Patryk Skupniewicz O TARCZACH SASANIDZKIEJ...

Patryk Skupniewicz

Acta Militaria Mediaevalia IIKraków – Sanok 2006, s. 9-21

STUDIA I MATERIAŁY – STUDIES AND MATERIALS

O TARCZACH SASANIDZKIEJ JAZDY

Panuje powszechne przekonanie, oparte na szych może być szkielet żołnierza w hełmie i kol-opinii niektórych autorów antycznych, że wojsko czudze znaleziony w tunelu podkopu pod wieżą partyjskie, a później sasanidzkie, składało się wy- XIX w Dura Europos. Jednocześnie wiadomo, łącznie z jazdy (Justyn 1988, 230-231, XLI, 2; że armie sasanidzkie składały się zarówno z od-Herodian 2003, 95:III,4; Dio Cass. 2005, 314: działów jazdy al-asawirah (al Tabari 1999, 298:990) 40.15; Julian Apostata 1954, Orat. III,11), która – oraz piechoty karvan/paighan (Ambarcumjan 1998, podzielona na ciężkozbrojną i lekkozbrojnych 70; Nicolle 1998, 13; Nefjodkin 2005). Niewątpli-łuczników – nie używała tarcz (Libanios, Orat. wie jednak jazda stanowiła trzon armii sasanidz-LIX, 69-71 wg Dodgeon, Lieu 1991, 158; Miel- kiej. Określała jej sytuację społeczną, związek czarek 1993, 61; Dio Cass. 2005, 314:40.15; z ustrojem społecznym, religijnym, kulturowym Farrokh 2005, 15-16). Ten sąd, choć z pewnością i kształtowała sztukę wojenną Sasanidów. nie pozbawiony podstaw, nie odpowiada w cało- Brak tarcz wśród ruchliwych, konnych, uni-ści prawdzie. Armie czasów arsakidzkich (połowa kających walki wręcz łuczników jest zrozumia-

1III w. p.n.e. – 224 n.e.) i sasanidzkich (224 n.e. – ły. Tarcza w ręce utrudniałaby strzelanie z łuku 651 n.e.) składały się zarówno z jazdy, jak i z pie- (Coulston 1986, 67). Dla ciężkozbrojnej jazdy choty, niejednokrotnie przewyższającej liczebnie posługującej się długą włócznią tarcza również konnicę (Julian Apostata 1954, 222-223, Orat. II, byłaby przeszkodą w walce. Pisze o tym Ammia-83, D; Prokopiusz 1954, 107-108, 530-531: Bell. I, nus Marcellinus, porównując rzymskiego clibana-XIII, 22-24, II, XXIX, 13; Justyn 1988, 233:VI, riusa z alemańskim konnym wojownikiem: nawet XLI, 5; Libanios, LIX, 64, 103, wg Dodgeon, Lieu wprawny barbarzyński wojownik na koniu, kiedy 1991, 156, 182; Herodian 2003, 95:III,4; Dio potyka się z naszym ciężkozbrojnym jeźdźcem, nie Cass. 2005, 314; 40.15). Prowadzone przez Sa- może wyrządzić szkody zakutemu w żelazny pan-sanidów liczne oblężenia z wykorzystaniem wy- cerz żołnierzowi [wojownikowi], zwłaszcza że trzy-szukanej techniki saperskiej, artylerii oraz sztuki ma lejce [wodze] i tarczę, a jedną ręką operuje inżynieryjnej wskazują, że piesze wojsko dyspo- włócznią (Ammianus Marcellinus 2002, 188:XVI, nować musiało dobrym wyszkoleniem, zatem nie 12 22). Autor XIV-wiecznego mameluckiego pod-mogło składać się wyłącznie z niezdyscyplinowa- ręcznika konnej walki, w części poświęconej wła-nego, tchórzliwego „chłopstwa” (Prokopiusz 1954, daniu włócznią, uznaje tarczę za przeszkodę; co 120-121: Bell. I, XIV, 25-27; Wilcox 1986, 8,20; znamienne uważa, że ewentualnym wykorzysta-Michalak 1987, 80; Ammianus Marcellinus 2002, niem tarczy może być zawieszenie jej na plecach 478:XXIII,6,83). Wzmianki o królu motywują- (Munyatu’l Ghuzat... 1989, 64). Trzymana obu-cym atakujących mury żołnierzy osobistą obecno- rącz długa włócznia dawała przewagę zasięgu nad ścią wskazują, że ich status społeczny musiał być włóczniami dzierżonymi jedną ręką, których cię-wysoki (Prokopiusz 1954, 326-327: Bell. II, VIII, żar trzeba było wyważyć, co zmniejszało zasięg 8, 15). Argumentem wskazującym na udział do- efektywny do połowy z uwagi na konieczność brze uzbrojonych wojowników w działaniach pie- pozostawienia odpowiedniej długości drzewca za

1 Przeciwne zdanie prezentuje Z. Żygulski Jun. (1983, 54-55): Konni łucznicy strzelali w pędzie osłonięci tarczami, zwykle kolistymi, plecionymi z prętów figowych.

Patryk Skupniewicz10

z włóczniami, bez tarcz (Gyselen 2001, passim). Na reliefie z Tak e-Bostam (koniec VI – po-

czątek VII w. n.e.) ciężkozbrojny jeździec (il. 4) ukazany został z włócznią trzymaną prawą ręką na wysokości barku i niewielką, okrągłą tarczą w lewej ręce. Tarczę zdobi umbo z rozetą i osiem promieni (Robinson 1967, 44-46; Gall 1991, 38-47; Mielczarek 1993, 67; Nicolle 1998, 39).

Srebrna głowa lwa stanowiła umbo sasa-nidzkiej tarczy (il. 5), obecnie w zbiorach British Museum (Nicolle 1996, 67). Szlachetny metal i oz-dobny charakter nie pozwalają wątpić, że tarcza stanowiła element uzbrojenia wojownika pocho-dzącego z wysokich warstw społeczeństwa per-skiego – zatem z pewnością jeźdźca.

Bogate uzbrojenie zabitego Rahzadha, wo-dza armii Chosrowa I (531-579), zdobyte przez armię Herakliusza, obejmowało wspaniałą złotą

wojownikiem. Wydaje się, że cecha ta była jeszcze tarczę (Theophanes, 6118:317.32-323.22, we-bardziej dotkliwa w szyku, który trudno byłoby dług Greatrex, Lieu 2002, 214). Ciężka konnica wówczas zagęścić (Markle 1977). Persów określona została przez Menandra Pro-

Przedstawienia jazdy uzbrojonej w długie tektora jako thyreophoroi – noszący [duże] tarcze włócznie, pozostające w kręgu starożytnych kul- (Nikonorov 2004, 155). Złote tarcze opisuje Fer-tur Wielkiego Stepu, a także perskie reliefy z Tang dousi (Ferdousi 1981, 156). Utrata tarczy była e-Sarwak, Firuzabad oraz Naksz e-Rostam (il. 1-3) przyczyną egzekucji żołnierza z armii Szahrwa-wskazują, że walka włóczniami nie wymagała raza w 622 r. (Kaegi 2003, 115). Złote i pozłaca-tarcz. Wojownicy operowali włóczniami po obu ne tarcze wzmiankowane są również w opisach stronach końskiej szyi, przenosząc drzewce nad uzbrojenia wojowników kaukaskiej Albanii, kraju łbem. Włócznie dzierżone wzdłuż szyi zwierzę- związanego z sasanidzką Persją politycznie i kul-cia zwiększały zasięg, w poprzek – siłę ciosu turowo (Mamelow 1977, 30, 34).(Mielczarek 1993, 44-45). Choć nie potwierdza Al Tabari i Ba’alami wśród obowiązkowe-tego ikonografia wczesnosasanidzka, jest oczy- go uzbrojenia perskiej jazdy ciężkozbrojnej czasu wistym, że włócznie walczących nie były trzyma- reform Chosrowa I wymienia również tarcze ne statycznie z lewego lub prawego boku konia. (al Tabari 1999, 262-263:964; Wiita 1977, 74, 80). Z pewnością walka tego rodzaju nie ograniczała Al Tabari, opisując zamach na Szahrwaraza (629), się do najazdu na cel, jak sugeruje w swoim ro- stwierdził, że tarcze były mocowane przy siodłach mansie Heliodor, wspominając włócznie unieru- (al Tabari 1999, 402-403:1063).chomioną w dwóch miejscach (Heliodor 2000, Wśród duchowego uzbrojenia w walce ze 309-310:9, 15), co mogłoby dać efekt dewastują- złem Menog-i Khrad wymienia przyjęcie Du-cego uderzenia, jednak uniemożliwiłoby efekty- cha Prawdy jako tarczy (Menog-i Khrad… 1885, wną walkę bronią. Trzeba przypomnieć, że długie 43.4.8).włócznie trzymane oburącz nad głową podczas Choć powyższe przykłady pochodzą z cza-zadawania ciosu znane są z ikonografii postsa- sów późnosasanidzkich, możliwym wydaje się przy-sanidzkiej Sogdiany (VII-VIII w.; Maršak 1971, puszczenie, że tarcze zaadoptowano z czasem pod

2rys. 9; Brentjes 1977, 81, 87) oraz Azji Środkowej wpływem kontaktów z Rzymianami . Należy jed-i Chin dynastii Sui (581-612 n.e.) i Tang (618-907 nak przypomnieć relację Ammianusa Marcellinusa, n.e.; Pers, Perry 1995, 24; Ranitzsch 1995, passim; gdy Szapur II (309-379 n.e.), chcąc zrobić wraże-Rozwadowski 2003, 60). Technika walki włócznią nie na obrońcach oblężonego w 359 r. Bezabde, bez używania tarczy przez ciężką jazdę prawdo- objeżdżał mury w towarzystwie ciężkozbrojnych podobnie była stosowana w Persji do końca pa- konnych i został ostrzelany z łuków i proc. To-nowania Sasanidów, o czym świadczą pochodzące warzyszący mu wojownicy utworzyli wokół niego z 2. połowy VI – początku VII w. odciski pieczęci odmianę testudo (Ammianus Marcellinus 2002, spahbedów, ukazujące ich w pełnym uzbrojeniu – 317:XX,7,2). Przyjąć można, że jeźdźcy ze świty

2

Podobnie twierdzi V. P. Nikonorov (2004).P. Wilcox (1986, 30) podaje, jakoby tarcze pojawiły się w uzbrojeniu ciężkozbrojnej jazdy Sasanidów dopiero w VI w.

Il. 1. Relief skalny w Tang e-Sarwak. Scena bitewna. Rys. P. Skupniewicz.

Ill. 1. Rock relief in Tang e-Sarvak. Combat scene. Drawn by P. Skupniewicz.

O tarczach sasanidzkiej jazdy 11

Il. 2. Relief skalny w Firuzabad. Scena bitewna.

Ill. 2. Rock relief in Firusabad. War scene. Drawn by P. Skupniewicz.

Rys. P. Skupniewicz.


Il. 3. Reliefy skalne w Naksz e-Rostam. Sceny pojedynków konnych.

Ill. 3. Rock reliefs in Naqsh e-Rostam. „Jousting” scenes. Drawn by P. Skupniewicz.


Szapura oprócz pancerzy mieli tarcze, a co więcej byli wyszkoleni we wspólnym ich zastosowaniu, o czym świadczy natychmiastowa, skoordynowa-na reakcja na atak. Podczas bitwy pod Melitene, po zdobyciu perskiego obozu, Chosrow I nakazał wojownikom zgrupowanie się wokół niego i stwo-rzenie muru tarcz (Syvänne 2004, 444). Podobnie jak w przypadku eskorty Szapura II zareagowali jeźdźcy Belizariusza w VI w., gdy stał się celem gockich oszczepników. Oznacza to, że konni żoł-nierze straży przybocznych potrafili współdziałać, tworząc jednolitą ochronną „skorupę” z tarcz wo-kół dowódcy (tamże, 177).

Według pochodzącego z VI-VII w. Karna-mak-e Ardaszir-e Papakan po tarczę i miecz miał sięgnąć Ardaszir I (224-241 n.e.) po zabójstwie Robaka w jego twierdzy, siejąc spustoszenie wśród jego żołnierzy (Horne 1917, 225-253; Księga Czynów Ardaszyra… 2005, 50). Al Tabari, pisząc o definitywnym rozbrojeniu perskiego wojowni-ka podczas bitwy pod Kadisiją (637), wspomina odebranie mu miecza wraz z tarczą (al Tabari 1992, 112:2323).

Tarcze wielokrotnie wspomina Szahname. Należy jednak zaznaczyć, że nie stanowią one stałego elementu opisu rynsztunku wojowników, wymieniane są rzadziej niż ladry, zawsze wraz z maczugami i mieczami. Podczas opisu bitew maczugi uderzają o tarcze niczym grad lub jak liście wierzbowe na wichrze jesiennym (Ferdousi 1981, 130, 157, 291).

Jednak wspomniany wojownik z Tak e-Bo-stam dzierży włócznię i tarczę. Postaci nie po-kazano w kontekście walki. Nie widać przeciw-nika, a koń przedstawiony został najwyraźniej w bezruchu. Niepewna pozostaje identyfikacja po-staci; z pewnością wartość symboliczna reliefu peł-ni funkcję zasadniczą. Weryzm ukazanych przed-miotów nie ulega jednak wątpliwości.

Okrągłe tarcze w uzbrojeniu ciężkozbrojnych wojowników odnaleźć można w sztuce postsasa-nidzkiej Azji Środkowej – właściwie w rozumieniu historycznym: przedislamskiego Wschodniego Ira-nu (Składanek 1996, 7) – na pochodzącym z VII w. sogdyjskim srebrnym naczyniu (il. 6) z przedsta-wieniem pojedynku (Albaum, Brentjes 1982, 179; Nicolle 1996, 59; Stawiski 1988, 278-279), na fre-


Il. 4-6. Relief skalny w Tak e-Bostam. Przedstawienie konnego wo-jownika (4). Srebrne umbo sasanidzkiej tarczy z głową lwa (5). Srebrna czara sogdyjska. Przedstawienie pojedynku (6). Rys. P. Sku-pniewicz.

Ill. 4-6. Rock relief in Taq e-Bostam. Image of horseman warrior (4). Silver boss of Sassanian shield with lion’s head (5). Silver Sogdian dish. Depiction of a duel (6). Drawn by P. Skupniewicz.

skach Pendżykentu (Albaum, Brentjes 1982, 175- porozrzucane, podczas gdy jeden z walczących 177; Belenicki 1959, 209-212; Drevnosti... 1985, strzela z łuku, a drugi oburącz uderza włócznią. 227-237; Stawiski 1988, 255-259) czy na sog- Tarcze ozdobione są, podobnie jak tarcza jeźdźca dyjskiej czarze (il. 7) znalezionej we wsi Ani- z Tak e-Bostam, ośmioma promienistymi pasami.kovskoe, z przedstawieniem oblężenia twierdzy Wśród konnych wojowników z czary z Ani-(VII w.; Albaum, Brentjes 1982, 178, 207; Sta- kovskoe (il. 7) dwóch ma okrągłe tarcze zawie-

3wiski 1988, 286, tab. XIV). szone na plecach , jeden trzyma miecz, drugi – W większości wymienionych przedstawień nahaj lub bojowy korbacz. Trzecia postać zasła-

i przekazów literackich tarcze używane są wraz nia się tarczą, nie dzierżąc innej broni. Jeden z bronią bliskiego dystansu, rzadko włóczni. Na z broniących twierdzy trzyma miecz i tarczę, naczyniu ze sceną pojedynku (il. 6) tarcze leżą inny ma tarczę zawieszoną na plecach.


Il. 7. Srebrna czara sogdyjska ze wsi Anikovskoe. Scena oblężenia twierdzy.

Ill. 7. Silver Sogdian dish from Anikovskoe village. Scene of fortress’ siege. Drawn by P. Skupniewicz.


3

Znana także wśród Scytów, czego doskonałym przykładem jest grzebień z kurhanu Sołoha.Praktyka spotykana powszechnie w czasach późniejszych wśród konnych łuczników Stepu – Turków, Mongołów, Tatarów.

Na freskach Pendżykentu (VII-VIII w.) uka- ciężkozbrojnego konnego wojownika z twierdzy zano wojowników walczących konno, w długich Mug, z okolic Pendżykentu, datowane na przełom szatach okrywających pancerze, uzbrojonych we VII i VIII w., namalowane zostało na fragmencie włócznie i tarcze średniej wielkości (il. 8). Ich okrągłej, drewnianej tarczy; jej średnica – 61 cm – siodła mają strzemiona. Choć trudno uznać ich wydaje się porównywalna z wymiarami tarcz z wyżej odkrycie za rewolucyjne dla techniki walki kon- wymienionych przedstawień (Brentjes 1979, 171, nej (Coulston 1986, 61; Nikonorov 2003, 263-267), tab. 110; Drevnosti... 1985, 242; Nicolle 1998, 91).nie można wykluczyć, że ponowne wspólne użycie Do przedislamskich wzorów irańskich nawią-tarczy i włóczni w Azji stało się możliwe właśnie zuje uzbrojenie Goliata z pochodzącego z 1. poło-dzięki zastosowaniu strzemion. Należy jednak za- wy X w. reliefu w armeńskim kościele Ahthamar znaczyć, że obok przedstawień wojowników wal- (Lang 1975, il. 43; Nicolle 1988, 70, 373). W lewej czących włóczniami i tarczami zachowały się ma- ręce trzyma on małą tarczę z umbem w kształcie lowidła z ciężkozbrojnymi jeźdźcami stosującymi rozety, w prawej – miecz. nadal dwuręczny chwyt włóczni; co interesujące, Okrągłe, nieduże tarcze były w czasach póź-wizerunków takich jest znacznie więcej. Przy- niejszych używane w muzułmańskiej Persji i Azji pomina to sytuację armii bizantyjskiej w VI w., Środkowej. Trudno jednak stwierdzić, czy stano-gdzie przejście od chwytu dwuręcznego do użycia wiły dziedzictwo sztuki wojennej Sasanidów, czy kombinacji włóczni i tarczy przebiegało stopniowo, odwoływały się do arabskiego pierwowzoru (Świę-a obie metody walki były wykorzystywane w jed- tosławski 1999, 40-41; Bobrov 2003, 65-66). W re-nym czasie (Syvänne 2004, 171-174). Nie można lacji z bitwy pod Kadisiją Tabari porównuje skó-wykluczyć, że tarcze konnych wojowników były rzane tarcze arabskie, niemożliwe do przebicia mocowane na lewym barku, podobnie jak wcześniej dla strzał Persów, oraz irańskie – z łatwością pe-w przypadku Hatry, Dura Europos i Palmyry (II-III netrowane przez Arabów (al Tabari 1992, 66, 69: w.; Downey 1977, 72-73, il. 54; Winkelmann 2004, 2270, 2273). Wydaje się, że ten fakt miał wskazać 312-313) oraz ciężkozbrojnej jazdy bizantyjskiej na cudowną lub boską interwencję; przypuszczać z relacji Prokopiusza (Prokopiusz 1954, 6-7, Bell. I, zatem można, że arabskie tarcze uważane były za 1,6-16). Okrągłe, nieduże tarcze przedstawiono słabsze. W przekazach Tabari często porównuje w pozycji zakrywającejbark; jednocześnie nie wi- niekorzystny układ sił oraz uzbrojenia najeźdź-dać pozycji lewej ręki, zasłoniętej postaciami pierw- ców, dając do zrozumienia, że zwycięstwo mu-szego planu. Znane przedstawienie sogdyjskiego zułmanów było wolą Allaha.


Il. 8. Fresk z pomieszczenia VI/41, Pendżykent. Scena bitewna.

Ill. 8. Fresco from room VI/41 in Pendzykent. Combat scene. Drawn by P. Skupniewicz.


Sasanidzcy konni wojownicy używali niedużych, okrągłych tarcz już w IV w., zapewne pod wpływem uzbrojenia miast arab-skich – Dura Europos, Palmyry i Hatry (il. 9-12) (Ghirshman 1962, 70; Downey 1977, 53-55, il. 42:58-60, 44:72-73, 54; Gall 1991, 42, 45; Winkelmann 2004, 236-237, 260-261, 296-299, 312-313). Wśród palmyreńskich przedstawień zwraca uwagę stela ukazująca uzbrojonego we włócznię dromedariusa (il. 13). Do siodła wierz-chowca przytroczono niewielką okrągłą tarczę (Michałowski 1962, 143-147). Dowodzi to, że jazda palmyreńska używała tego typu osłon, podobnych do znanych nam ze sztuki późnosasanidzkiej i środkowoazjatyckiej, trzymając je przytroczone do siodeł, gdy nie były używane w walce. W III w. Persowie występowali zarówno jako wrogowie, jak i sprzymierzeńcy Palmyreńczyków (Graf 1989, 155). Jednocześnie nagrobne reliefy z Hatry oraz przedstawienia bóstw z Dura Europos ukazują wojowników z niewielkimi okrą-głymi tarczami zawieszonymi na barkach (Downey 1977, 72-73, il. 54; Winkelmann 2004, 312-313). Może to stanowić wzór póź-niejszych bizantyjskich tarcz mocowanych do lewego barku, o któ-rych wspomina Prokopiusz (1954, 6-7, Bell. I,1,6-16). Może jednak być próbą przedstawienia tarczy zawieszonej na plecach, tak jak w przypadku części wojowników z naczynia z Anikov-skoe (il. 7) czy konnych wojowników przedstawionych na fre-skach w Dunhuang (Ranitzsch 1995, 37) albo zgodnie z zale-ceniami mameluckiej sztuki wojennej. Niewykluczone, że wbrew relacji autorów antycznych jazda partyjska również używała w pew-nym zakresie tarcz. Świadczyć o tym mogą zachowane fragmenty fresków ze Starej Nisy (II-I w. p.n.e.), gdzie przedstawiono galo-pującego wojownika w irańskim stroju (il. 14), zwróconego w tył, zasłaniającego się okrągłą tarczą wyprofilowaną w kształt części cylindra (Pilipiko 2001, 275-277). Pozostałe przedstawienia postaci z tarczami w plastyce Starej Nisy – ukazujące Aresa i Atenę na fry-zach rytonów – stanowią naśladowanie wzorów greckich (tamże, 294). Należy jednak przypomnieć, że wśród elementów uzbrojenia odnalezionych w Starej Nisie znalazła się okrągła drewniana tarcza (tamże, 317, rys. 226). Mimo że wobec relacji źródeł antycznych Pilipiko uznał ją za wotum złożone w świątyni, wspomniany wyżej fresk z przedstawieniem irańskiego jeźdźca z tarczą pozwala kwe-stionować tę opinię.

Innym przykładem mogą być prymitywnie wykonane tera-kotowe figurki z Suzy z czasów partyjskich, o cechach sugerują-cych grecki model uzbrojenia wojowników (Ghirshman 1962, 104, fig.118).

Ponieważ, według Ammianusa Marcellinusa, w IV w. zarówno łucznicy, jak i wojownicy władający włóczniami byli opancerzeni (Ammianus Marcellinus 2002, 513:XXV, 1,11-13), czyli przygo-towani do walki wręcz, domyślać się można, że zarówno jedni, jak i drudzy mogli posiadać niewielkie tarcze do walki po zakończeniu ostrzału lub odrzuceniu włóczni. Mogli też je wykorzystywać do osłony przed pociskami nieprzyjaciela, jak miało to miejsce pod Bezabde i zostało przedstawione na naczyniu z Anikovskoe (il. 7).


Il. 9-12. Stele z Dura Europos (9-10) i . Rys. P. Skupniewicz.

Ill. 9-12. Steles from Dura Europos (9-10) and Palmyra (11-12). Drawn by P. Skupniewicz.

Palmyry (11-12)

9

10

11

12

Biegłość, z jaką posłużyli się tarczami wojowni- Równie prawdopodobne wydaje się jednak, że cy eskortujący Szapura pod Bezabde, świadczy, autor nie chciał pozostawać w sprzeczności z au-że było to uzbrojenie często stosowane przez Per- torytetami klasycznymi. sów. Z pewnością wykorzystywano je w walce na Materiałem, z jakiego wykonywano tarcze bliski dystans, być może od momentu wprowadze- sasanidzkiej jazdy, mogło być drewno, o czym nia strzemion zaczęto używać jej wspólnie z dłu- świadczy fragment tarczy z twierdzy Mug (Drev-gimi włóczniami. Strategikon Maurycego opisuje nosti... 1985, 242) lub partyjska tarcza ze Starej Persów jako niestosujących tarcz konnych łucz- Nisy (Pilipiko 2001, 317, rys. 226). Być może jako ników, w walce wręcz używających tylko mieczy materiału do wytwarzania tarcz używano również (Strategikon… 1984, 114:XI, I). Stoi to w sprzecz- wikliny. Wiklinowe tarcze Persów często pojawia-ności z przedstawieniem z Tak e-Bostam (il. 4:a-b) ją się w literaturze antycznej, być może jako ce-i wspomnianymi pieczęciami spahbedów, datowa- cha wyróżniająca barbarzyńców. Należy jednak

4nymi na ten sam okres co Strategikon ; należy zwrócić uwagę, że duże okrągłe tarcze z wikli-zwrócić uwagę, że już wyżej wspomniana wzmian- nowych prętów ukazane zostały na reliefach Per-ka Ammianusa Marcellinusa opisuje opancerzo- sepolis (Robinson 1967, 44-45; Head 1992, 22-27). nych konnych łuczników perskich, drugą część Podobną tarczę trzyma postać towarzysząca przed-armii stanowili jednak walczący włóczniami (Am- stawieniu bóstwa słońca z Bamiyan (Tianshu 2003, mianus Marcellinus 2002, 513:XXV, 1, 11-15). fig. 5b i 19), a wykonane z wikliny, elementów me-Podejrzewać zatem można, że autor Strategikonu talowych i tkaniny małe i średnie tarcze, znane nam opisał tylko żołnierzy, z którymi miał bezpo- lepiej pod turecką nazwą kałkan, stały się charak-średni kontakt, aktywnych w wojnie persko- terystyczne dla uzbrojenia średniowiecznej Persji bizantyjskiego pogranicza w VI-VII w.; w bit- (Kobyliński 2000, 52; Żygulski 1983, 54-55). wach towarzyszyły im oddziały ciężkozbrojnych Konserwatyzm Persów w kwestiach uzbrojenia

5jeźdźców uzbrojonych we włócznie . Możliwe mógł wynikać z uwarunkowań kulturowych, ale też, że tarcze perskich konnych łuczników były można także przypuszczać, że sasanidzkie roz-zawieszone podczas ostrzału na plecach, jak wi- wiązania okazały się wystarczająco skuteczne, by dać to na naczyniu z Anikovskoe. Z powodu przetrwać, z modyfikacjami, do czasów nowo-natychmiastowych zmian sposobu walki, gwał- żytnych.townego przejścia od ostrzału do walki wręcz, Istnienia metalowych tarcz u Albańczyków tarcze pozostawałyby przytroczone do pleców (Mamelov 1977, 34) nie można rzecz jasna wy-.

4

2004, 157; Whitby 1988, 242).5 O strategicznym podziale armii perskiej na dwie części pisze K. A. Inostrancev (2003, 11-12, 20-22).

Wiarygodność Strategikonu jako źródła poznania wojen perskich w VI-VII w. była już poddawana w wątpliwość (Nikonorov


Il. 13. Relief. Palmyra. Rys. P. Skupniewicz.

Il. 13. Relief. Palmyra. Drawn by P. Skupniewicz.

Il. 14. Fresk. Stara Nisa. Przedstawienie wojownika – fragment sceny walki lub polowania. Rys. P. Skupniewicz.

Il. 14. Fresco. Staraya Nisa. Image of warrior – fragment of combat or hunting scene. Drawn by P. Skupniewicz.

kluczyć, jednak trudno uwierzyć w tarcze z litego wyciągniętym ramieniu, jak zostało to pokazane na złota czy srebra; tak zwane „metalowe” tarcze mo- czarze z Anikovskoe (il. 7). W czasach późniejszych głyby być raczej drewnianymi lub skórzanymi tar- w Persji używano również tarcz z utwardzonej czami pokrytymi ozdobnymi blachami. Trzeba jed- skóry, materiału, z jakiego wykonane były tarcze nak pamiętać, że w czasach późniejszych nieduże, Arabów pod Kadisiją. Choć nie ma mowy o two-metalowe tarcze perskie nie były rzadkością (Arcy- rzywie, z jakiego zrobiono tarcze Persów, Tabari dzieła… 2002, 101-105; Kobyliński 2000, 52, 151- sugeruje, że były mocniejsze. Nie można jednak

6152) . Trudno jednak wyobrazić sobie, by tarczę wykluczyć, że już w czasach sasanidzkich stoso-z litego metalu wojownicy trzymali na imaczu na wano zróżnicowane materiały.


mgr Patryk SkupniewiczStrykowo

Źródła:

Ammianus Marcellinus2002 Dzieje Rzymskie, tłum. I. Lewandowski, Warszawa.

Dio Cass.2005 Kasjusz Dion Kokecjanus, Historia rzymska, tłum. W. Matyda, Wrocław.

Ferdousi 1981 Szahname, tłum. W. Dulęba, Warszawa.

Heliodor2000 Opowieść Etiopska o Theagenesiei i Chariklei, tłum. S. Dworacki, Poznań.

Herodian 2003 Historia Cesarstwa Rzymskiego, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław.

Księga Czynów Ardaszyra…2006 Księga Czynów Ardaszyra Syna Papaka, tłum. T. Gacek, Kraków.

Julian Apostata1954 The Works of the Emperor Julian, tłum. W. C. Wright, Cambridge-Massachusetts-London.

Justyn1988 Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa

(Z dodaniem Prologów), tłum I. Lewandowski, Warszawa.Menog-i Khrad

1885 Menog-i Khrad, [w:] Sacred Books of the East, vol. 24, Oxford (wersja on-line na stronie: http://www. sacred-texts.com /zor/sbe24/mx.htm z dnia 23.10.2006 r.).

Munyatu’l Ghuzat...th1989 Munyatu’l Ghuzat. A 14 Century Mamluk-Kipchak Military Treatise, tłum. K. Őztopcu, Harvard.

Prokopiusz 1954 History of the Wars, Books I and II, tłum. H. B. Dewing, Cambridge-Massachusetts-London.

Strategikon…1984 Maurice’s Strategikon. Handbook of Byzantine Military Strategy, tłum. G. T. Dennis, Philadelphia.

al Tabari1992 The History of al-Tabari. Vol. XII: The Battle of al-Qudisiyyah and the Conquest of Syria and Palestine,

tłum. Y. Friedmann, New York.1999 The History of al-Tabari. Vol. V: The Sasanids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, tłum. C. E. Bosworth,

New York.

Opracowania:

Albaum L. I., Brentjes B.1982 Strażnicy złota, Warszawa.

Ambarcumjan A. A.1998 Nekotorye voennye realii po dannym drevnejšego fragmenta iranskogo eposa („Ajadgar I Zareran” –

„Skazanie o Zarere”), [w:] Voennaâ Arheologia, Sankt Petersburg, s. 69-74.

Bibliografia

6 Wspomniane tarcze mają od 30 do 50 cm (Żygulski 1983, 73, 78).

Arcydzieła…2002 Arcydzieła sztuki perskiej ze zbiorów polskich, red. T. Majda, Warszawa.

Belenicki A. M.1959 Drevnij Pendžykent, Sov. Arh. 1, s. 195-216.

Bobrov L. A.2003 Železnye jastreby Maveranahra (kompleks zaščitnogo vooruženia voinov Sredniej Azji i sopredelnyh

territorij konca XV-XVII vv.), Si vis pacem para bellum 2(18), Sankt Petersburg, s. 43-81.Brentjes B.

1977 Mittelasien, Lipsk.1979 Mittelasien – Kunst des Islam, Lipsk.

Coulstom J. C.1986 Roman, Parthian and Sasanid Tactical Developments, [w:] The Defence of the Roman and Byzantine

East, red. D. H. French, C. S. Lightfoot, British Archaological Report series 297(II), Oxford, s. 59-75.Dodgeon M. H., Lieu S. N. C.

1991 The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363, London-New York.Downey S. B.

1977 Excavations at Dura-Europos. Final Report III, Part 1, Fascile 2. The Stone and Plaster Sculpture, Los Angeles.

Drevnosti…1985 Drevnosti Tadžykistana, Duszanbe.

Farrokh K.2005 Sassanian Elite Cavalry AD 224-642, Oxford.

Gall von H.1991 Das Reiterkampfbild in der iranisch und iranisch beeinflussten Kunst parthischer und sasanischer Zeit, Berlin.

Ghirshman R.1962 Iran: Parthians and Sassanians, London.

Graf G.1989 Zenobia and the Arabs, [w:] The Eastern Frontier of the Roman Empire, red. D. H. French, C. S. Lightfoot,

British Archaeological Report 553(I), London, s. 143-167.Greatrex G., Lieu S. N. C.

2002 The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. Part II, AD 363-630, London-New York.Gyselen R.

2001 The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic Evidence, Roma.Head D.

1992 The Achemenid Persian Army, Stockport.Horne F. C.

1917 The Sacred Books and Early Literature of the East, t. VII, New York.Inostrancev K. A.

1926 The Sasanian Military Theory, The Journal of the K. R. Cama Oriental Institute 7, Bombay, s. 7-52.2003 Sasanidskaâ voennaâ teoria, Si vis pacem para bellum 3(19), Sankt Petersburg, s. 7-38.

Kaegi W. E.2003 Heraclius. Emperor of Byzantium, Cambridge.

Kobyliński L.2000 Oręż perski i indoperski, [w:] Oręż perski i indoperski z XVI-XIX wieku ze zbiorów polskich, red. A. R. Cho-

dyński, Malbork, s. 39-57.Lang D. M.

1975 Armenia, kolebka cywilizacji, Warszawa.Mamelov T. M.

1977 Albania i Atropatena po drewniearmianskim istočnikam, Baku.Maršak B. I.

1971 Sogdijskoe Serebro, Moskva.Markle M. M.

1977 The Macedonian Sarissa, Spear, and Related Armor, American Journal of Archeology 81/3, s. 323-339.Michalak M.

1987 The origins and development of sassanian heavy cavalry, Acta Orientalia 24, s. 73-86.Michałowski K.

1962 Palmyre. Fouilles Polonaises 1960, Warszawa.Mielczarek M.

1993 Cataphracti and clibanarii. Studies on the heavy armoured cavalry of the Ancient World, Łódź.Nefjodkin A. K.

2005 Voennoe delo drevnih irncev po dannym „Skazanâ o Zarere”, [w:] Centralnaâ Azâ ot Ahemenidov do Timuridov, red. A. M. Belenickij, Sankt Petersburg, s. 138-141.


Nicolle D.1988 Arms and Armour of the Crusading Era 1050-1350, Islam, Eastern Europe and Asia, London.1996 Sassanian Armies, Stockport.1998 Medieval Warfare Source Book, London.

Nikonorov V. P.2003 K voprosu o roli stremân v razviti voennogo dela, [w:] Stepi Evrazji v drevnosti i srednevekove, red. J. J. Pio-

trovskij, Sankt Petersburg, s. 263-267.2005 K voprosu o parfianskom naslediiv sasanidskom Iranie: voennoe delo, [w:] Centralnaâ Azâ ot Aheme-

nidov do Timuridov, red. A. M. Belenickij, Sankt Petersburg, s. 141-180.Oręż perski…

2000 Oręż perski i indoperski z XVI-XIX wieku ze zbiorów polskich, red. A. R. Chodyński, Malbork.Pers C. J., Perry M.

1995 Imperial Chinese Armies (1) 200 BC-AD 590, Oxford.Pilipko V. N.

2001 Staraâ Nisa. Osnovnye itogi arheologičeskogo izučeniâ v sovetskij period, Moskva.Ranitzsch K. H.

1995 The Army of Tang China, Stockport.Robinson R. R.

1967 Oriental Armour, New York.Rozwadowski A.

2003 Indoirańczycy sztuka i mitologia, Poznań.Składanek B.

1996 Wstęp, Bajhakiego studium władzy, [w:] Abul Fazl Bajhaki, Historia Sułtana Masuda, Warszawa, s. 7-59.Stawiski B.

1988 Sztuka Azji Środkowej, Warszawa.Syvänne I.

2004 The Age of Hippotoxotai. Art of War in Roman Military Revival and Disaster (491-636), Tampere.Świętosławski W.

th th1999 Arms and Armour of the Nomads of the Great Steppe in the Times of the Mongol Expansion (12 -13 centuries), Łódź.

Tianshu Zh.2003 The Sun God and the Wind Deity at Kizil, [w:] Eran ud Aneran (wersja on-line na stronie: http://www.

transoxania.org/Eran/Articles/tianshu.html z dnia 23.10.2006 r.).Whitby M.

1988 The Emperor Maurice and his Historian. Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford.Wiita J. E.

1977 Ethnika in Byzantine Military Treatises, Michigan (msp dr).Wilcox P.

1986 Rome's Enemies (3) Parthians and Sassanid Persia, Oxford.Winkelmann S.

2004 Katalog der parthischen Waffen und Waffentrager aus Hatra, [w:] Materialen des SFB Differenz und Integration, Herausgeber IV/2004, s. 1-352.

Żygulski Z. (jun.)1983 Broń wschodnia, Warszawa.


rd It is commonly believed that Persian cavalry of between Persian and Roman states until the 3 century. Arsacid and Sasanid periods did not employ shields. It must be also remembered that the opinion that Some scholars point that shields might have appeared Parthiand did not use shields can be challenged with

thin Sasanid armoured cavalry in the mid 6 century several art pieces and artefacts of the period, especially possibly under Byzantine influence. In fact, the from Staraya Nisa. It is probable that shields were majority of data proving cavalry shields employment used by the cavalry units either for protection against dates to the late Sasanid or post-Sasanid periods. missiles or in close range combat with swords and However, it is also attested that cavalry units of the maces. Shields would have obstruct two-handed lance Persian elite used shields efficiently already 350s AD. wielding except when attached to the left shoulder. Art pieces from Hatra, Palmyra and Dura Europos It seems credible that Sasanid cavalry utilized shields prove cavalry shields employment in frontier zone throughout the dynastic period.

Patryk Skupniewicz

Summary

ABOUT THE SHIELDS OF SASANID CAVALRY

Translated by Authorthe


Patryk Skupniewicz O TARCZACH SASANIDZKIEJ...

Documents

Transcript of Patryk Skupniewicz O TARCZACH SASANIDZKIEJ...