika nafodu. Saw mu daa, mio niepodzieln zapewnia jego suba jako Naczelnika siy zbrojnej w insurrekeyi w roku 1794. W drugiej po owie jego ycia rola jego, uznanie, jakim go darzono, opieray si jedynie na tej przeszoci, z nich czerpay swe siy. Odczuwa to wybornie ju sam Kociuszko. Gdy raz, w zetkniciu z modym oficerem napoleoskim, Dezyderym Chapowskim, w chwili duego podniesienia serca ogarn on jedn myl swe ycie, to wyrwao mu si przedewszystkiem wspomnienie chwili decydujcej: ataku racawickiego. W marzycdelsMej niaipozjr, tkliwej prawie duszy Naczelnika istotn spryn bya jednak pewtna twardo i protakanskwencya onierska, ktra tomazy nam w do wyrany sposb jego umi owania, jego zalety i wady. Kociuszko by naprzykad zdecydo wanym teoretykiem republikanizmu, wychowanym na tych ideach amerykaskich, ktre ogarny pniej Francy, a w jego duszy zostawiy osad wyjtkowo trway. By nastpnie twardym i k o n sekwentnym rzecznikiem dokonania u nas szybkiej i daleko posu nitej reformy stosunkw wociaskich. Ale i te silne i trwae jego denia wypyway z jednego prostego rda: chci wzmoenia siy obronnej swego kraju, jego ywotnoci bojowej. Wierzy w to,:

.8*


e republikanizm amerykaski, przeniesiony na grunt. Polski, od rodzi si rycersk naszej szlachty, porwie za sob miasta; sdzi, e zmiana stosunkw wociaskich powikszy dziesiciokrotnie energi wojskow narodu. Swym okiem onierza widzia przedewszystkiem obowizki rycerskie nowych republikanw polskich, kosynierskie zyskanych dla Ojczyzny chopw. Charakterystycznym dokumentem w tym wzgldzie s jego instrukcye, wydawane zwizkowym, przygotowujcym powstanie roku 1794. Z wzorw amerykaskich bierze on nasampierw in strukcye genera-majorw, majcych przygotowywa' ludzi, bro i zapasy w swych okrgach, oraz zwizki, po miastach majce ogarnia opini kraju i przygotowywa j do powstania. Jest w nich mowa o dziaaniu na lud przy pomocy urlopowanych o nierzy i podoficerw, ktrzy go wdro do jego roli racawickiej. Ten sposb ujmowania ideau politycznego (i socyalnego) decydowa zarazem o jednym z najpikniejszych rysw Kociu szki: o tym, e w chwili decydujcej umia on zawsze podporzdko wa swoje sympatye oczywistemu interesowi narodu. Przypo mniano sobie o tym w roku 1831, gdy to Chopicki, gdy Skrzyne cki zamiast suy narodowi, jako wodzowie usiowali mu narzuca swloije plany pateyfiklalcyi, swoje! pojcia interesu polskiego, oparte na uczuciach tych, ktrzy byli najsabszymi w narodzie. Republikanin Kociuszko uzna odrazu, jak onierz, Konstytucy, 3-go maja; w roku 1794., gdy w jego rku spoczywaa taka penia wadzy, postawi jedno, jedyne haso programowe: Bi, jeszcze raz bi i pobi!" By wtedy tylko onierzem Rzeczypospolitej, my lcym o jej ratunku, przekazujcym lojalnie spraw ustroju przy szego reprezentaicyi narodowej, na ktr nie by czas w chwili w o.jny. Takie pojcie suby Rzeczypospolitej, z zaparciem si nie raz swych umiowa, z brakiem troski o "swe ycie, o sw opini wojskow nawet, sprawiao, e on jedyny zdoby si na rzeczy najwiksze, na jakie zdawao si nie sta ju byo Polski w epoce rozbiorw.. Ksi Jzef Poniatowski, obejmujc dowdztwo w kampanii roku 1792, wyrzek charakterystyczne sowa: Pjd wiec na mier i gorzej ni na mier, bo na niesaw". Skrzynecki,


9*

gdy go naglono o mielsze kroki wojenne, odpowiada stale: J a drugich Maciejowic nie urzdz". Tych obaw, takich zastrzee nie zraa nigdy Kociuszko. W dwal niepene bataliony piechoty rozpoczyna on sw insurrekcy w Krakowie, w chwili, gdy wiele, bardzo wiele nawet rzeczy mogo zapowiada, e cae przedsi wzicie skoczy si na drobnej ruchawce, e nawet z wojska tylko cz owiadczy si za nim, gdy nastpnie wrg poczyni ju zarz dzenia ochronne i wysa pod Krakw swe wojska. Wiara i zacita, litewska decyzya NialczeMfeSu stworzyy wwczas fakt' ktrego nikt si nie spodziewa, a ktrego nastpstwa byy wprost nieobliczalne: Racawice: Dziki temu drobnemu zwycistwu moga zaistnie, moga rozwin si do tak potnych, jak na Polsk, rozmiarw insurrekcya roku 1794. Tych rzeczy nard nie mg tnigdy zapo mnie Kociuszce. Caa Polska odczua wkrtce instynktownie, e ona sama nie byaby nigdy zdobya si na decyzy, na miao tego rodzaju; odczua rwnie, e bez tej decyzyi, w biernym pod daniu si losowi, jaki tej zgotowa drugi rozbir i przymierze z Rosy, czeka j ten sam koniec, co po Maciejowicach i Pradze, ale zroszony nie krwi walecznych, ktra wychowuje nowe pokolenia i zdobywa sobie szacunek w wiecie, tylko potem niewoli i nie sawy. A zdecydowany by Kociuszko w roku 1794. przez cay czas swej suby. On nigdy nie ba si Maciejowic, nie unika bra nia na siebie odpowiedzialnoci, jak nie unika mierci lub ran na polach Szczekocin i Maciejowic. Mg si omyli nieraz, jako wdz, ale na jednej rzeczy nie zbywao mu nigdy: na inicyatywie, na nie zmordowanym, ochoczym szukaniu rozstrzygni. Nie szed do celu zygzakami, ale po linii prostej, wytrwale i spokojnie- Zdaje si, e w dziejach ludzkoci ludzie tego rodzaju znacznie czciej prowadz do zwycistw, ni ludzie genialni. A jakiej to wartoci byy zalety, to okazay pniej dzieje powstania listopadowego, gdy byo wyborne wojsko, byy rodki, a zabrako tak bezwzgl dnie wodza w rodzaju Kociuszki. Te cechy charakteru Naczelnika zbudoway Kopiec Kociu szki, na ktry z takim alem do siebie zwyk by patrze Chopicki. One zjednay mu ju w roku 1794-tym t mio powszechn,

10*


to zaufanie bezwzgldne, o ktrym jak o fakcie niebywaym pra wie u mas, wspomina zalwsze w ezalsie wialki roku 1831 jeden z weteranw insurrekcyi, genera Kazimierz Maachowski, a ktre sprawio, e Maciejowice, bdce same przez si drobn klsk, stay si grobem insurrekcyi. Te cechy Kociuszki byy rdem , mioci, jak obdarzali go dziadowie i ojcowie nasi i one rwnie jedynie musz by rdem naszej. Wacaw Tokarz.Profesor Wszechnicy Jagielloskiej.

Uniwersay Kociuszki.Uniwersa do wojska.TADEUSZ KOCIUSZKO Najwyszy Naczelnik Siy zbrojnej Narodowej da wojska Polskiego i Litewskiego. Przy&ighsmy koledzy nieraz Ojczynie naszej by wier nymi, i dalimy tego dowd. Dotrzymajmy jej jeszcze tej wiernoci i teraz, gdy przemoc, niedo majc na podziale ziemi naszej, chce iiam wydrze or, a rozbrojonych na ostatni ndz i szyderstwo wystawi. Obrmy go do piersi nieprzyjacielskich, wydwignijmy Ojczyzn z niewoli, powrmy wietno imieniowi Polaka, samowadno narodowi, zasumy na, wdziczno Ojczyzny i saw drog onierzowi! Wzywany od was, stawami na czele waszem, Koledzy! Przyniosem ycie moje dla Was!.Odwaga wasza i obywatelstwo s "mi rkojmi pomylnoci kochanej Ojczyzny. Bdmy jednem cia em z obywatelami, czmy si najcilej, czmy serca, rce i spo soby wszystkich ziemi naszej mieszkacw- Zdrada nam bro wy trcia z rki; niech Cnota znw t bro podniesie, a wnet spadnie to ohydne jarzmo, w ktrem jczymy. t,! icizy moecie zmie, Koledzy, aby wais obca przemoc ze wstydem i hab rozpdzaa? poczciwych naszych ludzi zabieraa, zbrojownie nasze opanowaa, a potem reszt nieszczliwych wsp ziomkw podug swej woli drczya? Nie, Koledzy! Pjdcie za

12*

UNIWERSAY

KOCIUSZKI

mn! Czeka was sawa i sodka pociecha by zbawcami Ojczyzny. J a wam rcz, i bd si stara waszej wyrwna gorliwoci. Nie mniemajcie, abycie winni byli posuszestwo tej zwierzchnoci, pod ktr jestecie. Rzd i magistratury przez Mo skali narzucone, czy warte waszego uszanowania? Narodowi i Oj czynie tylko wasz wierno winilicie; Ona na was woa o obro n, ja w jej imieniu moje wam przesyam rozkazy. Bior z wami, ukochani Koledzy, za haso: mier albo zwycistwo! Ufam wam i temu narodowi, ktry zgin raczej po stanowi, anieli duej jcze w haniebnej niewoli". Podpis: Tadeusz Kociuszko i piecz z napisem w oto ku: Piecz Najwyszego Naczelnika siy zbrojnej narodowej 24 marca 1794 wolno, cao i niepodlego".;

Manifest poaniecki.Uniwersa urzdzajcy powinnoci gruntowe wocian i zapewnia jcy dla nich skuteczn opiek rzdow, bezpieczestwo wasnoci

i sprawiedliwo.

Ogosi ludowi i: 1. Podug prawa zostaje pod opiek rzdu krajowego. 2. e osoba wszelkiego wocianina jest wolna i e mu wolno przemie si, gdzie chce, byleby owiadczy Kiomisyi Po rzdkowej swego wojewdztwa, gdzie si przenosi i byleby dugi winne oraz podatki krajowe opaci. 3. e lud ma ulenie w robociznach, tak, i ten, ktiy robi dni 5 lub 4 w tygodniu, ma mie opuszczony dzie jeden. Do tego, kto robi paszczyzn we! dwoje, maj by opuszczone dni po dwoje. Kto robi pojedynczo, maj mu dni by opuszczone poje dynczo. Takowe opuszczenie trwa bdzie przez czas insurrekcyi, pki w czasie wadza prawodawcza staego w tej mierze urzdze nia nie uczyni. 4. Zwierzchnoci miejscowe stara si bd, aby tych, kt rzy zostaj w wojsku Rzeczypospolitej, gospodarstwo nie upadao,

UNIWERSAY KOCIUSZKI

13*

i eby ziemia, ktra jest rdem bogactw naszych, odogiem nie leaa; do czego rwnie dwory, jako i gromady przykada sipowinny.

5. Od tych, ktrzy wezwani bd na pospolite ruszenie, pkitylko zostawa bd pod broni, paszczyzna przez ten czas nie bdzie wycigana, lecz dopiero rozpocznie si od powrotu ich do domu. 6. Wasno posiadanego gruntu z obowizkami, do niego pizywizanemi, podug Avyej wyraonej ulgi, nie moe by od dziedzica adnemu wocianinowi odjta (chyba si wprzd o to przed dozorc miejscowym rozprawi i dowid, e wocianin obo wizkom swym zado nie czyni). 7- Ktryby podstaroci, ekonom lub komisarz wykracza przeciw niniejszemu urzdzeniu i czyniby jakie "Uciliwoci lu dowi, taki ma by wzity, przed Komisy stawiony i do sdu kry minalnego oddany. 8. Odyby dziedzice (czego si nie spodziewam) nakazy wali lub popeniali podobne uciski, jako przeciwni celowi powsta nia, do odpowiedzi pocignici bd. 9. Wzajemnie lud wiejski, doznajc sprawiedliwoci i do broci rzdu, powinien gorliwie pozostae dni paszczyzny odby wa, zwierzchnoci swojej by posusznym, gospodarstwa pilno wa, role dobrze uprawia i zasiewa. A gdy takowa ulga uczy niona jest dla wocian z pobudek ratunku Ojczyzny i waciciele przez mio Ojczyzny chtnie j przyjmuj: przeto wocianie nie maj si wymawia od najmw, potrzebnych dworowi za przy zwoit zapat. 10. Dla atwiejszego dopilnowania porzdku i zapewnienia si o skutku tych-, zlece, podziel Komisye Porzdkowe, jak jest rzeczono w ich org-anizacyi, wojewdztwa albo ziemie lub po wiaty swoje na dozory tak, aeby kady dozr tysic, a najwicej tysic dwiecie gospodarzy mieszkacw obejmowa. Nadadz tym dozorom nazwiska od gwnej wsi lub miasteczka, i w takim zam kn j okrgu, eby atwa komunikacya by moga. 11. W kadym dozonze wyznacz dozorc, czowieka zda tnego i poczciwego, ktry z woonych na siebie obowizkw w or-

14*

UNIWERSAY

KOCIUSZKI

ganizacyi Komisy! Porzdkowych bdzie odbiera skargi od ludu w jego uciskach i od dworu w przypadku nieposuszestwa lub nie sfornoci ludu. Powinnoci jego bdzie: rozsdza spoiy, a gdyby strony nie byy kontentne, do Komisyi Porzdkowej je odsya. 12- Dobrodziejstwo rzdu w uleniu ludowi ciarw zach ci go powinno bardziej jeszcze do pracy, do rolnictwa, do obrony Ojczyzuy. Gdyby wic hultaje jacy na ze uywali dobroci i spra wiedliwoci rzdu, odwodzili lud od pracy, buntowali przeciwko dziedzicom, odmawiali od obrony Ojczyzny, Komisye Porzdkowe w swoich wojewdztwach i pawuita|ch pilnie na to mie bd oko i natychmiast takowych hultajw apa rozka i do sdu krymi nalnego oddadz. Niemniej Komisye Porzdkowe czuwa maj nad wczgami, ktrzyby w tym czasie domy porzucali i po kraju wczyli si. Wszystkich takowych ludzi chwyta i do Wydziau Bezpieczestwa, w kadej Komisyi bdcego, oddawa trzeba, a po zrobionym egzaminie, gdy si tuaczami i prniakami oka, do robt publicznych uywa. 13. Duchowni, najblisi ludu nauczyciele, powinni mu prze kada, jakie ma obowizki dla Ojczyzny, ktr si prawdziw ma tk wzgldem niego okazuje. Ci duchowni owieca lud powinni: e pracujc pilnie okoo roli swojej i dworskiej, rwnie mil czyui Ojczynie ofiar, jak ten, ktry j orem od zdzierstw i rabunkw onierstwa nieprzyjacielskiego zasania; e penic powinno wzgldem dworw, zwaszcza tak sfolgowan przez niniejsze urz dzenie, nic innego nie czyni, tylko winny dug wypaca dziedzicom, od ktrych grunta trzyma. 14. Duchowni obojga obrzdkw niniejsze urzdzenie oga dza bd z ambon po kocioach i cerkwiach cigle przez niedziel cztery; prcz tego Komisye Porzdkowe z grona swego lub obywatelw gorliwych o dobro Ojczyzny wyznacz osoby, ktre obje da bd gromady po wsiach i parafiach i onym -to urzdzenie gono czyta z zachceniem ich, aby wdziczni tak wielkiego do brodziejstwa Rzeczypospolitej, szczer ochot w jej obronie wy pacili si!" Dan w obozie pod Poacem dnia 7 muja 1794 r. TADEUSZ KOCIUSZKO.

Daty KociuszkowskieW setn rocznic zgonu Naczelnika narodu, streszczamy niej dziaalno jego szeregiem dat odnonych: 1746, 2 luty: Narodziny Andrzeja Tadeusza Bonawentury Kociuszki w Marczowszczynie, z matki Tekli z Radomskich z ojca Ludwika Tomasza maonkw Kociuszkw. 1746, 2 luty: Ksidz Rajmund Korsak, przeor Dominika nw z Hoszczewa, chrzci niemowl. 1765, 18 grudnia: Po ukoczeniu, szkoy Kociuszko wst puje do Korpusu Kadetw, czyli szkoy Rycerskiej w Warszawie. 1766, 20 grudnia: Na mocy patentu krlewskiego, awanso wany na chorege korpusu. 1768: Przy- lustracyi korpusu dnia 5. maja znajduje si ju na licie oficerw i peni sub podbrygadyera. 1769: Jako stypendysta Stanisawa Augusta udaje si na dalsze studya w zakresie inynieryi wojskowej do Francyi. 1774: Wraca do kraju jako skoczony inynier wojskowy i ariylerzysta. 1775, 21 kwietnia!: Wyznaje afeikt swj Ludwice Sosnow skiej, w mlajtnoGi jej ojca, Sosnowicy, al zraony odmow So snowskiego, postanawia kraj opuci. 1775: "Na galarze pynie do Gdaska, stamtd udaje si do Francyi. 1776: Opuszcza Francy, udaje si za ocean, do Filadelfii,

16*

DATY KOCIUSZKOWSKIE

aby tam wstpi do szeregw wojskowych i waczy o niepodle go Stanw Zjednoczonych. 1776: Z polecenia ataku, przedstawia plan ufortyfikowania Billinspwtu, aabeizrrieczajcego mililasto; od atiaiku floty angielskiej przez odgrodzenie rzeki Delaware. 1776: Kongres, uznajc niepospolite zdolnoci Kociuszki, mianuje go inynierem w subie Stanw Zjednoczonych, z rang pukownika i pensy 60 doktr,w miesicznie. 1777: Kociuszko fortyfikuje wzgrza pod Saratog, a plany jego zyskuj oglne uznamie. Waszyngton, zachwycony, nad mienia: Twrca ich jest mem gbokiej nauki i wyszych zalet!" 1778: Mianowany komendantem armii pnocnej, dokonywa wietnej fortyfikacja kraju wyyn Highlands. 1782, 14 grudnia: Wkracza z wojskiem do Charestown. 1788, 18 padziernika: Kongres mianuje go genera-bryga-. dyerem i wyraa gbokie uznanie dla jego dugich, wiernych i nie pospolitej miary zasug. 1783: Otrzymuje order Cyncynnata. 1784: W peni sawy, obdarzony zaszczytami, wraca do kraju rodzinnego. 1789: Stanisaw August mianuje go podczas sesyi sejmo wej genera-majorem wojsk koronnych. 1792, majczerwiec: Odkomenderowany do armii ukrai skiej, dowodzonej przez Jzefa ks. Poniatowskiego, uczestniczy w kampanii polsko-rosyjskiej; Stanisaw August, w nagrod m stwa i szczeglnej roztropnoci", obdarza go nowoustanowionym Krzyem Zaisugi Wojskowej (Virtuti MMitairi). 1792. 8 lipca: Okazuje niepospolit znajomo sztuki wo jennej, przeprowadzajc szczliwie przez Bug cofajc si armi polsk. 1792, 17 lipca: Bitwa pod Dubienk. Rosyanie gwatownie nacieraj bilkaikro silniejszemi wojskami, mimo to Kociu szko cofa si we wzorowym porzdku. 1792 nieco pniej: Stanisaw August wynagradza zna komite zasugi Kociuszki, awansujc go n a genera-lejtenanta i mianujc szefem 4 regimentu buawy polnej koronnej.

DATY KOCIUSZKOWSKIE

17

:

1792, 30 lipca: Oburzony przystpieniem krla do Targo wicy i nag zmian polityki jego wzgldem Rosyi, Kociuszko "w obozie pod Sieciechowem podaje si do dymisyi. 1792, 26 sierpnia: Paryskie Assemblee Legisla>tive" (Zgro madzenie Prawodawcze), na wniosek yrondysty Goudeta, obdarza Kociuszk godnoci obywatela Francyi" i umieszcza go na li cie najznakomitszych mw stanu". 1792, 17 padziernika: Bolenie dotknity w uczuciach patryotycznyeh przewag wpyww moskiewskich, opuszcza War szaw i udaje si do Galicyi. 1792, 5 grudnia: Przebywajc w Zamociu, ju nalecym do Austryi, otrzymuje rozkaz generaa austryackiego Wurmsera, motywowany poleceniem z Wiednia, opuszczenia granic Austryi w cigu 12 godzin*. 1792, grudzie: Przybywa d Lipska. 1793: Jedzie do Parya, gdzie go rzd tamtejszy przyjmuje z wyrniajc uprzejmoci. Zabawiwszy kilka miesicy wraca do Lipska, tam bowiem patryoci ukadaj plan powstania, jedno mylnie powoujc go na najwyszego naczelnika siy zbrojnej narodu.;

1794, 23 marca: Przybywa do Krakowa, 1794, 24 marca: Na Rynku krakowskim, obok ratusza, wo bec niezliczonych tumw ludu i wojska, skada przysig naro dowi, poczem ogasza miainifest, wzywajcy wszystkich obywa teli kraju na ratunek Ojczyzny. 1794, 1 kwietnia: Na czele dwu batalionw wyrusza z Kra kowa. " > 1794, 4 kwietnia: Stacza'zwycisk bitw pod Racawicami.1

1794, 7 maja: W obozie pod Poacem ogasza uniwersa w sprawie nadania praw wolnociowych ludowi wiejskiemu. 1794, 6 czerwca: W bitwie pod Szczekocinami (Rawk) z wojskiem rosyjskim i pruskim ponosi klsk. 1794, 7 czerwca: W obozie pod Maagoszczem Ogasza uni wersa o pospolitym ruszeniu.

i 8*

DATY KOCIUSZKOWSKIE

1794, lipiec i sierpie: Kieruje zdaa obron Warszawy, poleca wznosi fortyfUkaioye. 1794, wrzesie: Po Ustpieniu nieprzyjaciela wkracza do Warszawy. 1794, 10 padziernika: Bitwa pod Maciejowicami. 'Kociu szko miertelnie ranny dostaje si do niewoli rosyjskiej. .1794, 10 grudnia: Wraz z Niemcewiczem i Fiszerem prze wieziony do Petersburga i osadzony w twierdzy PietropawoWskiej. 1796, 19 grudnia!: Opusmczia Petersburg, przez FMlaJndy udaje si d Szwecyi. 1797, 13 stycznia; Przybywa na wysp Elhero. 1797, 27 stycznia: Przybywa do Sztokholmu, gdzie doznaje entuzyastycznego przyjcia. 1797, 28 lutego: Udaje si do Gotersburga, 1797, 16 maja: Dy do Anglii, gdzie go nard z wielk, C Z C I przyjmuje. 1797, 18 sierpnia: Na okrcie Adriane" przybywa do Fila delfii, witany radosnymi okrzykami przez ca ludno. 1798, 5 iDlaja : Wrcza swj teistajmetiit wasmoroziny pre zydentowi Jeffersonowi; testamentem owym ca sw wasno' W Stanach Zjednoczonych przeznacza na wykup Murzynw i obda rowanie ich wolnoci,. 1798, 6 maj: Otrzymawszy wiadomo o sukcesach legio nw polskich, opuszcza Ameryk i dy do Europy. 1798, 28 czerwca: Staje w Bayonnie, a stamtd spieszy do Parya. 1815, 15 maja: W Brumau otrzymuje posuchanie u cara Aleksandra I. 1815, 15 maja: Przybywa do Wiednia. 1815, 23 czerwca: Bolenie zraony niepowodzeniem w spra wach Ojczyzny, udaje si na stay pobyt do Solury w Szwajcaryi i tam zamieszkuje w domu Franciszka Zeltnera, b. prefekta kan tonu Solury. , " 1817, 15 padziernika: Umar w Solurze o godz. 10 wie czorem. M. dz.1

Istota wielkoci Tadeusza Kociuszki.Splata si ycie Kociuszki w zupenoci z yciem narodu, tak, i myl przechodzi nieustannie z jego osoby na Polsk i nieraz niewiadomo doprawdy, gdzie -pocign granic pomidzy spra wami osoby jego, a jego i naszego narodu; dlatego on taki masz". Nie byo midzy wspezesnemi sprawami polskiemi takiej, ktre j by nie dotykaa jego biografia w jakim stopniu, mniejszym lub wikszym. By to ywot, rozpity nietylko na tle ycia publicznego,, jak tyle ywotw sawnych mw, ale wprost wpleciony w byt narodu, bo nie jednego tylko pokolenia. Ciekaweni' i poUczajcem byoby przeprowadzenie pod tym wzgldem analogii pomidzy stanowiskiem Mickiewicza' Kociuszki w ekonotaice naszego ycia narodowego'; ale moe obie te biografie nie s jeszcze dosta tecznie zbadane i opracowane, iby mogy suy za tworzywo do rozwizywania takich zagadnie psychologiczno-spoecznych. Po benedyktyskiej, a gbokiej analizie ywota Kociuszki (przez Korzona) kolej n a syntez, i arcydziwna to rzecz, e nasz wiat naukowy nie prbowa tego. Moe uwagi niniejszej rozprawki wyjani troch t zagadk. Kwesty biograficzn Tadeusza Kociuszki streci mona w jednem zdaniu: Ozy by tylko prz^zacnym, czy te przy zacnoci i wielkim zarazeim czowiekiem?p. P. T. cxxxvra.

28

410

ISTOTA WIELKOCI TADEUSZA KOCIUSZKI

Wspczeni rozstrzygnli t kwesty, z rzadkimi wyjt kami, na rzecz wielkoci. wiadcz o tern wszystkie najstarsze biografie, a w ostatniej z pisanych przez osobistego i naocznego wiadka (genera Paszkowski) znajdujemy wprost zestawienie Kociuszki z Napoleonem, ujte' gboko, a wyraone wspaniale. Ze wspczesnych piciu tylko ludzi miao wtpliwoci co do wielkoci, a nawet co do umysowej wyszoci Naczelnika: genera Poniski. genera Zajczek, Katarzyna II., Wielki ksi' Konstanty i Napoleon sam. Zajczek by typem karyerowicza. Kiedy ksi Jzef wy stpi w styczniu 1807 z memoryaem do Napoleona w sprawie ogoszenia Krlestwa Polskiego i przywoania Kociuszki, Zaj czek, kandydat do wszelkich zaszczytw i do wszelkiej wadzy, wyprawi od siebie kointrmemorya, w ktrym wywraca na nice rozmaite argumenty Poniatowskiego i poucza Napoleona, e Kor ciuszko jest tylko kreatur i agentem Czartoryskich", e naley ca t kompani stale' trzyma pod dozorem" i nie doipuszcza do adnych urzdw. O urzdy chodzio Zajczkowi. Jeeli Napo leonowi potrzebny kto, ktryby by w Polsce ponad Dbrowskie go, ponad Poniatowskiego, moe jaki wicekrl to poc Ko ciuszko, skoro jest od tego... Jzef Zajczek (ktry potem tak suy za podnek Konstantemu). Katarzyna nie poznaa si na. wielkoci duszy swego wi nia. Gdzieby kryteryum w jej umyle? Nie szanowaa caryca Kociuszki, bo ona nie szanowaa nikogo ani niczego na wiecie. Dla Katarzyny chytro z wyzyskiem bya najwysz mdroci. Kociuszko, nie chcc bra sobie przykadu z mdroci" takiego np. Ksawerego Branickiego, by gupcem w caej rozcigoci tego wyrazu'*. Innym razem przedrwiwa sobie z niego, e jest agodny, jak baranek"... Absolutnie nie bya zdolna zrozumie go. a caa jej wielko" jest za tego rodzaju, i zdanie jej do prawdy nie moe wchodzi tu w rachub. Aleksander I. i Konstanty dali Kociuszce w r. 1814 w Pa ryu powz dworski do dyspozycyi, a na balu u ksinej Jabo nowskiej prowadzili Kociuszk przez tum goci, wziwszy go pod ramiona i woajc: miejsca, miejsca, oto wielki czowiek"

ISTOTA WIELKOCI TADEUSZA KOCIUSZKI1

411

lecz w poowie nastpnego roku zmienio si zdanie dynastV ro syjskich,- a Konstanty rozpowiada, e Kociuszko zdziecinniay starzec", plecie jakie niedorzecznoci o caej niepodlegej Pol sce". Sdy czowieka-potwora" przytacza si te tylko dla zu penoci. Ale Napoleon? Stwierdmy, e osobicie nie zna go wcale, ani nie mia sposobnoci pozna z dziaalnoci, przy robocie". W r. 1806 chcia uy Kociuszki do swoich celw, ale ten odm wi. Napoleon wjecha tryumfalnie do. Poznania, w Warszawie rz dzi Murat, ale te tene Murat pisze do cesarza; 28. listopada' 1806: Woaj Kociuszki wielkim gosem; jego imi jest we czci caego kraju, on posiada zaufanie powszechne". Kociuszko poda W o j e warunki na pimie 22. stycznia! 1807 (granice z r. 1772), a odpoh wied Napoleona, do ministra polilcyi Fouchego adresowana, brzmiaa brutalnie odmownie, z uwag nastpujc: Nie przywizuj adnego znaczenia do Kociuszki; nie uywa on wcale tego powaania w kraju, jak sobie wyobraa.. Zreszt postpowanie jego dowodzi, e jest poprostu gupcem (un sot). Trzeba mu wic pozwoli, niech robi, co chce, nie dbajc wcale 0 niego". Kady wyraz tego listu jest dowodem, e Napoleon nie oryentowa si w Polsce i bdzi. Mniemanie oi mniejszym stopniu powaania w kraju", pochodzi z me!moryau Zajczka, a nietrudno byoby wykaza, e wiele pniejszych bdw w sprawach wscho dniej Europy z tego, samego wywodzi si rda: z polegania na Zajczku. Faktem jest, e jeszcze w 1815 r. przywizywano ogro mn wag do opinii Kociuszki. Nieprawd te byo, jakoby Na poleon nie przywizywa znaczenia do jego decyzyi i pisa nie prawd, jakoby mu pozwala robi, co chce. Kociuszko zosta fa ktycznie internowany w Beryille; odmwiono mu paszportu doi Szwajcaryi. Stawianie warunkw i rodzaj ich stanowiy dla Na poleona dowd gupoty; chcia przez to powiedzie, e uwaaby siebie zai gupca, gdyby z Kociuszk o warunkach dysfcufcowa. Niedaleka przyszo miaa okaza, e w tym Wypadku pogldy Napoleona na' rozum a gupot polityczn byy zupenie opaczne1 1 1

1 mylne. Te dane polityczne, ktre m u s i a y nastpnie sprowa28

412


dz upadek Napoleona, wyrosy z obojtnoci jego wzgldem przy wrcenia niepodlegoci c a e j Polsce. Pokazao si w kocu, kto tu okaza brak mdroci. Zostaje Poniski modszy. Krwi wasn rehabilitowa na zwisko rodzinne, splamiosne przez ojca w czasie pierwszego roz bioru. Zgo,si si do Kociuszki na ochotaika, pod Szczekocinami odnis ran. By to wojskowy starej daty, bez nauki; zosta ge neraem, bo si rodzi w bogactwie, a zosta przyjty do insurrek cyi chtnie, bo wyszych oficerw wogle nie byo nadmiaru. Sprawia wraenie czowieka upoledzonego od przyrody na umy le, jakiego niedorozwoju; zoy tego dowody w swej subie wojennej.. Podczas oblenia Warszawy mia przeama lini wojsk rosyjskich od strony Wilanowa i Piaseczna. Sam si na t ofiaro wa ale takim by niezdar, e rfawet nie zebra informacyj to pograficznych, ani przewodnikw nie wzi, lecz nie rekognoskujc cakiem miejsc, szed na lepo; zaplta si wrd ciemnej nocy w las, chybi Merunku, trafi na batery i piechot rosyjsk, i stra ciwszy okoo setki ludzi, cofa si musia w najgorszym niepo, rzdku. ^ Drugim razem okaza si szkodliwym, kiedy chodzio o to, eby nie dopuci poczenia si armij Suwarowa i Fersena; mo na byo bowiem liczy na powodzenie, o tyle tylko, o ile udaoby si rozprawi z kad z tych armij z osobna. Kaza tedy Naczelnik, Poiskiemu poczy si korpusem Karola Sierakowskiego, do ktrego sam dojecha konno do Okrzei! w dniu 6. padziernika 1,794, pdzc wraz z Niemcewiczem szalonym gaopeta od godziny 5. rano do 5. wieczorem. Dojechawszy, zastaje tam wprawdzie Por niskiego, ale dowiaduje si, e ani jednym strzaem nie prbowa nawet sposzy Fersena, ktry pod jego okiem stawia sobie naj spokojniej most n a Wile pod Kozienicami, podczas gdy Poniski cyngla nie ruszy, a Kociuszce z rozbrajajc naiwnoci, tpego umysu owiadczy, e stoi pod Kozienicami, bo czeka na roz kazy". Pod Maciejowicami wiadomy jego czyn, jak bitwa musiaa zosta przegran dla; braku rezerw , ktre on mia przyprowadzi,1


413

a na ktre czekano naprno penych sze godzin. Poniski po szed sobie w cakiem innym kierunku, ni mia rozkaz, a chocia sysza podczas marszu strzelanin, ostr,, nie kierowa si jednak wedug huku dzia i przyby pod Maciejowice w dwie godziny po bitwie. Ot ten Poniski przyjeda w" r. 1803 do Parya, aeby zada od Kociuszki powiadczenia' niewinnoci, gdy w dziele historycznem Segura zarzucono mu zdrad. W obszernym wywo dzie, nadesanym Kociuszce, wchodzi w szczegy natury woj skowej, robic to w taki! sposb^ e Paszkowski' (sam oficer i po tem genera Napoleoski) pisze oitem: Zdaje si, i sen opowiada, albo dalekie jakie wieci, nie bywszyi sam blisko, arii w miejscu czynnoci". Byy tam bowiem takie nonsensa, jak pomylenie Bugu za Wieprz, przesunicie bitwy pod Brzeciem o dwa tygodnie, zdwajanie odlegoci miejsc; i takie braki, jak niewymieniemie a-, dnego miejsca, gdzie sam stan, ani! dnia, w ktrym by u Naczel nika - sowem by to wojskowy nonsens. Genera, ktry bywsziy w kampanii, pomyli potrafi Bug za Wieprz, by chyba upoledzo nym na umyle; inaczej tego nikt nie wytumaczy.1

Ten tedy Poniski w drugim licie odzywa si d Kociu szki prostacko, miota si, zwala na niego wszystkie nasze nie szczcia", zarzuca mu sabo charakteru" i niedorzeczno", a nawet tchrzostwo. W tym .wypadku nie bdziemy ju tracM miejsca na adne' argumenty, tylkoi zwrcimy uwag, e zazwyczaj} k a d y wielki m miewa swego... Poniskiego, a czasem i w licz bie mnogiej, Poniskieh. > Tak przedstawiaa si kwestya wielkoci Kociuszki wsp czesnym. Potomni, pisarze rozmaitych narodowoci, wspzawo dniczyli w doborze wyrazw, aeby odda naleycie' cze i po dziw. Byy prby ywotopisu krytycznego, o ile dawao si to wy kona przy wczesnym stanie rde (Siemieski), i Kociuszko z kadej takiej prby wychodzi jeszcze wikszym; Nareszcie w r. 1894 Korzon dokona swej pomnikowej zaiste analizy, a o ile wdaje si w syntez, dochodzi do wynikw' wprost superlatywnych. Podpisany prbowa syntezy w r. 1916, ale wpierw przerobiem cay materya na nowo, analizujc dugo kady najdrobniejszy

414a


szczeg ) i powiem otwarcie, e nabraem najmocniejszego prze konania, jako brakuje sw stosownych w jzyku ludzkim, aeby naleycie wyrazi wielko Kociuszki. Nawet nie wyobraaem sobie, e zajmowanie* si jego yciem moe wprawia tak w za chwyt i gdym doszed do koca ksiki swojej, czuem, e pisa niem tej biografii dostpiem nietylko zaszczytu, ale wprost szcz cia. Czcigodny Nestor naszego cechu historycznego mia stokro tnie suszno. A jednak w cechu" zdanie Korzona nie liczy wielu zwolennikw. Uznaje si w koach naukowych zacno Kociu szki, ale ma si wtpliwoci co d jego zdolnoci. Czci si w nim symbol Sprawy, czci si Polsk w jego osobie, lecz jego samego uwaa si za najzacniejszego czowieka, o przecitnej wcale intellig-encyi. Naley wytoczy t rzecz na wiato, bo dysfcusya moe by nadzwyczaj poyteczn nietylko dla tematu naukowego, ktry przez rozmaitych badaczw zostaby wielostronniej owietlony, a moe nawet pzrez kogo na nowo odmiennie ujty, a w kadym razie zyskaby na szczegowem dalszem opracowaniu ale co najwaniejsza, wszedby na porzdek roztrzsa naukowych je den z kardynalnych problemw kultury: p r o b l e m w i e l k o c i . Filozofia polska, socyologia, historyozofia, zyskayby karm godn europejskiego widnokrgu naukowego. Problemu wielkoci nie badano jeszcze nigdzie. Nue, czemu polska nauka nie ma si nim zaj? Wic niech cieraj si zdania o Kociuszk, bo gdy si walczy myl o rzeczy wielkie, natenczas bez wzgldu na wynik ostateczny: s i c i t u r a d a s t r a , a to, potrzebne zawsze, dzi szczeglniej nam byoby przydatne. Spoeczestwo winno by sposobne do spraw wielkich, przywyke do nich i w w i c z o n e w n i e. Takiem jest zadanie spoeczne Nauki i Sztuki, taki sto sunek kultu Prawdy i Pikna do caoksztatu kultury.1

Dla dwch przyczyn staj si moliwemu powtpiewania co do wielkoci Kociuszki. Pierwsz stanowi pewna niedojrza o krytyki polskiej, a wic i gorliwo okazywana w sposb") Tadeusz Kociuszko. Na setn rocznic zgonu Naczelnika, ycie, czyny, duch, opisa Feliks Koneczny. Pozna, u Karola Rzepeckiego, 1917, w 4-ce, str. 392, ze 116 illustracyami.

ISTOTA W I E L K O C I TADEUSZA KOCIUSZKI

415

niewaciwy, nie w swoim czasie, nie na swj eta miejscu i niesto sown metod, jak-to zawsze przytrafia si przy niedojrzaoci. W jzyku potocznym rozumie si przez krytyk zazwyczaj nagan. Skrytykowa: znaczy zgani. U nas procent osb, posia dajcych wyksztacenie naukowe, jest jeszcze tak minimalny, e to naiwne, nienaukowe pojmowanie krytyki musi by rozpano szone, nadawa pewn ceteh naszej umysowoci, a w ostatecznej konsekwencyi, jakby zamykajc bdne koo tej sprawy, udziela si uczonym. Trudno wyobrazi sobie, eby oglny stan umysw danego* kraju mg nie oddziaywa na sposb ujmowania proble mw naukowych; tote dlatego nalwet nauka miewa* zabarwienia narodowe (przyczem nie mam zgoa na myli szowinizmu, dla na uki zabjczego). Cech naszej umysowoci jest pessymistyczna apryoryczno krytycyzmu naukowego. My aparatem krytycznym nie umie my wada, i w zwizku z tem boimy si cigle, czy nie jestemy sami wobec siebie za mao krytycznymi. Z powodu szczeglnych naszych okoliczneici zachodzia u nas czciej, ni gdzieindziej, potrzeba obalenia pewnej tradycyi; krytyka, musiaa nam otwiera oczy na niejedno, co w istocie rzeczy byo zgoa odmiennem, ni powszechnie sdzono. Utaro si tedy wrd powszechnej niekrytycznoci, jakoby nie byo krytycznego pogldu na spraw, pki nie nastpi rozbrat z tradycy a std u talentw miernych, a dbaych, eby wyda si umysami krytycznymi, straszliwa gor liwo do obalenia tradycyi. Wystpio istne maniactwo, eby ko niecznie doj do wynikw negatywnych, pod groz zarzutu, e si nie jest powanym pracownikiem naukowym, e si niema metody naukowej. Jestto niekrytyczne stosowanie metod kryty cznych *). Ta negatywna apryoryczno daje si we znaki w kwestyi Kociuszki. Kto zwrci tedy uwag, e Kociuszko taki, jakiego) Tote w swych Dziejach Polski za Piastw" (1902) i Dziejach Polski za Jagiellonw" (1903) pozwoliem sobie odbiedz w wielu punktach od interpretacyi, uwaanej wwczas niemal za obowizkow, czynic to na podstawie wasnych studyw rdowych. Byem wwczas izolowany co do pojmowania przeszoci narodowej.r

416


czcimy, to symbol, a byo to rzecz niemal przygodn, z kogo tradycya symbol zrobi Kociuszko za rzeczywisty m u s i o c z y w i c i e pozosta bardzo daleko poza idealn doskonaoci sym bolu. Zreszt przyja si zasada, e polityka i wodza naley os dza ..wedug powodzenia", a Kociuszko wojn przegra; wyszed wic na arcypoczciwego czowieka, ale z gow nieszczegln, bo inaczej byby musia wygra. Ksiga Korzona sprawia srogi z aw d. Jakto?! Tyle aparatu naukowego poto, eby pisa pane>giryk"? Wiem, e wanie dziki swemu Kociuszce" straci Korzon ogromnie na naukowej estymie. Zawisa! nad polskim wiatem naukowym formalna dza, eby obnia, okrawa; wy dawao si to obowizkiem wobec nauki. Dzi jeszcze ten Naczel nik, ktrego uwielbiaj wszyscy pisarze, ktrzy przerobili, daw niej czy dzi, c a jego biografi wszechstronnie, kompletnie, uwaany bywa przez takich, ktrzy tylko troch otarli si o temat ywota Kociuszki, a wic przez wszystkich niemal, za... Kociu szk dla dzieci". Uwaajcy z konieczno naukow, eby okroi co z wiel koci! Kociuszki w imi krytyki, odznaczaj si dziwn atwo wiernoci tam, gdzie wanie krytyczno byaby najbardziej na miejscu. Panuje jaka sabo wzgldem sztucznoci sytuacyj, atwowierno co do epizodw napuszysto-teatralnych, jakkolwiek tak sprzecznych z charakterem Naczelnika. I tak powtarza si cigle jeszcze, jakoby osobiste zetknicie si z krlem zawdzi cza mody Kociuszko awanturze, ktr jako mokos urzdzi mia wojewodzie podlaskiemu, i to o... tace. Nie wystarcza hypoteza", e krl kaza sobie przedstawi swoich stypendystw!1

Podobnie cytuje si epizod teatralny z opowiada Proora, jak Kociuszko nie chcia stan na czele insurrekcyi, lecz gdy poproszono go o to na klczkach, przysta, robic niejako ofiar ze swego przewiadczenia o szkodliwoci przedwczesnego wybu chu. Miao to by w Drenie" (a moe w Lipsku?!) w r. 1793. Wiemy za ze rde, e Kociuszko ju pod koniec roku 1792 ukada plany insurrekcyi i zdecydowany by dae inicyatyw. Najprzykrzejszym objawem atwowiernoci wzgldem tra dycji) gdy ona niema wanie adnego powanego punktu opar-


417

cia w rdach, jest pokutujco wci historya caa" o romansie z Ludwik Sosnowsk, historya, oparta na jej wasnym licie, uo onym w 16 lat pniej ), kiedy Kociuszko by sawnym ju czo wiekiem. Nawet kursuje wci jeszcze wymys o zamiarze wykra dzenia panny! Nic to, e-istnieje wasnorczny list Kociuszki (z Niemirowa w sierpniu 1791, do urowskiego, ojca Teklusi"), w ktrym wyraa si o tej plotce z najwyszem oburzeniem: caa krew we mnie zlodowaciaa". Widocznie atwiej posdzi Kociu szk o kamstwo, ni przeciwi si tradycyi", gdzie ona... nie dodaje wielkoci bohaterowi; Ayystpuje si do walki z ni tam tylko, gdzie ona przeszkadza do umniejszenia bohatera.T 1

I otrzymujemy Kociuszk rzeczywistego": awanturnika czupurnego i "pochego lekkoducha, spekulanta przytem, baamu ccego powane panny, kiedy sam nie mia nic, prcz dugw*

(rok 1775), ze specyalnoei do wykradania panien; na lata m skie zrobi si wyniole pysznym, przybiera r-ol ma opatrzno ciowego, dajcego si ubaga na klczkach; na staro by zdziecinniay". A c-to, za nard, dobierajcy sobie takiego na symbol"?! < < Oprcz negatywnej apryorycznoci naszego krytycyzmu jest atoli druga jeszcze przyczyna, dla ktrej staj si moliwemi powtpiewania o wielkoci umysu Kociuszki. "Materya biografi czny do ycia Naczelnika jest cigle jeszcze tak niekompletny, i pozwala to kademu woa: Czekajmy na syntez, a skompletuj si rda! ' A jeeli si nie skompletuj? Czy nauka nie zna. sposobw, eby i przy maym zasobie rde bezporednich otrzyma wyniki naukowe? Biografia Kociuszki wykazuje cigle jeszcze znaczne luki. Modo bohatera trzeba odtw arza'. ze skpych rde z tak usiliioci kombinacyi wszelkich metod, jak gdyby chodzio o mozajkow robot w zakresie najskpszych rde redniowiecznych; z caym szeregiem miejsc w tej biografii da sobie rad doprawdy tylko przywyky do najmudniejszych zestawie uamkw rdeT

*) Poza tem s tylko jakie kozacze rda", podejrzane ogromnie o sztuczne pochodzenie.,-.

418


medicaevista. Tak jest do 15-go roku ycia bohatera, a. potem przez przeszo pi lat nic a nic, ani literki o nim nie posiadamy. Lata 17601765, tak wane lata w wychowaniu modzie ca, od 15 do 19 roku ycia, nie wyjanione adn wskazwk bez poredni, ani te poredni choby, ale wspczesn; musimy od twarza je sobie ,z faktw lat nastpnych metod wsteczn. Np. widzc, e przyjto go do szkoy kadeckiej, do ktrej w w c z a s (bo przechodzia przez trzykrotne zmiany t a szkoa) wymagano znacznie wyszego przygotowania, ni wynis je by ze szkoy lubieszowskiej, wnosimy std, e uczy si w domu i pracowa dalej nad sob ale te poprzesta jestemy zniewoleni na tak oglnikowym wniosku. Z pobytu w szkole kadeckiej, od grudnia 1765 do lata 1768 posiadamy zaledwie skpe uamkowe wiadomo ci, bo te wogle o caej tej pierwotnej szkole rycerskiej nie wie my niemal nic; to, co si pisuje o wychowaniu w szkole kadeckiej, Kociuszki nie tyczy, b odnosi si do drugiej i trzeciej organizacyi szkoy. Np. synny katechizm rycei-ski" powsta, kiedy Kociu szko wraca z Ameryki. Nastpuje .pierwszy wyjazd za_ granic i od koca 1769 r. do 1774 roku znowu skazani' jestemy na metod wsteczn, n a wnioskowanie z pewnych faktw pniejszych. rdo bezpore dnie, odkryte przez p. Dzwonkowskiego, poucza nas, e Kociu szko bawi nietylko w samym Paryu i e bra lekcye malarstwa. Oto w s z y s t k o , co wiedzie da si o tych latach wprost ze r de rwnoczesnych. Na innem miejscu niniejszej rozprawki zwra cam uwag na okoliczno, e taki stan rde moe obaamuci badacza, zwaszcza, gdy nie zna dokadniej caoci przedmiotu. Prawym symbolem stanu rde i bada jest tablica pa mitkowa, umieszczona w Krakowie nal domu w Rynku Gwnym, przy Linii AB pod 1. 45, jakoby w tym domu mieszka by Ta deusz Kociuszko w r. 1774. Nieprawda! By w Krakowie dopiero o rok pniej,'w r. 1775. Tym razem wiemy to ze rda bezpo redniego i rwnoczesnego, autentycznego, bo z listu wasnorcz nego samego Kociuszki, pisanego dniem lub dwoma dniami przed zapoAviedzianym w tym licie przyjazdem do Krakowa; posiadamy wic pewno absolutn, e data, wyryta na tablicy, jest mylna,;


419

a wiemy o tem od lat 10 (list ten, do Mniszcha, ogoszony by w Przegldzie Powszechnym" z czerwca 1907), ale tablica zo^staa i zostanie niepoprawion, aeby dalej szerzy nieprawd o yciu Kociuszki. Czy nie symbol? O pobycie omioletnim w Ameryce za pierwszym razem znowu... robota mozaikowa ze rde porozpraszanych i po wik szej czci porednich; ale przynajmniej rzeczy zasadnicze s nam w tym okresie ycia zupenie jasne. Wiadomoci nasze nieliczne, ale pewne, pozytywne. Ciekawa atoli sprawa z tem, e nie wiemy ani kiedy i skd Kociuszko'wyjeda do Ameryki (z Krakowa, ze Sawinka, czy z Drezna? z kocem .1775, czy na pocztku 1776 roku?), ani te, jak drog i kiedy wraca (wiemy tyle tylko, e w lipcu 1784 wsiad na okrt w Nowym Yorku) i czy zatrzymywa si gdzie po drodze w zachodniej Europie? Przez caych tych om lat nie .posiadamy ani jednego bodaj" listu od Kociuszki lub do niego pisanego, ani jednej jakiejkolwiek notatki, nietylko od niego, ale choby z bezporedniego jego otoczenia. Przez 5 lat siedzi Kociuszko w swojej wiosce, gospodaruje, a rda pouczaj nas o ciotce Zuzannie, o tacy na kaw, o labi ryncie w leszczynie, dodajc troch rachunkw i to niemal wszystko. Doprawdy, czy kiedy naturalista" jaki rozporzdza mniejszym zasobem... koci? I tak si to wlecze do koca 1789 roku, a. potem s wiadomoci do spraw publicznych, jakie prze chodziy przez rce bohatera, lecz osobistych o nim samym wiado moci zawsze skpo nawet podczas wojny 1792 r., nawet pod czas insurrekcyi". Zaniedba Naczelnik cakiem pamita o Historyi i dba o rda" samemu; jeszcze wynalazek autoreklamy do uytku historykw nie by wydoskonalony. (Byby z niego ko rzysta... Zajczek).;

Nie koniec luk. Nader skpy zasb wiadomoci do czasw wiziennych, nieco gciej informacyi do podry tryumfalnej przez Szwecy i Angli; dziewiciomiesiczny powtrny pobyt w Ameryce dopiero w ostatnich czasach rozjaniony; lata 1799 1801 odkryciami rde nowych teraz niemal dopiero wyraniej si zarysowuj. Potem a do padziernika 1803 nic, literalnie nic nie rozwieca nam pocztkw 14-letniego pobytu w Bervile;


z roku 1803 posiadamy tylko- wiadomoci o Kociuszce z powodu wyjcia dziea Segura, a potem guche- milczenie w naszych maleryaach biograficznych a do jesieni 1806, poczem. od lutego 1807 a do kwietnia 1814 znowu absolutny brak informacyj przez caych siedm lat. Przez kilkanacie nastpnych miesicy wiadomoci urywkowe, skpe, urywaj si z chwil osiedlenia w Solurze; osta tnie lata ycia ledwie jest z czego odtworzy. Wobec tylu i tak dotkliwych luk pole do pewnej dowol noci domysw i pomysw otwarte, a jeeli one przybior si w pozory krytycyzmu, mog liczy prawie zawsze na powodzenie. Tradycya przechodzi czsto w legendarno, co jest obja wem pospolitym, a pewna legendarno pocza owiewa posta Kociuszki wczenie, dziwnie wczenie, zanim nawet jeszcze zo sta Naczelnikiem. Pierwszy przykad pochodzi z roku 1791, a mia nowicie znana powszechnie legenda o rymarzu i biczyku, wpn> wadzonym przez Kociuszk umylnie w mod, eby dopomdz zuboaemu rzemielnikowi. Znamy j Z czytanek ze szk ludo wych. A ot przykad, jakie zajmujce wypadki kryje w sobie kwestya biografii Kociuszki: Ten Kociuszko dla dzieci", z ry marzem i biczykiem owym, jest... autentyczny. Kto wie, czy nie okae si kiedy autentycznym, w ko, zatrzymujcy si przed kadym ebrakiem.:

Wic ostronie z negatywn apryorycznoci wobec Ko ciuszki! Podczas gdy p i e r w o t n a legendarno" postaci Kociu szki okazuje si coraz bardziej zupenie historyczn, powstaje nowy jaki Kociuszko, zmylany przez pomyki krytycyzmu: Kociu szko fikcyjny, ha tle legendamoci", wytwarzanej przez histo rykw. Do przykadw, zacytowanych wyej, dodajmy znamienny przykad z ostatnich lat:x

Odkryto rdo do pierwszego pobytu Kociuszki we Francyi, dowodzce, e uczy si tam rysunku i malarstwa. Wysnuo si z tego wniosek, e krl wyprawi go do Francyi na studya, jako talent malarski, a potem szy z tego konsekwencye: Wtpliwoci, czy Kociuszko wogle zamierza od pocztku swych studyw zosta onierzem, czy tylko jakie okolicznoci ycia nie


'

421

zrobiy onierza z niedoszego, niedouczonego malarza? A w takim razie tumaczyby si brak wyszych zdolnoci wojskowych, kt rego stwierdzenie potrzebne jest krytycyzmowi"... Zapewne, jak e dziwi si przegranej w kampanii, ktr dowodzi niedouczony malarz! A tymczasem rzecz jest prosta: kady inynier musi umie rysowa (nietylko przerysowywa) i do pewnego stopnia malowa. Poto wyjecha za granic, eby si nauczy przedmiotw potrzeb nych inynierowi "wojskowemu wicej, ni si ich mona, byo wy uczy w Warszawie; w s i z y s t k i c li przedmiotw, a wiec i rysun kw, ktrych wyszy stopie nauki przechodzi w nauk malarstwa. Uczy si tego tem chtniej, i prawdopodobnie wiece ], ni wyma gaa zawodowa jego potrzeba, bo osobicie bardzo lubia rysowa. Mamy dowody z rnych okresw jego ycia, e uwaa rysunki za wyborny rodek na wypoczynek umysu i na wzburzone nerwy; sam zabawia si rysowaniem w wizieniu, w Sztokholmie', Goteborgu i potem w Berville, poleca te innym to izajcie nieraz lecz nigdy ani ladu jakiejkolwiek pretensyonalnoci do artyzmu. Pamitajmy, e wwczas rysowano i malowano powszechnie, dyletantyzujc, ,,'dla wasnej przyjemnoci", podobnie jak za na szych czasw uprawia si muzyk, bdc chemikiem, architektem, a choby nawet generaem. Coby powiedzieli dzisiejsi muzykalni" generaowie, gdyby im da do zrozumienia, e si ich uwaa za niedouczonych dla braku talentu muzykw, ktrzy od biedy wst pili do wojska?! Zreszt wystarczy przejrze rysunki i malowarie prace Kociuszki w Muzeum Ks. Czartoryskich w Krakowie, aeby zoryentowa si odrazu w tej kwestyi. Sowem: nic trzeba ksztaci si na malarza, eby pobiera Tekcye rysunkw. Dalsze ksztacenie si w rysunkach stanowio te zapewne czstk przygotowywania si do objcia obowizkw nauczyciela w war szawskiej szkole kadeckiej, jako przedmiot uboczny", mwic jzykiem dzisiejszych egzaminw. Powiodo si odkry lad pod rzdnych studyw Kociuszki za granic; miejmy adzej, e uda si kiedy jeszcze odkry lady rdowe jego studyw gwnych ).y 1 1

- ) Prawdopodgtonie nie by Kociuszko (posiadajcy ju rang kapi tana) zapisany do adnej szkoy, lecz studyowa praktycznie, przez zasi1

422


Jakie byy te gwne studya, wiemy doskonale od samego Kociuszki i tylko szczegw nam brak, ale nie zasadniczych wiadomoci. W licie do Mniszcha z 19 padziernika 1775 powiada Kociuszko wyranie: Sposobiem si przez pi lat bycia mego w cudzych krajach... w ekonomice i w stanie onierskim... ile e i wrodzon pasy do tych rzeczy, miaem". O malarstwie ani .wzmianki; to byo tylko dodatkiem do obowizkowego rysunku inynierskiego. Jakime sposobem byby mg w Ameryce zosta inynie rem pukownikiem odrazu, a nastpnie naczelnym inynierem ar mii poudniowej i wznosi fortyfikacye, ktre dugo jeszcze potem byway podziwiane przez znawcw, gdyby we Francyi zajmoway go byy nie studya wojskowe gwnie, lecz malarstwo?! Czy na stpnie sejmiki omiu wojewdztw upominay si wi r. 1789 o exmalarza? Syszy si nieraz uwagi na temat, e jednak Kociuszko, chocia onierz znakomity, nie by atoli wojownikiem, tak, jak np. byli wojownikami Gustaw Adolf, Karol XtL, Napo leon". Omielam si twierdzi, e wanie by wojownikiem, t. j . onierzem, chccym wojowa, lubicym udzia w wojnie, pragn cym wojny na wielk skal (oczywicie o ile byoby to zgodne z interesem wasnego kraju, bo ani tamci nie byli prostymi kondottierami, onierzami dla mioci soldateski!). Od dziecistwa niemal marzy o zawodzie wojskowym, staje si najbardziej nau kowo wyksztaconym oficerem polskim (drugim Dbrowski), sposobnoci do praktyki szuka choby za oceanem. Tamci mieli prawo wypowiadania wojny; on nie by krlem, tylko generaem; jak mona nie uwzgldnia tego?! A czy nie by za kontynuowa niem wojny 1792 roku, wbrew krlowi? Czy nie gosowa za porwaniem krla, eby go dostawi do obozu i zmusi do cofnicia akcesu do Targowicy? (Eustachy Sanguszko podj si wykona ten zamach, aprobowany przez ksicia Jzefa, gdy tene ksi nagle wasny swj rozkaz na drugi dzie cofn).gani informacyi i bezporednie obcowanie ze specyalistami i zwiedzanie fortec (za zezwoleniem wadz wojskowych francuskich); moe te przy po mocy lekcyj prywatnych u najwybitniejszych uczonych oficerw.


423

Jestto tragedya talentu Kociuszki, e nie mia dla siebie armii odpowiedniej, a na wyrobienie polskiej nie starczya nigdy czasu. Wojownikowi trzeba dobrze urzdzonego wojska, jako y wiou, a Kociuszko nie mia si nigdy znale w tym swoim y wiole. Czy moe gani go, e nie przyj suby austryackiej, pru skiej, francuskiej, gdzie miaby wszystko i mgby swobodnie od da si zawodowi, do ktrego mia passy wrodzon"? Czy rozwojowi, zdolnoci Kociuszki towarzyszyy kiedy kolwiek okolicznoci pomylne? Podczas studyw w; szkole rycer skiej umiera matka, a brat starszy, posiadajcy penomocnictwo do gospodarowania na ojcowinie, przygotowuje... ruin majt kow. Potem otrzymuje od krla stypendyum ha wyjazd, na stu dya za granic; ale stypendyum, poczyna wkrtce zalega, raty nie dochodz i Kociuszko zadua si grubo. Mia nominacy na posad przy szkole rycerskiej i zacz pobiera pac, ale szko zmieniaj na pocztkow, przy ktrej on niepotrzebny, spada z etatu, i powrciwszy z generalskiemi studyami, nie ma zajcia, ani dochodw i jeszcze gbiej grznie w dugi. Gdyby nie sumien no i zacno dziewierza Estki, byby si sta czowiekiem zale nym ekonomicznie. Zostaje wreszcie pukownikiem, potem genera em na drugiej pkuli; pracuje tam wrd okolicznoci na pocz tek wprost fatalnych dla siebie, jakby si los zawzi na niego; Wybija si pomimo wszystko, a nawet dorabia si materyalnie takich korzyci (pensya i donaya ziemska), e dla siechnowickiego szlachetki t fortuna nielada. Ale ta pensya a do r. 1798 go nie dojdzie. Jest nareszcie generaem polskim. Peen zapau i gorliwoci, wysila si, eby by poytecznym, ale oto raz wraz odrzucano jego projekty i plany; zmuszony by sucha wodza, nietylko latami znacznie modszego, ale o ktrym wiedzia (i wie dzieli to wszyscy), e umie mniej od niego, co zreszt byo na ka dym kroku a nazbyt widoczne; a wdz naczelny, rutynista pru skiej szkoy (o ktrej Kociuszko zdawa sobie spraw, e jest ju przestarzaa), dobitk zdrajca (ks. Wirtemberski) ) .: 1

*) Stosunek-Kociuszki do okolicznoci ycia i d o s p o e c z e s t w a nie moe tu by traktowany bliej; wymagaoby to osobnej rozprawy. C moe by powaniejszego nad osdzenie stosunku wielkiego czowieka

424


Do oceniania, zdolnoci wojskowych Kociuszki posiadamy nastpujce dane: Uznanie, wyniesione ze suby, amerykaskiej, kilkakrotne wiadectwa przywdcw amerykaskich niezmiernej poyteczno ci jego robt inynierskich, a nawet o rozstrzygajcem znaczeniu ich w losach wojny, tudzie opinie zawodowych znawcw, wyra ane po wojnie, przy sposobnoci ogldzin tych robt. Tame w Ameryce studyuje balistyk bliej, a pod koniec kampanii zaj muje si praktycznie zagadnieniami z zakresu piechoty. W subie polskiej rozszerza dalej swj widnokrg zawodowy. W r. 1790 opracowuje plany furau, w r. 1791 instrukcy dla strzelcw, zda niem znawcw wyborn. W r. 1790 jego musztra- piechotna oka zaa si najlepsz. W wojnie 1792 roku on tylko jeden okaza talent wyszy, a samodzielny, na wodza; stwierdzi to ju szereg znawcw sztuki wojennej. Kto z zawodowych wojskowych wy razi kiedy wtpliwo jak w tej mierze? Nie bdcy znawcami przedmiotu, jeeli pomimo to chc zabra samodzielnie gos w tej sprawie, niechaj zwa przedtem dwa fakty: Natychmiast po tej wojnie otrzyma Kociuszko propozycye od rzdu republikaskiego francuskiego i od cesarza Franciszka (a wic z dwch przeciwnych obozw), eby wstpi do: ich armii. W 1793 r. doczya si taka propozycya krla pruskiego. Czy brakowao tym armiom gene raw? Prawdopodobnie chodzio nie o to, eby mie o jednego generaa wicej, lecz o jako nabytku... Przywdztwo wojskowe naley do zawodw, w ktrych o zdatnoci rozstrzyga talent organizacyjny, istota wszelkiego talentu wadczego. Elementarnym za warunkiem przywdcy bdzie zawsze to, eby budzi zaufanie w onierzu; stopniem nastpnym, wy szym, eby by lubianym. Ksi Jzef- stwierdza ju pod r. 1790, e genera-major Kociuszko jest nadzwyczaj kochany przez korpus". Jego brygada celowaa wywiczeniem wojennem i po rzdkiem, co stanowi dalej o wyszym szczeblu zmysu organiza cyjnego.do rodowiska, w ktrem mu danem byo dziaa? O ile wyrs on z niego, o ile je przers; czy wicej wzi z niego, czy wicej przyda mu z siebie?


425

Zmys organizacyjny, to w znacznym stopniu nic innego, jak tylko zdolno uycia ludzi. T posiada Kociuszko w wy sokim stopniu, lecz tylko wybr ludzi mia zbyt may, a czsto wogle nie mia wyboru. Talent obcowania z ludmi okazuje si w takim np. epizodzie na pocztku insurrekcyi. Wodzicki zabiera si ostro do prezydenta Krakowa, Lichockiego, a Kociuszko po wiada mu grzecznie, spokojnie: Mospanie Prezydencie, nie wchodz-ja w to, jakim Waepan bye wzgldem Moskali, ale spodziewam si, e i dla mnie bdziesz grzecznym. J a k umia udzi uy, przykad na Wybickim. Wszak-to Naczelnik zachca go, by ukada pieni onierskie. Umia te ludzi oceni. Przykad nader znamienny na D browskim. To Madaliski wiesza go in effigie, a Kociuszko przy j go pod sw komend i powierza doniose zadania podczas oblenia Warszawy, a potem powierzy mu przywdztwo powsta nia wielkopolskiego. Dziki Kociuszce zajania niepospolity ta lent Dbrowskiego, jedyny militarny, twrczy talent obok Ko ciuszki. A gdy potem w Paryu cz emigracyi protestowaa .przed rzdem * francuskim przeciwko powierzeniu Dbrowskiemu (jako obcionemu zarzutem Targowicy) dowdztwa legionw, Kociuszko ocali go sw powag. Zdolnoci wojskowe Kociuszki wznosiy si do stopnia zdolnoci twrczej. Na wczesny "popd ku twrczoci wskazujB samodzielne (nie narzucane) studyowanie wszelkich rodzajw broni, jakkolwiek zawsze z zachowaniem sobie cechy specyalisty inyniera wojskowego. Pomysy wasne miewa i wykonuje ju w Ameryce, a pomylnie. Posiadamy klasyczne wiadectwo z r. 1790, e pracowa samoistnie, e czerpa od innych, ale krytycznie, przebrakowujc, co zatrzyma, co odrzuci, a przytem snu w razie potrzeby pomysy wasne. W licie do generaa artyleryi, Stani sawa Potockiego, skary si na niewolnicze naladowanie pruskich wzorw przez, ksicia Wirtemberskiego (kiedy wystpi z wasnym planem w sprawie furau): Mie potrzeba cho jeden orygina swj, a nie kopiowa wszystkiego, jak zwyklimy, z drugich kra jw zwyczaje, ktre ani okolicznociom naszym dogodne,' ani stop. P. T. XXXVH. 29-

426


sowne rzdowi naszemu''. Wiadomo, e Kociuszko pierwszy stoso wa szyk rozprszony, jeszcze p r z e d strategi rewolucyi francu skiej co znw dowodem, e umia bra od obcych (Ameryka nw), ale wiedzia, kiedy i co. Kiedy w insurrekcyi marzy o 300.000 pospolitego ruszenia, gwnie wociaskieg-o^ nie naladuje wzo rw francuskich; ma wasne pomysy, bo naley odstrychn si czasem od regu pospolitych" (ile razy zreszt zastrzega si, e insurrekcya nie bdzie rewolucy francusk w Polsce!). Na samym wstpie insurrekcyi osign swemi kombinat cyami bez wystrzau e Moskale cofnli si z Krakowa pod Radom. Nastpnie podziwia nam przymioty wodz, pod Racawi cami, gdzie bitwa trzy razy na odmienne wchodzia tory, a zawsze w lot wydane byyi rozkazy, obmylone na chwil stanowcz, a przewidujce wszystko: natarcie, odparcie i cofanie si, obliczone i na momentalny plac boju i na moliwe przesunicie si pobojo wiska. Kosynierzy? Wczoraj ledwie przybyli do obozu? Ale ten wdz z niczego tworzy onierza-zwycizc! Pod Szczekocinami przegra nie z powodu takiego lub in nego planu strategicznego,, lecz wycznie dla zdrady pruskiej, co obecnie szczegowo jest ju wyjanione. Nadchodz inne hio bowe wieci, a on wojuje dalej, a dziki jego planom kampanii udao si nie dopuci do militarnego wspdziaania wszystkich trzech armij rozbiorcych; ten jeden fakt z wojny 1794 roku star czyby na dowd wyszych zdolnoci wojskowych, talentu na wo dza. Jemu samemu bezporednio przypisa naley, e korpus Za jczka dotar nieuszkodzony pod Warszaw. Obrona Warszawy podczas oblenia uznawana jest od pocztku opracowywali nau kowych za tytu do sawy wojennej i nie pojawi si dotychczas gos odmienny, ani w polskiej, ani w obcej literaturze zawodow-ej; co do tego panuje tedy powszechna zgoda. Nastpnie stwierdzi naley, e Kociuszko znalaz si wobec coraz bard-ziej przewaa jcych si, ale osign taktyk sw ten "rezultat, i armia pruska nietylk nie daa ju adnej pomocy Rosyanom^ lecz sama pozo staa na stanowisku obronnem, i to popadajc w coraz gorsze kopoty. Niebawem Prusy zostay zaszachowane tak dalece, i armia pruska uwaaa za konieczno opuci okupowane ju wo-


427

jewdztwa sandomierskie i krakowskie, eby broni Torunia i Gdaska, ktre sam krl pruski uwaa za zagroone. Jeszcze w sierpniu, we wrzeniu nawet 1794 wahay si szale wojny. Prusy, zepchnite na stanowisko, defenzywne, Austrya uciszona i wyczekujca, gotowa znowu w danym razie pj prze ciw Rosyi i Prusom, i na Rosy gotowaa si nowa wojna turecka. Przedstawiciel Francyi w Carogrodzie, Descorches, nie darmo pi sa 29 wrzenia 1794: Jeszcze kilka tygodni trudw i utrapie, .a los wasz,' dzielni i drodzy Polacy, bardzo si poprawi". Mno si wogle coraz liczniejsze dowody, e obliczenia Kociuszki byy dobre i powstanie nie byo bynajmniej tylko aktem rozpaczy. Pod Maciejowicami pooenie strategiczne byo tego ro dzaju, i Fersen mia jak najgorsze horoskopy (rozmowa jego z ofi cerem pruskim, Heiligenstaedtem) i to pomimo podwjnej prze wagi liczebnej. Dziki Kociuszce onierz polski wiedzia ju, e taka przewaga nie wyklucza zwycistwa. Fersen przygotowany by na klsk. Jako pierwsza, poowa planu bitwy, obmylonego przez Naczelnika, nie zawioda. Plan by dobry, dawa dobre wy niki. Do wykonania drugiej poowy planu trzeba byo, eby Po niski pojawi si pod Tyrzynem rezerwami, ze wieem woj skiem. Wiadomo, co zrobi..'. I czyby onierz wytrzyma by sze godzin, nie usunwszy si ze,stanowiska, gdyby nie plan do brze obmylany, wytrzymujcy tak prb do ostatka, i gdyby wdz nie mia wadzy nad dusz onierza, istnego rzdu dusz", gdyby nie posiada talentu organizacyjnego? Dodajmy, e gdy ju niesposb byo czeka na Poniskieg, Kociuszko nie po zosta bezradnym, lecz obmyla na prdce plan, jak wycofa re szt' wojska z rzezi. Pragnie uformowa czworobok; niestety, by ju w niewoli szereg generaw i n sam wkrtce, posiekany od ran, straci przytomno; przesta wydawa rozkazy... Wrd ta kich' okolicznoci udao si Rosyanom odnie walne zwycistwo, tam, gdzie dniem przedtem bali si by osaczonymi i zniesionymi doszcztnie.:

Po Maciejowicach nastrcza si pewien poredni dowd talentu wojennego Kociuszki. Klska ta nie stanowia bowiem sama przez si przegranej wojnie, tylko zmuszaa do wojny

428


przeduenia, zanim sytuacya znowu si wyrwna. Powstanie wy magao przetrwania ciosu maciejowickiego, eby doczeka si zdwojenia armii z Wielkopolski (gdzie powodzio si wietnie or owi polskiemu) i wywoa nowe ruchy na Litwie. Cel w ojny, istota sprawy, o ktr si walczy, nie moe zreszt spoczywa i zasadza si na jednej wycznie gowie, choby najszlachetniej szej, choby najmdrszej. Historya zna do przykadw wojen, prowadzonych zwycisko po katastrofie osoby wodza. Czemu wic ta insurrekcya upada wraz z Kociuszk? Bo zabrako jego wielkiego, talentu wojskowego i organizatorskiego, i moda organizacya polska posza w rozsypk... Powstaniu zabrako organi zatora.T

Odtd Kociuszko nigdy w yciu nie mia ju dziaa w swoim ywiole, na czele armii. Wezwano go w marcu 1798 jednomylnie na wodza legionw (znowu uznanie talentu wojen nego przez wspczesnych i towarz-yszw) i on wezwanie przyj; ale bdc znowot zarazem Naczelnikiem Narodu, reprezentantem jego suwerennoci, nie mg stawa na ich czele w polu, dopki byy wojskiem posikowem obcego pastwa, pki podlegay cudzo ziemskiej gwnej kwaterze. Nie doczekano si, eby te legiony wkroczyy na ziemi polsk, doczekano si tylko San Domingo (1801); z drugiemi za legionami (1806) nie mia nic wsplnego. Cudzoziemcy uwaali Kociuszk za powag wojskow za wsze, pomimo Maciejowic. Bya ju mowa o zaprosinach do obcych armij. Z inicyatywy amerykaskich przyjaci Kociuszki posia damy inny jeszcze dowd jego talentu. Na ich prob pisa w la tach pierwszych XIX. wieku dzieo o manewrach artyleryi konnej, sprowadzajc je do siedmiu zasad naczelnych. Znawcy stwierdzili, e byo to dzieo jedyne na wiecie, przedmiot ten traktujce" (wyszo drukiem w r. 1808 po angielsku). Dobiega 60-ki wieku swego, piszc t prac. Nie opuszczaa go tedy z latami zdolno twrcza, skoro mg odda si z powodzeniem pracy twrczejw za kresie sWym ulubionym inynieryi wojennej i balistyki. Dowd ten podnie naley z naciskiem szczeglnym dla tego, e przyjtem jest powtpiewa o umyle Kociuszki po Ma ciejowicach. Wrd licznych ran byy bowiem i trzy paaszem


429

w gow; na ble gowy dugo ciko narzeka, a w dodatku jest wiadectwo lekarskie z r. 1796, w ktrem wyranie wypisano, jako jest nieuleczalnie osabiony nawet umysowo. Wyjanione wic jest w zupenoci jego zdziecinnienie"? Kwestya zdziecin nienia'' wymagaaby wicej miejsca, byby to temat do osobnego artykuu z rezultatem lakim samym, jak o wodzu z malarza" i o Kociuszce dla dzieci" poprzestan tedy tutaj na stwier dzeniu trzech faktw co do t r z e c h wiadectw lekarskich. Pierwsze z nich, z r.1796, pochodzi od zacnego angielskiego lekarza w Petersburgu, Dra Rogersona, wielbiciela Kociuszki; a byo wydane w tym celu, eby uwolnionemu ze wzgldw poli tycznych z wizienia Kociuszce wydosta pozwolenie wyjazdu za granic. A wic przepisywano mu kpiele ajiet, na wyspach Azorskich, a przynajmniej w Bath w Anglii. Chodzio o to, eby przedstawi Kociuszk, jako nie mogcego ju by niebezpiecz nym. Jestto wiadectwo lekarskie-tendencyjne, oparte na p i a f r a u s. W czerwcu 1797, w kilka wic zaledwie miesicy po Rogersonie, wydaje orzeczenie lekarskie synny inny lekarz angiel ski, Dr. Warner, ale rzecz dzieje si ju na wolnej ziemi angielskiej. Ten stwierdzi, e mowa jego pena trafnego rozsdku, wawych uwag, dowcipnych odpowiedzi, ujawniaa, pojcie szlachetne i umys wyksztacony". Dziwnie prdko wyleczy si z nieule czalnej choroby umysowej"! W tydzie po wyldowaniu w Ameryce bada Kociuszk Dr. Rush, pisze obszernie o biodrach, goleniach e t c , ale ani nawet privatissime nie bada stanu umysu. Nie zwracano nawet uwagi na t stron przedmiotu, b nie byo powodu. Zreszt sama podr Kociuszki z Petersburga do Ameryki obfituje w szczegy, wiad czce nietylko o przecitnem zdrowiu umysu, ale o potdze umy su Kociuszki i o niezmiernej sile woli. 1

Wypada zada sobie jeszcze pytanie, czy Kociuszko mia inieyatyw wojenn? Z monograficznych opracowa wiadomo, e tak. aowano w Ameryce, gdy nie posuchano jego projektu; wojna roku 1792 stracia rwnie wiele na tem, e plany Kociu szki nie zostay wykonane. Wojskowa inieyatywa co do insurrek-

430


cyi wychodzi od niego. Plan insurrekcyi ma gotowy ju jesieni 1792 roku (z kocem stycznia lub z pocztkiem lutego 1793 przed stawi go w zarysie Dumourierowi w Bruxelli), a gdy sta si bez przedmiotowym skutkiem przymierza, angielsko-rosyjskiego prze ciw Francyi, opracowuje plan nowy. Poddaje si czasem krytyce kwesty terminu powstania, czy nie przedwczenie wda si Kociuszko w wojn? . Nowy jego plan oparty by na tem, e dziki Dziayskiemu i Dbrowskiemu redukcya armii polskiej, a zwaszcza kadr oficerskich, nie bdzie przeprowadzona, wbrew oficjalnym naka zom, pki tylko d si zwleka. Regularna armia ma przystpi do powstania i stanowi jego trzon. Spisko.wi pragnli wybuchu ju we wrzeniu 1793, ale Kociuszko termin odoy. Tak .naka za ha zjedzie w Podgrzu pod Krakowem, dnia 11 wrzenia 1.793. a przecinajc wprost dyskusy z malkontentami, wyj-eda- do Woch, wyznaczajc termin na ponowne zoenie sobie raportw na dzie 16 marca 1793. Punktualnie tego dnia stawia si znowu w kraju (w Brzesku Nowem nad Wis). Szczeglniejszym zbie"giem dat ostateczna redukcya wojska polskiego oznaczona bya na dzie przedtem, na dzie 15 marca. Nadszed w ten-sposb si rzeczy termin, ktrego nie mona ju byo odkada. Generaowie odmwili redukowania pukw, odmwili posuszestwa targowickiej Komisyi wojskowej, a Kociuszko obj nad wojskiem naj wysz wadz, i nastpi sawny akt przysigi na Rynku krakow skim dnia 24 marca 1794. Zaczyna si peen treci ustp dziejw narodowych, zajmu jcy nader nawet dla cudzoziemca, a Polakowi sondujcy gbi duszy. Mao w historyi powszechnej rozdziaw o rwnej gbi dzie jowej. Nie uwzgldnia si dotychczas jeszcze tego, e tu w dobie krtkiej, s i e d m i o m i e s i e c z n e j z a l e d w i e , oywio si na widowni dziejw w niesychanym skrcie cae jestestwo Polski, wszystko, co stanowio polsko, buchajc nadzwyczajnym zapa sem si surowych, lecz amic si w locie dla braku wyrobienia, a nie mogc nabra tchu na nowo w okoleniu zabjczem, cieniajcem si coraz bardziej.r

Nie uwzgldnia si te dotychczas przy ocenie roku 1794

ISTOTA

WIELKOCI

TADEUSZA

KOCIUSZKI

.431

tej okolicznoci, e prowadzenie wszelkiej wojny obejmuje trzy krgi: wojskowy, spoeczno-administracyjny i dyplomatycznopolityczny. Kociuszko posiada wadz najwysz pod kadym wzgldem, lecz tylko w zakresie dwch pierwszych krgw dzia a sam; trzeci z nich odda Ignacemu Potockiemu. Mia bowiem o sobie to przewiadczenie, e na dyplomacyi si nie zna, i e Potocki jest mistrzem w tej dziedzinie w porwnaniu z nim, W sprawach dyplomatycznych Kociuszko nie dawa inicyatywy, a Potocki mia zupenie' woln rk. Nawet w r. 1796, gdy cho dzio o sprawy polityczne, zwizane z uwolnieniem z wizienia, Kociuszko nie powzi postanowienia, pki nieV odby narady z Ignacym Potockim. Zwamy te, e Potocki by ministrem spraw zagranicznych przed insurrekcya, a Naczelnik nic innego nie zrobi, jak tylko to, e pozostawi go w urzdzie. Zreszt Po tocki rozpocz by akcy dyplomatyczn jesieni 1792 w Lipsku, zanim jeszcze Kociuszko mg przewidzie, e i jemu wypadnie jecha do Lipska. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa Ko ciuszko z inicyatywy Ignacego Potockiego jedzi do Parya (jako obywatel republiki francuskiej). Jest wiele danych po temu ju przy dzisiejszym, stanie rde, e Kociuszko, tak czynny w za kresie spraw wewntrznych, zewntrzne pozostawi najzupeniej. do uznania swego ministra, nie uwaajc si za kompetentnego. Sprawy wewntrzne rozwijaj si pod rk Naczelnika do skonale, wielk korzyci dla powstania. Wkraczamy w now dziedzin rozlegego talentu Kociuszki, ktry i ekonomik" studyowa, majc te do niej wrodzon pasy". Badanie blisze tych rzeczy zmusza na nowo do podziwu dla fenomenalnego talentu organizacyjnego u Naczelnika. Zaraz 24 marca uchwalony by rekrut i nadto pospolite ru szenie w dwch stopniach. Rekrut mia wzmacnia wojsko regu larne; pospolite ruszenie pierwszego stopnia od 1828 roku ycia do milicyi, a drugi stopie, .do 40 roku, zbrojny w cokolwiek, do chwilowej suby lokalnej "w razie potrzeby. Z uchwalonych olbrzy mich podatkw podnie naley podatek nowy, obmylony ww czas i ogoszony po raz pierwszy, t. zw. postpowy", a co teraz zowie si progresywnym", stosowany w najnowszych dopiero

432

ISTOTA

WIELKOCI

TADEUSZA

KOCIUSZKI

fzasach, jako ostatni wyraz postpowej skarbowoci-publicznej. Ju to samo wystarczyoby, eby udowodni zmys organizacyjny, a talent twrczy, wielce twrczy. Nazajutrz. 25 marca urzdowaa ju Najwysza Rada Naro dowa, Komisya Porzdkowa, zorganizowano sdownictwo i pobr podatkw. Umiano dziaa szybko, bo widocznie wszystko byo z gry przygotowane naleycie. Zapewne dzieli Naczelnik niejedn zasug z Kotajem. Potockim, i innymi, lecz sprawy wojskowe wychodziy z jego tylko inicyatywy. Doskonale przygotowana bya wida sprawa z kosynierami, skoro w 10 dni po ogoszeniu powstania ju mg by Jan lski przyprowadzi ich 2.00t). Bo te Kociuszko kaza dysponowa lud do powstania" od jesieni 1793 (bya o tem mowa na zjedzie w Podgrzu), a zatem proje kty kosynierw musia mie gotowe jeszcze wczeniej. Jako dyktator ), winien by Kociuszko zorganizowa cay porzdek publiczny, uj spoeczestwo w ad i skad, zaprowa dzi i utrzyma rzd. Ktremu z tych obowizkw nie uczyni za do, w czem zawd sprawi? Insurrekcya bya pod tym wzgldem wzorow a wic mamy i tu do czynienia z pierwszorzdnym talentem organizacyjnym.3

W jeden zaledwie miesic po wybuchu powstania przecho dzi cay kraj pod wadz Kociuszki. W maju 1794 wystpuje ju publicznie zamiar wystawienia 300.000 zbrojnych. Czy to nie byo przechwak? Uwaajmy tedy. Dnia 7 maja manifest poaniecki uspakaja dziedzicw, obawiajcych si przewrotu spoecznego i ruiny rolnictwa. Opozycya zmniejsza si do znikomej mniejszoci, do rzadkich wypadkw biernej niechci, wocian za manifest po ruszy nawet wrd litewskiego i ruskiego (biaoruskiego) ludu. Cele manifestu okazay si odrazu w y k o n a l n y m i. Wykonanie wymagao oczywicie czasu. Jeeli Kociuszko zostanie przy wa dzy przez duszy czas, wstanie wojskowo polska i sprawa wo ciaska bdzie zaatwiona,.. Nad r e f o r m a g r a r n Kociuszkowsk warto zasta nowi si bliej. Przez ni naley Naczelnik do dziejw nietylko') Mia mie do pomocy Rad Najwysz Narodow lecz przez siebie samego mianowan i organizowan.


433

wojskowoci polskiej i nie tylko do historyi politycznej, ale te do dziejw rozwoju spoeczestwa, stojc w tej dziedzinie "w pierw szym szeregu. To wielki inicyator spoeczny; to wielka sia twr cza do wytwarzania ulepszonych warunkw spoecznych. Jak czowiek skada si z duszy i ciaa, podobnie nard ze spoecze stwa swego i pastwa, czyli z kultury narodowej i z niepodlego ci. Pastwo jest rodkiem, a doskonalenie spoeczestwa celem; takie jest chrzecijaskie pojmowanie dziedzin ycia publicznego. Dane spoeczne s te zawsze silniejsze od danych pastwowych; przetrwalimy brak pastwa, nie przestajc by narodem, a nawet rozwijajc si narodowo, bomy ocalili z pogromu swe siy spoe czne; jakkolwiek osabione przez brak niepodlegoci. Ile w tem przechowaniu' idei narodowej poprzez pieko porozbiorowe zasugi przypada i d e i K o c i u s z k o w s k i e j , demokratycznej, chop skiej, a nie przewrotowej, kt obliczy? Gwna dwignia historycznej wielkoci Kociuszki ma swj punkt zaczepienia w tej okolicznoci, e on umia pracowa kulturalnie.Kto suy wycznie celom pastwowym, bez uwzgld niania danych spoecznych, ten nawet pastwu le suy, marnuje sw prac, ktra w ostatecznym wyniku nawet ubstwianemu pa stwu moe wyj na ze, skoro nie opara si o to kulturalne. Niema grubszej pomyki, jak uwaanie pastwa za jaki absolut, mogcy stanowi cel dla samego siebie. Najlepszym politykiem jest dzia acz spoeczny, ktry dziaaniem swem normuje zarazem si pa stwa. Polityk, nie dziaajcy rwnoczenie kulturalnie, jest tiizinkowym politykiem i wogle udzi si. co do''wartoci swej^pracy. Potomno przebiera ogromnie, brakuje ostro pomidzy wielko ciami" takiemi poitycznemi, choby uywajcemi jak najwik szego rozgosu za ycia. Rozgos, to jeszcze nie sawa. Sawa staje si udziaem takich tylko politykw, ktrzy pracowali zarazem okoo rozwoju spoecznego. Tacy te tylko nadaj si do sterowa nia naw pastwa, tacy tylko s naprawd zdatni do kierowania narodem, zdatni na wiolarzy ycia publicznego. Reszta, to czczy retorzy, lub naiwni a zawsze wychodzi to na mcenie somy. Dla Kociuszki nie istniaa polityka pastwowa bez spoe cznej, i na tem polega jego wielko. Manifest poaniecki nie jest

434

ISTOTA

WIELKOCI

TADEUSZA

KOCIUSZKI

w jego yciu niespodziank, lecz konsekwency faktw poprzednich w jego yciu. Zaczyna si to nomiki, a koczy na ujciu sprawy wociaskiej czcy znowu o umysowoci twrczej w stopniu

dugiego szeregu od studyw eko w sposb, wiad jak najwyszym.

Chciabym wprowadzi tu poprawk do rozpowszechnionego mniemania, jakoby caa demokracya Naczelnika opart Jbya na wzorach i wspomnieniach amerykaskich. Ten nasz pierwszy Ame rykanin, jakim by Kociuszko, pokaza, jak naley czerpa do wiadczenie, nauk i przykady, ale nie naladowa. Zawsze je dnako trzyma si prawida, e nie wolno kopiowa wszystkiego... zwyczaje, ktre ani okolicznociom naszym dogodne, ani stosowne rzdowi naszemu". Zreszt w sprawie wociaskiej Ameryka nie moga dostarcza nam adnego przykadu, adnego wzoru, ani na wet pomysu. Wszake tam sprawa agrarna zaatwion bya za pomoc... niewolnictwa. J a k mona zapomina o tem?! Polska wogle nie miaa skd czerpa wzorw do swej sprawy wociaskiej. We Francyi szlachcic nie przemieszkiwa na wsi i. sam osobicie (prcz jednej Norinandyi) w pocie czoa nie gospodarowa, wielka za rewolucya 1789 roku zajmowaa si t spraw tylko ze strony wolnoci osobistej, ale nie z ekonomicznej. Reformy Jzefa II. nie zmierzay, do adnego zasadniczego zreformowania wiejskich sto sunkw, ograniczajc si do zniesienia, naduy, a zreszt .w kra jach cesarskich" nie byo rwnie takich szlachcicw wiosko wych", jacy stanowili u nas trzon warstwy szlacheckiej i waciwy jej typ. Stanowczo nie byo skd czerpa wzorw. Polska myl okazaa w tym zakresie oryginalno, bya twrcz (pocztek daje ksidz winarski, kanonik poznaski, w r. 17,42, na 23 lat przed wstpieniem Jzefa II. na tron, na p wieku przed wielk rewo lucya). Kociuszki dziaalno zacza si w tej dziedzinie od Siechnowic, gdzie znis paszczyzn esk, a. msk ograniczy do dwch dni. Potem sta si zwolennikiem'uwaszczenia na podsta wie oczynszowania. Wczenie czy si sprawa t a w umyle Ko ciuszki z zagadnieniem militarnem pastwa polskiego,. W r. 1792 (najpniej!) ma ju gotowy plan, jak reforma wociaska ma za razem dostarczy Polsce onierza. Czy zna szczegy p i e c h o-

TSTOTA

WIELKOCI

TADEUSZA

KOCIUSZKI

435

t y, w y b r a n i-e e k i e j " z czasw Batorego, to wtpliwe. Sanie stosunki wiody atoli do podjcia t e j s a m e j z a s a d y: eby zapewnia znaczne korzyci ekonomiczne wociaskiemu ochotni kowi wojennemu, a mianowicie uwolnienie od wszelkich danin, stopniowane a do nadania wasnoci ziemskiej. Niezalenie od tego pragn nadania ludowi wiejskiemu .wolnoci osobistej bez na kadania jakichkolwiek warunkw. Zdolno twrcza nie umie pozosta... kontemplacyjn; pra gnie zamysy swe wciela. Skromny i majcy zwyczaj usuwa si, posiada ten sam Kociuszko wol siln, czy raczej potn, a bywa ogromnie pewny siebie, bo wie jasno, czego chce, a wywiera wpyw koo siebie tak znaczny, e ze zdumieniem wypada nam stwierdza jego rozmiary, gdy wgldniemy bliej w rda. Pro pagand zawodowo nie zajmowa si nigdy, ale myl twrcza po siadaa wadz promieniowania (propagand zajli si inni) i fak tem jest np e Kociuszko wywiera wpyw na ksicia Jzefa. Wszak w licie tego do krla z dnia 14 lipca 1792 (na kilka dni przed Dubienk) czytamy wyran myl Kociuszkowsk: Gdy by Wasza Krlewska Mo... by poruszy kraj cay... dajc w o l n o c h o p o m , albobymy byli zginli z honorem, albo Polska*fvyaby si utrzymaa mocarstwem". Pierwszym znanym dotychczas przykadem w prowadzenia myli Kociuszkowskiej w czyn, jest ofiara H i 1 a r e g o C h o j ec k i e g o z M o t o w i d w k i, zadeklarowana w poowie czer wca 1792 w obozie pod Lubarem. Motowidwka ta leaa w bez porednim rejonie Kociuszki, poruconym jego pieczy jeszcze przed wybuchem wojny (pod t wsi Moskwa przekroczya nast. pnie granic). Objedajc wci komendy", zajedajc na kwa tery, mia Kociuszko duo sposobnoci do osobistego zetknicia si z obywatelstwem. Motowidwk i jej dziedzica zna musia, gdy by to punkt strategiczny.T

Hilary Lubicz Chojecki uwalnia w swych dobrach od wszelkich opat na lat 10 kade gospodarstwo, z ktrego zgosi si jeden onierz na ochotnika; gdy dwch, uwalnia na lat 20; ktre za gospodarstwo .dostarczy w ojsku wicej, ni dwch ochotnikw, nadawa chat i grunt na wieczyst wasno, zobowizujc sir

436

ISTOTA

WIELKOCI

TADEUSZA

KOCIUSZKI

sam opaca podatki z takiej posiadoci. Byo to bez maa dwa lata przed manifestem poanieckim. czy Naczelnik w genialny sposb sprawy wojskowe z re form agrarn. Czy realnym by politykiem, na to mamy dane wy rane. Oto w pi miesicy po przysidze krakowskiej jest 150.000 zbrojnych, t. j . poowa zamierzonego dziea jest gotowa! W pi miesicy zaledwie! Rzeszy tej zarzuci mona bardzo nierwn jeszcze warto militarn. Naczelnik organizowa jednak dalej si zbrojn, czynic tak widoczne postpy. Nie zapomniano o fabry kach broni, ani o lejami. Znajdoway si w kraju, a funkcyonoway znakomicie. Tote przy talencie organizacyjnym Kociuszki znachodziy wszelkie dane, e najpniej za drugie pi miesicy do taroby si do cyfry 300.000 i e si t armi zaopatrzy porzdnie w bro i wywiczy naleycie. I z tej strony tedy dochodzimy do przekonania, e obliczenia Kociuszki co do insurrekcyi byy dobre. Zawid atoli cakiem trzeci krg wojny: dyplomatycznopolityczny. Niestety, skada si on z szeregu klsk, ktre przes dzay stanowczo o losie pow stania, czynic zwycistwo militarne niemoliwem. Zawiody rachuby austryackie Ossoliskiego, a rzd austryacki udawa tylko yczliwo (eksponujc nawet arcyksicia Karola w roli kandydata do korony polskiej), aeby tem atwiej wprowadzi w puapk Polakw. Prusak do tego stopnia powt rzy zdradzieck gr z roku 1791. i nietylko pose pruski pozo sta w Warszawie, ale nawet w obozie przy Kociuszce przebywa agent pruski (Glave). Naczelnik by przekonany, e pod Szczeko cinami pojawi si jeden batalion Prusakw, dla utrzymania- Rosyan w zudzeniu, jakoby krl pruski im sprzyja podczas gdy. w rze czywistoci robiono obiecanki dla utrzymania Kociuszki w zudze niu, a pod Szczekocinami wystpio cakiem niespodzianie 18.000 Prusakw i 64 armat.r r

Biorc rzeczy cile, nie Kociuszko zosta oszukany, lecz ci. ktrych uwaa za kompetetniejszych od siebie w sprawach polityki zewntrznej i dyplomacyi. Na cakowite wyjanienie tych spraw trzeba czeka jeszcze, a uda si wydoby wicej tajemnic

ISTOTA WIELKOCI TADEUSZA KOCIUSZKI4

437

stanu ' z archiww, ale ju przy dzisiejszym stanie bada narzuca si kilka spostrzee: Wojn z Austry wyklucza Naczelnik od samego pocztku, ale nie z Prusami. List oklny do zwierzchnikw komend, wydany 20 kwietnia 1794, poucza i c h e powstanie nasze przeciwko chci woci i opresyi d w c h ssiednich mocarstw jest wymierzone". Wiemy z licznych dowodw rdowych, e wykluczonem jest wliczanie do owej dwjki" Austryi, e Kociuszko sam aprobqwa porozumiewania si z biurokray cywiln i wojskow, toczce si w imi naturalnej cznoci interesw pomidzy Austry a Pol sk"; tu moe by mowa tylko o Rosyi i Prusiech. Zwraca -uwag- dziwnie pna data tego oklnika. Jaketo? Dopiero w miesic po ogoszeniu powstania poucza si zwierz chnikw komend, przeciw komu walk podjto? Budzi si przypu szczenie, czy pierwotnie insurrekcya nie miaa by zwrcon wy cznie przeciwko Rjosyi; ale Kociuszko, przejrzawszy pruskie za miary, wola uprzedzi wroga, i postanowi walczy take z Pru sami, nie widzc innego wyjcia. Miaby.w takim razie:suszno, bo Prusy stanowczo zdecydowane byy wystpi przeciw Polsce, a w dwa tygodnie po oklniku Kociuszki postanowi krl pruski (5 . maja) dowodzi osobicie wojskiem, wyznaczonem do waki z insurrekcya.r

Niewiadomo, w jaki sposb odwiedziono Kociuszk od uwa ania Prusakw za nieprzyjaci; faktem, e si tak stao i e przez maj 1794, a do 6 czerwca uwaa ich przynajmniej za neutral nych, jeeli nie za yczliwych. Da si wic zmyli wbrew wa snemu, poprzednio nabytemu przekonaniu; komu da si zmyli, domysy snu atwo, ale lepiej czeka na dalsze odkrycia r dowe. W cztery dni po Szczekocinach wyda odezw, obwie szczajc wojn rwnie z Prusami. A niebawem wtargno wojsko austryaekie w Sandomierskie i ledwie zdoano zaegna starcie militarne z trzecim zaborc. Nowsze badania dostarczaj wskazwek, e Austry wa ciwie przyprawia insurrekcy o upadek, chocia w polu z nami nie wacaya; wedug planu Gallenberga dokonano tak dokadnego esaeaenia policyjnego Polski, e bya aupenie izolowan, pozba-

438


wion zgoa wszelkiej komunikacyi z Europ. Listy dyplomatyczne leay niewyprawione, a gdy zdoano wyprawi kuryera, ten nie dotar dd Polski. Zostay do dnia dzisiejszego papiery, nie dor czone, a ktrych tre wskazuje na zabiegi wcale nie utopijne. W takiem odciciu od caego wiata jedn znaczniejsza klska moga sta si katastrof. Odcicia tego przytocz tu (z licznych dowodw) przykad jeden: Dnia 9 listopada .pojawia si w Moni torze" paryskim gorcy artyku z apostrof do Kociuszki, e wszystkie oczy przyjaci ludzkoci zwrcone s na wit spra w, ktrej broni". Byo to przeszo miesic po Maciejowicach. Nikt w Paryu nie wiedzia, co si w Polsce dzieje. W Carogrodzie ju od sierpnia 1794 naprno prbowano porozumie si z Polsk, a chodzio o przymierze z Polsk, Francy i Szwecy przeciwko Rosyi. Tak Austrya otoczya nas murem swej (sawnej u tylu ludw) policyi tak skutecznie, i rzeczywicie spenio si, co zarcza swemu rzdowi Galeiiberg, e w takim razie przymie rza francuskie i tureckie przejd do rzdu niemoebnocii (Undinge)". Naley nam doda, e Kociuszko ani do Austryi zaufania nie mia, i jeszcze dnia 28 kwietnia upomina si u, wadz austryackich o nieprzyjazne zachowywanie si wadza ptJgranicznych.s

Wogle Kociuszko nie by wcale atwowiernym, a wywie go w pole byo rzecz niemal niemoliw. Pozostaje to w zwizku z jego litewskiem" usposobieniem, tak przydatnem do polityki, ale jeszcze bardziej z jego charakterem ) . Sam okreli to w je dnym z listw, pisizc niewiadomie o sobie: Charakter stay, prosty i otwarty zawraca zawdy najchytrzejsze dyplomaty i istot najpodstpniejsz. przebieg i pod".1

Jako okaza si to miao w r. 1796, w stosunku do carycy Katar

· 2017-01-1027 Października. Jeżeli dzień 5 listopada 1916 r. nazwaliśmy świtem nowej...

Documents

Transcript of · 2017-01-1027 Października. Jeżeli dzień 5 listopada 1916 r. nazwaliśmy świtem nowej...