KANCELARIA SEJMU

BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

Parlamentarny korporacjonizm

- grupy interesu w niemieckim

systemie politycznym

Czerwiec 1994 Sławomir Łodziński

Informacja

Nr 216

W RFN grupy interesu stały się integralną częścią związków pomiędzy

państwem i społeczeństwem. Grupy interesu i instytucje władzy wykonaw-czej i ustawodawczej wzajemnie ze sobą współpracują i są wzajemnie od siebie zależne. Powiązaniu grup interesu, władzy wykonawczej i ustawo-dawczej sprzyjały podjęte uregulowania prawne.

BSE 1

1. Wstęp

Reprezentowanie interesów grupowych wobec organów władzy państwowej oraz wpływanie na ich decyzje poprzez różnorodne stowarzyszenia i organizacje społeczne ma w Niemczech długą tradycję. W drugiej połowie XIX w. duża część członków społeczeń-stwa niemieckiego była "stowarzyszona" - prawie wszystkie profesje i rodzaje aktywno-ści społeczno-gospodarczych były zorganizowane w odpowiednie korporacje zawodowe i izby handlowo-przemysłowe oraz rzemieślnicze. Stanowiły one typowe grupy interesu, których zadaniem miała być obrona interesów ich członków i wywieranie wpływu na decydentów 1) Od końca XIX w. organizacje zrzeszające przedstawicieli głównych grup ówczesnego społeczeństwa niemieckiego (przede wszystkim przemysłowców i robot-ników) stały się, obok partii politycznych, istotnym czynnikiem, który wpływał na decy-zje gospodarcze i polityczne 2). Szczególnie duży wpływ na władze państwowe i Reich-stag miały grupy interesu w okresie Republiki Weimarskiej (1918 - 1933).

W okresie rządów hitlerowskich (1933 - 1945) niezależna działalność grup intere-su w Niemczech była praktycznie niemożliwa; działalność organizacji i stowarzyszeń była ograniczona oraz ściśle reglamentowana przez państwo. Główne organizacje praco-dawców i związki zawodowe zostały połączone (na podstawie ustawy o organicznej strukturze niemieckiej gospodarki z 27.02.1934 r.) i wbudowane w Oficjalne struktury państwowe. Ustawa z 20 stycznia 1934 r. o uregulowaniu "pracy dla narodu" uznawała pracodawców za "przywódców" zakładu, uprawnionych w imieniu państwa do roz-strzygania w sprawach pracowniczych 3).

Niezależne organizacje reprezentujące interesy grupowe, głównie pracodawców, za-częły się na nowo tworzyć w Niemczech po 1945 r. (w zachodnich strefach okupacyj-nych) 4). Początkowo miały one charakter jedynie lokalny. Proklamowanie RFN w 1949 r. stanowiło ważną cezurę w działalności grup interesu na tym obszarze. Zorganizowane reprezentacje interesów grupowych uzyskały nowe i trwałe formy prawne dla swojej działalności. Najważniejsze regulacje wiązały się z następującymi działaniami:

1) - wprowadzeniem koncepcji "społecznej gospodarki rynkowej" jako głównej formy ustrojowej niemieckiej ekonomiki, która opierała się, według słów jej twórcy A. Mullera-Armaeka, na "powiązaniu swobody działania na rynku z wyrównaniem socjal-nym" 5). Koncepcja sankcjonowała m.in. reguły społecznego partnerstwa pomiędzy pra-codawcami i pracobiorcami w przemyśle. Działalność pracowniczych związków zawo-dowych i stowarzyszeń pracodawców była prawnie zagwarantowana. Obie grupy zyski-wały autonomię w zakresie ustalania warunków pracy i płacy (ustawa o umowach zbio-rowych z 1949 r., zwana również ustawą o autonomii taryfowej) 6). Ustawy: o współ-decydowaniu w przemyśle ciężkim (z 1951 r.) i o ustroju przedsiębiorstwa (z 1952 r.) nadawały pracobiorcom głos decydujący w pewnych sferach zarządzania zakładem pracy w przemyśle wydobywczym. Współzarządzanie w dużych przedsiębiorstwach innych gałęzi gospodarki uregulowane zostało ustawą z 1976 r.7) Przyjęte regulacje prawne sprzyjały tworzeniu i aktywności różnorodnych grup interesu w przemyśle;

2) - wprowadzeniem koncepcji "państwa socjalnego" jako podstawy systemu społecz-no-politycznego. Koncepcja ta prowadziła do ograniczonej ingerencji państwa w procesy gospodarcze i społeczne w celu łagodzenia nierówności społecznych 8). Zakres i forma

2 BSE ingerencji zostały sformułowane bardzo ogólnie; konkretyzacji miały dokonać sity poli-tyczne występujące w parlamencie. Obecność państwa jako podmiotu w gospodarce wymagała pojawienia się jako jego partnerów organizacji reprezentujących główne gru-py społeczne, a więc wiązała się z kilkoma zasadniczymi zmianami w systemie funkcjo-nowania państwa 9);

3) - restytucją samorządu gospodarczego. W 1956 r. parlament RFN wprowadził ustawowy obowiązek członkostwa wszystkich firm i przedsiębiorstw w odpowiednich izbach (przemysłowo-handlowych i rzemieślniczych). Izby zaczęły odgrywać rolę media-torów pomiędzy władzami państwowymi (lokalnymi, krajowymi i federalnymi) a okre-ślonymi grupami zawodowymi;

4) - uchwaleniem nowej konstytucji, Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Nie-miec, która weszła w życie 23.05.1949 r. Wprowadzała ona system demokracji przedsta-wicielskiej (tzw. demokracji kanclerskiej). Z zasadą przedstawicielstwa wiązał się wymóg powoływania organów wybieralnych na wszystkich szczeblach podziału terytorialnego - federalnym, krajowym, powiatowym i gminnym. Organy przedstawicielskie dysponowa-ły głównymi kompetencjami w zakresie stanowienia prawa i wpływania na skład i dzia-łalność innych organów państwowych. Pozycja parlamentu i kanclerza zostały wzmoc-nione, natomiast prezydent federalny przestał być wybierany bezpośrednio w głosowaniu powszechnym i utracił prawie wszystkie swe kompetencje. Konstytucja przewidywała gwarancje dla podstawowych praw obywatelskich; powoływała także Związkowy Trybu-nał Konstytucyjny, wyposażony w bardzo szerokie kompetencje, który miał stać na straży zgodności prawa z konstytucją. Demokratyczny system polityczny pozwolił zintegrować działalność grup interesu i państwa. Grupy interesu zyskały możliwość oddziaływania na władze państwowe poprzez działalność swoich członków w partiach politycznych i w parlamencie;

5) - ustanowieniem federalnej struktury władzy państwowej, tzn. dokonanie podziału na Związek (Bund) i kraje (Lander). Federalizm rozszerzał strukturę władzy państwowej, wobec której można było reprezentować swoje interesy. Następstwem federalizmu była dwuizbowość niemieckiego parlamentaryzmu. Bundestag (Parlament Związkowy) jest ogólnofederalnym organem przedstawicielskim, który zajmuje w federalnym aparacie państwowym pierwszoplanowe miejsce (odgrywa decydującą rolę w procesie stanowienia prawa, wytyczaniu polityki państwa oraz kontroli jego działalności). Parlament Związ-kowy stał się miejscem, w którym zaczęła się koncentrować działalność grup interesu o charakterze ponadkrajowym. Bundesrat (Rada Związkowa) jest reprezentacją rządów krajów związkowych. W jego ramach reprezentanci poszczególnych krajów związkowych uczestniczą w pracach nad ustawodawstwem i kontrolują administrację federalną. W ra-mach Bundesratu poszczególne rządy krajowe reprezentują interesy swoich krajów wobec rządu federalnego, który pełni funkcje rozdzielcze10).

Znaczna rola, jaką odgrywały grupy interesu w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią-tych w kształtowaniu polityki gospodarczej i społecznej w RFN, sprawiła, że politolodzy zaczęli określać niemiecki system polityczny mianem "demokracji pluralistycznej" 11). Grupy interesu w Niemczech wywierają, jak pisał jeden z politologów, "przemożny wpływ na ogólnokrajową działalność bez ponoszenia za nią odpowiedzialności; nikt nie ma nad nimi kontroli. Nikt też nie orientuje się, która grupa interesu działała, za jaką cenę oraz do jakiego stopnia interesy jej członków zostały zaspokojone" 12).

BSE 3

Początkowo studia nad reprezentacjami interesów grupowych w Niemczech koncen-trowały się na analizie poszczególnych grup interesu. Badania te pomijały jednak wpływ grup interesu na proces tworzenia prawa (ustaw i przepisów wykonawczych) oraz ich powiązanie z określonymi instytucjami politycznymi (partiami politycznymi, minister-stwami, urzędem kanclerskim i parlamentem). Obecnie badacze tych zagadnień, tzw. neokorporatyści, podkreślają, że grupy interesu w Niemczech stały się integralną częścią związków pomiędzy państwem a społeczeństwem. Udowadniają, że grupy interesu i insty-tucje państwowe wzajemnie ze sobą współpracują i są od siebie zależne. Powiązaniu grup interesu, władzy ustawodawczej i wykonawczej sprzyjały podjęte uregulowania prawne. Ustawa z dnia 8.06.1967 r. o stabilizacji i wzroście gospodarczym nakładała na rząd federalny obowiązek przedkładania projektów aktów prawnych w sprawach gospo-darczych do zaopiniowania przez organizacje przedsiębiorców, administrację lokalną i związki zawodowe.

Najnowsze studia socjologiczne i politologiczne koncentrują się przede wszystkim na analizie aktywności grup interesu na forum Bundestagu 13). W niemieckim systemie poli-tycznym rząd zachowuje przewagę (ale nie monopol) w dziedzinie inicjatyw ustawodaw-czych oraz prowadzenia polityki wewnętrznej i zagranicznej. Nie zmniejsza to jednak pozycji parlamentu, który mimo że odgrywa w dziedzinie inicjowania ustaw rolę uzu-pełniającą, to zachowuje prawo nadawania im ostatecznego kształtu oraz jest najważniej-szym ośrodkiem kontroli władzy wykonawczej w Niemczech 14) Parlament Związkowy stał się instytucją łączącą partie, zorganizowane grupy interesu i administrację rządową; jest podstawowym kanałem przenoszenia społeczno-politycznych żądań i odwzorowy-wania ich w aktach prawnych - "kiedy czołowi przedstawiciele głównych grup interesu stają się członkami parlamentu, prowadzi to do rozwoju parlamentarnego korporatyzmu" 15).

2. Pojecie i typologia grap interesu 2.1. Pojęcie grup interesu

W politologii niemieckiej pod pojęciem grup interesu rozumie się "trwałe organiza-cyjne zespolenia, oparte na swobodnej inicjatywie zainteresowanych, które starają się zapewnić najróżniejszym idealnym i materialnym interesom grupowym wpływ na decy-zje państwa, na rynek lub inne ekonomiczne, socjalne lub kulturalne procesy; nie są one jednak gotowe uczestniczyć w procesach politycznych poprzez przyjęcie odpowiedzial-ności za rządy" 16). Grupy interesu cechuje pragmatyzm, nie dbają o spójność poglądów politycznych i z zasady uważają się za apolityczne; ich działalność ma charakter bardziej partykularny i rewindykacyjny niż obywatelski.

Grupy interesu różnią się od partii politycznych tym, że: - grupy interesu dążą jedynie do wywarcia wpływu na władzę państwową, a nie aspi-

rują do jej zdobycia, sprawowania czy ponoszenia za nią odpowiedzialności, tak jak ma to miejsce w przypadku partii politycznych;

- partie polityczne zastrzegają sobie wyłączność członkostwa, a w przypadku grup in-teresu możliwa jest jednoczesna przynależność do wielu z nich; obywatele mogą tworzyć nieograniczoną liczbę stowarzyszeń i organizacji oraz należeć równocześnie do wielu z

4 BSE nich 17);

- żądania grup interesu mają zawsze charakter partykularny (ściśle związany z inte-resem własnej organizacji i jej członków), a ich presja na władzę ma raczej niesystema-tyczny charakter (zamiera po uzyskaniu pozytywnego dla siebie skutku); w przypadku partii politycznych mamy do czynienia ze stałym wpływem na władzę polityczną i repre-zentowaniem interesów szerszych grup społecznych.

W niemieckiej literaturze politologicznej grupy interesu określa się najczęściej mia-nem stowarzyszeń (Verbande) lub związków interesu (Interessenverbande), choć używa się również określeń wywodzących się z tradycji anglosaskiej jak grup presji (pressure group), lobbies czy właśnie grup interesu (interest group). Różnorodność grup interesu działających w RFN oddaje zróżnicowanie ich nazw: związek (Verband, Bund), zrze-szenie (Vereinigung), wspólnota (Gemeinschaft), izba (Rammer), konferencja lub kon-gres (Konferenz, Tag), rada (Rat), towarzystwo (Gesellschaft), ruch (Bewgung) itp. 18).

Podstawę prawną powołania organizacji i stowarzyszeń w RFN stanowią przepisy Ustawy Zasadniczej o prawach obywatelskich, a przede wszystkim artykuł 9, który sta-nowi:

"1) Wszyscy Niemcy mają prawo do tworzenia związków i stowarzyszeń. 2) Zrzeszenia, których cele lub działalność są sprzeczne z ustawami karnymi, albo

które są skierowane przeciw porządkowi konstytucyjnemu lub idei porozumienia między narodami, są zakazane.

3) Prawo do tworzenia zrzeszeń, których celem jest obrona i poprawa warunków pra-cy i warunków ekonomicznych, zapewnia się każdemu i wszystkim zawodom. Umowy, które to prawo ograniczają lub prawu temu usiłują przeszkodzić, uważa się za niebyłe, a środki na to skierowane są sprzeczne z prawem" 19).

2.2. Struktura grup interesu

Z tego punktu widzenia można generalnie wyróżnić w Niemczech dwa typy grup interesu. Z jednej strony mamy do czynienia z dużymi liczebnie organizacjami, o dłu-giej tradycji i hierarchicznej strukturze organizacyjnej oraz trwałym członkostwie. Sta-nowią one zazwyczaj trwały element politycznej infrastruktury niemieckiego życia poli-tycznego. Należą do nich m.in. związki zawodowe, stowarzyszenia przedsiębiorców itp. Najczęstszym sposobem oddziaływania na rząd lub parlament jest dążenie do obecności w parlamencie lub uczestnictwa w rządzie.

Z drugiej strony mamy do czynienia z grupami interesu o bardziej płynnej strukturze organizacyjnej i zmieniającym się wpływie politycznym. Te grupy interesu starają się wywierać wpływ poprzez użycie niekonwencjonalnych form politycznej partycypacji: demonstracje, marsze protestacyjne, apele, akcje propagandowe itp. Wśród tych grup należy wymienić przede wszystkim:

- ruchy społeczne (pokojowe, ekologiczne, kobiece itp.), które stawiają przed sobą długofalowe cele, a jednocześnie są słabo zorganizowane;

- ad hoc zorganizowane grupy, które starają się wywrzeć natychmiastowy wpływ na władze państwowe, aby osiągnąć korzystne dla siebie rozwiązanie konkretnej sprawy (np. unieważnienie lub bojkot referendum, zmiana władz lokalnych itp).

BSE 5

2.3. Typologia grup interesu

Najbardziej upowszechniona w niemieckiej politologii typologia dzieli grapy interesu ze względu na rodzaj działalności20).

1. grupy działające w ramach systemu gospodarczego i pracy (zrzeszenia producen-tów, pracodawców, pracobiorców, konsumentów, izby rzemieślnicze, przemysłowe, han-dlowe, zrzeszenia zawodowe, spółdzielcze itp.);

2. grupy o charakterze samopomocowym działające w sferze socjalnej (np. zrze-szenia kombatantów, inwalidów, kobiet itp.);

3. grupy działające w sferze kultury, nauki, religii itp. (towarzystwa kulturalno-oświatowe, stowarzyszenia naukowe, kościoły reprezentujące poszczególne wyznania), których cechą wspólną jest skupienie się na realizacji określonych wartości;

4. grupy reprezentujące korporacje prawa publicznego, które zrzeszają terytorialne jednostki podziału administracyjnego państwa, jak gminy, miasta i powiaty;

5. luźno zorganizowane grupy interesu, które przybierają formę ruchów społecznych (ruchy antynuklearne, ruchy pokojowe, ochrony środowiska itp.).

3. Najważniejsze grupy interesu w RFN 21)

3.1. Grupy interesu pracodawców (kapitału)

Na czoło wysuwa się Federalne Zrzeszenie Niemieckich Związków Pracodawców (BDA), które zrzesza około 750 organizacji różnych gałęzi gospodarki prywatnej, w tym 12 związków krajowych i 44 działające na szczeblu federalnym. Członkami BDA mogą być tylko związki pracodawców, a nie osoby fizyczne. BDA jest tzw. organizacją dacho-wą - tj. reprezentuje wspólne ponadbranżowe i ponadregionalne interesy pracodawców wobec federalnych władz państwowych, central związkowych i partii politycznych. BDA nie jest dla związków zawodowych właściwym partnerem do rozmów i negocjacji, które leżą w gestii właściwych (branżowych) związków pracodawców. BDA rozważa i negocju-je z władzami państwowymi kwestie związane z polityką socjalną, zatrudnieniem, kształceniem zawodowym, ogólną polityką płac, współdecydowaniem załóg w przedsię-biorstwach itp. Władze federalne nie podejmują strategicznych decyzji gospodarczych i społecznych bez konsultacji z tą organizacją. Pracodawcy są zrzeszeni w BDA w 90%, ich więź organizacyjna jest o wiele większa niż w przypadku pracobiorców (przynależ-ność do związków zawodowych deklaruje w RFN ok. 50% pracowników).

Drugą o podobnej randze i znaczeniu organizacją pracodawców jest Federalny Związek Przemysłu Niemieckiego (BDI). Skupia on blisko 40 branżowych organizacji przemysłowych; podobnie jak BDA, nie jest on związkiem osób fizycznych. W sumie jest on reprezentacją ponad 500 zrzeszonych w branżowe organizacje grap interesu, do których należy łącznie 80 rys. przedsiębiorców. Zadaniem BDI jest reprezentowanie interesów gospodarczych przemysłu wobec władz państwowych, partii politycznych i innych organizacji. BDI zajmuje się w szczególności sprawami polityki gospodarczej, inwestycyjnej, podatkowej, finansowej, rolnej, badań naukowych, handlu zagranicznego, koniunktury i konkurencyjności, komunikacji, produkcji zbrojeniowej itp. BDI nie po-dejmuje kwestii, które stanowią przedmiot działań BDA, a przede wszystkim problemów

6 BSE polityki społecznej. Dla koordynacji prac zrzeszonych w BDI organizacji powołano na szczeblu krajów związkowych jej przedstawicielstwa.

Trzecim wpływowym reprezentantem kapitału jest Niemiecki Kongres Przemysłu i Handlu (DIHT). Jego członkami są izby przemysłowo-handlowe, rzemieślnicze oraz izby handlu zagranicznego. Status prawny izb przemysłowo-handlowych określa ustawa z dnia 18.12.1956 r., która przyznawała im charakter korporacji prawa publicznego. Usta-wa narzuca obowiązek członkostwa wszystkich firm i przedsiębiorstw w odpowiednich izbach. Zadaniem ich jest obrona interesów przemysłowców, działanie na rzecz popiera-nia gospodarki rynkowej, godzenie interesów poszczególnych gałęzi przemysłu i zakła-dów, przedkładanie władzom państwowym opinii, wniosków i sprawozdań. Zadaniem DIHT jest także dążenie do współpracy izb handlowo-przemysłowych oraz przyczynia-nie się do wypracowania wspólnego stanowiska, a w szczególności reprezentowanie ich wobec władz federalnych. Do praktyki działania DIHT należy rozsyłanie ankiet do swych członków z zapytaniami dotyczącymi ich stanowiska w istotnych dla izb sprawach (zwłaszcza tych, które stają się przedmiotem postępowania ustawodawczego bądź in-nych regulacji prawnych).

Rysunek 1: Struktura organizacji rzemiosła w RFN Źródło: Piotr Rudzki, Przymusowy, ale użyteczny. Samorząd gospodarczy w Niemczech, "Rzeczpospolita", 8.02.1993.

BDA, BDI I DIHT pełnią rolę wiodących stowarzyszeń wśród grup interesu repre-zentujących przedsiębiorców. Uczestniczą one również w pracach Wspólnej Komisji Niemieckiej Gospodarki Wytwórczej, do której należą organizacje branżowe, takie jak: Federalny Związek Banków, Niemiecki Związek Kas Żyrowych i Oszczędnościowych, Ogólny Związek Gospodarki Ubezpieczeniowej, Federalny Związek Handlu Hurtowego

BSE 7 i Zagranicznego, Główna Wspólnota Niemieckiego Handlu Detalicznego, Centralne Zrzeszenie Związków Niemieckich Przedstawicielstw i Maklerów Handlowych, Cen-tralna Wspólnota Pracy Przemysłu Ruchu Drogowego, Centralny Związek Niemieckich Zakładów Portowych, Związek Niemieckich Armatorów, Niemiecki Związek Hoteli i Restauracji, Centralny Związek Niemieckiego Rzemiosła oraz Federalny Związek Niemieckich Banków Ludowych i Banków Reiffeisena.

W pracach Wspólnej Komisji uczestniczy, jako zaproszony gość, Niemiecki Związek Chłopski, który reprezentuje interesy gospodarki rolnej. Jest on wiodącą organizacją w Centralnej Komisji Niemieckiego Rolnictwa, która zrzesza m.in. Związek Izb Rolnic-twa, Niemiecki Związek Raiffeisena (największa niemiecka organizacja spółdzielcza) oraz Niemieckie Towarzystwo Gospodarki Rolnej.

Średni i drobni przedsiębiorcy zorganizowani są we Wspólnocie Pracy Samodziel-nych Przedsiębiorców. Młodzi przedsiębiorcy, którzy nie ukończyli jeszcze 40 roku życia, zorganizowani są w Federalnym Związku Młodych Przedsiębiorców. Ze Wspólnotą współpracuje Zrzeszenie Kobiet Przedsiębiorców - kobiet prowadzących samodzielnie przedsiębiorstwa.

Przedstawiciele wolnych zawodów skupieni są w Federalnym Związku Wolnych Za-wodów, który łączy ponad 60 organizacji zawodowych (lekarzy, adwokatów, aptekarzy, architektów itp).

3.2. Grupy interesu pracobiorców i konsumentów

Związki zawodowe w Niemczech reprezentują, zgodnie z zasadą podziału na gałęzie przemysłu, pracobiorców całego działu gospodarki, a nie należących tylko do jednej gru-py zawodowej. Związki są formalnie neutralne w stosunku do partii politycznych; nie dzielą się na różne odłamy w związku z różnymi opcjami politycznymi. Względna jed-ność ruchu związkowego w okresie powojennym pozwoliła im odgrywać ważną i sku-teczną rolę w życiu politycznym. Związki zawodowe były, obok ugrupowań pracodaw-ców jedną z podstaw stabilności systemu politycznego i gwarantem reform go-spodarczych w Niemczech 22).

Wśród grup interesu pracobiorców czołową rolę odgrywa Niemiecka Federacja Związków Zawodowych (DGB), która skupia 17 wyspecjalizowanych organizacji związkowych: Przemysłowy Związek Zawodowy Metalowców (IG-Metall, będąc jedno-cześnie najsilniejszą w RFN organizacją związkową), Związek Zawodowy Służby Pu-blicznej, Transportu i Komunikacji, Przemysłowy Związek Zawodowy Chemii, Papieru i Ceramiki, Przemysłowy Związek Zawodowy Budownictwa, Kamienia i Ziemi, Związek Zawodowy Kolejarzy Niemiec, Niemiecki Związek Zawodowy Poczty, Przemysłowy Związek Zawodowy Górnictwa i Energii, Tekstylno-Odzieżowy Związek Zawodowy, Związek Zawodowy Wyżywienia, Używek i Gastronomii, Związek Zawodowy Handlu, Banków i Ubezpieczeń, Przemysłowy Związek Zawodowy Druku i Papieru, Związek Zawodowy Policji (do 1978 r. był poza strukturą DGB), Związek Zawodowy Drewna i Tworzyw Sztucznych, Związek Zawodowy Wychowania i Nauki, Związek Zawodowy Skóry, Związek Zawodowy Ogrodnictwa, Rolnictwa i Leśnictwa oraz Związek Zawo-dów Pracowników Sztuki.

DGB, jak i poszczególne branżowe związki zawodowe, reprezentuje interesy praco-biorców wobec władz państwowych, partii politycznych, związków pracodawców i in-

8 BSE nych zrzeszeń. Więź organizacyjna wyrażająca się liczbą pracowników określonej gałęzi gospodarki w związkach zawodowych jest bardzo zróżnicowana, przeciętnie kształtuje się poniżej 50%. Liczbę członków związków zawodowych zrzeszonych w DGB prezentuje poniższa tabela.

Związki zawodowe zrzeszone w DGB (w 1990 roku) Związki zawodowe Liczba uoziat(stare landy) członków w DGB (w tys.) (w proc.)Budown., gosp, materiał, i surowc. 462,7 5,8Górnictwo i energetyka 322.8 4,1Przemysł chemicz., papierń, i ceram. 675,9 8,5

3,9Kolejnictwo Wychowanie i nauka

312,3 189.1 2,4

Ogrodnictwo, rolnictwo, leśnictwo 44,1 0,6Handel, banki, ubezpieczalnie 404,7 5,1Przemysł drzewny i tworzyw sztuczn. 152.7 1,9Przemysł skórzany 42.6 0,5Środki masowego przekazu 184,7 2,3Przemysł hutniczy, stalowy, maszyn. 2726J 34,4Przemysł spożywczy, gastronomia 275,2 3,5Policja 162,7 2,1Poczta 478,9 6,0Przemysł tekstylny i odzieżowy 249,8 3,1Służby publiczne, transport, komun. 252,6 15,8DGB 7937,9 100

Tabela 1: Związki zawodowe zrzeszone w DGB (w 1990) Źródło: Niemcy w świetle faktów i liczb, Societas-Verlag, Frankfurt 1993, s. 272. DOB nie skupia wszystkich związków zawodowych działających w Niemczech. Sa-

modzielną organizacją jest Niemiecki Związek Urzędników (DBB), reprezentujący in-teresy urzędników państwowych wszystkich szczebli. Ze względu na specyficzny status członków DBB nie może prowadzić negocjacji taryfowych (dotyczących płacy) i wzywać do strajku. Samodzielnie działa Niemiecki Związek Zawodowy Pracowników Umysłowych (DAG) oraz Unia Kierowniczych Pracowników Umysłowych (ULA). DBB, DAG i ULA reprezentują (podobnie jak należący do DGB Związek Zawodowy Służby Publicznej, Transportu i Komunikacji) interesy pracowników umysłowych i urzędników państwowych. Konkurują one między sobą, ale starają się współdziałać w reprezentacji ogólnych interesów warstwy urzędniczej i pracowników umysłowych.

Niezależnie od innych central związkowych działa Federacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych (CGB). Współpracuje ona ściśle z Komisją Socjalną Nie-mieckich Pracobiorców w CDU oraz Kościołem katolickim. W jego ramach działa osobno Niemiecki Związek Pracowników Umysłowych, Handlu i Przemysłu (DHV).

BSE 9

Najważniejszą organizacją konsumencką jest Wspólnota Pracy Konsumentów. Jej zadaniem jest reprezentowanie interesów konsumentów wobec władz państwowych i producentów oraz prowadzenie szerokiej akcji informacyjnej o sytuacji rynkowej.

3.3. Grupy interesu działające w sferze socjalnej i kulturalno-oświatowej

Do ważnych organizacji o charakterze socjalnym należy Federalny Związek Lokal-nych Kas Chorych, Federalny Związek Zakładowych Kas Chorych oraz ich kontrpartner - Federalna Izba Lekarska. Do czołowych organizacji opieki społecznej należą w Niem-czech: Federalna Wspólnota Pracy Wolnej Opieki Społecznej, Federalny Związek Ro-botniczej Opieki Społecznej, Niemiecki Czerwony Krzyż, związana z Kościołem ewan-gelickim Diakoniczna Służba Kościoła Ewangelickiego, związany z Kościołem katolic-kim Niemiecki Związek Caritas oraz organizacje o nieco mniejszym znaczeniu społecz-nym, takie jak Niemiecki Parytetowy Związek Opieki Społecznej, Centralny Ośrodek Opieki Społecznej Żydów w Niemczech oraz Związek Popierania Wolnej Opieki Spo-łecznej.

W sferze kulturalno-wychowawczej najważniejszymi grupami interesu są: organiza-cje kobiece na czele z Niemiecką Radą Kobiet, organizacje młodzieżowe, które skupia Niemieckie Federalne Koło Młodzieży, zrzeszenia sportowe na czele z Niemieckim Związkiem Sportu.

Elitarny charakter posiadają liczne, działające w różnych dziedzinach wiedzy, stowa-rzyszenia naukowe. Bardzo znanym i prestiżowym towarzystwem naukowym o charak-terze interdyscyplinarnym jest Towarzystwo Humboldta na rzecz Nauki Sztuki i Kształcenia.

W sferze wyznaniowej, obok szeroko rozbudowanych struktur Kościoła ewangelic-kiego i katolickiego, istnieją liczne organizacje świeckie (laikatu), stawiające sobie za cel skupienie wokół siebie wyznawców i reprezentowanie ich interesów 23). Po stronie Ko-ścioła ewangelickiego jest to Niemiecki Kongres Kościoła Ewangelickiego, zaś po stro-nie Kościoła katolickiego Komitet Centralny Niemieckich Katolików.

3.4. Zrzeszenia korporacji prawa publicznego

Na poziomie gminy, miasta i powiatu istnieją organizacje łączące jednostki teryto-rialnej organizacji państwa, wyrażając ich interesy i strzegąc ich samorządności. Do naj-ważniejszych należy Federalne Zrzeszenie Związków Komunalnych. W jego skład wchodzą trzy organizacje posiadające status korporacji prawa publicznego - Niemiecki Kongres Miast, reprezentujący interesy około 500 miast i gmin, Niemiecki Związek Miast i Gmin, skupiający około 500 małych miast i 25 tys. małych gmin oraz Niemiecki Kongres Powiatów, który zrzesza 228 powiatów.

10 BSE

3.5. Grupy interesu o charakterze militarno-obronnym, kombatanckim i międzynaro-dowym

W sferze militarno-obronnej działa wiele organizacji wojskowych powiązanych z Bundeswehra, spośród których na czoło wysuwa się Niemiecki Związek Bundeswehry.

Wspomnieć należy o organizacjach związanych ze skutkami II wojny światowej - Wspólnota Pracy Związków Uczestników i Ofiar Wojny oraz Związek Wypędzonych (BdV). Ten ostatni grupuje organizacje (ziomkostwa) przesiedleńcze.

W sferze stosunków międzynarodowych działa wiele towarzystw przyjaźni z różnymi państwami i narodami. Bardziej ogólny charakter działalności posiada Niemieckie Towa-rzystwo Zagraniczne.

3.6. Grupy interesu o charakterze ekologicznym Kolejną grupę stanowią zrzeszenia funkcjonujące w zakresie ochrony przyrody i śro-

dowiska. Działają one zwykle z ugrupowaniem politycznym Zielonych i przyczyniają się do spopularyzowania ruchu ekologicznego. Najliczniejszą i najbardziej popularną jest organizacja Niemieckie Koło Ochrony Przyrody.

3.7. Inicjatywy obywatelskie Stosunkowo nową formą grup interesu są inicjatywy obywatelskie, które pojawiły się

w RFN na początku lat siedemdziesiątych. Były one zakładane przez tych, którzy pra-gnęli zmiany jakiejś sytuacji - ich zdaniem - złej, ignorowanej lub nie zauważanej przez władze. Większość inicjatyw powstawała spontanicznie i zmierzała do osiągnięcia celu związanego konkretnie z miejscem zamieszkania lub własnym regionem. Największy rozgłos zdobyły inicjatywy ponadlokalne skierowane przeciwko energii atomowej, na rzecz pokoju i ochrony środowiska.

4. Sposoby oddziaływania politycznego grup interesu

4.1. Grupy interesu a partie polityczne

Grupy interesu starają się wywierać wpływ na władzę państwową poprzez swoich członków będących członkami lub działaczami partyjnymi. Charakterystycznym zjawi-skiem dla niemieckiego systemu politycznego są personalne powiązania wielu wyższych działaczy partyjnych z określonymi grupami interesu 24). Grupy interesu wywierają w pewnym stopniu wpływ na obsadę wielu stanowisk partyjnych oraz podejmowane decy-zje. Członkostwo w partiach politycznych, szczególnie tych, które znalazły się w parla-mencie, daje możliwość oddziaływania na parlamentarne frakcje partyjne, ich specjali-styczne koła pracy oraz komisje parlamentarne. Przedstawiciele grup interesu o statusie deputowanego mają bezpośredni wpływ na ocenę rozpatrywanych projektów przez frak-cje lub komisje parlamentarne; mogą oni również spowodować, aby zaproszenie na obra-dy komisji lub frakcji uzyskali przedstawiciele grup interesu w celu wysłuchania ich ar-

BSE 11 gumentów. Wiele grup interesu stara się wywierać wpływ przez swoich członków będą-cych działaczami partyjnymi zajmującymi wysokie stanowiska rządowe. Liczącym się kanałem stałego oddziaływania na partie są niektóre afiliowane przy nich organizacje, będące typowymi grupami interesu. Grupy interesu mają znaczny wpływ na wybór kandydatów wysuwanych przez partie w trakcie wyborów parlamentarnych 25).

Innym sposobem oddziaływania grup interesu jest finansowe wspomaganie działalno-ści partii w formie darowizn. Prawo o partiach nakazuje jednak, aby darowizny powyżej 20 tys. marek były publicznie ujawniane 26). Finansowanie partii jest najbardziej do-strzegalne w okresie kampanii wyborczej do parlamentu związkowego lub parlamentów krajowych. Finansowanie kampanii wyborczych odbywa się za pomocą tzw. Zrzeszenia Obywatelskiego (Staatsburgerliche Verenigungen) 27). Znane są wypadki naruszania tych przepisów przez samych donatorów oraz przez partie w ich obligatoryjnych sprawozda-niach finansowych; przybierają one bardzo często postać afer politycznych28).

W toku ponad przeszło czterdziestoletniego funkcjonowania systemu partyjnego w RFN główne partie stały się związane z określonymi grupami interesu:

- CDU (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna Niemiec), bawarska CSU (Unia Chrześcijańsko-Społeczna) oraz FDP (Wolna Partia Demokratyczna) stały się reprezen-tacjami przede wszystkim grup pracodawców, małych i średnich przedsiębiorców, rze-mieślników oraz rolników. Partie chrześcijańskie CDU i CSU reprezentują wyborców obu wyznań chrześcijańskich.

- SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) reprezentuje przede wszystkim ugru-powania pracobiorców, przedstawicieli związków zawodowych, urzędników i nauczycieli;

- od 1983 r. reprezentowana jest w Bundestagu partia Zielonych. Utworzono ją w roku 1979 jako organizację o zasięgu federalnym i z biegiem czasu weszła także do par-lamentów krajowych. Partia ta wywodzi się z radykalnego ruchu na rzecz ochrony śro-dowiska naturalnego, który jednoczył przeciwników energii atomowej i uczestników akcji protestacyjnych o charakterze pacyfistycznym.

CDU, CSU, FDP i SPD uważają się obecnie jednak przede wszystkim za partie ma-sowe, reprezentujące wszystkie warstwy społeczeństwa. Posiadają wyraźnie wyodrębnia-jące się skrzydła prawicowe i lewicowe. Mimo że na ogół grupy interesu związane są z różnymi partiami, to jednak najważniejsze związki pracodawców i pracobiorców starają się zapewnić swój wpływ w tych czterech głównych partiach i wykazują pod tym wzglę-dem daleko idącą elastyczność.

Wybory władz komunalnych różnią się od wyborów do Bundestagu i parlamentów krajowych. Ważną rolę odgrywają w nich tzw. partie ratuszowe - lokalne grupy interesu, będące swobodnymi stowarzyszeniami wyborców.

4.2. Grupy interesu a Bundestag

Od 1973 r. prowadzony jest na szczeblu federalnym oficjalny (urzędowy) rejestr zrze-szeń, które pragną wywierać wpływ na działalność parlamentu lub rządu federalnego, Wymóg rejestracji wprowadzono poprawką do regulaminu Bundestagu 12.10.1972 r. Re-jestr stowarzyszeń publikowany jest corocznie w urzędowym dzienniku Bundesanzienger. Od 1973 r. liczba organizacji, które pragnęły reprezentować swoje interesy wobec władzy wykonawczej i ustawodawczej, systematycznie rosła. O ile w 1973 r. zarejestrowano 663 organizacje, to w latach osiemdziesiątych było ich ponad 1000 (w 1985 r. było zareje-

12 BSE strowanych 1226 organizacji) 29) Wśród nich znalazły się zarówno mało znaczące stowa-rzyszenia liczące kilkudziesięciu członków, jak i potężne organizacje przedsiębiorców, wielomilionowe związki zawodowe, sportowe, kobiece itp. W pracy parlamentu brane są pod uwagę opinie tylko zarejestrowanych organizacji.

Wzajemne powiązanie grup interesu i Bundestagu jest określone przede wszystkim poprzez udział przedstawicieli grup interesu w poszczególnych komisjach parlamentar-nych. Komisje są głównymi organami, w których koncentruje się merytoryczna (legi-slacyjna) praca parlamentu. "Ten, kto jest w stanie kontrolować komisję Bundestagu, ten zwiększa szanse swojego wpływu podczas administracyjnych faz procesu legislacyjnego. Mianowicie wszędzie tam, gdzie interesy pojedynczej grupy dominują w komisjach, tam administracyjny personel tych komisji dąży, aby projekt ustawy przygotowany przez ko-misję uzyskał powszechną akceptację, poprzez wcześniejsze konsultacje z odpowiednimi grupami interesu, aby przeciwdziałać późniejszym niepowodzeniom"30).

Rodzaj i liczbę komisji ustala parlament na początku każdej kadencji. Członków ko-misji typują frakcje parlamentarne, a stanowiska przewodniczących komisji rozdzielane są odpowiednio do siły poszczególnych frakcji. Komisje parlamentarne dzielą się na kil-ka kategorii: stałe, nadzwyczajne, dochodzeniowo-śledcze i ankietowe. Najliczniejszą grupę tworzą komisje stałe, które są wybierane na całą kadencję. Oparte są na specjaliza-cji zadań - większość tych komisji tworzona jest jako odpowiedniki poszczególnych mi-nisterstw (komisje resortowe). Komisje stałe realizują swe zadania jako pomocnicze organa Bundestagu i w tym charakterze wypowiadają się i przedstawiają mu opinie, wnioski oraz projekty uchwał w sprawach, które zostały im przekazane. Komisje stałe mają prawo także samodzielnie podejmować inne sprawy mieszczące się w zakresie ich działania, a przede wszystkim te, które łączą się z pełnieniem funkcji kontrolnych wo-bec administracji rządowej. Komisje dysponują prawem żądania informacji o obecności członków rządu. Do realizacji swych zadań komisje mogą tworzyć także podkomisje. Działania kontrolne parlamentu uzależnione są w znacznym stopniu od woli rządzącej koalicji 31).

Grupy interesu mogą wpływać na prace komisji poprzez: 1) swoich przedstawicieli będących członkami komisji; 2) uczestnictwo przedstawicieli grup interesu w publicznych lub zamkniętych prze-słuchaniach i zebraniach komisji; 3) nieformalne powiązania pomiędzy przedstawicielami grup interesu a członkami komisji. ad. l). Grupy interesu oddziałują na pracę parlamentu poprzez frakcje lub komisje

parlamentarne korzystając z posłów, którzy reprezentują ich interesy. Charakterystyczne jest dążenie najsilniejszych grup interesu do obsadzania głównych stanowisk w najważ-niejszych komisjach parlamentarnych przychylnymi im posłami. Ich rola wzrasta szcze-gólnie w sytuacji, kiedy rozpatrywany przez komisję projekt prawny budzi dyskusje i spory. Wówczas ujawnia się realne znaczenie członków komisji, którzy reprezentują interesy określonych grup.

Zgodnie z ustawą o posłach (dokładniej, o stosunkach prawnych członków Niemiec-kiego Parlamentu Federalnego) oraz regulaminem Bundestagu każdy deputowany obo-wiązany jest powiadomić prezydium parlamentu o każdej wykonywanej przez niego pracy (poza wypełnianiem funkcji deputowanego) oraz ujawnieniu powiązań z grupami intere-su 32). Dotyczy to doradztwa, konsultacji, reprezentacji, uczestnictwa w komitetach, cia-

BSE 13 łach nadzorczych itp. zarówno krajowych, jak i zagranicznych firm. Każdy parlamenta-rzysta musi prowadzić rachunki obejmujące wszystkie datki, które otrzymał kandydując w wyborach lub jako członek Bundestagu - na prowadzenie swojej działalności politycz-nej. Powinien również przedstawiać wszystkie umowy, które określają funkcje i korzyści majątkowe wynikające z jego członkostwa w parlamencie. Wszystkie te informacje są oficjalnie publikowane w wydawnictwie Bundestagu. Powoływanie się w sprawach zawo-dowych lub interesach na członkostwo w parlamencie jest zakazane.

ad. 2). W stadium rozpatrywania określonych projektów prawnych komisja parla-mentarna ma prawo przesłuchać przedstawicieli zainteresowanych grup interesu. Punkt 1 paragrafu 70 regulaminu Bundestagu stanowi, że: "W celu informacji o przedmiocie obrad komisja może przeprowadzić jawne przesłuchanie rzeczoznawców, przedstawicie-li grup interesu i innych osób poinformowanych"33). Przesłuchiwani są jedynie przed-stawiciele zarejestrowanych organizacji przy Bundestagu. Do uznanej praktyki należy przesyłanie przez różne organizacje wniosków, postulatów i petycji do właściwych ko-misji parlamentarnych.

ad. 3). Badania na temat grup interesu w RFN podkreślają duże znaczenie nieformal-nych kontaktów ekspertów reprezentujących grupy interesu, parlament i rząd, których konsultacje i spotkania wyprzedzają podjęcie określonych inicjatyw ustawodawczych i decyzji gospodarczych 34) Istotne znaczenie mają tu przede wszystkim wzajemne kon-sultacje przedstawicieli opozycyjnych partii i grup interesu w celu osiągnięcia wstęp-nej zgody wobec projektu ustawy przed jego wniesieniem pod obrady parlamentu 35)

4.3. Grupy interesu a rząd federalny (ministerstwa)

Wiele grup interesu nie traktuje Bundestagu jako jedynej drogi dla realizacji wła-snych celów. Próbują one również wpływać na administracyjny aparat ministerstwa i włączać się w przygotowanie określonych aktów prawnych lub propozycji rozwiązań w określonych sprawach. Harmonogram prac poszczególnych stałych komisji Bundestagu jest skoordynowany z pracami odpowiednich ministerstw. Urzędnicy ministerstw mogą w każdej chwili uczestniczyć w obradach komisji. Ministerstwo może w ten sposób otwarcie wpływać na przebieg procesu legislacyjnego. Dlatego przedstawiciele grup interesu przedstawiają najpierw swoje żądania (postulaty, proponowane rozwiązania) ministe-rstwom (poprzez różnego rodzaju ciała doradcze), aby później wraz z reprezentantami ministerstw przedstawiać na forum komisji wspólny (kompromisowy) projekt ustawy czy innego aktu prawnego36).

W myśl Wspólnego Regulaminu Ministerstw Federalnych (punkty 23, 62, 74) wła-ściwe ministerstwa w toku przygotowywania przepisów prawnych powinny wysłuchać i uwzględnić opinie i stanowiska zainteresowanych grup interesu. Przy wielu minister-stwach działają specjalne gremia doradcze, w skład których wchodzą m.in. reprezentanci najbardziej znaczących grup interesu.

Wpływ grup interesu na władzę wykonawczą w RFN sięga również personalnej ob-sady stanowisk w określonych ministerstwach. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesią-tych, w okresie rządów koalicji CDU/CSU, kiedy działało ministerstwo do spraw prze-siedleńców, regułą było, że stanowiska tego ministerstwa (łącznie ze stanowiskiem mini-stra) obsadzane było przez przedstawicieli związków przesiedleńców. W latach siedem-dziesiątych, kiedy władzę sprawowała koalicja SPD/FDP, obsadę stanowiska ministra

14 BSE pracy i spraw socjalnych konsultowano z władzami centrali związkowej DGB.

4.4. Grupy interesu a urząd kanclerski

Każda z wielkich grup interesu zabiega jednak przede wszystkim o wpływy w urzę-dzie kanclerskim jako najważniejszym w RFN centrum politycznym. Do kanclerza w każdym momencie urzędowania dostęp mają przedstawiciele najpotężniejszych organiza-cji pracodawców i pracobiorców. W sytuacjach kryzysowych lub konfliktowych tworzą oni z przedstawicielami rządu sztab antykryzysowy37),

4.5. Grupy interesu a Bundestag w kitach 1972 - 1987 (próba analizy empirycznej)

Przedmiotem analizy F. Mullera-Rommela były związki pomiędzy grupami interesu a Bundestagiem w latach 1972 - 1987 (w okresie od siódmej do dziesiątej kadencji Bun-destagu) 38). Wykazał on, że:

- więcej niż połowa członków Bundestagu pełniła pełne lub honorowe funkcje kie-rownicze w towarzystwach i stowarzyszeniach (będących grupami interesu), a odsetek ten był mniej więcej stały w analizowanym okresie (odsetek posłów - przedstawicieli grup interesu biorących udział w pracach komisji parlamentarnych Bundestagu wy-niósł odpowiednio: 57% w 1972 r.( 50% w 1976 r., 50% w 1980 r. i 56% w 1983 r.);

- w analizowanym okresie uległ znacznym zmianom odsetek przedstawicieli grup in-teresu będących członkami określonych partii znajdujących się w parlamencie. Zmniej-szył się on w przypadku SPD (w kadencji 1983-1987 do 45% z 50% w kadencji 1972-1976), a zwiększył się w przypadku koalicji CDU/CSU (do 64%, w poprzednich kaden-cjach wynosił on 57%, 52% i 56%). W 1983 r. odbyły się wybory do parlamentu, w których władzę utraciła rządząca przez lata siedemdziesiąte SPD na rzecz koalicji CDU/CSU i FDP. W całym analizowanym okresie 39% posłów koalicji CDU/CSU by-ło członkami grup interesu, a 37% w SPD, co wskazuje na długookresowe powiązania pomiędzy tymi partiami a grupami interesu. W 10 kadencji Bundestagu partią "stowa-rzyszeń" stała się FDP (71%), chociaż nie była taką w poprzednich kadencjach parla-mentu (55%, 57% i 48%). W partii Zielonych, która znalazła się w Bundestagu dopiero od 1983 r., odsetek przedstawicieli grup interesu był bardzo mały i wyniósł 25% (sami "zieloni" określali się jako reprezentanci bardzo luźno zorganizowanych stowarzyszeń);

- do komisji Bundestagu, w których dominowali przedstawiciele grup interesu, należały: Młodzieży, Rodziny i Zdrowia, Badań i Technologii, Pracy i Spraw Społecznych, Transportu, Poczty i Telekomunikacji (istniejąca dopiero od 9 kadencji parlamentu), Budżetu, Sportu i Spraw Gospodarczych;

- do komisji, które charakteryzowały się słabą reprezentacją grup interesu, należały: Finansów, Obrony, Edukacji i Nauki, Spraw Zagranicznych, Spraw Wewnętrznych, Pla-nowania Regionalnego, Budownictwa i Rozwoju Urbanizacji;

- Komisja Pracy i Spraw Społecznych zdominowana była w równym stopniu poprzez członków SPD (reprezentujących pracobiorców i związki zawodowe) i CDU/CSU (przedstawicieli przedsiębiorców). Konflikt pomiędzy kapitałem i pracą, ucieleśniany w płaszczyźnie politycznej przez partie SPD i CDU/CSU, był widoczny na łamach komi-sji;

BSE 15

- najbardziej reprezentowane byty w Bundestagu stowarzyszenia małych i średnich przedsiębiorców (głównie poprzez posłów koalicji CDU/CSU), a ich przedstawiciele byli najbardziej widoczni w pracy komisji parlamentarnych. Przedstawiciele małych przedsię-biorstw, posłowie CDU/CSU, dominowali głównie w komisjach Badań i Technologii oraz Transportu;

4.6. Bundesrat a Bundestag - wpływ krajów związkowych na uchwalanie prawa fede-ralnego

Podział kompetencji pomiędzy federację a kraje przyznaje Bundestagowi jedno-znaczną przewagę w dziedzinie ustawodawstwa. Większość działań w dziedzinie admini-stracji i wymiaru sprawiedliwości pozostaje jednak w kompetencji krajów. Zgodnie z art. 83 - 85 Ustawy Zasadniczej kraje związkowe przestrzegają nie tylko prawa własnego, ale także ustaw federalnych na równi z własnymi. Zakres spraw, które regulują za pomo-cą ustaw parlamenty krajowe jest stosunkowo obszerny. Dotyczy on min. organizacji administracji krajowej i samorządowej, utrzymywania porządku wewnętrznego, szczegó-łowych zagadnień z gospodarki komunalnej, prawa wodnego, ochrony środowiska, oświaty, prasy, radia, telewizji itp. 39).

Kraje związkowe współdziałają w uchwalaniu prawa federalnego za pośrednictwem Rady Związkowej - Bundesratu, która jest instrumentem wpływu krajów związkowych na federalny proces ustawodawczy. Jej udział w postępowaniu ustawodawczym znacznie ogranicza kompetencje Bundestagu. Uchwalona przez Parlament Związkowy ustawa przekazywana jest Radzie Związkowej, która dysponuje prawem zawieszającego weta. Może ono zostać przełamane ponowną uchwałą Bundestagu. Natomiast w kwestiach, które konstytucja pozostawia kompetencjom krajów (tzw. ustawodawstwo konkurencyj-ne wymienione w art. 74), Bundesrat dysponuje prawem absolutnego weta. Sprzeciw Rady Związkowej wobec ustawy prowadzi zazwyczaj do powołania Komisji Mediacyjnej, w której wypracowywane jest kompromisowe rozwiązanie, przedstawiane następnie obu izbom. Pod względem rozpatrywanych sporów ustawodawczych, działalność Komisji koncentrowała się przede wszystkim na kwestii stosunków pomiędzy federacją a krajami oraz na problemach natury administracyjnej40).

Bundesrat wyposażony jest również w kompetencje odnoszące się do wprowadzania prawa federalnego i administracji federalnej. Rada Związkowa wyraża zgodę na wyda-wanie przez rząd federalny powszechnych (ogólnozwiązkowych) przepisów administra-cyjnych oraz na podejmowanie przez rząd federalny działań wobec krajów związkowych, które nie przestrzegają ustaw federalnych lub przepisów konstytucji. Rada Związkowa wyraża również zgodę na zadania wspólne, które mogą być określone przez ustawę fede-ralną. Bundesrat swoją działalnością służy ochronie pozycji krajów związkowych w fe-deracji. Można go określić w kontekście rozważanego problemu wpływu grup interesu jako instytucję "kooperatywnego federalizmu"41).

16 BSE

5. Zakończenie; grapy interesu w RFN na tle europejskim

Do głównych cech modelu reprezentacji grupowych interesów w Niemczech należy zaliczyć:

1) charakter zorganizowania reprezentacji grupowych interesów. Przynależność do głównych reprezentacji grupowych interesów (w gospodarce) jest stosunkowo wysoka, choć nie jest przymusowa; w niektórych wypadkach ma jednak charakter obligatoryjny (za pośrednictwem izb handlowo-przemysłowych i korporacji zawodowych). Związki zawodowe i związki pracodawców podzielone są według struktury branżowej, dlatego pozbawione są one konkurencji i zajmują pozycje monopolistyczne w swoich branżach. Na szczeblu ogólnokrajowym (federalnym) związki pracobiorców i pracodawców stowa-rzyszone są w tzw. organizacje dachowe, które spełniają rolę koordynacyjną i podejmują strategiczne decyzje. Ten sposób organizacji doprowadził do uproszczenia i racjonaliza-cji struktury interesów grupowych w gospodarce (tzw. dwu - monopolowości);

2) instytucjonalizacja sprzeczności interesów w gospodarce. Ustanowienie tzw. auto-nomii taryfowej, czyli swoboda negocjowania warunków zatrudnienia i płacy bezpośred-nio przez same zainteresowane strony (tzn. przez przedstawicieli pracobiorców i praco-dawców) bez ingerencji państwa wiązało się z przekonaniem, że wprowadzenie tego me-chanizmu będzie najlepszym rozwiązaniem konfliktu pomiędzy "pracą" a "kapitałem". Wprawdzie państwo ustala w przepisach prawnych ogólne warunki ramowe, ale nie de-cyduje o konkretnych rozwiązaniach. W okresie obowiązywania umowy spory doty-czące postanowień taryfowych są niedopuszczalne, a w sytuacjach konfliktu strony umów powinny podejmować postępowanie rozjemcze. Ustawy o współzarządzaniu i ustroju przedsiębiorstwa narzucały związkom pracobiorców i pracodawców konieczność współpracy i kompromisu w zakresie postanowień taryfowych, nie zacierając przy tym różnic interesów pomiędzy nimi ("zasada społecznego partnerstwa"). Sposób organizacji głównych grup interesu w gospodarce oraz instytucjonalizacja sprzeczności pomiędzy nimi wyznaczały precyzyjnie strony potencjalnych różnic interesów i negocjacji, określa-ły ich kompetencje i prawa, a wzajemne usytuowanie stron równoważyło ich wpływy oraz narzucało konieczność kompromisu i współpracy. Pozwoliło to na silną integrację i harmonizację całego układu przemysłowego w Niemczech oraz osłabiło konflikt przemy-słowy, który był tak charakterystyczny w latach powojennych dla innych krajów euro-pejskich42);

3) sposób sprawowania kierownictwa i działania głównych grup interesu. Przywódcy głównych grup interesu charakteryzowali się wysokimi kompetencjami zawodowymi i cieszyli się dużym autorytetem. Pozwalało im to na podejmowanie działań często nieza-leżnie od opinii członków, których reprezentowali. Kultura polityczna Niemiec bardzo mocno akcentuje rolę sprawnego i fachowego grupowego kierownictwa. Sposób kiero-wania głównymi grupami interesu był często przedmiotem krytyki, za to że odzwiercie-dlał "wysoce sformalizowany model poliarchicznego elitaryzmu i bierności mas" 43)

BSE 17

4) trwałe włączenie głównych grup interesu w proces decyzyjny. Model "społecznej gospodarki rynkowej" oraz związanie grup interesu z partiami politycznymi pozwolił im na uczestnictwo w tworzeniu polityki społeczno-gospodarczej Niemiec. Ustawa o stabi-lizacji i wzroście z 1967 r., przepisy regulaminu Bundestagu i ministerstw federalnych nakładały na administrację publiczną oraz parlament obowiązek konsultowania waż-niejszych decyzji społeczno-gospodarczych z głównymi zainteresowanymi organizacja-mi. Przedstawiciele głównych grup interesu stali się stałymi partnerami konsultacji przy podejmowaniu ważniejszych decyzji. Było to przejawem pragmatycznego podejścia do rozwiązywania problemów politycznych i gospodarczych w RFN 44).

Niemiecki model reprezentacji grupowych interesów można określić jako korporacyj-ny 45). Nie jest on tak rozwinięty i zinstytucjonalizowany, jak ma to miejsce w Austrii czy w Szwecji, gdzie "proces ustawodawczy opiera się raczej na szerokich konsultacjach z zainteresowanymi grupami, niż na realizowaniu programów partyjnych" 46). W Austrii przynależność wszystkich podmiotów gospodarczych do odpowiednich izb handlowo-przemysłowych jest obowiązkowa. Izby tworzą podstawę współpracy pomiędzy rządem, organizacjami pracodawców i pracobiorców. Centralną instytucją jest Wspólna Komisja ds. Płac i Cen, w skład której wchodzą przedstawiciele rządu, delegaci izb: Handlowej, Rolnej i Robotniczej oraz przedstawiciele związków zawodowych. Komisja podejmuje decyzje w sprawach regulacji płacowo-cenowych oraz ustala kierunki polityki gospodar-czej i społecznej: "Grupy interesu nabierały znaczenia w sprawach dotyczących polityki, odkąd po raz pierwszy ich prawo do regulowania cen i płac zostało w późnych latach pięćdziesiątych nieformalnie zinstytucjonalizowane. W latach sześćdziesiątych uległa zwiększeniu rola tych grup we wdrażaniu polityki, aby objąć między innymi ekonomiczne prognozowanie i doradztwo, programy regulujące rynek pracy (włącznie z ustalaniem limitów zatrudnienia obcej siły roboczej), jak również politykę rolną, przemysłową, re-gionalną i handlową" 47).

W krajach anglosaskich obecność grup interesu traktowana jest jako normalny prze-jaw życia politycznego. System przedstawicielski - partie polityczne i parlament nie są wystarczające dla zaspokojenia potrzeb zbiorowych. Dlatego konieczne jest istnienie w mechanizmach władzy pośredników pomiędzy obywatelem lub grupami obywateli a administracją państwową i parlamentem. Działalność ta zwana lobbingiem została zde-finiowana i usankcjonowana prawnie w formie ustaw (USA w 1946 r., Kanada w 1988 r.). W Wielkiej Brytanii działalność lobby odbywa się na podstawie niesforaializowa-nego zwyczaju politycznego 48).

We Francji nie ma ustawowej regulacji statusu grup interesu. Ich działalność ma bardziej ukryty i technokratyczny charakter; działają one przede wszystkim jako grupy eksperckie. Skutecznie działają na szczeblu władz lokalnych (regionu, departamentu czy gminy) 49).

Cechą niemieckiego modelu reprezentacji grupowych interesów stało się silne zwią-zanie i współdziałanie grup interesu, choć nie do końca zinstytucjonalizowane, z głów-nymi politycznymi centrami decyzyjnymi (w tym przede wszystkim z Bundestagiem). Model ten pozwolił w okresie powojennym na zrównoważenie wpływu różnych grup in-teresu, reprezentujących główne grupy społeczeństwa niemieckiego oraz przyczynił się do stabilizacji demokracji niemieckiej i silnego rozwoju gospodarczego 50).

18 BSE

Przypisy 1) Por. "Grupy interesu są stowarzyszeniami powołanymi w celu obrony interesów swoich członków w systemie politycznym. Z

tego punktu widzenia związki zawodowe, stowarzyszenia zawodowe, organizacje pracodawców, czy organizacje miłośników samo-chodów są zazwyczaj traktowane jako grupy interesu. Pojęcie to w pewnym stopniu pokrywa się z takimi terminami jak grupa nacisku i dobrowolne stowarzyszenie (voluntary association), ale jest ono często ograniczane do stowarzyszeń, które zostały powoła-ne w celu promocji, przedstawienia czy obrony wspólnego interesu - najczęściej o charakterze zawodowym" - D. Robertson, A Dictionary of Modern Politics, Europa Publications Limited, London 1993, s. 240-241.

2) E. K. Nowak, Organizacje interesów grupowych kapitału RFN. Geneza - rozwój - stan obecny, "Przegląd Zachodni", nr 1/1990, s. 25-38.

3) E. K. Nowak, Organizacje interesów grupowych..., s. 30. 4) Ibidem, s. 38-45. 5) Za K. Grimm, Socjalna gospodarka rynkowa. Koncepcja - rozwój - problematyka, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce,

Warszawa, styczeń 1992, s. 96. W języku polskim na określenie modelu niemieckiej gospodarki (sozialmarktwirtschaft) używa się częściej określenia "społeczna gospodarka rynkowa" niż "socjalna gospodarka rynkowa". Różnice wynikają z trudności tłumaczenia niemieckiego terminu "sozial", który oznacza zarówno to, co w języku polskim określają pojęcia "socjalny" i "społeczny" - por. Słownik Biznesmena. Niemiecko - Polski, Kanion, Zielona Góra 1992, s. 257.

6) "W ramach autonomii taryfowej pracobiorcy i pracodawcy - często nazywani partnerami społecznymi - uzgadniają umowy taryfowe regulujące wysokość wynagrodzeń, czas pracy, długość urlopu i ogólne warunki pracy. W związku z tym duże znaczenie mają w życiu gospodarczym organizacje partnerów społecznych - związki zawodowe i związki pracodawców" -Niemcy w świetle faktów i liczb, Societas-Verlag, Hamburg 1993, s. 188.

7) Wszystkie te ustawy gwarantują udział pracobiorców w zarządzaniu przedsiębiorstwem poprzez swoich przedstawicieli w ra-dzie zakładowej (we wszystkich zakładach gospodarki prywatnej, w których zatrudnionych jest co najmniej pięciu pracowników) lub w radzie nadzorczej (w średnich lub dużych przedsiębiorstwach posiadających formę spółki akcyjnej lub spółki z ograniczoną od-powiedzialnością).

8) Paragraf 1 artykuł 20 Ustawy Zasadniczej brzmi następująco: "Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjal-nym państwem federalnym" - Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec, redakcja i wprowadzenie L. Janicki, Instytut Zachod-ni, Poznań 1989, s. 75.

9) Por. K. Grimm, Socjalna gospodarka rynkowa..., s. 6-11; 75-76. 10) K. A. Wojtaszczyk, Bundestag i Bundesrat w Republice Federalnej Niemiec, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 1992, s. 8-

10. Por. następującą wypowiedź: "Poszczególne Landy można uznać tak za grupy nacisku reprezentujące interes publiczny, jak za elementy struktury rządowej. Każdy rząd krajowy reprezentuje określone interesy społeczno-gospodarcze swego obszaru wobec spełniającego funkcje rozdzielcze rządu federalnego. Dotyczy to zwłaszcza finansowych zobowiązań rządów krajowych i rządu fede-ralnego ... artykulacja interesów regionów i Landów jest ważnym zadaniem rządów krajowych ogniskującym się w federalnej izbie wyższej - Bundesracie - w której wszystkie rządy krajowe są reprezentowane bezpośrednio" - G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, przełożył Ludwik Dorn, Puls, London 1992, s. 82.

11) Pojęcie to wprowadził i upowszechnił pierwszy E. Fraenkel - por. E. Fraenkel, Der Pluralismus als Strukturelement der Freiheitlich - Rechtsstaatlichen Demokratie (1964), w: F. Neuscheler, W. Steffeni (red.), Pluralismus - Konzeptionen und Kontro-versen, Munchen 1976.

12)B. Enghobn, Herrschafi ohne Kontrolle? Zur Rolle der Verbande in der Bundesrepubtik Deutschland, "Neue Gesel-lschaft", nr 22/1975, s. 323, za: F. Muller-Rommel, Interest Group Representation in the Bundestag, w: U. Thaysen, R. H. Davidson, R. G. Livingston (ed.), The U.S. Congress and the German Bundestag Comparison of Democratic Processes, Oxford 1990, s. 313.

13)F. Muller-Rommel, Interest Group Representation..., s. 313-314. 14)K. A. Wojtaszczyk, Bundestag i Bundesrat w Republice Federalnej Niemiec, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 1992, s. 21 i

s. 28-33; por. L. Garlicki, Parlament a rząd w Republice Federalnej Niemiec, Ossolineum, Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978. 15)G. Lehmburg, Partiensystem und Interresenverbande in der Politikentwicklung, vr. J. Matthes (ed.), Sozialer Wandel in Westeu-

ropa, Frankfurt 1979, s. 607, za: F. Muller-Rommel, Interest Group Representation in..., 314. 16)Podaję za Z. A. Maciągiem, Grupy interesu, vr. L. Janicki (red.) przy współpracy M. Sobolewskiego, Ustrój państwowy Re-

publiki Federalnej Niemiec, Instytut Zachodni Poznań 1986, s. 222. 17) Nikt dokładnie nie określił liczby działających w RFN grup interesu. Zdaniem Th. Ellweina na każde 1000 mieszkańców

Niemiec przypada ok. 3-4 organizacji i stowarzyszeń, co daje przy uwzględnieniu ogólnej liczby mieszkańców RFN (przed zjedno-czeniem) nie mniej niż 200 tys. organizacji. Tylko niewielka ich liczba działa jako grupy interesu, wywierając wpływ na zewnątrz - Th. Elłwein, Dos Regierungssystem der Bundesrepublik Deutschland, Opladen 1973, s. 151, za: Z. A. Maciąg, Grupy interesu ..., s. 223. Opracowanie pt. Niemcy w świetle faktów i liczb, Societas-Verlag, Frankfurt 1993 na stronie 315 podaje, że obecnie w RFN działa około 300 tys. organizacji i stowarzyszeń.

18) Por. Z. A. Maciąg, Grupy interesu..., s. 222. 19) Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec..., s. 63. 20) Najbardziej znaną typologię grup interesu w niemieckiej politologii zaproponował: Th. Ellwein, Das Regierunsssytem der

Budesrepublik Deutschland, Opladen 1973, s. 151, za: Z. A. Maciąg, Grupy interesu..., s. 223-224. 21)Przykłady najważniejszych grup interesu w RFN podaję za Z. A Maciąg, Grupy interesu..., s. 225-231 oraz za E. K. No-

wak, Organizacje interesów grupowych kapitału RFN..., s. 42-44. Wszelkie dane ilościowe dotyczą RFN przed zjednoczeniem z NRD.

22) K. Grimm, Socjalna gospodarka rynkowa..., s. 70-75; Niemcy w świetle faktów..., s. 189. 23) Kościoły w RFN posiadają status samodzielnych wspólnot publiczno-prawnych. Podstawę prawną ich stosunków z pań-

stwem stanowią przede wszystkim postanowienia Ustawy Zasadniczej (art. 4 i 140). Państwo chroni prawa majątkowe kościołów, udziela subsydiów na uposażenie duchownych i pokrywa w całości lub częściowo koszty utrzymania określonych instytucji kościel-

BSE 19 nych, takich jak przedszkola, szpitale i szkoły. Kościoły uprawnione są do nakładania podatków na swoich członków, które z reguły ściągane są przez państwo. Por. również J. Krasuski, Kościoły w systemie ustrojowym i politycznym RFN, w: L. Janicki (red.) przy współpracy M. Sobolewskiego, Ustrój państwowy Republiki Federalnej Niemiec....

24) Niech jako przykład posłuży obecna afera korupcyjna w Bawarii, kiedy zostały ujawnione ścisłe powiązania rządzącej w tym kraju od czterdziestu lat CSU z miejscowymi grupami przemysłowców - por. W. Kostyrko, Niemcy. Nadszarpnięta legenda, "Gazeta Wyborcza", 12.04.1994.

25) Zob. Z. A. Maciąg, System partyjny RFN, PWN, Warszawa 1979, s. 206-214. 26) Paragraf 1 artykułu 21 Ustawy Zasadniczej mówi, że "Partie współdziałają w kształtowaniu woli politycznej narodu. Zakła-

danie ich jest wolne. Ich wewnętrzna struktura musi odpowiadać zasadom demokratycznym. Muszą one składać publicznie spra-wozdanie z pochodzenia i użycia swoich środków oraz swojego majątku" - Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec..., s. 77. Por. również Ustawa o Partiach Politycznych w Republice Federalnej Niemiec i przepisy uzupełniające, wprowadzenie i redakcja L. Janicki, "Przegląd Zachodni. Dokumenty", Poznań 1989.

27) Oprócz własnych funduszów partie otrzymują subwencje państwowe na pokrycie kosztów kampanii wyborczej. Wszystkim partiom, które zdobędą w wyborach przynajmniej 0,5% głosów, państwo refunduje koszty w wysokości 5 marek za każdego upraw-nionego do głosowania, proporcjonalnie do liczby głosów zdobytych w danym okręgu wyborczym. Finansowanie przez państwo wydatków na kampanię wyborczą partii w wysokości przekraczającej wskazaną powyżej kwotę zostało zabronione przez Federalny Trybunał Konstytucyjny - por. Federalna Ustawa Wyborcza. Materiały do zagadnień politycznych i społecznych w Republice Fede-ralnej Niemiec, Inter Nationes, 1993, s. 14-15.

28) Zob. L. Janicki, Nowe elementy systemu finansowania partii politycznych, "Przegląd Zachodni", nr 5-6/1984, 29) Por. Z. A. Maciąg, Grupy interesu..., s. 223; F. Muller - Rommel, Interest Group Representation in..., s. 314; B. O'Neal,

Lobbyist Registration in other Jurisdictions: A Comparative Study, Research Branch, Library of Parliament, Washington, 19 January 1993, s. 6.

30) J. Weber, Die Interessengruppen irn politischen System der Bundesrepublik Deutschland, Sttutgart 1977, s. 287, za: F. Mul-ler-Rommel, Interest Group Representation in..., s. 318.

31) K. A. Wojtaszczyk, Bundestag i Bundesrat w Republice Federalnej Niemiec, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 1992, s. 15, s. 29-32; L. Garlicki, Parlament a rząd w... .

32) Zob. Reguły postępowania członków Niemieckiego Parlamentu Federalnego, tłumaczył i opracował Andrzej Szmyt, "Przegląd Sejmowy", kwartalnik, nr 3/1993.

33) Republika Federalna Niemiec. Regulamin Niemieckiego Parlamentu Federalnego (według stanu prawnego na dzień 1.01.1991), paragraf 70 p. 1, tłumaczenie BSE, Warszawa 1993.

34) Przedstawicieli grup interesu, którzy nawiązują i utrzymują kontakty z parlamentarzystami nazywa się popularnie Fruhstuck-dierektoren - "dyrektorami śniadaniowymi". Jako metodę nawiązania kontaktu stosują oni bowiem zaproszenie na śniadanie lub przyjęcie. Najczęściej są to byli posłowie, emerytowani dyplomaci lub wojskowi - zob. L. Janicki, Ustrojowo-prawne aspekty bytu i działania partii politycznych, w: L. Janicki (red.), Ustrój państwowy... .

35) Por. S. Ehrlich, Partie polityczne i zorganizowane interesy w pluralistycznej demokracji, "Państwo i Prawo", nr 1/1994, s. 51.

36) W dotychczasowej praktyce legislacyjnej Bundestagu, dominuje inicjatywa ustawodawcza rządu: 60% - 70% projektów ustaw zwykłych w Bundestagu, - K. A. Wojtaszczyk, Bundestag i Bundesrat w Republice ..., s. 21; L. Garlicki, Federalna władza usta-wodawcza, w: L. Janicki (red.), Ustrój państwowy..., s. 365. Por. również W. Schreckenberger, Veranderungen an Parlamentarischen System. Zur Oligarchie der Spitzenpolitikier der Parteien, w: K. D. Bracher (red.), Staat und Parteien. Festschrift fur Rudolf Morsey, s, 135, za: S. Ehriich, Partie polityczne i zorganizowane interesy w pluralistycznej demokracji, "Państwo i Prawo", nr 1/1994, s. 50.

37) Dobrym przykładem współdziałania kanclerza i głównych grup interesu w Niemczech niech będzie ten fragment notatki prasowej: "Na życzenie kanclerza Helmuta Kohla przedstawiciele rządu, pracodawców i związków zawodowych spotkali się 5 wrze-śnia 1985 roku w Bonn, by przedyskutować możliwości rozwiązania problemu bezrobocia w kraju. Chociaż w sierpniu liczba bezro-botnych nieco się zmniejszyła, spadając do 8,9%, jednak poziom bezrobocia w zeszłym miesiącu był podobny do poziomu z sierp-nia 1984 roku. W późnych godzinach nocnych, komitet po sześciogodzinnych obradach, osiągnął trójstronne porozumienie w spra-wie zwalczania bezrobocia, które - według ministra do spraw zatrudnienia Norberta Bluma -obejmować będzie szkolenia dla robot-ników niewykwalifikowanych, przedłużenie uprawnień do ubezpieczenia z tytułu bezrobocia dla pracowników, którzy pozostają bez pracy przez dłuższy okres czasu oraz planową redukcję nadgodzin w sektorze państwowym. W czasie kolejnych spotkań uczestnicy opracują strategię dalszych działań i zajmą się nie rozwiązanymi dotychczas problemami." - The Week in Germany: Biuletyn Nie-mieckiego Centrum Informacji, Nowy Jork, 13 września 1985, za: J. Steiner, Demokracje europejskie, przełożyła Ewa Gawron, do druku podał Kazimierz Z. Sowa, Rzeszów 1993, s. 357.

38) F. Miiller-Rommel, Interest Group Representation in the Bundestag, w: U. Thaysen, R. H. Davidson, R. G. Livingston (ed.), The U.S. Congress and the German Bundestag. Comparisons of Democratic Processes, Westview Press, Oxford 1990, s. 313-338.

39) A. Wojtaszczyk, Bundestag i..., s. 23. 40) Por. A. Szmyt, Komisja Mediacyjna w RFN, "Przegląd Sejmowy", nr 3/1993. 41) Por. F. Wagener, Rozwój struktury administracji publicznej w Republice Federalnej Niemiec, w: J. Łętowski, J. P. Pru-

szyński (red.), Administracja RFN, Ossolineum 1983, s. 27-28. 42) Por.: "koncepcja społecznego partnerstwa nie jest wyłącznie poręczną formułą, ale zajmuje ważne miejsce w myśleniu

potocznym. Co więcej, zaangażowanie społecznej gospodarki rynkowej - wspólne dla wszystkich nieefemerycznych partii poli-tycznych - jest kiuczowym elementem dominującej ideologii" - G. Smith, Życie polityczne w ..., s. 94. Na temat konfliktu prze-mysłowego w Niemczech w latach osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych zob. K. Thelen, West Europe in Transi-tion: Sweden and Germany Compared, "World Politics", nr 1/1993, vol. 46.

43) L. J. Edinger, Politics in Germany, Boston: Little, Brown 1969, s. 198, za: G. Smith, Życie polityczne w ..., s. 82. 44) Por. S. Ehrlich, Partie polityczne..., s. 50-52.

20 BSE

45) Głównym założeniem teorii korporacjonizmu w politologii jest przeświadczenie o ścisłych związkach grap interesu (zorgani-zowanych reprezentacji grupowych interesów) z władzami państwowymi i włączenie ich w proces podejmowania publicznych decyzji - por. G. S. Mahler, Comparative Politics. An Institutional and Cross-National Approach, New Jersey 1992, s. 170-176; J. Steiner, Demokracje europejskie..., s. 356-369.

46) G. Smith, Zycie polityczne w ..., s. 79. Na temat Szwecji zob.: M. Grzybowski, Organizacje interesów grupowych i ich rola w szwedzkim i norweskim systemie politycznym, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Nauk Politycznych", zeszyt nr 21, PWN, Kraków 1984. Na temat Austrii zob.: D. Waniek, Szczególne cechy procedury ustawodawczej Austrii, "Państwo i Prawo", nr 211919 oraz B. Naleziński, Postępowanie opiniodawcze w procedurach ustawodawczych związku i krajów Republiki Austrii, "Przegląd Sejmowy", nr 1/1994.

47) P. Katzenstein, Corporatism and Change: Austria, Switzerland, and the Politics of Industry, Cornell University Press 1984, s. 77, za: J. Steiner, Demokracje europejskie..., s. 366.

48) Por. opracowanie Ewy Karpowicz będące omówieniem pracy: J. L. Walker, Jr., Mobilizing Interest Group in America, Michigan 1991, BSE, styczeń 1994.

49) Por. Le Lobby, cinquieme pouvoir, "Etudes de Centre d'lnformation Civique", nr 103, II kwartał 1992, przekład BSE, styczeń 1994.

50) Korporacyjny sposób podejmowania decyzji uważa się za pozytywny z punktu widzenia rozwoju gospodarczego, gdyż po-zwala on na szybsze i bardziej elastyczne reagowanie na zmiany zachodzące na rynku - por. J. Steiner, Demokracje europejskie ..., s. 360-361.