Paweł Janik Rola Koczowników Wielkiego Stepu w Transerze Idei Pomiędzy Europą a Dalekim Wschodem

7/24/2019 Pawe Janik Rola Koczownikw Wielkiego Stepu w Transerze Idei Pomidzy Europ a Dalekim Wschodem

1/17

Studia Azjatystyczne 1 (2015), str. 18-34

Pawe JanikUniwersytet Warszawski, Warszawa

Rola koczownikw Wielkiego Stepu

w transferze idei pomidzy Europa Dalekim Wschodem

Wielki Step, czyli obszar trawiasty cigncy si w przyblieniu od

Kotliny Karpackiej do Mandurii, od wielu tysicleci stanowi domdla niezliczonych ugrupowa wdrownych pasterzy. I chow powszechnej wiadomoci teren ten funkcjonuje czstojako DzikiePola nieprzyjazne miejsce zamieszkae przez barbarzyskie,krwioercze ludy, to jednak wszystko wskazuje na to, e Wielki Stepnie by barier, lecz pomostem, a zamieszkujcy go koczownicy porednikami pomidzy dwoma skrajnymi obszarami Eurazji Europ i Dalekim Wschodem. Oczywicie proces wdrwek ideikulturowych nie ogranicza si tylko do tych dwch obszarw. Dorejonw biorcych bezporednio udzia w powyszej wymianie idei

mona byoby wczy rwnie m.in. tereny syberyjskie, osiadespoecznoci Azji rodkowej, Bliski Wschd oraz pnocne Indie.Jednak w niniejszym artykule skupi si jedynie na kontaktachkulturowych pomidzy terenami europejskimi a Dalekim Wschodem,rozumianym tu gwnie jako obszar cywilizacji chiskiej orazPwysep Koreaski. Zakres chronologiczny teje pracy mieci sipomidzy III tys. p.n.e.a czasami tu po najedzie mongolskim naEurop, ktry mia miejsce w drugiej dekadzie XIII w. n.e.Oczywicie kontakty pomidzy wspomnianymi rejonami miaymiejsce zarwno wczeniej, jak i pniej, jednake te wczeniejsze


2/17

Rola koczownikw Wielkiego Stepu... 19

zdarzay si bardzo sporadycznie 1 , a pniejsze zostay dobrzeudokumentowane. W pracy tej nie bd wspomina o takichwynalazkach, ktre cho rozpowszechniy si na szersz skal dzikikontaktom Wschodu z Zachodem (np. papier), to jednak w ichrozpropagowaniu nie bray udziau ludy koczownicze.

Pierwsze szersze kontakty pomidzy zachodni Eurazj a DalekimWschodem miay miejsce w okolicach przeomu III i II lub napocztku II tysiclecia p.n.e. i zwizane byy z napywem ludnocipasterskiej z zachodniej Syberii na tereny obecnego Xinjiangu. Napocztku XX w. n.e. na pustyni Takla Makan zaczto natrafia nazmumifikowane szcztki ludzkie. Ich odkrywcami byli m.in. tacypodrnicy jak Sven Hedin i Aurel Stein (Mallory 2000: 10). Po

ogldzinach okazao si, e cz z nich reprezentuje europoidalnytyp antropologiczny. Najstarsza z mumii pochodzia z Qwrighui zostaa wydatowana na okoo 1800 r. p.n.e.. Pod wzgldemantropologicznym wykazywaa ona najblisze podobiestwo dopopulacji zamieszkujcych poudniow Syberi, Kazachstan orazobszar dolnej Wogi w epoce brzu (tame: 237). W pniejszychczasach badania genetyczne potwierdziy, e spora czepochowanych tam ludzi miaa przodkw pochodzcych z zachodniejEurazji (Li 2010). Najmodsze mumie pochodziy ju z Itysiclecian.e. i mona zauway, e im modsze mumie, tym czciej

wystpoway wrd nich cechy mongoloidalne, co zapewne byozwizane z mieszaniem si z azjatyck ludnoci pochodzc zestepw Mongolii, Syberii oraz z Chin. Na datowanym na IX w. n.e.fresku z Bezeklik w Xinjiangu wida dwch mnichw buddyjskich jednego majcego mongoloidalne cechy antropologiczne i drugiegoreprezentujcego typ europoidalny (Mallory 2010, fig. 1). Aurel Steinponadto jako pierwszy odnalaz na terenie Xinjiangu fragmentymanuskryptw zapisanych w nieidentyfikowanych w tamtym czasiejzykach (Deuel 1970: 425-455). Teksty te w wikszoci byy

zapisane w pimie Brahmi na liciach palmowych, drewnianychtabliczkach oraz chiskim papierze, a datuje si je na okres od VI doVIII w. n.e.2Po analizie lingwistycznej okazao si, e zapisano jewjzyku, a waciwie w co najmniej dwch spokrewnionych ze sobjzykach, nalecych do nieznanej wtedy gazi jzykwindoeuropejskich. Intrygujce jest to, e nie by on zwizany

1 Mona tu wymieni m.in. migracje tzw. czowieka z jaskini Denisowa na obsza-rach lecych pomidzy Atajem a Hiszpani (Callaway 2013).

2 Cho pierwsze, pojedyncze sowa tocharskie pochodz z dokumentw z Krorndatowanych na III w. n.e. i zapisanych w Prakrycie (Mallory 2000: 270-297).


3/17

Pawe Janik20

zjzykami indoiraskimi, obecnymi w pniejszym czasie w Azjirodkowej, a zdaniem niektrych badaczy najbliej mu do jzykahetyckiego i innych anatolijskich jzykw indoeuropejskich(Bouckaert 2012: 957-960). Friedrich W. K. Mller jako pierwszyzaproponowa, by owe jzyki wiza z ludem Tocharw (Mallory2000: 270-297) wspominanym przez pisarzy antycznych takich jakPtolemeusz (VI. 11. 6) czy Strabon (11. 8. 2). Tocharowie bywajczsto utosamiani ze znanym z chiskich rde ludem Yuezhi(Yuzh,), ktry zosta pokonany przez Xiongnu (Xingn, ). Yuezhi opucili swoje dotychczasowe siedziby w Xinjiangui opanowali pastwo greko-baktryjskie (Shiji 123), a w pniejszymczasie dali tam pocztek pastwu kuszaskiemu. Odtd byli oni

nazywani duymi Yuezhi, natomiast ci, co pozostali w dawnychsiedzibach maymi Yuezhi (Hanshu 96). Yuezhi mieli dostarczaChiczykom jadeit i wyglda na to, e miao to dug tradycj,poniewa w grobowcu Fuhao () z czasw dynastii Shang ()(XVI-XI w. p.n.e.) znaleziono due iloci jadeitu pochodzcegoz Chotan we wspczesnym Xinjiangu (Lebedynsky 2006: 59).Utosamienie Tocharw z Yuezhi wzio si z tego, e wedugStrabona Tocharowie byli jednym z plemion, ktre opanowayBaktri, a w pniejszym czasach kraina ta bywaa nazywanaTocharystanem. Poza tym w tekstach staroturkijskich wystpujewyraz twyry lub toxri na okrelenie ludnoci Kotliny Tarymskiej(Mallory 2000: 270297), jednake mieszkacy tych terenw samisi w ten sposb nie okrelali. Oczywicie zwizek Tocharwz Yuezhi i jzykami indoeuropejskimi z kotliny Tarymskiej nie jest dokoca pewny (cho najbardziej prawdopodobny), jednak powyszejzyki mimo to s umownie nazywane tocharskimi. Owe jzyki orazwspomniane wczeniej mumie europoidw, mimo pewnychrozbienoci chronologicznych3, mona najprawdopodobniejpoczyze sob. wiadcz oneo tym, e na terenach obecnego Xinjiangu co

najmniej od pocztku II tysiclecia p.n.e. (aprawdopodobniei wczeniej) mieszkaa ludno pochodzca najpewniej z zachodniejEurazji. Osadnicy ci byli przypuszczalnie w duej czci wdrownymipasterzami, ktrzy w nowej ojczynie przeszli w wikszoci narolnictwo oazowe. Dlaczego si tam znaleli i czy s jakie dowody

3 Najstarsze mumie pochodz z pocztku II tysiclecia p.n.e., natomiast najwcze-niejsze zabytki jzyka tocharskiego z III w. n.e. Jednake nie powinno to stanowiproblemu, poniewa w starszym okresie na danych terenach po prostu nie byomoliwoci zapisu jzyka, natomiast najmodsze z mumii pochodz ju z czaswpowstawania dokumentw w jzykach tocharskich.


4/17


na ich wdrwk? I w tym miejscu wskazwek udziela namarcheologia. Na terenie Kotliny Dungarskiej,na obszarach lecychna pnoc od niej oraz w niektrych czciach Kotliny Tarymskiej(m.in. Qwrighu), stwierdzono obecno kultury archeologicznejnawizujcej do kultury afanasjewskiej. Nawizania te przejawiajsi m.in. w formach naczy i grobw, obecnociantropomorficznychsteli (Mallory 2010: 50-53) oraz w przedmiotach metalowych (Junli2009: 202-203). Kultura afanasjewska bya eneolityczn jednostkkulturow, rozwijajc si na terenach Kotliny Minusiskiej, Altajui wschodniego Kazachstanu w okresie mniej wicej od 3300 do 2300-2000 p.n.e. (Svyatko 2009: 266). Wjej genezie, oprcz miejscowegopodoa, miay udzia elementy kulturowe ze wschodniej Europy

(kultura grobw jamowych). Owa jednostka kulturowa powstaazapewne na skutek migracji ludnoci wschodnioeuropejskiej natereny Kotliny Minusiskiej oraz Ataju ipoczenia si ichz miejscowym substratem etnicznym (Matuenko 1997: 43-45).Ludno tej kultury zapocztkowaa po raz pierwszy na omawianychterenach gospodark wytwrcz (hodowla krw, koni i owiec orazrolnictwo), a take obrbk miedzi. Ta jednostka kulturowaekspandowaa take na ssiednie terytoria, takie jak obszarywspczesnej Mongolii i Xinjiangu, co zostao zasygnalizowanewyej, oraz oddziaywaa na wczesn chisk metalurgi. Na

przeomie III i II tysiclecia p.n.e. kultura afanasjewska zacza byzastpowana przez kultur andronowsk ikarasusk. Toprawdopodobnie wtedy przodkowie pniejszych Tocharw zaczliprzenosi si na tereny wspczesnego Xinjiangu, co zgadzaoby siz datowaniem najstarszych mumii z Kotliny Tarymskiej. Jednakemoliwe, e cz z nich pozostaa na dawnych terenach, poniewapewne kulturowe elementy postneolityczne dalej trway w KotlinieMinusiskiej, a w pniejszym czasie bray udzia razem z kulturandronowsk i karasusk w powstaniu kultury tagarskiej (VIII-III w.

p.n.e.) (Chochorowski 1999b: 351). Z jednostki tej powstaa kulturatasztycka (II w. p.n.e.-V w. n.e.), ktra wizana jest z tzw. Kirgizamijenisejskimi. Chiskie rda pisane z czasw dynastii Tang (,VII-X w. n.e.) m.in. Kronika zachodnich rejonw opisuj owychKirgizw jenisejskich (Gekun, , Jiegu,) jako ludzi o prze-wanie rudych wosach i niebieskich oczach. Natomiast ci o czarnychoczach, byli rzekomo potomkami chiskiego generaa Li Linga ()(Findley 2004: 118, Lung 2011: 108). Oczywicie owi Kirgizio bardziej mongoloidalnym wygldzie byli prawdopodobniepotomkami miejscowej, syberyjskiej ludnoci lub mieli mieszane

pochodzenie. Faktycznie, badania genetyczne wskazuj na to, e


5/17

Pawe Janik22

ludno kultury tasztyckiej stanowia mieszank przybyszwz zachodniej Eurazji i miejscowych autochtonw (Keyser 2009: 395-410). Oczywicie nie jestemy w stanie stwierdzi, jakim jzykiemlub jakimi jzykami mwili twrcy tej kultury indoeuropejskimi(tocharskimi lub iraskimi), atajskimi czy innymi rdzenniesyberyjskimi. Wspczeni Kirgizi mwi jzykiem z rodzinyturkijskiej, jednak nie zawsze musiao tak by. Mieszajc siz miejscow ludnoci, mogli przejmowa jej jzyk oraz cechyantropologiczne. Wspczeni Kirgizi zamieszkujcy Kirgistan orazChakasi zamieszkujcy Kotlin Minusisk s w wikszoci raczejmongoloidalni, jednak badania genetyczne potwierdzaj wystpowanieu bardzo duej ich czci haplogrupy R1a1 (Zerjal 2002: 466-482), ktra

jest charakterystyczna dla mieszkacw zachodniej Eurazji. Kirgiziodziedziczyli j zapewne po przodkach pochodzcych z tamtych rejonw.Jak ju zostao to wczeniej zasygnalizowane, jedne z pierwszych

chiskich przedmiotw metalowych, m.in. z kultury Qijia (2400-1900 p.n.e.), nawizuj do pierwowzorw z kultury afanasjewskiejoraz innych rejonw zachodniej i centralnej Eurazji (Junli 2009: 202-203, 206). Nie jest jednak pewne, czy poprzez kontakt z tymi ludami,bdcymi zapewne protoplastami tzw. Tocharw, przodkowieChiczykw Han przejli sam umiejtno obrbki metalu,poniewa dwa najstarsze przedmioty metalowe z terenu pniejszych

Chin znalezione w kontekcie kultury Majiayao (3100-2700 p.n.e.)nie wykazuj podobiestwa do zabytkw z euroazjatyckiego stepu(tame: 203). Nawet jeli tak byo, to wczeni Chiczycy metalurgit rozwinli i zaawansowaniem wkrtce przewyszyli samychnomadw (Bavarian 2006: 9-10). Mona byoby wtedy mwio swoistym sprzeniu zwrotnym, cho zaznaczam, e nie jest topewne. Mniej wicej w tym samym czasie przodkowie Chiczykwprzejli od nomadw umiejtno hodowli konia oraz znajomorydwanu. Od tej pory Chiczycy podali koni pochodzcych od

ludw z pnocy i zachodu, czego przykadem moe by niezwykeuwielbienie za czasw dynastii Han (, III w. p.n.e.-III w. n.e.)rumakw pochodzcych z Fergany (Gafurow 1978: 149-150).Najstarsze rydwany pochodz z kultury grobw katakumbowych(2800-2000 p.n.e.) (Chochorowski 1999a: 269), jednake byy oneuywane rwnie w kulturze afanasjewskiej (Mallory 2010: 52).Natomiast na obszarze historycznych Chin konie i rydwany pojawiysi w drugiej poowie III tysiclecia p.n.e. Najstarsze szcztki konipochodz ze wspomnianej ju kultury Qijia (Cosmo 1999: 901),a niewiele pniej umiejtno hodowli tego zwierzcia rozpowszechnia

si na obszary rdzennie chiskie (dolne dorzecze Rzeki tej i Jangcy).


6/17


Wszystkie wymienione wyej elementy, tj. dane archeologiczne,zabytki jzykw tocharskich i mumie z Kotliny Tarymskiej orazdane antropologiczne i genetyczne wiadcz o tym, e owi

Tocharzy faktycznie byli ludem indoeuropejskim, ktregoprzodkowie pochodzili z zachodniej Eurazji i ktrzy gdzie naprzeomie III i II tysiclecia p.n.e. osiedlili si na tereniewspczesnychzachodnich Chin.

Jzyki tocharskie z Kotliny Tarymskiej prawdopodobnie od IX w.n.e. zaczy by wypierane przez jzyk ujgurski. Ciekawostk jest to,e pewne znane teksty w jzyku ujgurskim s przekadami zestarszych tekstw tocharskich (Mallory 2010: 44-53). Ujgurzy pozawierzeniami i literatur przejli take inne elementy kulturowe

ludnoci miejscowej, w tym rolnictwo oazowe. W zwizku z tymmona stwierdzi, e istniaa i dalej trwa pewna forma cigocikulturowej, a dawni mieszkacy zmieszali si z Ujgurami i ludnociHan, przejmujc ich tosamo etniczn. Ta asymilacja jestwidoczna u wspczesnych mieszkacw Kotliny Tarymskieji przejawia si wwystpowaniu u wielu Ujgurw europoidalnychcech antropologicznych, o czym wiadcz rwnie badaniagenetyczne (Xu 2008: 883-889).

W kolejnych wiekach kontakt kultury chiskiej i ugrupowakoczowniczych z obszaru pnocnych i zachodnich wspczesnych

Chin z nomadami z zachodniej i rodkowej Eurazji trwa dalej.W I tysicleciu p.n.e. objawia si tow wystpowaniu na powyszychobszarach elementw kultury scytyjskiej w tym zoomorficznego stylusyberyjskiego (Junli 2009: 3-4, 26, 206, Feltham 2010: 1-28).

Omawiajc kontakty zachodniej Eurazji z Dalekim Wschodem,trzeba oczywicie wspomnie o tzw. jedwabnym szlaku, czyli siecidrg handlowych, zarwno morskich, jak i ldowych, ktre czyym.in. Europ z Azj Wschodni. Trzeba zaznaczy, e jedwab bytylko jednym z rodzajw towarw, ktre uczestniczyy w tej

wymianie handlowej. Tradycyjnie za pocztek historii jedwabnegoszlaku uwaa si podr emisariusza chiskiego Zhang Qiana ()na zachd. Wyprawa ta miaa miejsce w latach 138-125 p.n.e.,a celem wysannikabyo odnalezienie i przekonanie Wielkich Yuezhi(), ktrzy w tym czasie osiedli w Baktrii, eby wspomoglicesarza chiskiego Wudi z dynastii Han () w walce z Xiongnu.Yuezhi odmwili, niemniej jednak Zhang Qian przywiz do Chinmnstwo informacji na temat zachodnich krain oraz w pewnymsensie zainicjowa kontakt cesarstwa Hanw z zachodem (Boulnois2005: 66). Cho w zespoach archeologicznych wizanych

z koczownikami znajdowany jest jedwab, a nomadzi ci mogli


7/17

Pawe Janik24

wjakim stopniu uczestniczy w wymianie handlowej, to jednak nicnie wskazuje, by w tych kontaktach odgrywali istotn rol(Simonenko 2012: 295). Aczkolwiek w danym zagadnieniu istnieje

jedna frapujca kwestia. Pozostaoci jedwabnych tkaninpochodzcych zterenu Europy s datowane na VI-V w. p.n.e., czylina okres znacznie poprzedzajcy funkcjonowanie jedwabnego szlaku.Znaleziska te pochodz z dwch kurhanw kultury halsztackiej w Hochdorf i Hochmichele datowanych na VI w. p.n.e. oraz z grobuKerameikos w Atenach datowanego na V w. p.n.e. (Barber 1992:204). Rodzi si pytanie: w jaki sposb materiay te dostay si doEuropy? Nic nie wskazuje na to, by w tym czasie jedwabprodukowano poza Chinami, a na pewno nie w Europie, do ktrej

technika jego wykonania dotara dopiero w VI w. n.e. (WojnaWandalska 4. 17). Nie istniay wtedy pastwa hellenistyczne, ktremogyby odgrywa rol porednikw i nie ma dowodw na to, byImperium Achemenidzkie miao jakikolwiek kontakt z Chinami. Bymoe porednictwo Indii mogoby wchodzi tu w gr, jednak todroga bardzo okrna. Bardziej prawdopodobne wydaje si, epowysze tkaniny jedwabne mogy dotrze do Europy wrazz nomadami (Barber 1992: 205). By to czas, kiedy ugrupowaniascytyjskie z Europy Wschodniej utrzymyway kontakt ze swoimipobratymcami z Ataju i Syberii. Natomiast tamte plemiona miay

kontakt z cywilizacj chisk. Oczycicie nie mg by to napywjedwabiu ani w ogle wymiana handlowa na tak skal jakw czasach jedwabnego szlaku, ale jest to bardzo prawdopodobne.Twierdzeniu temu sprzyja fakt, e kultura halsztacka, z ktridentyfikowane s wspomniane kurhany powstaa pod wpywemsilnych impulsw koczowniczych (Chochorowski 1999b: 361-363).Tak wic przedstawiciele elit kultury halsztackiej oraz Grecy mogliotrzyma owe tkaniny jedwabne poprzez porednictwo koczownikwze wschodniej Europy i Niziny Wgierskiej.

Koczownicy wschodnioeuropejscy, zapewne dziki porednictwurodkowoazjatyckich nomadw w pnym okresie przedrzymskimi okresie wpyww rzymskich, mieli w dalszym cigu kontaktz cywilizacj chisk, cho nadal do ograniczony. Jednym z takichelementw przyniesionym z Chin byy miecze z piercieniowatgowic. W archeologicznych zespoach sarmackich spotyka si je odI p.n.e. do II n.e., natomiast w I w. n.e. ten typ ora przejliRzymianie oraz inne ludy, z tym e ich naladownictwa rniy sikonstrukcyjnie od oryginaw (Skripkin 2003: 9-18). Takejadeitowezdobienia rkojeci mieczy oraz pochwy ornamentowane stylem

geometrycznym byy chiskim zapoyczeniem i uytkowane byy


8/17


w rodowisku wschodnioeuropejskich, iraskojzycznych nomadwmniej wicej od I do III w. n.e. Przedmiotami takimi byy rwniechiskie brzowe lustra, ktre nierzadko s odnajdywane w grobach

sarmackich i alaskich z drugiej poowy I i II w. n.e. Naleay one donajrniejszych typw, w tym TLV. Znamienite s rwnie znaleziskamarmurowego i alabastrowego modzierza z grobw sarmackiej elityna terenie wspczesnej Ukrainy i rejonu dolnej Wogi. Zdobione sone chiskim meandrem, natomiast egzemplarz z Ukrainy madodatkowo uchwyty w ksztacie zajcy (Simonenko 2012: 297).Ozdobienie modzierza zajczymi rczkami zwizane jest z mitemo Change (). Bya ona on ucznika Hou Yi (), ktry kiedyotrzyma od bogini Xwangmu () dwa eliksiry niemiertelnoci

sporzdzone przez zajce mieszkajce na Ksiycu4

. Change wypiaomykowo dwa naraz, stajc si bogini Ksiyca (Allan2012: 80).W sztuce ukazywana jest ona czasami z towarzyszcymi jej zajcami,ktre w modzierzach wyrabiaj napj niemiertelnoci.

Jeszcze innym wanym elementem w kulturze sarmackiejzaczerpnitym z Chin, zapewne w II lub I w. p.n.e., jest przed-stawienie podunego, mijopodobnego smoka (Simonenko 2012:290), ktre dao pocztek sarmackiemu symbolowi drako.Wyobraenie to pochodzi od istot z mitologii chiskiej zwanych lng(). Na pocztku takie przedstawienie smoka w sztuce sarmackiej

wystpowao na pytkach bdcych okuciami pasa, lecz pniejprzerodzio si w rodzaj sztandaru, na ktrego wczni umieszczanofigur smoka. Nastpnie w I w. n.e. symbol ten przejli Dakowie,a w II w. n.e. Rzymianie. Drako uywano a do redniowiecza jestwidoczny m.in. na tkaninie z Bayeux. Na wyspy brytyjskie symbolten przywdrowa wraz z sarmackimi Jazygami, ktrzy w ramachtraktatu z Rzymianami w liczbie 5500 po 170 r. n.e. zostaliprzesiedleni na teren rzymskiej Brytanii. Byo to zwizane z ichudziaem w wojnach markomaskich po stronie przeciwnikw

Cesarstwa Rzymskiego. Zostali oni osiedleni m.in. w okolicy WauHadriana w obrbie twierdz Bremetennacum (wspczesneRibchester) oraz Deva Vitrix (wspczesne Chester), gdzie pniejzasymilowali si z miejscow ludnoci. W Chester odnalezionoprzedstawienie jedca sarmackiego trzymajcego drako, ktre maanalogi m.in. w Tanais (Mihailescu-Brliba 2009: 146-154). Istniejprzypuszczenia, e symbol ten da pocztek godu Walii oraz e

4 W Chiskich legendach zajce/krliki miay zamieszkiwa Ksiyc. Jest to zwiza-ne z tym, e uksztatowanie powierzchni Ksiyca widoczne z ziemi moe przypo-mina zajca/krlika stojcego przy jakim przedmiocie (np. modzierzu).


9/17

Pawe Janik26

mityczny krl Arthur oraz jego rycerze okrgego stou mogli bypotomkami owych Jazygw. Przydomek rodowy legendarnego krlaBrytw Pendragon mia by nawizaniem do sztandaru drako(Nicolle 1984: 35-41). Oczywicie jest to tylko luna hipoteza, bezbardziej znaczcych dowodw.

Niektrzy uwaaj, e sioda z wysokimi kami take dotary doEuropy z Dalekiego Wschodu, a poredniczy w tym mieli Hunowie5.Cho inni badacze wskazuj, e Rzymianie uywali tej czci rzdukoskiego posiadajcej ki (tzw. cztery rogi) od I w. p.n.e.(Gawroski 2004: 31-40), to jednak rniy si one od typowychsiode z wysokimi kami. Pierwsze tego typu przedmioty, z ktrychwywodz si wspczesne sioda, pojawiy si na terenie Chin i Korei

w IV w. n.e. Natomiast najstarsze prawdziwe sioda z wysokimikami pochodz z czasw depozytw archeologicznych czonychz Hunami, m.in. z grobu Pcs-szg (Dbrowski 1975: 57).

We wczesnym redniowieczu ludem stepowym, ktry wprowadziwiele elementw pochodzcych z Dalekiego Wschodu, byli Awa-rowie. Prawdopodobnie wywodzili si ze zwizku plemiennegoksiniczki Ruru () z plemienia Rouran zamieszkaego na pnocod Chin w okresie od IV do poowy VI w. n.e. Rouran zostali rozbiciprzez Trkw, a cz plemion, ktra nie chciaa podporzdkowa sinowej wadzy, wyemigrowaa na zachd. Byli to zapewne Awarowie,

ktrzy w Europie pojawiaj si w 558 r. n.e., przynoszc ze sobwiele elementw rodem z Azji Wschodniej, gwnie militaria(Szymaski 1979: 27-32). Byy to m.in. hemy lamelkowe, paaszez piercieniowat gowic, szable oraz strzemiona, ktre cakowiciezmieniy oblicze pl bitewnych Europy. Nawet jeli nie wszystkie onedotary z Awarami, to jednak ten lud przyczyni si do ich rozpow -szechnienia w Europie. Hemy lamelkowe pojawiy si po razpierwszy w 2. poowie V w. n.e. w Korei, natomiast pierwszeegzemplarze europejskie datowane s na VI w. n.e. i pochodz z tere-

nw Krymu i Niemiec. Najstarsze egzemplarze paaszy z piercie-niowat gowic rwnie zostay znalezione na terenie Korei i dato-wane s na przeom V i VI w. n.e., za pierwsze okazy europejskiepochodz z VII w. n.e. Azjatyck genez ma prawdopodobnie takeszabla, cho najstarsze egzemplarze pochodz z terenu Wgier, sdatowane na VII-VIII w. n.e. i wizane z Awarami. Ostatnimelementem dalekowschodnim przybyym z Awarami, o ktrym

5 Pochodzenie samych Hunw jest przedmiotem wielu sporw od poowy XVIII w.,wic nie bd tutaj porusza tej kwestii, lecz odsyam czytelnika do najobszerniej-szej syntezy wiedzy o tym ludzie (Manchen-Helfen 1973).


10/17


chciaem wspomnie, s strzemiona. Cho istniej przypuszczenia, ew czasach staroytnych mogy by uywane strzemiona ptelkowew formie sznurw. Przedmioty przypominajce strzemiona swidoczne m.in. na tzw. gemmie kuszaskiej (Jankowski 2013: 534)oraz datowanym na I w. p.n.e. reliefie z Mathury w Indiach (wito -sawski 1990: 21). Jednake najstarsze powiadczone okazy praw-dziwych strzemion6 pochodz z terenu historycznej Korei orazprzylegajcego do niej pogranicza chiskiego i s datowane na IV w.n.e. Przedmioty te szybko zostay przejte przez rodowiskokoczownikw i najprawdopodobniej wraz z Awarami dotary doEuropy w 2. poowie VI w. n.e. Najstarsze egzemplarze strzemionpochodz z cmentarzysk awarskich i datowane s na pocztek VII w.

n.e. (witosawski 2001: 76-83).Innym elementem czcym koczownikw wschodnioeuropejskichz Dalekim Wschodem jest kalendarz zwierzcy pochodzeniachiskiego zawarty w tzw. Imienniku chanw bugarskich (Lang1983: 35, 38). Dzieo to wymienia pierwszych wadcw bugarskich,lata ich panowania oraz przynaleno rodow. Najstarsza znanakopia tego dokumentu pochodzi z XV w. n.e., ale niewtpliwie jestona odpisem wczeniejszych wersji. Zawarty w owym Imiennikusystem liczenia dat opiera si na kalendarzu wzorowanym nachiskim pierwowzorze, ktry zosta przejty przez rne ludy

tureckie i mongolskie. Protobugarzy odziedziczyli go prawdopodob-nie po swoich huskich protoplastach bd przejli od innych ludwkoczowniczych. Kalendarz ten rni si jednak od swojego daleko-wschodniego przodka kilkoma detalami.

Kolejnym elementem z kultury koczownikw majcym gbokiekorzenie w zachodniej Eurazji jest ich rodzime pismo zwanepismem orchoskim lub runami tureckimi. Byo ono uywane m.in.przez Trkw z Kaganatu Starotureckiego, Protobugarw (zarwnonadwoaskich, jak i naddunajskich), prawdopodobnie Awarw

(zostao stwierdzone na naczyniu ze skarbu z Nagyszentmikls),Turkijczykw (Turkw rodkowoazjatyckich), Chazarw oraz Wg-rw. Wrd siedmiogrodzkich Seklerw (wg. Szkely) pismo toprzetrwao do XVIII w. n.e. (Everson 2012: 2-3), a i wspczenieistniej osoby amatorsko tworzce w tej formie zapisu. Najstarszedobrze datowane przykady tego pisma pochodz z VIII w. n.e., alewiele wskazuje, e byo ono uywane duo wczeniej. Niektreprzedmioty znalezione w kurhanach w Noin Ua byy zdobionebardzo podobnymi, a czasem wrcz identycznymi znakami (Ishjatms

6Tj. sztywnych, zamknitych pakw, zawieszonych przy siodle na tzw. puliskach.


11/17


12/17


zachowany egzemplarz broni lufowej pochodzi z Harbinu i datowanyjest na 1288 r. n.e. (Chase 2003: 31-32, Needham 1986: 293-294).Jeli chodzi o pojawienie si tego typu broni i prochu palnegow Europie, to istniej rne zdania. Wedle niektrych zostay onewymylone niezalenie albo te przybyy do Europy przez BliskiWschd. Jednak prawdopodobnie zarwno proch, jak ibro palnapojawiy si w Europie w czasie inwazji mongolskiej w XIII w. n.e.Mongoowie uyli tego typu broni w bitwie na rwninie Mohiw Siedmiogrodzie 11 kwietnia 1241 r. n.e. Pierwsza wzmiankao prochu strzelniczym pochodzi z Epistola de secretis operibus artiis etnaturaeautorstwa Rogera Bacona z 1267 r. n.e. Znamienny jest fakt,e by on przyjacielem Wilhema z Rubruk, ktry posowa na dwr

Mongolski w latach 1253-1255 n.e. (Chase 2003: 58). Z koleinajstarsze przedstawienie ikonograficzne broni palnej w Europiepochodzi z manuskryptu De Nobilitatibus sapientii et prudentiis regumautorstwa Waltera de Milemete z 1326 r. n.e. (Kelly 2004: 29).

Dziedzictwem mongolskim w Europie moe by nie tylkowprowadzenie prochu i broni palnej. Istnieje przypuszczenie, e takienazwy krain dawnej Rusi jak Ru Biaa, Ru Czarna i Ru Czerwonapowstay w czasach dominacji mongolskiej w Europie Wschodnieji wywodz si z tradycji chiskiej. Nie jest tajemnic, e Mongoowiew czasie podbojw korzystali z umiejtnoci inynierw,

rzemielnikw, artystw, ludzi wyksztaconych oraz oglnie z dbrkulturalnych podbitych krajw, w tym Chin. W kulturze chiskiejkierunki wiata s utosamiane z pewnymi mitycznymi zwierztamii kolorami: pnoc jest wizana z czarnym wiem Xun W (), poudnie z czerwonym ptakiem (feniksem) Zh Qu (),wschd z lazurowym smokiem Qng Lng (), natomiast zachdz biaym tygrysem Bi H () (Csikszentmihalyi 2008: 908-911). Rwnie w jzykach atajskich kolor czarny jest utosamianyz pnoc. Co wane, nazwy kolorowych Rusi pojawiaj si dopiero

po najedzie mongolskim. Po raz pierwszy nazwy Ru Biaa (AlbaeRussiae) uy pod rokiem 1381 n.e. w kronice Janko z Czarnkowa.Fragment ten opisywa uwizienie Jagiey8i jego matki w Poocku(Vauchez 2001: 163). Take pooenie Rusi Czerwonej i Czarnejfaktycznie pokrywa si z kierunkami znanymi z tradycji chiskiej.Ru Biaa jest tutaj pewnym wyjtkiem, ale moe to wynika ze zejorientacji przestrzennej dawnych geografw lub nadania jej nazwy

8 Chodzi oczywicie o pniejszego Wadysawa II Jagie (imiWadysaw otrzy-ma na chrzcie), pniejszego krla Polski, bdcego jednak wtedy jeszcze tylkowielkim ksiciem litewskim.


13/17

Pawe Janik30

w innym okresie.Na zakoczenie chciabym wspomnie o jeszcze jednym

elemencie, ktry mg zosta wprowadzony do Europy przezMongow, cho jest to bardziej przypuszczenie ni teoria chodzimianowicie o pierogi. W tym przypadku istnieje bardzo niewielerde, aczkolwiek ten rodzaj potrawy faktycznie pojawia si po razpierwszy na Dalekim Wschodzie. W grobie nr 339 w Astaniew Kotlinie Turfaskiej odnaleziono dobrze zachowane egzemplarzepierokw w postaci, ktr wspczeni Chiczycy nazywaj jiozi(). Pochwek ten datowany jest na czasy dynastii Tang (VII-X w.n.e.) (Xinjiang Uigur Autonomous Region Museum 2006: 112).Spraw dyskusyjn jest, czy by to wynalazek chiski, czy te

miejscowy. rda pisane wspominaj o pierogach dopiero w czasachdynastii Song (, X-XII w. n.e.) (Davidson 2006: 267). Moliwe, erozpowszechnienie tego typu potrawy na rozlegych obszarachEurazji miao miejsce w czasach ekspansji mongolskiej (Lane 2004:89). Jest to oczywicie tylko luna hipoteza. Smakiem pierogwzachwyca si w. Jacek Hiacynt Odrow w czasie pobytuw Kijowie, gdzie przebywa od 1128 do 1233 r. n.e. Z tym witymzwizana jest legenda, wedle ktrej po najedzie tatarskim napoudniow Polsk mia on karmi ubogich pierogami wasnej robotyi dlatego zyska przydomek w. Jacek z pierogami (Tatara 2012: 21).

Podsumowujc, oprcz zniszczenia i terroru, plemionakoczownicze ze stepw euroazjatyckich miay take niewtpliwezasugi w historii wiata. Ludy takie jak m.in. Tocharowie,Scytowie, Sarmaci, Hunowie, Awarowie, Turcy i Mongoowieprzyczyniy si do rozpowszechnienia wynalazkw i idei, ktre moenie zawsze byy ich wasn inwencj, ale na pewno wpyny naksztat dziejw. Bez nich wspczesny wiat z pewnoci nie bybytaki sam.

Bibliografia

Allan, Tony, Charles Phillips. 2012. Ancient China's Myths and Beliefs.Nowy Jork: Rosen Publishing.

Barber, Elizabeth. 1992. Prehistoric Textiles: The Development of Clothin the Neolithic and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean.New Jersey: Princeton University Pres.

Bavarian, Behzad, Lisa Reiner. 2006. Piece Mold, Lost Wax &Composite Casting Techniques of the Chinese Bronze Age. Los

Angeles: California State University Northridge.


14/17


Bouckaert, Remco, Philippe Lemey (i in.). 2012. Mapping the Originsand Expansion of the Indo-European Language Family, Science337,957-960.

Boulnois, Luce. 2005. Silk Road: Monks, Warriors & Merchants.Hongkong: Odyssey Books.

Chase, Kenneth. 2003.Firearms: A Global History to 1700. Cambridge:Cambridge University Press.

Chochorowski, Jan. 1999a. owcy i pasterze w dobie brzowegoora epoka brzu na obszarach Eurazji: Janusz K. Kozowski(red.).Prehistoriaencyklopedia historyczna wiata. Vol. 1. Krakw:Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 253-303.

Chochorowski, Jan. 1999b. elazny or barbarzycw wczesna

epoka elaza poza zasigiem cywilizacji klasycznych: Janusz K.Kozowski(red.). Prehistoriaencyklopedia historyczna wiata. Vol.1. Krakw: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 304-395.

Cosmo, Nicola Di. 1999. The Northern Frontier in Pre-ImperialChina: Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy (red.). TheCambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilizationto 221 BC. Cambrige: Cambridge University Press, 885-966.

Csikszentmihalyi, Mark. 2008. Siling - - Four Numina: FabrizioPregadio (red.). The Encyclopedia of Taoism. Vol. 1. Londyn:Routledge, 908-911.

Davidson, Alan. 2006. The Oxford Companion to Food. Oxford: OxfordUniversity Press.

Dbrowski, Krzysztof. 1975. Hunowie europejscy: Edward Tryjarski(red.). Hunowie europejscy, Protobugarzy, Chazarzy, Pieczyngowie,Wrocaw, Warszawa: Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 10-152.

Deuel, Leo. 1970. Testaments of Time.Nowy Jork: Alfred A. Knopf.Feltham, Heleanor. 2010. Nomad Culture, Greek Style: Steppes

Jewellery and Adornment,Sino-Platonic Papers205, 1-31.Findley, Carter. 2004. The Turks in World History. Nowy Jork: Oxford

University Press.Gafurow, Bobodan. 1978. Dzieje i kultura ludw Azji Centralnej.Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.

Gawroski, Radosaw. 2004. Some Remarks on the Origins andConstruction of the Roman Military Saddle,Archeologia 55, 31-40.

Ishjatms, Nyambuugiin. 1996. Nomads in Eastern Central Asia: JnosHarmatta (red.). History of Civilizations of Central Asia Vol. 2.Pary: Unesco Publishing, 151-169.

Jankowski, Henryk. 2013. Altaic Languages and Historical Contact:Kim Juwon, Ko Dongho (red.). Current Trends in Altaic Linguistics.

A Festschrift for Professor Emeritus Seong Baeg-in on his 80th


15/17

Pawe Janik32

Birthday. Seoul: Altaic Society of Korea, 523-545.Jin, Junli. 2009. Chronological and Cultural Framework of Bronzes in

Northern China during the 4th to the 3rd Millennia B. P.. Tybinga:

Universitt Tbingen.Kelly, Jack. 2004. Gunpowder: Alchemy, Bombards, & Pyrotechnics:

The History of the Explosive that Changed the World . Nowy Jork:Basic Books.

Keyser, Christine, Caroline Bouakaze (i in.). 2009. Ancient DNAProvides New Insights into the History of South Siberian KurganPeople,Human Genetics 126, 395-410.

Lane, George. 2004. Genghis Khan and Mongol Rule. Westport:Greenwood Publishing Group.

Lang, David Marshall. 1983. Bugarzy: od czasw pogaskich do podbojuprzez Turcj Osmask. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.Lebedynsky, Jaroslav. 2006. Les Saces - Les Nomades blancs d'Asie.

Troyes: Errance Edition.Lung, Rachel. 2011. Interpreters in Early Imperial China.Amsterdam:

John Benjamins Publishing.Mallory, James. 2010. Bronze Age Languages of the Tarim Basin,

Expedition 52, 44-52.Mallory, James, Victor Mair. 2000. The Tarim Mummies: Ancient

China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. Londyn:

Thames & Hudson.Matuenko, Vladimir. 1997.

, 2, 43-46.Manchen-Helfen, Otto. 1973. The World of the Huns: Studies in Their

History and Culture. Los Angeles: University of California Press.Mihailescu-Brliba, Lucreiu. 2009. A Funerary Sculptured

Monumentof Chester and its Representation, Studia Antiqua etArchaeologica XV, 146-173.

Needham, Joseph. 1986.Science & Civilisation in China, Volume 7: The

Gunpowder Epic. Cambridge: Cambridge University Press.Nicolle, David. 1984. Arthur and the Anglo-Saxon Wars. Oxford:Osprey Publishing.

Simonenko, Oleksandr. 2012. On the Problem of the Huns-Sarmatians,Anabasi. Studia Classica et Orientalia3, 289-302.

Skripkin, Anatoly. 2003. stliche und westliche Neuerungen in dermateriellen Kultur der Sarmaten der europischen Steppen in denersten Jahrhunderten n. Chr.: Christian Radtke (red.). Kontakt-Kooperation-Konflikt, Germanen und Sarmaten zwischen dem 1. unddem 4. Jahrhundrt nach Christus.Neumnster:Wachholtz, 9-18.

Svyatko, Svetlana, James Mallory (i in.). 2009. New Radiocarbon
http://books.google.com/books?id=qsNoHtgkGPkC&pg=PA108&f=falsehttp://books.google.com/books?id=qsNoHtgkGPkC&pg=PA108&f=falsehttp://books.google.com/books?id=qsNoHtgkGPkC&pg=PA108&f=false


16/17


Dates and a Review of the Chronology of Prehistoric Populationsfrom the Minusinsk Basin, Southern Siberia, Russia,Radiocarbon 1, 243-273.

Szymaski, Wojciech. 1979. Awarzy: Wojciech Szymaski, ElbietaDbrowska (red.). Awarzy, Wgrzy. Wrocaw, Warszawa:Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 7-121.

witosawski, Witold. 2001. Rola Awarw w rozpowszechnieniuw Europie azjatyckich form uzbrojenia, Acta UnieversitatisLodziensis,Folia Archaeologica23, 75-85.

Tatara, Antoni. 2012. wity na pitk,Niedziela33, 21.Vauchez, Andr, Richard Dobson (i in.). 2001. Encyclopedia of the

Middle Ages. Oxford: Oxford University Press.

Xinjiang Uigur Autonomous Region Museum. 2006. ExibitionCatalogue. Urumczi: Xinjiang Baishiyuan Craft and Art.Xu, Shuhua, Wei Huang (i in.). 2008. Analysis of Genomic Admixture

in Uyghur and Its Implication in Mapping Strategy, The AmericanJournal of Human Genetics82, 883-89.

Zerjal, Tatiana, Spencer Wells (i in.). 2002. A Genetic LandscapeReshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into CentralAsia, The American Journal of Human Genetics 71, 466-482.

Teksty rdoweBiao, Ban, Ban Gu, Ban Zhao. The History of the Former Han

Dynasty, Hnsh ( ), Vol. 3 [prze. Homer H. Dubs].Baltimore: Waverly, 1938-1955.

Prokopiusz z Cezarei. 1936. Wojna Wandalska (Bellum Vandalicum),Procopii Caesariensis Historiarum Temporis Sui Tetras Altera. De BelloGothico. [prze. Claudius Maltretus (Wenecja 1729)]: PrzedrukwA Source Book for Medieval Economic History: Roy C. Cave,Herbert H. Coulson (red.). Milwaukee: The Bruce Publishing Co.,

244-245.Sima Qian (). 1993.Records of the Grand Historian (Shj,),

Records of the Grand Historian of China. Han Dynasty II, [prze.Burton Watson]. Nowy Jork: Columbia University Press.

rda internetowe

Callaway, Ewen. 2013. Hominin DNA Baffles Experts,Nature,http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-

1.14294,dostp: 10.04.2014.
http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-1.14294http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-1.14294http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-1.14294http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-1.14294http://www.nature.com/news/hominin-dna-baffles-experts-1.14294


17/17

Pawe Janik34

Everson, Michael, Andr Szelp. 2012. Consolidated Proposal forEncoding the Old Hungarian Script in the UCS,http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n4268.pdf,dostp:10.04.2014.

Li, Chunxiang, Hongjie Li (i in.). 2010. Evidence that a West-EastAdmixed Population Lived in the Tarim Basin as Early as the EarlyBronze Age,BMC Biology8,http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2838831/,dostp: 10.04.2014.

Abstract

The Role of Nomads of the Great Steppe in Transfer of Ideasbetween Europe and the Far East

This paper discusses the role of nomads in transfer of ideas betweenWestern Eurasia and the Far East (understood as China and the Kore-an Peninsula). An ongoing contact between European and CentralAsian cultures, constantly influenced by Chinese people, had startedin the early Bronze Age and has continued until the Middle Ages,when the military power of Asiatic nomads decreased. This influenceconcerned not only inventions but also horse breeding, new vocabu-

lary and cuisine. The majority of ideas spread only in one direction,from the Far East to Europe. The most famous of them were differenttypes of weapon, such as a sword with annular pommel introduced inthe Roman period or powder known from the 13th century, but alsohorse tack (for example stirrups) and dumplings. The influence ofEuropean culture on Asia is less visible, but it included chariots andprobably the bronze treatment.

Keywords: China, Korea, Europe, nomads of the Great Steppe,

transfer of ideas, inventions
http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n4268.pdfhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2838831/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2838831/http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n4268.pdf

Paweł Janik Rola Koczowników Wielkiego Stepu w Transerze Idei Pomiędzy Europą a Dalekim Wschodem

Documents

Transcript of Paweł Janik Rola Koczowników Wielkiego Stepu w Transerze Idei Pomiędzy Europą a Dalekim Wschodem