Partnerki życiowe recydywistów i ich rola w powstrzymywaniu ...

PROFILAKTYKA SPOŁECZNA I RESOCJALIZACJA 2015, 26ISSN 2300-3952

Renata Szczepanik1

PARTNERKI ŻYCIOWE RECYDYWISTÓW I ICH ROLAW POWSTRZYMYWANIU AKTYWNOŚCI PRZESTĘPCZEJ

Streszczenie

Pojęcia i relacje opisane w niniejszym artykule zostały wygenerowane z biografii męż-czyzn odbywających karę pozbawienia wolności w więzieniu dla recydywistów (więcej niżtrzeci raz). Analizie danych towarzyszyły procedury metodologii teorii ugruntowanej. W ar-tykule podjęto się próby opisu pewnych typów kobiet oraz nadania znaczenia relacjom, jakiełączą ich z recydywistami w kontekście osłabiania aktywności przestępczej mężczyzn. Za-interesowaniem objęto jedynie te kobiety, z którymi recydywista nie pozostawał w relacjiz powodu więzi biologicznych, a które pojawiły się w jego życiu w okresie, gdy „karieraprzestępcza” była już ugruntowana. Okazuje się, że dla recydywistów, którzy po opuszcze-niu zakładu karnego podejmują próby zerwania z wizerunkiem przestępcy, relacje z pewnymtypem kobiet stanowią kluczowy czynnik sukcesu. To właśnie tego rodzaju związki (sta-nowiące narzędzie kontroli społecznej oraz źródło motywacji do zerwania z przestępczymstylem życia) i kobiety je tworzące znajdują się w głównym polu analiz podjętych w arty-kule.

Słowa kluczowe: recydywa, przestępczość mężczyzn, partnerki życiowe przestępców, śro-dowisko rodzinne przestępców, readaptacja społeczna recydywistów, powstrzymywanie sięod przestępczości, zrywanie z wizerunkiem recydywisty

1Dr Renata Szczepanik jest adiunktem na Wydziale Nauk o Wychowaniu UŁ. Adrese-mail: [email protected]

36 Renata Szczepanik

Life partners of reoffenders and their role in the containment of criminal activityAbstract

Concepts and personal relations discussed in this paper have been generated based onbiographies of men who have served their prison sentence (more than three times) in the re-offender penitentiary center. Data analysis has been performed following the methodology ofthe grounded theory. The paper attempts at featuring the “profiles” of women and at makingmeaningful their relations with reoffenders, and in particular at determining their impact onreducing their criminal activities. The study covers solely those women who are in relationswith reoffenders for reasons other than biological kinship, and who entered their lives whentheir “criminal career” had been in full bloom. The analysis shows that for reoffenders who,after leaving prison, try to leave behind their image of criminal, the relations with a “specifictype” of women are a key factor of success. These relationships (as a tool of social control anda source of motivation to leave behind the criminal lifestyle) and women who get involvedare the main research topics discussed in the paper.

Keywords: recidivism, criminality in men, life partners of offenders, family environment ofoffenders, social resettlement of reoffenders, restrain from criminal activity, leave behind thereoffender image

Wprowadzenie

Rodzinne uwarunkowania zachowań przestępczych często stanowiąprzedmiot zainteresowania polskich kryminologów, psychologów i pe-dagogów. Mimo swojej długiej tradycji i ugruntowanej pozycji w pi-śmiennictwie naukowym (np. Batawia 1958; Szelhaus 1969; Kołakow-ska-Przełomiec 1978) wciąż podejmowane są nowe analizy, których ce-lem jest identyfikacja i opis czynników zaburzających prawidłowy pro-ces socjalizacji i sprzyjających przestępczości (m.in. Toroń 2013). Jed-nakże o wiele rzadziej niż rodziny pochodzenia przedmiotem zaintere-sowania naukowców są związki rodzinne, które tworzą dorośli już prze-stępcy, a jeśli już, to najczęściej kontekstem takich analiz jest sytu-acja dzieci osób osadzonych w jednostkach penitencjarnych (Kupczyk1982; Rzepliński 1981; Sapia-Drewiak 1989; Sakowicz 2011; Potargo-wicz 2014) oraz macierzyństwo kobiet pozbawionych wolności (Mar-czak 2006; Matysiak-Błaszczyk 2010). Natomiast zupełną lukę w ro-dzimych doniesieniach naukowych stanowi badanie oraz analiza czynni-ków tkwiących w rodzinie (lub związkach romantycznych), które chro-nią przed popełnianiem przestępstw (zwłaszcza osoby z problemem re-cydywy). W piśmiennictwie zagranicznym zagadnienie to systematycz-

Partnerki życiowe recydywistów 37

nie zapisuje karty współczesnej kryminologii i psychologii resocjali-zacyjnej, a pozyskiwane wyniki badań stanowią podstawę dla tworzo-nych programów na rzecz reintegracji społecznej przestępców (np. Dioni in. 2009).

W polu zainteresowania badaczy poszukujących czynników, któresprzyjają zaniechaniu aktywności przestępczej mężczyzn, znajduje się za-wieranie przez nich małżeństw, wchodzenie w bliskie relacje uczucio-we z kobietami oraz narodziny dziecka (McGloin i in. 2011). Rodzinaprokreacji i związki romantyczne traktowane są jako niezbędny kapitałspołeczny osób podejmujących próby zaniechania przestępczości (Mills,Codd 2008).

Więzi rodzinne stanowią niewątpliwie istotny katalizator pożąda-nych zmian na rzecz zerwania z przestępczym stylem życia oraz na-rzędzie kontroli społecznej (Cid, Martí 2012), jednakże wyniki ba-dań w tym zakresie nie są wolne od wieloznaczności (Beijers, Bijle-veld, van Poppel 2012). Na przykład okazuje się, że zawarcie mał-żeństwa przez mężczyzn może co prawda stanowić czynnik chronią-cy ich przed utrwaleniem się przestępczego stylu życia, ale tego rodza-ju zależność zanotowano tylko wśród bardzo młodych mężczyzn, po-między 18. a 24. rokiem życia (Theobald, Farrington 2009). Podobne-go związku nie zarejestrowano w przypadku przestępców zawierającychzwiązek małżeński w późnym okresie dorosłości (Theobald, Farring-ton 2009; 2010).

W przypadku kobiet czynnikiem chroniącym je przed rozwojemprzestępczości jest urodzenie się dziecka (np. Cauffman 2008). Tak jed-noznacznej i wyraźnej zależności nie stwierdzono już w grupie przestęp-czych mężczyzn. Posiadanie dziecka może być czynnikiem mobilizującymdo zerwania z przestępczym stylem życia pod warunkiem, że pozostają onize swoim dzieckiem w bliskiej i bezpośredniej relacji co najmniej pięć latpo jego urodzeniu (Theobald, Farrington, Piquero 2015; por. Lowenste-in 1986). Wykazano także, że nieplanowane narodziny dziecka oraz za-warcie małżeństwa w następstwie tego wydarzenia mogą być swoistympunktem zwrotnym (turning point) w intensywnej aktywności przestęp-czej mężczyzn. Co ciekawe, ustalono, że takie małżeństwa z kobietami(‘shotgun’ marriages) stanowią większy czynnik sukcesu dla przerwa-nia kariery przestępczej niż małżeństwa zawierane bez presji (‘not-shot-gun’ marriages) powodowanej nieplanowaną ciążą partnerki (Theobaldi in. 2015).


Co prawda istnieją badania dowodzące mniej czy bardziej rozłożo-nych w czasie przerw w aktywności dewiacyjnej tych mężczyzn, którzyweszli w relacje rodzinne z kobietami z doświadczeniem „kariery kry-minalnej” (Skardhamar Monsbakken, Lyngstad 2014), ale większość ba-daczy forsuje tezę, że osłabieniu ich dynamiki przestępczej, a nawet za-niechaniu aktywności kryminalnej służy jedynie zawarcie bliskiej relacjiz partnerką bez cech demoralizacji i przeszłości związanej z uzależnie-niem czy karalnością (Laub, Sampson 2009; Cauffman 2008). Badaczestoją na stanowisku, że małżeństwa zawierane przez mężczyzn często wy-dobywają ich ze środowiska nacechowanego przemocą i przestępczościąoraz ostatecznie podnoszą ich status społeczny. W odniesieniu do prze-stępczych kobiet uwidacznia się natomiast zjawisko odwrotne. Charakterzawieranych przez nie małżeństw utrwala ich związki ze światem prze-stępczym i pogłębia proces degradacji społecznej. W piśmiennictwie kry-minologicznym poświęconym tej problematyce znajdujemy wyniki badań,według których młode kobiety z problemem demoralizacji i przestępczo-ści są bardziej skłonne niż mężczyźni do tworzenia związków i zawieraniamałżeństw z partnerami, którzy są antyspołeczni (podobnie jak one), cow konsekwencji prowadzi do eskalacji ich problemów związanych z uza-leżnieniami i zachowaniami przestępczymi (Cauffman 2008; King, Mas-solgia, Macmilian 2007).

W Polsce problematyka partnerek życiowych przestępczych męż-czyzn oraz ich roli w procesie rozwoju i hamowania „kariery kryminal-nej” nie stanowiła do tej pory odrębnego opracowania naukowego. Pewneświatło na zagadnienie rzuca Kamil Miszewski (2005) w artykule pt. „Ko-bieta złodzieja”, jednakże w centrum jego zainteresowania znajdują się tekobiety, które podtrzymują przestępczy wizerunek partnera. Autor katego-ryzuje kobiety przychodzące do więzienia w ramach widzeń z więźniami.Podejmuje próby analizy ich motywacji oraz znaczenia, jakiego nabierająich wizyty w pokonywaniu przez mężczyzn trudności związanych z izola-cją więzienną. Miszewski różnicuje kobiety na te, które silnie identyfikująsię ze środowiskiem przestępczym i stanowią jego znaczący element, orazte, które są „uwikłane” w rozmaite zależności z przestępcami, a ich trwanieprzy uwięzionym partnerze jest konsekwencją lęku przed jego opuszcze-niem i obawą o własne bezpieczeństwo.

Celem artykułu nie jest weryfikacja powyżej zarysowanych wynikówbadań, ale opis warunków, jakie tworzą kobiety dla osłabienia aktywnościprzestępczej recydywistów. Wybranym relacjom przestępczych mężczyzn


z kobietami nadam miano narzędzia kontroli społecznej oraz źródła bio-graficznej pracy nad zmianą.

Teoretyczno-metodologiczna perspektywa badań własnych

Prezentowane przeze mnie badania utrzymane są w paradygmacie in-terpretatywnym, gdzie najważniejsze jest pojęcie działania w znaczeniuprzeciwstawnym do zachowania (por. Wilson 1971; Hałas 1987; Wyka1993; Piotrowski 1990; Rubacha 2008). W ujęciu interpretatywnym rze-czywistość społeczna jest względna i niestała, tj. kreowana przez aktorówi refleksyjnie odtwarzana. Jest to świat pełen dynamicznych i negocjowa-nych znaczeń. Również role społeczne i statusy mają charakter „płynny”i są konstruktami poddawanymi negocjacjom. Wszystkie te regulacje do-konują się w procesie komunikacji, która zyskuje podstawowe znaczeniew analizie życia społecznego.

Paradygmat interpretatywny pozwala rozumieć przyczyny społecz-nego porządku w interakcyjnych procesach negocjacji oraz wynegocjowa-nych interpretacjach znaczeń. Rozwijany jest w ramach różnych nurtówinterakcyjnych i dyskursywnych znajdujących swoje empiryczne ugrun-towanie w badaniach jakościowych, ujmujących rzeczywistość społecznąz perspektywy samego aktora (Hałas 1987; Wyka 1993).

Główną perspektywą teoretyczną przyjętą przeze mnie w pracy jestsymboliczny interakcjonizm oraz jego założenie, że jednostki interpretująi definiują wzajemnie swoje działania, zamiast na nie reagować. Dla in-terakcjonistów jednostka jest aktywnym podmiotem wytwarzającym zna-czenia i przetwarzającym docierające do niego informacje, uczącym sięnowych sytuacji społecznych i analizującym dotychczasowe doświadcze-nia społeczne, a w rezultacie — odpowiednio reagującym (podejmującymdziałanie) (Blumer 2009; Hałas 2006).

Wyprowadzenie poszczególnych rodzajów relacji łączących kobietyi mężczyzn (recydywistów) zaprezentowanych przeze mnie w artykule jestrezultatem wniosków dostarczonych przez zebrany i przeanalizowany ma-teriał zgodnie z procedurami teorii ugruntowanej. Zastosowanie proceduranalitycznych tej metodologii stwarza możliwości odkrywania ogólnychwzorów i mechanizmów kształtujących sens działania podmiotu oraz re-lacji społecznych, jakie są jego udziałem. Pozwala również na przyjęcieperspektywy poznania wykraczającej poza indywidualne biografie jedno-


stek. Budowanie teorii na podstawie zbieranych danych polega na poszu-kiwaniu wzorów działań pomiędzy różnymi aktorami społecznymi, kon-tekstu, w jakim te działania się toczą, oraz ich konsekwencji (Strauss, Cor-bin 1997).

Pojęcia i relacje opisane w niniejszym artykule zostały wygenero-wane z danych, jakimi były pozyskane przeze mnie biografie mężczyznz doświadczeniem wielokrotnej recydywy penitencjarnej. Materiał em-piryczny stanowiły zapisy 23 wywiadów narracyjnych, 13 pogłębionychoraz treści 3 listów stanowiących zapis autobiograficzny. Ponadto ma-teriałem źródłowym uczyniłam notatki z odbytych rozmów z persone-lem (oraz stażystami) i osadzonymi oraz z analizy dokumentów więzien-nych.

Badani przeze mnie recydywiści to mężczyźni z doświadczeniem po-nad trzykrotnego pobytu w więzieniu. W okresie realizacji wywiadów byliw wieku 25–51 lat i odbywali karę pozbawienia wolności w więzieniu dlarecydywistów typu półotwartego. Badani byli sprawcami przede wszyst-kim kradzieży, rozbojów, włamań oraz ciężkich uszkodzeń ciała. Aktyw-ności przestępczej większości z nich towarzyszyły uzależnienia od alkoho-lu i/lub narkotyków. Najkrótszy łączny okres pozostawania w warunkachizolacji więziennej wynosił 5 lat, a najdłuższy 31.

Celem badań było ukazanie znaczenia kobiet (i relacji z nimi) w po-dejmowanych przez mężczyzn próbach zerwania z wizerunkiem recydy-wisty2. Przedmiotem mojego zainteresowania uczyniłam relacje łączą-ce kobiety z mężczyznami, którzy w konsekwencji swojej powrotnoścido przestępczości mają wielokrotne doświadczenia pobytu w więzieniu.Uwagą objęłam jedynie te kobiety, z którymi recydywista nie pozostawałw relacji z powodu więzi biologicznych (np. poprzez fakt bycia siostrą)i które pojawiły się w jego życiu w okresie, gdy kariera przestępcza byłajuż utrwalona oraz formalnie „potwierdzona” poprzez doświadczenie po-bytu w więzieniu. Moim zamiarem było bowiem ukazanie tych rodzajówrelacji, jakie zawiązują kobiety z recydywistami dzięki świadomie podej-mowanym wyborom i decyzjom życiowym. Oznacza to więc, że wchodząc

2Szerszym kontekstem dla badań zaprezentowanych w artykule jest proces stawaniasię recydywistą oraz „kariery instytucjonalne” mężczyzn powracających do przestępczości(Szczepanik, w druku). Kobiety (oraz relacje z nimi) zaznaczają różne miejsce oraz mająrozmaite znaczenie w działaniach podejmowanych przez recydywistów na rzecz profesjo-nalizacji przestępczej, osłabiania wizerunku dewianta oraz prób zerwania z „kryminalnym”stylem życia.


w określone relacje lub związki z mężczyzną, wiedziały o jego aktywnościprzestępczej.

Kobiety w bliskich relacjach z recydywistami — próba typologii

W rekonstruowanych przez badanych przeze mnie mężczyzn do-świadczeniach biograficznych z udziałem kobiet znaleźć można kil-ka różnych typów partnerek życiowych i rodzajów relacji, jakie łączy-ły je z nimi. Obecność kobiet zaznaczała się w różnym okresie ży-cia recydywistów, jak również każda z nich miała dla nich szczegól-ne znaczenie — była czynnikiem wzmacniającym, pogłębiającym lubhamującym aktywność przestępczą i jej konsekwencje („Albo cię wy-ciągną na wierzch, albo pociągną na samo dno” [fragment wywia-du 31]).

W badaniach wyłoniłam dwie zasadnicze grupy kobiety. Te, któ-re pełniły funkcje podtrzymujące lub potwierdzające (ratowniczki, ofiarywspółczucia) i ugruntowujące przestępczy styl życia (wspólniczki, facyli-tatorki, destabilizatorki), oraz te, którym recydywiści nadawali znaczenieurzeczywistniające sukces w działaniach na rzecz zrywania z wizerunkiemlub skutecznym kamuflowaniem go (stabilizatorki, terapeutki, resocjaliza-torki, kobiety drugiej szansy). Najsilniej wyłonionym przeze mnie typemkobiet były te, które określiłam mianem ratowniczek. Mimo, że ratow-niczki pełniły funkcje podtrzymującą przestępczy styl życia mężczyzn,z którymi pozostawały z bliskich relacjach, to zostaną one szczegółowiejprzeze mnie opisane. Ich sylwetka stanowi bowiem wyraźnie niekorzystnykontekst dla aktywności kobiet powstrzymujących aktywność dewiacyjnąmężczyzn. Tak więc zanim przejdę do opisu kobiet, które odgrywają de-cydującą rolę w procesie redukowania recydywy mężczyzn, naszkicujęportret ratowniczki oraz warunków, które sprzyjają utrwalaniu wizerunkuprzestępcy.

Ratowniczki to kobiety, które zaznaczają swoje miejsce wówczas,gdy recydywista przeżywa kryzys (np. w związku z długim pobytemw więzieniu, aresztowaniem, ucieczką przed organami ścigania, konflik-tami z osobami ze środowiska przestępczego itp.). Formalno-społecznystatus związku, jaki łączy ratowniczki z recydywistami, jest różnoraki,jednakże wspólną cechą jest pozostawanie (w przeszłości lub aktualnie)w silnej relacji intymnej.


Ratowniczkami są więc aktualne partnerki życiowe lub te, z którymipo rozstaniu mężczyzna utrzymuje poprawne i neutralne relacje. Wspól-nym mianownikiem ratowniczek jest ich przekonanie o wyjątkowo silnejrelacji emocjonalnej i przyjacielskiej, jaka łączy je z recydywistą, orazprzeświadczenie o ich wyjątkowej znajomości mężczyzny. Często ratow-niczki to kobiety, które doświadczały młodzieńczych, burzliwych w swoimprzebiegu związków romantycznych z badanymi przeze mnie przestępca-mi i mimo zerwania intymnej relacji (i na przykład pozostawania w stałychzwiązkach z innymi partnerami), definiowały ich w kategoriach mężczy-zny/ miłości swojego życia.

Pierwszym podtypem jest ratowniczka protektorka. W sytuacji do-świadczanego przez recydywistę kryzysu, kobieta przejawia bezwarunko-wą nadzieję na powodzenie „wspólnie” podjętych działań przezwycięża-jących trudności. Owa wspólnota działania jest pozorna. Kobieta inicjujebowiem rodzaj działań, wyznacza ich cel i przedstawia projekt realizacji,ale aktywność ratowniczek protektorek przebiega przy biernej akceptacjimężczyzn, a nawet wbrew ich woli. Jednakże w związku z tym, że recydy-wista tkwi na rozdrożu, waha się, targają nim dylematy — nie podejmujenegocjacji z kobietą. Ratowniczki próbują wykorzystać tę sytuację i trak-tują ją jako szansę na zmianę nie tylko bieżącej (problemowej) sytuacji,ale życiowej w ogóle. Mężczyźni zwykle chętnie przyjmują gotowy plan,deklarują udział w jego realizacji i z taką samą łatwością porzucają pod-jęte działania i deklaracje. Kamuflują brak akceptacji dla działań kobietypoprzez zastosowanie taktyki ostentacyjnego niepodejmowania negocja-cji i biernego poddawania się zabiegom w ramach poszczególnych etapówprojektu realizowanego przez ratowniczki. Bierna akceptacja mężczyznyuznawana jest przez kobietę jako oddanie się w jej ręce, chęć zmiany i ak-ceptacja dążeń na rzecz zmiany. Wobec takich starań mężczyzny kobietyupatrują źródła porażki w realizacji planu w czynnikach, na które partnernie ma wpływu. Są nimi: uzależnienie od alkoholu, impulsywność, uwi-kłanie w związki ze wspólnikami przestępstw itp. To właśnie taka perspek-tywa postrzegania niepowodzenia sprzyja powtarzalności działań ratowni-czek. Mimo wielokrotnie doznanych porażek w obrębie działań na rzeczzmiany sytuacji życiowej partnera podejmują syzyfową pracę zawsze, gdyrecydywista przeżywa kryzys.

Protektorka to kobieta, która stawia warunki recydywiście, jednakżenie potrafi ich wyegzekwować. Nie wyciąga też konsekwencji z powodułamania przez niego obietnic („Patrycja mówi: «ty z siebie zrezygnowałeś,


ale ja nigdy nie zrezygnuję z ciebie». I że nie ma do mnie żalu o to, żejestem chorym człowiekiem od alkoholizmu” [fragment wywiadu 37]).

Kolejnym typem ratowniczki są kobiety, które pojawiają się zawsze,gdy mężczyzna jest w szczególnie dramatycznej sytuacji. Z powodu bez-warunkowego zaangażowania w projekt pomocy recydywiście ratownicz-ki wybawicielki ponoszą poważne konsekwencje swoich działań — praw-ne (np. same stawiane są w stan oskarżenia z powodu utrudniania prze-biegu śledztwa, współpracy, składania fałszywych zeznań itp.) lub osobi-ste (np. rozpad rodziny, utrata pracy). W odróżnieniu od protektorki ra-towniczka wybawicielka nie ma na celu zmiany ogólnej sytuacji życiowejpartnera, a jedynie pełni rolę interwencji kryzysowej. Determinacja, jakatowarzyszy jej działaniom, powoduje, że jest niezwykle skuteczna w do-raźnym minimalizowaniu dolegliwości i pokonywaniu bieżących konse-kwencji stylu życia mężczyzny („Mimo to, Sandra zawsze przyjeżdżałai... uprosiła... poszła do sądu penitencjarnego i zaczęła prosić. Szła do kie-rownika penitencjarnego i do mojego wychowawcy i... nie powiem. Byłataką kobietą, że miała jakiś dar przekonywania, że uprosiła... I chodziłemna przerwę w karze” [fragment wywiadu 14]).

Ratowniczki są bezgranicznie lojalne i dlatego swoją strategiczną ro-lę mogą odegrać w czasie, gdy recydywista ukrywa się przed policją (np.są pośredniczkami między recydywistą a środowiskiem przestępczym).

Relacje z ratowniczkami to niezwykle silne związki, głównie z po-wodu przywiązania kobiety do mężczyzny, poczucia, że są za niego od-powiedzialne i niezastąpione w jego życiu. Przebaczają, odnajdują „zagu-bionych”, wspierają ich w „niedostatku”. To właśnie owa bezwarunkowośćpowoduje, że ratowniczki podtrzymują, a nawet wzmacniają przestępczystyl życia partnerów. Nawet jeśli kwestionują aktywność kryminalną męż-czyzny, to ostatecznie nie stwarzają warunków dla zerwania z przestęp-czością, ponieważ odgrywają zasadniczą rolę w minimalizowaniu jej kon-sekwencji, likwidowaniu dolegliwości, jakie ponosi partner w związku zeswoim trybem życia. Dodatkowym czynnikiem stanowiącym podłoże dlarozwoju, a nie hamowania kariery instytucjonalnej recydywisty jest to, żeratowniczki są silnie uwikłane w środowisko przestępcze (poprzez aktyw-ność przestępczą partnera) lub pozostają na jego styku.

Z typem kobiety ratowniczki w dużym stopniu związane są terapeut-ki. O ile jednak działania ratowniczek koncentrowały się wokół zabiegówbezpośrednio zorientowanych rzecz bieżącej poprawy sytuacji recydywi-sty lub wykorzystywanie kryzysu dla działań na rzecz zmiany stylu życia


partnera, o tyle u podstaw inwestowania przez terapeutkę czasu i energiiw relacje z badanym mężczyznami leży głęboka wiara w możliwość je-go uzdrowienia oraz przemiany tożsamościowej. Nie jest to jednak rodzajnadziei, jakim charakteryzują się ratowniczki, ale pewnego rodzaju opty-mizm i pragmatyzm pedagogiczny. Terapeutki tworzą warunki i wspierająpracę biograficzną recydywisty zorientowaną nie tyle na przerwanie cią-gu bieżących niepowodzeń i trudności, ale na zerwanie z przestępczymstylem życia w ogóle.

Kobiety terapeutki to zarówno te, które pozostają w bezpośrednich,intymnych relacjach z recydywistą, jak i (częściej) te, z którymi nie łączygo tego rodzaju zażyłość. Są nimi także te, z którymi recydywista tworzy(bądź tworzył) związek intymny, a które zerwały swoje relacje z dotych-czasowym środowiskiem życia („skończyła szkołę, odbiła od dzielnicy”[fragment wywiadu 4]), oraz takie, które co prawda wywodziły się z oto-czenia kryminogennego, ale nigdy nie były zaangażowane w działalnośćprzestępczą, a pozyskana przez nie pozycja społeczna sytuuje je w opozy-cji do dewiacyjnego systemu wartości („koleżanka siostry z podstawówki,co była zapatrzona we mnie od dziecięckości (...) normalnie skończyła li-ceum” [fragment wywiadu 18]). W końcu są nimi kobiety, które wchodząw relacje z recydywistami z racji swojego zawodu lub profesjonalnej dzia-łalności społecznej, np. streetworkerki, studentki resocjalizacji. Te ostatniestanowią specyficzny podtyp terapeutek — resocjalizatorek — o którychbędzie mowa dalej.

Są to więc kobiety, które pochodziły spoza środowiska moich narra-torów, to znaczy z takiego, które recydywiści określali mianem „normal-nego społeczeństwa”, niepozostającego w związkach z „kryminalistami”.Terapeutki są przedstawicielkami „normalsów” lub młodymi kobietami,które pretendują do tego statusu („ja ją znałem jakby od zawsze, ale wcze-śniej nie zwracałem na nią uwagi (...) to była młodsza siostra mojego bli-skiego kolegi, ale ona miała swoje towarzystwo (...) Większość czasu prze-mieszkała w internacie przy technikum” [fragment wywiadu 36]). W od-różnieniu od ratowniczek konsekwentnie unikają wchodzenia w koalicjez otoczeniem przestępczym mężczyzny i sytuują się w jawnej i bezkom-promisowej opozycji do tego środowiska.

Kobiety terapeutki to przede wszystkim te, które „nawracają”, tłu-maczą i wskazują na możliwości zmiany. Są powierniczkami dylematówi rozterek. Prowokują do zwierzeń, pomagają zrozumieć przyczyny pro-blemów życiowych. Pomagają także recydywistom w konstruowaniu po-


żądanej społecznie definicji swojego przyszłego ja („Pokazywała mi, ja-kim człowiekiem mógłbym być” [fragment wywiadu 20]). Terapeutki po-strzegają ich przestępczą aktywność jako cierpienie, udrękę i są świadomepokus, z jakimi się borykają mężczyźni, oraz trudności, jakie muszą poko-nać, by się ich pozbyć. W odróżnieniu od ratowniczek (zwłaszcza protek-torek) nie nadają tym cechom właściwości usprawiedliwiających niepowo-dzenia życiowe mężczyzn, ale jedynie wyjaśniających i będących czynni-kami życia, które obligatoryjnie muszą (i mogą) być wyeliminowane. Te-rapeutki demaskują treści technik neutralizujących aktywność przestępcząstosowanych przez badanych. Wchodzą w bliskie relacje z przestępczymimężczyznami i stwarzają warunki dla pracy biograficznej („miała coś ta-kiego w sobie, że potrafiłem się przed nią otworzyć” [fragment wywia-du 19]).

W przypadku terapeutek zasadniczy wyznacznik ich aktywności sta-nowi racjonalność. Komponent emocjonalny (idee, poczucie misji, współ-czucie) jest jedynie jego uzupełnieniem. U ratowniczek natomiast elementemocjonalnego uwikłania się w pomoc recydywiście jest dominującymnad racjonalnością. Kobiety terapeutki różnią się więc zasadniczo od ra-towniczek tym, że ich otwartość i gotowość niesienia pomocy nie jest bez-warunkowa, a jej wyznacznikiem jest racjonalna troska, a nie emocjonalne„uwikłanie”. Nawet jeśli terapeutki kierują się romantyczną wizją „nawró-conego przestępcy”, to składa się na nią pedagogiczna wiara w człowiekai jego siły. Kobiety te stawiają jednak określone warunki oraz nakłada-ją ograniczenia w relacji, narzucają ich granice i konsekwentnie je egze-kwują. W sytuacji złamania obietnic, ustalonych wspólnie zasad działań— zrywają relacje terapeutyczne z mężczyznami.

Przejawiane akceptacja i życzliwość powodują, że moi narratorzy po-dejmowali czasem (udane) próby przemianowania terapeutek w ratow-niczki. Celem tego działania jest dokonanie konwersji dwóch istotnychczynników leżących u podstaw charakteru interakcji moich narratorówz ratowniczkami i terapeutkami, a mianowicie emocjonalnego i racjonal-nego. Pod wpływem silnej relacji terapeutycznej dochodzi do emocjonal-nego zaangażowania i związku (nawet małżeństwa) z terapeutką. W takimprzypadku kobieta zyskiwała status terapeutki-resocjalizatorki.

Wyłoniona przeze mnie w badaniach resocjalizatorka to kobieta,która weszła w związek romantyczny z recydywistą poznanym podczaswykonywanej przez siebie pracy zawodowej (terapeutka uzależnień, wy-chowawczyni). Badania własne nie pozwoliły mi jednak odpowiednio roz-


winąć tej kategorii. Pracownice jednostek penitencjarnych, które weszływ związki romantyczne i intymne z recydywistami, pojawiały się w narra-cjach moich uczestników badań pod postacią bardzo uogólnionych stwier-dzeń typu „jest możliwość, że osadzony będzie miał romans z wychowaw-czynią” [fragment wywiadu 4]3 lub opisu sytuacji życiowej innych prze-stępców („Ona była psychologiem we więzieniu... Na pewno bardzo żało-wała tego, że się związała z recydywistą” [fragment wywiadu 14]).

Zupełnie inną rolę niż opisane powyżej odgrywają stabilizatorki.Stabilizatorki to kobiety, z którymi badani wiążą się uczuciowo i wchodząw trwałe relacje intymne i rodzinne. Relacje te — w odróżnieniu od tych,jakie tworzą z ratowniczkami — od samego początku trwania związkuobudowane są określonymi warunkami i ograniczeniami, na które świa-domie przystaje recydywista i godzi się z nimi. Recydywiści nie negocju-ją warunków narzucanych w relacjach przez stabilizatorki i poddają sięnarzucanym rygorom związku, a niekorzystny dla siebie efekt negocja-cji uznają jako swoistą ofiarę, jaką muszą złożyć, by móc „utrzymać się”na wolności. Stabilizatorka neutralizuje bowiem negatywne cechy i nieko-rzystne atrybuty społeczne recydywisty. Co więcej, kobieta co prawda sta-wia wymagania, lecz jednocześnie stwarza warunki dla możliwości realnejprzemiany stylu życia przestępczego mężczyzny lub co najmniej przerwyw doświadczanych regularnie jego konsekwencjach („Ktoś wychodzi bezrodziny yy nie stoi za nim ktoś, kto będzie go pilnował, będzie jej zale-żało... bez niczego, no to od razu idzie pod sklep, golnie sobie... no to sięutrzyma dwa tygodnie i wraca [do więzienia]” [fragment wywiadu 30]).

Badani darzą stabilizatorki uznaniem i respektem, nawet jeśli towa-rzyszą temu ambiwalentne postawy. Z jednej strony mniej czy bardziejotwarcie utrudniają one mężczyznom uprawianie przestępczego stylu ży-cia, z drugiej jednak są wykonawczyniami upragnionych przez nich stereo-typowych ról matek i żon. Otaczają troską wszystkich członków rodziny,a także dysponują ogromną determinacją, jeśli w grę wchodzi obrona ro-dziny. Dlatego też są skutecznymi strażniczkami przed słabościami, jakimpodlega mężczyzna („tylko ona umiała mnie przypilnować, abym nie pił”[fragment wywiadu 20]).

W biografiach recydywistów relacja z kobietą stabilizatorką jest pod-stawowym czynnikiem warunkującym powodzenie konstruowanej jeszcze

3W rozmowach z funkcjonariuszami znalazłam potwierdzenie dla tego rodzaju związ-ków.


w więzieniu wizji życia nieprzestępczego po opuszczeniu zakładu karne-go. Kobiety te oraz charakter relacji, jaki łączy je z recydywistami, od-grywa zasadniczą rolę w procesie udanej readaptacji społecznej przestęp-czych mężczyzn („A ja autentycznie odbiłem od towarzystwa. Rodzina,żona, dziecko mi się urodziło. Mówię — «Nie. Trzeba usiąść na tyłku»za przeproszeniem, że tak powiem” [fragment wywiadu 31]; „Jak byłemz nią, to był jedyny okres w moim życiu, że miałem normalny dom, nor-malne dzieci, normalną kobietę, normalne życie prowadziłem [fragmentwywiadu 36]).

Kobieta, która odgrywała rolę stabilizatorki w życiu moich narrato-rów, nie angażowała się bezpośrednio w przedsięwzięcia mające na celuochronę partnera życiowego przed konsekwencjami jego aktywności kry-minalnej, jeśli w jej przekonaniu stwarzało to ryzyko dla funkcjonowa-nia całej rodziny, zwłaszcza dzieci. W obliczu długotrwałych i poważnychtrudności związanych z przestępczym stylem życia mężczyzny i powo-dowanych bezpośrednio przez niego zawieszała związek lub pozostawa-ła w nim, ale z zachowaniem dużego dystansu. Nie oznacza to jednak, żejest to kobieta obojętna na problemy recydywisty. Jako że jest troskliwai ochraniająca, stabilizatorka bywa często jednocześnie terapeutką. To, żena co dzień walczy z pokusami mężczyzny, powoduje, że balansuje on nagranicach dwóch światów — przestępczego i nieprzestępczego oraz bory-ka się z problemami pokonywania barier i ograniczeń tym powodowanych.

O ile w początkowej fazie prób zerwania z przestępczością relacja zestabilizatorką stanowi wytchnienie i jest wartością pożądaną, a warunkizwiązku nie są negocjowane przez recydywistę, to z biegiem czasu sytu-acja taka staje się dla niego balastem. Dzieje się tak zwłaszcza, jeśli męż-czyzna pozostaje w silnych relacjach ze środowiskiem przestępczym lubjest uzależniony od alkoholu, narkotyków czy hazardu. U recydywisty na-rasta niechęć związana przede wszystkim z nieakceptowaniem przez part-nerkę jego stylu życia przestępczego, a zwłaszcza bliskich relacji ze „śro-dowiskiem”. Badani przeze mnie przestępcy podejmują więc działaniana rzecz renegocjowania warunków relacji. Stabilizatorki nie wytrzymująprób przedefiniowywania charakteru związku i podejmują próby (mniejczy bardziej dla nich pomyślne) zerwania relacji z mężczyznami. Ukaza-nie warunków utrudniających zerwanie takiej relacji wymaga krótkiegoopisu kolejno wyłonionych typów kobiet recydywistów.

Jeśli w rezultacie związku ze stabilizatorką recydywista staje się oj-cem, po rozstaniu może ona zmienić status na kobietę zakładniczkę. Za-


kładniczką jest kobieta, która zwykle nie pozostaje (już) w formalnymzwiązku z przestępczym mężczyzną, jednakże z powodu wspólnego po-siadania dzieci nabywa szczególny status w jego oczach oraz nabiera spe-cyficznego znaczenia. Jest to pewnego rodzaju relacja nacechowana znie-woleniem kobiety przez mężczyznę. Recydywista często nadaje kobieciestatus osoby, co do której ma szczególne prawa i z którą łączy go silnai nierozerwalna więź. Dzieje się tak, nawet jeśli ma on ograniczone lub ze-rwane więzi z dziećmi. Innymi słowy, kobiety te są zakładniczkami więzibiologicznych łączących moich narratorów z jej dziećmi. Kobiety zakład-niczki to również stabilizatorki, które są uwikłane w przemoc rodzinną.Jej sprawcą jest recydywista. Podejmują próby uwolnienia się ze związ-ku, jednakże rozmaite psychologiczne i kulturowe czynniki powodują, żekończą się one porażką („Bała się zakończyć tego związku, bo wiedziałayy znała mnie, co po pijaku mogę zrobić” [fragment wywiadu 1]).

Analiza dynamiki relacji recydywisty ze stabilizatorką pozwala są-dzić, że związek ten może przeobrazić się także w relacje ratownicze.Stabilizatorka-ratowniczka to kobieta, która pozostawała z przestępcąw stałym związku i nadal pozostaje z nim w przyjaznych relacjach lub conajmniej poprawnych. W relacje te wpisuje się swoista troska i przywiąza-nie mimo braku wiary w możliwość przemiany mężczyzny. Częściej jed-nak bliska relacja powodowana jest po prostu lękiem przed recydywistą,np. z powodu doświadczeń przemocy domowej, której był sprawcą (por.Miszewski 2005). Jest to więc kobieta, która akceptuje, a właściwie to-leruje działalność przestępczą byłego partnera i nie podejmuje otwartychnegocjacji na rzecz jego zmiany. Podejmuje natomiast doraźne i często in-cydentalne działania mające na celu pomoc w przezwyciężeniu bieżącychtrudności recydywisty, na przykład związanych z koniecznością ukrywa-nia się. Jej postawa wobec mężczyzny nie jest bezwarunkowa. Recydywi-sta nie ufa jej tak jak ratowniczce protektorce czy wybawicielce. Stabili-zatorka-ratowniczka determinowana jest głównie obawą o swoje bezpie-czeństwo, czego recydywista ma świadomość („Nie do końca jej ufałem,bo widziałem, że ona się mnie boi. «Ale jak komuś powiesz, to!». «Cośty, uspokój się, nie powiem nikomu yyy bo wiem, że byś mnie zaszlach-tował»” [fragment wywiadu 1]).

Zdarza się także, że stabilizatorką staje się terapeutka. Na uwagę za-sługuje wyłoniona w badaniach definicja relacji z kobietą (stabilizatorka--terapeutka), która jest przedstawicielką „normalsów”. W sposobie defi-niowania tej relacji przez badanych mężczyzn zawiera się bardzo silny ele-


ment fatalizmu i nieuchronności porażki takiego związku. Ilustracją jestfragment wypowiedzi jednego z narratorów, który określa sytuację zmia-ny statusu kobiety z terapeutki na stabilizatorkę następująco: „Nie wiem,może i jest z nim szczęśliwa, ale to na pewno raczej nie, bo on to złodziejjest, a ona taka porządna kobieta, wykształcona... i z kryminalistą! (...)To wcześniej czy później będzie przez niego płakała” [fragment wywia-du 15].

Analiza materiału empirycznego pozwoliła mi wyłonić specyficz-ne właściwości oraz cechy kobiet recydywistów, które nosiły znamionawspółuzależnienia. Wyłonione przeze mnie zjawisko miało wiele cechzbieżnych z tym, jakie towarzyszy relacjom członków rodziny z alkoholi-kiem. Współuzależnienie od przestępczego stylu życia dotyczyło tych ko-biet, które pozostawały w silnych związkach romantycznych lub małżeń-skich z recydywistą. Aktywność przestępcza mężczyzny oraz jej konse-kwencje bezpośrednio rzutowały na rozkład praw i obowiązków w rodzi-nie, jaką tworzył z kobietą, lub wyznaczały relacje władzy i podporządko-wania w związku. Zwykle współuzależnioną od recydywy partnera byłaratowniczka, rzadziej — stabilizatorka (odpowiednio uzyskiwała wtedystatus stabilizatorki-ratowniczki).

Kobieta współuzależniona koncentruje całą swoją uwagę na pro-blemach partnera, a nawet odpowiednio podporządkowuje swoją wszelkąaktywność relacji z recydywistą [„(...) że wszystko robiła pod moje prze-stępstwa i żebym nie poszedł za to siedzieć” [fragment listu 8]). Współuza-leżnienie od stylu życia recydywisty obejmuje te same mechanizmy, jakiesą charakterystyczne dla relacji partnerów z problemem alkoholizmu. Ko-bieta interweniuje, podejmuje próby oporu wobec aktywności życiowejmężczyzny. Ostatecznie pada ofiarą systemu zaprzeczeń i taktyk neutra-lizujących aktywność przestępczą oraz obietnic składanych przez partne-ra. Wraz z nasileniem się konsekwencji aktywności kryminalnej partnera(np. ucieczka przed policją, pobyt w więzieniu) nierzadko współuzależ-niona izoluje się od własnego życia towarzyskiego i rodzinnego oraz kon-centruje całą swoją uwagę na problemach partnera. Uruchamia określonysystem iluzji i zaprzeczeń i pozostaje nieczuła na wszelkie racjonalne per-spektywy interpretacji swojej sytuacji życiowej („Odsunęła się od siostry,dlatego że nie mogła znieść, że ona próbowała się wtrącać w nasze życie”[fragment wywiadu 10].

Podobnie jak w rodzinach z problemem przemocy i uzależnień, ko-bieta wpada w pułapkę błędnego koła. Kryzysom towarzyszą gwałtow-


ne emocje (kłótnie, akty skruchy, demonstracyjne odejścia i spektakular-ne akty przebaczania). Przykładową taktyką stosowaną przez recydywistęmającą na celu podtrzymywanie korzystnego dla niego związku z partner-ką współuzależnioną od jego recydywy jest lokowanie się w roli ofiary ko-biety poprzez nadawanie jej zachowaniom cech zdrady lub łamania wcze-śniej przyjętych warunków („Sandra od razu przyjechała i zaczęła się mię-dzy nami kłótnia, że oszukuję, że kłamię. No ja zacząłem to na swoje sobieprzetwarzać. «Wiedziałaś, że taki jestem, że»... zawsze to sobie tłumaczy-łem tak: widziały gały co brały... «Przecież wiesz, że jestem bandytą, czegochcesz teraz? Teraz mnie obwiniasz za coś?»” [fragment wywiadu 14]).

W materiale empirycznym wyłoniłam także taki rodzaj kobietywspółuzależnionej od przestępczego stylu życia partnera, która jest silnieprzekonana, że sprawuje kontrolę nad jego aktywnością i w każdej chwilimoże ją przerwać. Podtrzymuje złudzenie własnej sprawczości i zdolnościkontrolowania recydywisty poprzez specyficzne reglamentowanie zacho-wań przestępczych partnera i ograniczenie go do bezpiecznych rozmia-rów, tj. takich, które nie doprowadzą go do więzienia („«Weźmiesz tentowar ostatni raz. Ja ci to mówię. Potem koniec». Zaczęła mnie naciskać,abym przy niej dał to do zrozumienia moim wspólnikom” [fragment wy-wiadu 37]).

Kobiety kolejnej szansy

Specyficznym typem kobiet są te, które definiowane były przez ba-danych w kategoriach szansy życiowej i powodzenia w próbach zerwa-nia z wizerunkiem recydywisty. Kobiety kolejnej szansy to te, z którymimężczyzna tworzy więź podczas pobytu w więzieniu — znane wcześniejlub poznane podczas odbywania kary pozbawienia wolności. Badani przy-pisują im role potencjalnych stabilizatorek. Realność powodzenia w dzia-łaniach na rzecz zerwania z wizerunkiem, dzięki relacji z kobietą drugiejszansy powoduje zaplecze środowiskowe, jakie ona posiada („No i do jejojca zamierzamy, nawet jej ojciec sam proponował. To ja yy to jest waż-ne dla mnie, bo tutaj to ja wiem, gdybym wrócił z powrotem do domu, todla mnie to by było z powrotem to samo” [fragment wywiadu 18]), lubdeterminacja, jaką przejawia.

Determinacja przejawiana przez kobiety drugiej szansy życiowejwiąże się przede wszystkim z dotychczas nieustabilizowanym w sposób


satysfakcjonujący ich życiem oraz nadzieją na polepszenie swojego losuw związku z mężczyzną. Duże znaczenie dla jej determinacji mają dotych-czasowe doświadczenia życiowe kobiet kolejnej szansy. Wśród tej grupywyłoniłam bowiem podtyp, jakim jest kobieta po przejściach. Wspól-nym mianownikiem tych kobiet było negatywne doświadczenie życiowew relacjach intymnych i rodzinnych (np. samotne macierzyństwo, bycieofiarą przemocy ze strony partnera, bycie współuzależnioną od chorobyalkoholowej partnera itp.). Na warunki sprzyjające podatności tej kobietyna nawiązywanie silnych relacji z recydywistami odbywającymi karę po-zbawienia wolności składają się dwa czynniki. Pierwszy leży we wspomi-nanych powyżej negatywnych doświadczeniach życiowych, a drugi w ce-chach i właściwościach potencjalnego partnera — recydywisty.

W trakcie pobytu w więzieniu i w konsekwencji dolegliwości towa-rzyszących izolacji społecznej często przestępcy zmieniają swoją ogól-ną postawę do życia. Jak ujmuje to Marek Kamiński (2006: 207): „Cu-dzołożnicy przysięgają wierność. Złodzieje obiecują zakończenie karie-ry”. W warunkach izolacji więziennej, zwłaszcza długotrwałego uwięzie-nia, impulsywne i gwałtowne usposobienie mężczyzn ulega osłabieniu.Zwiększa się ich refleksyjność oraz przejawiają tendencje do przyznawa-nia się do błędów, demonstracyjnych aktów skruchy i formułowania pla-nów poprawnego życia po zakończeniu kary. Więźniowie operują ideali-styczną i poetycką wizją przyszłego życia, mocno zakorzenioną w trady-cyjnych wartościach perspektywą ojcostwa, bycia mężem i oddanym part-nerem. Otwarcie mówią o krzywdach, jakie wyrządzili swoim byłym part-nerkom i dzieciom. Lokują rekonstruowane obrazy z przeszłości w obsza-rze zaprzepaszczenia szansy na szczęśliwe życie. Wyrażają pragnienie na-prawienia wyrządzonych krzywd, a także silne przekonanie, że doświad-czenie konsekwencji sprzyjać będzie unikaniu ryzyka błędów, które po-pełnili wcześniej. W tę swoistą pułapkę psychologiczną wpadają częstokobiety, których doświadczenia życiowe nasycone były dotychczas dozna-waniem różnego rodzaju pokrzywdzenia w relacjach rodzinnych, w tymprzede wszystkim przemocą ze strony mężczyzn („No i przez ten czas coja siedzę w więzieniu... w ogóle to się z nią... ona jest zakochana we mnie(...) nawet miała faceta (...) ale bił ją” [fragment wywiadu 18]).

Mechanizm tej specyficznej pułapki psychologicznej wzmacniatransparentność sytuacji („Ja jej wyłożyłem karty na stół (...) «słuchaj,mówię ci jak jest»” [fragment wywiadu 6]). W procesie budowania rela-cji z mężczyzną w trakcie odbywania przez niego kary więzienia kobieta


tworzy u siebie przekonanie, że nie wpada w pułapkę, jaką jest niewie-dza i błędne wyobrażenie na temat przyszłego partnera. W odróżnieniu oduprzednich doświadczeń z mężczyznami, w których istotę wpisywała sięstopniowa eskalacja negatywnych, skrywanych wcześniej cech, w przy-padku budującej się relacji z przestępcą specyficzna klarowność sytuacji,przejrzystość oraz szczerość recydywisty stanowi psychologiczny czynnikstymulujący kobietę do angażowania się w związek.

Kobiety i relacje z nimi jako warunek redukujący aktywnośćprzestępczą recydywistów. Próba syntezy

W rozwoju, a właściwie podtrzymywaniu wizerunku recydywisty du-żą rolę odgrywa kobieta ratowniczka (o ile nie nabędzie ona następniestatusu stabilizatorki). Relacja z ratowniczką stanowi grunt dla potwier-dzania i wzmacniania statusu recydywisty. Po pierwsze, kobiety te po-dejmują działania na rzecz maskowania prawnego statusu recydywisty.Wspierają w pokonywaniu dolegliwości związanych z aktywnością prze-stępczą. Przejawiają aktywność w relacjach ze środowiskiem przestęp-czym (w zakresie organizacji warunków dla uniknięcia konsekwencji swo-jej przestępczości przez partnera), nierzadko same łamią prawo powodo-wane chęcią pomocy recydywiście. Dodatkowym czynnikiem podtrzymu-jącym recydywę partnera jest ich współuzależnienie od stylu życia męż-czyzny. Nawet jeśli kwestionują jego aktywność przestępczą, to w prakty-ce, poprzez minimalizowanie jej konsekwencji, stoją u boku recydywistyna dobre i złe i stanowią wsparcie dla jego kariery przestępczej.

Mężczyźni, którzy mają plany modyfikowania swojego stylu życia(by maksymalnie opóźnić, a nawet zlikwidować ryzyko powrotu do wię-zienia) niechętnie lub wcale nie wiążą się i nie zakładają trwałych związ-ków z kobietami, które przejawiają cechy patologii społecznej lub istnie-je ryzyko ich dewiacji. Co więcej, unikają także nawiązywania bliskichrelacji z kobietami pozostającymi na styku podkultury przestępczej („Zachwilę będzie tu [więzienie] z powrotem (...) on znowu wszedł w ten świat,znowu sobie wziął babę z tego środowiska” [fragment wywiadu 1N]). Od-powiednio zmotywowany do osłabienia swojej aktywności przestępczejmężczyzna, a nawet podejmujący próby całkowitego zerwania z dotych-czasowym stylem życia po wyjściu z więzienia nie szuka ratowniczki,a nawet często nie daje jej się znaleźć. Bliska relacja z ratowniczką nie


stanowi dla mężczyzny szansy na zakotwiczenie w wolności oraz nie dajepodstaw dla podejmowanych próbach zerwania z wizerunkiem recydywi-sty. Najbardziej pożądanymi kobietami dla żyjących wizją życia na wol-ności bez przestępczości jest kobieta, która stworzy warunki — organiza-cyjne, materialne i emocjonalne — dla skutecznego zahamowania karieryinstytucjonalnej. Doskonałą ilustracją dla takich pragnień jest następującawypowiedź: „I że spotkam kobietę, która mi uwierzy... i że przy niej ja sambędę mógł uwierzyć w to, że już tu nie wrócę” [fragment wywiadu 36].

Analiza biografii recydywistów każe mi sądzić, że w próbach zerwa-nia z recydywą to kobiety — partnerki życiowe i relacje z nimi odgrywająkluczową rolę dla pomyślności ich planów. Mężczyźni mają tego świado-mość i dlatego budowanie i zbudowanie związku, który będzie stanowiłszansę na zerwanie z działalnością przestępczą, wpisuje się w więziennąkoncepcję wolności tych recydywistów, którzy pragną zerwać ze swoimwizerunkiem. Badania pokazały, że relacje z kobietami stanowiły o sukce-sie pozostawania na wolności przez dłuższy czas. Wyłoniłam następującerodzaje chroniących przed recydywą relacji z kobietami:

1. Relacja z kobietą jako szansa zawiera przede wszystkim silnykomponent wiary uczestnika badań w możliwości ustabilizowania swoje-go życia. Sprzymierzeńcem do podjęcia zmiany w swoim życiu staje sięstabilizatorka oraz w dużej mierze kobieta kolejnej szansy. Kobieta i zwią-zek z nią są silnym atutem, a nawet podstawowym warunkiem powodzeniaredefiniowania swojego statusu społecznego („Już nawet myślałem, że niewrócę do kryminału nigdy. (...) układałem sobie życie można powiedziećjak normalny człowiek z kobietą. I to mnie uratowało” [fragment wywia-du 23]).

Jest to szansa jednokierunkowa i nastawiona na zaspokojenie dążeńmężczyzny. Rola, jaką kobieta ma do odegrania w działaniach recydywi-sty na rzecz zerwania z wizerunkiem, ma charakter instrumentalny. Za-pleczem sprzyjającym sukcesowi jest stabilna sytuacja życiowa (czasemmaterialna) kobiety lub jej silna chęć założenia rodziny (ułożenia sobieżycia). Podstawowym miernikiem powodzenia projektu jest silna determi-nacja bohatera, „by nie wrócić już do więzienia” [fragment wywiadu 23].Relacja ze stabilizatorką czy kobietą kolejnej szansy nie jest definiowanaprzez mężczyzn przez pryzmat wizji związku, który zaspokaja potrzebyobu stron. Badany nadaje jej raczej znaczenie lekarstwa — warunku uła-twiającego walkę z pokusami i zniewoleniami. W tego rodzaju relacji po-trzeby kobiet nie są identyfikowane, a co więcej, bywają ignorowane („Za-


pytała się [wychowawczyni] co ja yy mogę yy co ja mogę jej dać. Na dzieńdzisiejszy mogę dać jej tylko siebie. Ale będę robić wszystko, bo wiem, żeto moja szansa, aby już nie wrócić do kryminału” [fragment wywiadu 16];„Jak gdyby... wiem, że ona zrobi wszystko dla mnie, bym skorzystał z tejszansy” [fragment wywiadu 18]).

Z działaniem zorientowanym na zbudowanie relacji z kobietą trakto-wanej jako szansa jest związek, który stanowi zakotwiczenie w wolności.Relacja z kobietą zyskuje tu znaczenie dla możliwości uniknięcia sytuacji,których konsekwencją będzie pobyt w więzieniu. Stabilizatorki są straż-niczkami przed pokusami. Pomagają zachować wolność, ponieważ narra-torzy zajęci są wypełnianiem rezultatów negocjacji, jakimi jest zaabsor-bowanie codziennym życiem i koncentracją na realizowaniu zadań rodzin-nych, obowiązkach wynikających ze stworzenia stałego związku. Osłabia-ją kontakty ze środowiskiem przestępczym („Przez 10 miesięcy byłem nawolności. Tak długo byłem na wolności to zawdzięczam to jedynie tylkoz tego powodu, że znalazłem dziewczynę i ona wymusiła na mnie, bymzerwał ze wspólnikami” [fragment wywiadu 11]).

2. Charakter relacji z kobietą, który stanowi motyw do zerwaniaz działalnością przestępczą, zawiera w sobie dwa współwystępujące ele-menty. Po pierwsze jest to miłość mężczyzny do kobiety lub zafascynowa-nie nią, a po drugie jej głęboka wiara w to, że jej wybranek potrafi opano-wać zniewolenie i zerwać z dotychczasowym życiem. Kobieta w sposóbgłęboko zaangażowany wspiera go w walce z jego pokusami oraz wymagazerwania z działalnością przestępczą. W przekonaniu moich narratorów tomiłość do kobiety i poprawna relacja z nią ochroni ich przed zachowaniemprzestępczym i powrotem do więzienia. W ten charakter relacji wpisu-ją się (bardzo rzadko) niektóre ratowniczki oraz kobiety kolejnej szansy,które zyskują odpowiednio status stabilizatorek („Jak patrzyłem, jak sięstara, że zawsze było wszystko w domu, że była taka spokojna atmosfera(...) Przez jakiś czas myślałem, jak znaleźć normalną pracę” [fragmentwywiadu 30]; „Dawała mi parę razy ultimatum — «albo koledzy, nar-kotyki, albo ja». Oczywiście myślałem, że na tyle ją kocham, że jestemw stanie poświęcić kolegów i narkotyki na rzecz jej” [ fragment wywia-du 22]; „Postanowiłem, że zrobię to. Że zrobię to, żeby wspólnie z niąbyć. Bardzo się w niej zakochałem można powiedzieć” [fragment wywia-du 23]).

Ważną treścią motywu w relacjach ze stabilizatorkami jest poczu-cie bycia przydatnym, kochanym i kochającym — perspektywa silnego


związku rodzinnego („Miałem dla kogo żyć. Chciałem zmienić moje ży-cie o 360 stopni... stworzyć rodzinę, jakiej nigdy nie miałem” [fragmentwywiadu 1]). W tego rodzaju relacji z kobietą (stanowiącej motyw do ze-rwania z działalnością przestępczą) swojego miejsca nie zaznaczają tera-peutki. Związki z nimi, choć ważne dla przestępczych mężczyzn, nie sta-nowią bodźców dla zerwania z działalnością przestępczą prawdopodobnieze względu na jedynie racjonalne (pedagogiczne) pobudki, jakimi kierujesię kobieta w relacjach z przestępcą.

Reasumując, recydywiści różnicują kobiety, z którymi wchodząw bliskie relacje, na takie, które sprzyjają próbom zerwania z wizerun-kiem, oraz te, które podtrzymują oraz pogłębiają aktywność przestępczą.W formułowanych przez recydywistę planach nastawionych na utrzymaniesię na wolności po wyjściu z więzienia kobieta zajmuje zasadnicze miej-sce oraz ma do odegrania najważniejszą rolę (ważniejszą nawet niż samrecydywista). Bliska relacja recydywisty z kobietą (o określonym profi-lu psychologiczno-środowiskowym) może stanowić efektywne narzędziekontroli społecznej oraz ważne źródło inspiracji i wsparcia dla działań narzecz osłabiania dewiacyjnej aktywności mężczyzny. Związek z kobietąurealnia plany poprawy przestępcy i nadaje pożądany bieg próbom zerwa-nia z przestępczym stylem życia.

Bibliografia

Batawia, Stanisław (1958) Proces społecznego wykolejania się nieletnich przestęp-ców. Warszawa: PWN.

Beijers, Joris, Catrien Bijleveld, Frans van Poppel (2012) ‘Man’s best possession’:Period effects in the association between marriage and offending. „EuropeanJournal of Criminology” 9 (4): 425–441.

Blumer, Herbert (2009) Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda. Kra-ków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Cauffman, Elizabeth (2008) Understanding the Female Offender. „The Future ofChildren” 18 (2): 119–142.

Cid, José, Joel Martí (2012) Turning points and returning points: Understandingthe role of family ties in the process of desistance. „European Journal of Cri-minology” 9 (6): 603–620.

Dion, M. Robin, Timothy Silman, Debra A. Strong, Betsy Santos (2009) Marriageand Relationship Skills Education as a Way to Prepare Prisoners for Rein-tegration. „ASPE Research Brief”.


Hałas, Elżbieta (1987) Biografia a orientacja symbolicznego interakcjonizmu.„Kultura i społeczeństwo” 31 (4): 71–83.

Hałas, Elżbieta (2006) Interakcjonizm symboliczny: społeczny kontekst znaczeń.Warszawa: PWN.

Kamiński, Marek M. (2006) Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego wię-zienia. Warszawa: Oficyna Naukowa.

King, Ryan D., Michael Massoglia, Ross Macmilian (2007) The context of mar-riage and crime: gender, the propensity to marry, and offending in earlyadulthood. „Criminology” 45 (1): 33–65.

Kołakowska-Przełomiec, Helena (1978) Środowisko rodzinne w świetle badań kry-minologicznych. [w:] Jerzy Jasiński, red., Zagadnienia nieprzystosowaniaspołecznego i przestępczości w Polsce. Warszawa, Wrocław: Wyd. im. Osso-lińskich, s. 319–332.

Kupczyk, Jan (1982) Procesy socjalizacji dzieci ojców wielokrotnie pozbawionychwolności. Poznań: UAM.

Laub, John H., Robert J. Sampson (2009) Shared beginnings, divergent lives: De-linquent boys to age 70. Harvard: Harvard University Press.

Lowenstein, Ariela (1986) Temporary Single Parenthood-The Case of Prisoners’Families. „Family Relations” 35 (1): 79–85.

Marczak, Monika (2006) Rola i znaczenie rodziny w życiu kobiet popełniającychprzestępstwa. [w:] Zofia Polak, red., Jakość życia osób niepełnosprawnychi nieprzystosowanych społecznie. Lublin: UMCS, s. 351–359.

Matysiak-Błaszczyk, Agata (2010) Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolno-ści. Kraków: Impuls.

McGloin, Jean Marie, Christopher J. Sullivan, Alex R. Piquero, Arjan Blokland,Paul Nieuwbeerta (2011) Marriage and offending specialization: Expandingthe impact of turning points and the process of desistance. „European Journalof Criminology” 8 (5): 361–376.

Miszewski, Kamil (2005) Kobieta złodzieja. „Niebieska Linia” 5: 30–31.Mills, Alice, Helen Codd (2008) Prisoners’ families and offender management:

Mobilizing social capital. „Probation Journal” 55 (1): 9–24.Piotrowski, Andrzej (1990) Teoria a badanie empiryczne. Parę uwag o ich związ-

ku w orientacjach współczesnej socjologii. [w:] Anna Giza-Poleszczuk, Ed-mund Mokrzycki, red., Teoria i praktyka socjologii empirycznej. Warszawa:PAN IFiS, s. 19–31.

Potargowicz, Marta (2014) Doświadczenia życiowe dzieci ojców odbywających ka-rę pozbawienia wolności. „Perspektywy Edukacyjno-Społeczne” 3: 26–31.

Rubacha, Krzysztof (2008) Metodologia badań nad edukacją. Warszawa: Wydaw-nictwa Akademickie i Profesjonalne.

Rzepliński, Andrzej (1981) Rodziny więźniów długoterminowych (Z badań nadspołecznymi skutkami skazania). Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk,Łódź: Ossolineum.


Sakowicz, Tadeusz (2011) Dziecko w rodzinie naznaczonej przestępczością rodzi-ców. [w:] Barbara Kałdon, Irena Kurlak, red., Człowiek w obliczu trudnejsytuacji życiowej. Sandomierz, Warszawa: Wydawnictwo Diecezjalne i Dru-karnia w Sandomierzu, s. 57–71.

Sapia-Drewniak, Eleonora (1989) Sytuacja szkolna dzieci osób karanych pozba-wieniem wolności. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 17 (57): 82––91.

Skardhamar, Torbjørn, Christian W. Monsbakken, Torkild H. Lyngstad (2014)Crime and the Transition to Marriage The Role of the Spouse’s CriminalInvolvement. „British Journal of Criminology” 54 (3): 411–427.

Strauss, Anselm, Juliet M. Corbin (1997) Grounded theory in practice. ThousandOak: Sage.

Szczepanik, Renata (w druku) Stawanie się recydywistą. Kariery instytucjonalneosób powracających do przestępczości. Łódź: Wyd. UŁ.

Szelhaus, Stanisław (1969) Młodociani recydywiści. Społeczne czynniki procesuwykolejenia. Warszawa: PWN.

Theobald, Delphine, David P. Farrington (2009) Effects of Getting Married onOffending Results from a Prospective Longitudinal Survey of Males. „Euro-pean Journal of Criminology” 6 (6): 496–516.

Theobald, Delphine, David P. Farrington, Alex R. Piquero (2015) Does the birthof a first child reduce the father’s offending? „Australian & New ZealandJournal of Criminology” 48 (1): 3–23.

Theobald, Delphine, David P. Farrington (2010) Why do the crime-reducing effectsof marriage vary with age? „British Journal of Criminology” 51: 136–158.

Toroń, Barbara (2013) Przestępczość skazanych kobiet i mężczyzn w perspektywiebiograficznej. Kraków: Impuls.

Wilson, Thomas P. (1971) Normative and Interpretative Paradigms in Sociology.[w:] Jack D. Douglas, red., Understanding Everyday Life: Toward the re-construction of sociological knowledge. London: Routledge & Kegan Paul,s. 57–79.

Wyka, Anna (1993) Badacz społeczny wobec doświadczenia. Warszawa: IFiSPAN.

Partnerki życiowe recydywistów i ich rola w powstrzymywaniu ...

Documents

Transcript of Partnerki życiowe recydywistów i ich rola w powstrzymywaniu ...