BarBara WycichoWska∗

PARK IM. T. REJTANA. ŁÓDZKI PARK NIE-PAMIĘCI

∗  Dr inż. Barbara Wycichowska, Instytut Architektury i Urbanistyki, Politechnika Łódzka.

ŁÓDŹ UN-MEMORY PARK. T. REJTAN PARK

S t r e s z c z e n i e

Cmentarz ewangelicko-augsburski o powierzchni 7 ha, zwany cmentarzem Wiznera, został założony w 1898 roku na terenie wsi Stare Rokicie, którą z czasem włączono w obszar miasta Łodzi. Ostatnie pochówki  pochodziły  z  lat  60.  XX wieku. W  1983  roku  rozpoczęto  kasację cmentarza,  na  którego terenie miał powstać park miejski. Szczątki zmarłych i cenniejsze nagrobki przenoszono na nekropolię ewangelicko-augsburską św. Mateusza przy ul. Sopockiej, ale jeszcze w 2005 roku na likwidowanym cmentarzu  zalegały płyty nagrobne. Przeciągający  się w czasie,  karygodny  sposób dokonywania ekshumacji,  bulwersująca  forma  przebiegu  prac  porządkowych,  obserwowanych  latami  przez mieszkańców Łodzi  (tuż przy ogrodzeniu cmentarza  znajdują  się wielopiętrowe bloki mieszkalne)  – działania uwłaczające pamięci o zmarłych  i bolesne dla  ich  rodzin –  skłoniły autorkę do nadania pocmentarnemu terenowi zieleni ogólnodostępnej nazwy parku Nie-pamięci. Należy podkreślić fakt, że  przywołany  casus  cmentarza  ewangelicko-augsburskiego  dotyczy  Łodzi,  która  –  ubiegając  się o zdobycie tytułu europejskiej stolicy kultury w 2016 roku – w prowadzonych działaniach promocyjnych, co jest zasadne z historycznego punktu widzenia, często powołuje się na swoje wieloetniczne korzenie i głosi hasła nawołujące do ratowania wielokulturowej tożsamości miasta.

Słowa  kluczowe:    cmentarz,  nagrobki,  park  Nie-pamięci,  lapidarium,  wieloetniczne  korzenie, wielokulturowa tożsamość

A b s t r a c t

In the contex of botanic garden, the garden of remembrance does not have to be considered in The Evangelical-Augsburg  (Wizner) cemetery, covering  seven hectares, was  set up  in 1898 on  the area of Stare Rokicie village, which was later incorporated into the area of Łódź. The last burials there took place in the 1960s. In 1983 the cemetery started to be liquidated. It was to become a city park. Human remains and the more valuable tombstones were being moved to St Matthew’s Evangelical-Augsburg cemetery in Sopocka Street, but some of them still remained at the liquidated cemetery in 2005. Prolonging exhumations, conducted in a reprehensible way, and an outrageous form of the maintenance work witnessed by the citizens of Łódź for years (tall blocks of flats can be found next to the cemetery fence) – an affront to the memory of the dead, painful for their families – tempted the author to give the post-cemetery public green area the name of the Un-memory park. It should be stressed that the case of the Evangelical-Augsburg cemetery regards Łódź, which aspires to the title of the European Capital of Culture 2016 and in its promotional activity often refers to its multi-ethnic roots and appeals for saving its multi-cultural identity.

Keywords:    cemetery,  tombstones,  Un-memory  park,  lapidarium,  multi-etnic  roots,  multi-cultural identity

146

Ojczyna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie.CyprianKamilNorwid

1. WSTĘP

ZainteresowaniprowadzeniemopłacalnychinteresówprzybyszezNiemiecrazemzprzedsiębiorcamipolskiego,żydowskiegoirosyjskiegopochodzeniapraktyczniedoczasuwybuchuIIwojnyświatowejsolidarnieuczestniczyliwbudowiepotęgiwłókien-niczejŁodzi.Najbogatsispośródnichstanowiliestablishmentmiasta,którydecydowałnietylkookoniunkturzegospodarczej,alerównieżorozwojukulturowym,aściślejwie-lokulturowymprzemysłowegomiasta.

Pochówkówobywateliokorzeniachniemieckich iczeskich,wyznającychwiaręwkonfesjiluterańskiejikalwińskiej,dokonywanonacmentarzachewangelicko-augs-burskich,zakładanychwŁodziodpołowyXIXwieku.Spośródnichnajbardziejznanycmentarzewangelicko-augsburskiprzyul.Ogrodowejpowstałwramachnekropoliitrójwyznaniowejw1855 roku1.Byłmiejscemspoczynkuszczególniezasłużonychdlarozwojuwłókienniczejpotęgimiastałodzianpochodzenianiemieckiego–członkówrodzin: Meyerów, Scheiblerów, Grohmanów, Bidermanów, Herbstów, Kunitzerów iKindermanów2.

Napozostałychcmentarzachewangelicko-augsburskichchowanomniejzamoż-nychobywateli.DotejkategoriinekropoliinależałdawnycmentarzWiznerazałożo-nyokoło1890roku,któregoprzeciągającasięlatamiadaptacjanaparkmiejskinieznalazłagodnegorozwiązaniadlaupamiętnieniamiejscapochówkumieszkającychwŁodziluteran.Losycmentarzaponiemieckiegopołożonegoprzyul.Wiznera3zwią-zanesązwydarzeniamiIIwojnyświatowej.

OkupującywokresiewojnymiastoniemieccynaziściżądaliodNiemcówzamiesz-kałych w Łodzi podjęcia wyraźnej deklaracji w kwestii przynależności narodowejipolitycznej.Większość, któraopowiedziała się za ideologiąhitlerowską,otrzymałaprawodokontynuowaniaprowadzonejdziałalnościgospodarczejwokupowanymkrajuimożliwośćmigracjidoIIIRzeszy.Korzystajączoferowanegoprawadomigracji,jeszczeprzedzakończeniemIIwojnyświatowej ludnośćpochodzenianiemieckiegomasowoopuszczałaŁódź.

Miejscowejludnościniemieckiej,którapozostała,przypisywanozbrodniedokona-neprzeznazistów,bezwzględuna rolę i funkcję, jaką spełniałapodczasokupacjihitlerowskiej.TymczasemNiemcynajbardziejaktywniwnazistowskiejpolityceekster-minacyjnejopuścili Łódźdużowcześniej, takwięcpo styczniu1945 rokuwmieściepozostalipraktycznie rodowici łodzianie,niewielemającywspólnego z tąpolityką.

Wpowojennej,wielonarodowościowejdoczasówIIwojnyświatowej,Łodziswo-jecmentarzeutraciliŻydzi,katolicy,protestanci,alenajwiększestratyponieśliewan-gelicy–zlikwidowanobowiemwówczasconajmniejkilkanaściecmentarzyewan-gelickich.

Ewangelickiecmentarze,na których spoczywalibliscyuciekającej ludnościpo-chodzenianiemieckiego,wpowojennejPolsceskazanezostałyna łaskę iniełaskę

1 Powierzchnia cmentarza ewangelicko-augsburskiego przy ul. Ogrodowej między 1888 a 1895 rokiempowiększyłasięz3do9,5ha.JestnajciekawszączęściąnekropoliitrójwyznaniowejwŁodzi,obejmującejobokewangelickiejczęśćkatolickąiprawosławną.2 M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta,WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,Łódź2005,s.293.3 UlicaWiznera:współczesnanazwaul.Felsztyńskiego,wlatach1939-1945–Artur-Meister-Straße,od1913– ul.Ceglana,od1925–Wiznera(http://pl.wikipedia.org/wiki/Zmiany_nazw_ulic_i_placów_w_Łodzi).

147

okrutniedoświadczonejprzeznazistówspołecznościpolskiej4.Pozbawionepielęgna-cji, narażonenagrabieże, dewastację i nieuchronniepostępującą sukcesję roślin-ności szybko zaczęłypopadaćw ruinę.Większość zaniedbanychnekropolii uległakasacji5uwłaczającejszacunkowipochowanych.Nielicznewybranenekropolienie-katolickieochroniłnadanyimstatuszabytku.Wprzypadkucmentarzyewangelickichtakiewyróżnienieuzyskałwspomnianycmentarzprzyul.Ogrodowej.Tykopojedyn-czenekropolie,awśródnichwspomnianycmentarzWiznera,przetrwałydonaszychczasów.Jednakjużwlatach80.XXwiekuzapadładecyzjaoprzekształceniutegocmentarzawparkmiejski.Ekshumacjąobjętozaledwieniecałe10%pochowanychnanimewangelików.

PokasacjicmentarzaWiznerazcmentarzyewangelickichnaterenieŁodzi,opróczwspomnianego jedynego zabytkowego przy ul. Ogrodowej, pozostały tylko dwa:ewangelicko-augsburskiśw.Mateuszaprzyul.Sopockiej186ibardzomałycmentarzewangelicko-reformowanyprzyul.Rejtana127,którysąsiadujezterenemdawnegoluterańskiegocmentarzaWizneraprzekształconegowparkRejtana.

2. KRÓTKA HISTORIA LUTERAńSKIEGO CMENTARZA WIZNERA

CmentarzzostałzałożonyprzezparafięewangelickąświętegoJana(St.Johannis-Gemeinde)8w1898rokunatereniewsiStareRokicie9,pomiędzyulicamiPiękną(powojnieal.Politechniki)iWiznera(od1933rokuul.Felsztyńskiego),naobszarzezajmu-jącympoczątkowo6ha,zczasempowiększonymdo7,1ha.

Wydłużony równoleżnikowoprostokątny terencmentarzaotoczonybyłwprze-ważającejczęściceglanymmurem,zozdobną,dobrzezachowanąbramąodpół-nocnejstrony–ul.Wiznera(stądstaranazwacmentarza).BramacmentarzaWiznerazbudowana została z cegły w stylu neogotyckim: zwieńczona szczytem schodko-wym,ztrzemaotworamiwejściowymizamkniętymiostrymiłukami,zaakcentowanymisłużkami.Środkowemuwejściu–zpotężną,kutąbramą–towarzysządwamniejszeboczne,pełniącerolęfurtek.

4 Symbolemzbrodniczychdziałańnazistówna terenie Łodzi stało się spalenie żywcem1500więźniównaRadogoszczu18stycznia1945roku,wprzeddzieńzakończeniaokupacji.5 Przypadkizaniechaniaekshumacjicmentarzy,októrychzaświadczająprzypadkiznajdowaniaszczątkówludzkichprzyrealizacjiróżnychinwestycji–ostatnioprzybudowietramwajuregionalnegonatereniedzielnicyBałuty.6 Cmentarzewangelicko-augsburski,beznazwy,opowierzchni0,9ha,oprzewidywanymokresieeksploatacji20lat;[za:]K.Milewska,Cmentarze w przestrzeni miasta, [w:]Łódź. Wybrane zagadnienia zagospodarowania przestrzennego,(red.)T.Marszał,WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,Łódź2005,s.53.7 Cmentarzewangelicko-reformowany,powstaływŁodziw1904rokuprzyul.Rejtana(dawnejul.Żurawiej),powierzchnia0,6ha,przewidywanyczaseksploatacji3lata(Milewska,op. cit.,s.53).Jeszczekilkanaścielattemumożnabyłotupodziwiaćgrobyniemieckojęzycznychłodzian.Dziśmiejscetosprawiaprzygnębiającewrażenie,wniewielkimstopniukojarzącsięznekropolią.8 Kościółśw.Jana(obecnykościółjezuitów)przez60latbyłkościołemewangelicko-augsburskimnależącymdomniejszości niemieckiejw Łodzi. Inicjatorem jegobudowybyłpastorGustawManitius.Dzięki bogatymfabrykantom17lutego1876rokupowstałkomitetbudowyzudziałemW.Scheiblera,L.Grohmana,R.Wergau,A. Starke oraz K. Bennicha. Projekt wykonał Luis Schroeiber, który połączył architekturę neoromańskązelementamifrancuskimiiwłoskimi.8października1884rokukościółzostałpoświęconyijakopierwszyparafięobjąłpastorWilhelmPiotrAngertein.Kościółśw.Janapowojnieprzejęlijezuici.9 ZabudowaniawsiRokicienapoczątkuXIXwiekuciągnęłysięwzdłużobecnejul.Obywatelskiej,odRejtanadoLaskowickiej,natomiastgruntyorne i lasysięgałynapołudniedorzekiOlechówki.OdkońcaXIXwiekuwieś ulegała systematycznej urbanizacji. Jej osią była ul. Pabianicka, gdzie powstały pierwsze zakładyprzemysłowe:w1874–cegielniamaszynowaimłynparowyOttonaKrauze(przyul.Pabianickiej62),aok.1890–przędzalnia,tkalnia,apreturaifarbiarniawełnyFerdynandaKoeniga(przyul.Pabianickiej49).RokiciewłączonowgraniceadministracyjneŁodziwtrzechrzutach:w1907,1915oraz1940/1946roku.

148

Ogrodzeniecmentarnezawszestanowiłoistotnyelementkażdejnekropolii,ponie-ważwydzielałostrefęsacrum,atakżesłużyłobezpieczeństwuobiektu.

Obokbramyzlokalizowanokaplicęprzedpogrzebową(zarazprzywejściu,pojejzachodniejstronie).Małyceglanybudynekkaplicy,tylnąścianą(północną)przyle-gającydomuruogrodzeniowego,zbudowanyzostałnaplanieprostokątazbliżone-godokwadratu.Jestjednokondygnacyjny,dwuosiowy,pokrytydachemdwuspado-wym,zbudowanymwstyluneogotyckim(ostrełukiwotworachokiennych).Ścianyszczytowebudynku (północna ipołudniowa)wieńcząszczyty schodkowe.Wejściedokaplicy,zniewielkimpodestemzeschodami,znajdujesięodstronywschodniej.

Brama i kaplica przedpogrzebowa figurują w ewidencji zabytków i podlegająochronie konserwatorskiej, co jednak nieprzekłada się zwłaszcza naobecny stankaplicy.

Budynekdawnejkaplicyprzedpogrzebowej,nazywanyczęstodomkiemogrod-nika, jakdotądnie znalazłwłaściciela/inwestora,mimożedoWydziałuUrbanistykiiArchitekturyUMŁzgłaszanebyłyróżnepropozycje10.Przezdługiczas–wlatach80.i90.XXwieku–służyłrównieżjakopijackamelina,miejscezabaw„trudnej”okolicznejmłodzieży,atakżeskładowiskośmieci.

Abyzapobiecdalszej jegodewastacji–niszczeniuwnętrzadomupogrzebowe-go,zarządzającaparkiemdelegaturaŁódź-Górnawielokrotniezamurowywałaoknaidrzwi.Wkwietniu2010 rokupo razkolejny zostało siłowo„otwarte” jednozokienkaplicy,zabazgranościany,awewschodniejpołacidachupojawiłasiędziura.Posześciumiesiącach–wpaździerniku2010 roku–standachuniezmienił się,kolejnyrazszczelniezamurowanootwórokienny,acałybudynekpomalowanofarbą,którawzamierzeniuwykonawcówmiałprzypominaćkolororyginalnejcegły,ale„wyszłojakzawsze”.

PochówkinacmentarzuWiznera,obejmujące–jakwspomniano–mniejzamoż-nychwyznawców luteranizmu zpołudniowej i śródmiejskiej części Łodzi, trwałydolat60.XXwieku.Jednakjużdużowcześniej,zrokunarok,nieliczącokresupowojen-nego,grobyodwiedzałocorazmniejosób.Dwadzieścialatpóźniejmiastoprzejęłoterencmentarza11ipostanowiłonajegotereniezałożyćparkmiejski.

Przezprzeszło20latterenstarejnekropoliipokryłbujnierozrastającysiędrzewostanikrzewy,którezajmowałykażdewolnemiejsceipojawiłysięrównieżwobramieniachoddzielającychgrupynagrobkówlubpojedynczemogiły.

Pozbawionaludzkiejpamięcinekropoliazaczęłaodchodzićwzapomnienie.Przezwielelat,pomimobliskiegosąsiedztwawysokiejzabudowymieszkaniowej(kilkunasto-piętrowebloki tużzapołudniowymogrodzeniemnekropolii,położoneprzyul.Pięk-nej),uchodziłazamiejsceniebezpieczne,mroczneinieprzyjaznenawetwciągudnia(niekontrolowanaprzezcałedziesięciolecianasilonadziękisprzyjającymwarunkomsiedliskowym sukcesja naturalna drzew i krzewów nadała cmentarzowi charakterpodbudowanegogęstympodszytemlasu),miejscemprzyciągającymludzizmargi-nesuspołecznego.Dodegradacjicmentarzaprzyczynilisięzłomiarze,„trudna”mło-dzieżniszczącabezmyślnienagrobki,patologicznimenelehandlującyczaszkamipo-chowanych,atakżeokolicznimieszkańcy,którzydlausprawnieniakomunikacjipie-szejmiędzyblokowiskiemprzyul.Pięknejaal.Politechnikiwkilkumiejscachwyburzyliodcinkowopołudniowe,murowaneogrodzeniecmentarza.Corazbardziej„nasiłę”otwartegranicenekropolii sprawiły, że jej terenprzejął także funkcjępsiej toalety.

Podwudziestukilku latachodzaprzestaniapochówkówpocmentarzupozostałczęściowowygrodzony,zarośnięty,cieszącysięzłąsławąterenleśny,naktórympod

10 Zgłaszanepropozycje:biblioteka,domkultury,klubokawiarnia,posterunekpolicji lubstrażymiejskiejalbosiedzibaradyosiedlaRokicie.11 Napodstawieaktuwywłaszczeniaz1984rokunieczynnycmentarzprzejęłomiasto.

149

warstwąroślinnościprzysłaniającejpodłożepiętrzyłysięporozwalanenagrobki,ana-wetludzkiekości.Cmentarz,którypowinienpozostaćświadectwempamięciotych,coodeszli,stałsięazylemdlapijakówimeneli.

Kiedywpołowielat80.XXwiekuzaczętoprzystępowaćdolikwidacjicmentarza,nałamachłódzkiejprasyproszonoozgłaszaniesięosób,któremiałynacmentarzumogiłyswoichbliskich12.W1986rokucmentarzWiznerazostałzlikwidowany,aszcząt-kipochowanychekshumowanoiprzeniesiononacmentarzewangelicko-augsburskiprzyul.Sopockiej13.Trafiłytamrównieżnajcenniejszenagrobki.

Postarejnekropoliipozostały:wspaniałazabytkowabrama,fragmentyogrodze-nia,zrujnowanakaplica/domprzedpogrzebowyistarydrzewostan,przytłumionyno-wym,oplecionyobficiebluszczem,aprzedewszystkimmnóstwo zdewastowanychinajczęściejbezimiennychnagrobków.

Podkonieclat80.XXwiekuterenbyłegocmentarzazaczętobezpośpiechu,zpo-wodubrakuśrodków,adaptowaćnaparkmiejski.

3. PARK IM. T. REJTANA

Parkowi, któryprzezprzeszło 20 lat powstawał na terenieopisanego łódzkiegocmentarza ewangelicko-augsburskiego, ograniczonego ulicami: al. Politechniki,Felsztyńskiego,RejtanaiPiękną,w2009rokunamocyuchwałyradymiejskiejnadanoimięTadeuszaRejtana14.

W2002rokupowstałyplanyprzebudowyiuporządkowaniaparku.Ograniczeniafinansowe spowodowały, że nawetpodstawowepraceporządkoweprowadzonebyłyniestarannie(braknadzoru).Zrelacjiokolicznychmieszkańcówwynika,żejesz-cze w 2005 roku na terenie cmentarza zalegały zniszczone nagrobki15. Z powodubrakuśrodkównieodnowionozdewastowanejzpremedytacjąneogotyckiejkaplicyprzedpogrzebowejanibramy.

Przezwielelat,gdyparknieposiadałoficjalnejnazwy16,nawetpo2009roku,kiedyzyskałimięT.Rejtana,wielułodziannazywałogoinadalnazywaparkiemSkrzywana–odulicyStefanaSkrzywana17,któranota benezparkiemniegraniczy18.Byćmożewynikatozfaktu,żedawnaulicaStarowólczańska,aobecnaSkrzywana,przedroz-budowąal.Politechniki19sięgaładoterenucmentarza.Idącwkierunkupołudniowo-12 Wparafiiewangelicko-augsburskiejuzyskanodane,żenaogłoszeniezamieszczonewprasieoplanowanejekshumacjigrobówzterenucmentarzaprzyul.Felsztyńskiegoodpowiedziałotylkookoło20osób.13 Ekshumowano jedynie groby tych osób, których rodziny zgłosiły taką potrzebę (jedynie około 10%),wywieziono również część nagrobków – takiej informacji udzieliła parafia ewangelicko-augsburskaśw.MateuszawŁodzi,podkreślając,żejużniemanicwspólnegoztymmiejscem.14 NazwęokreśliłauchwałanrLXXII/1373/09RadyMiejskiejwŁodzizdnia30grudnia2009rokuwsprawieuznaniazaparkgminnyterenupołożonegowrejonieulic:al.Politechniki,Pięknej,RejtanaiFelsztyńskiegoinadaniamunazwy.TadeuszRejtanbyłwielkimpolskimpatriotą,któryjakoposełwojewództwanowogrodzkiegonasejmrozbiorowy (1773–1775) przeciwstawił się posłompopierającymobcemocarstwa, dążącedo formalnegozatwierdzeniatraktaturozbiorowegoPolski.15 A.Gronczewska,Umarłe cmentarze,„DziennikŁódzki”,30.10.2009.16 WdokumentachUrzęduMiastaz2004rokuodnotowywanybyłjako„Parkbeznazwy”.17 StefanSkrzywan(1876–1932)–twórcakanalizacjiwŁodzi.18 Dziśul.Skrzywanałączyul.Wólczańskązal.Politechniki(kończysięnaal.Politechniki);zaal.Politechnikijejkontynuacjęstanowiul.Felsztyńskiego.Wlatach1915-1918dzisiejszaul.Skrzywana,wcześniejStarowólczańska,któradochodziładoterenucmentarza,nazywałasięAlteSpinnlinie,apowymarszuNiemcówzŁodzipowróciładonazwyStarowólczańska.Kolejnazmiananazwyw1933rokumiałazwiązekzuczczeniempamięcizmarłegoinżynieraStefanaSkrzywana.W1940rokuniemieckiokupantprzywróciłnazwęAlteSpinnlinie,abyjąwkrótcezmienićnaArtur-Meister-Strasse.NazwaSkrzywanapowróciław1945roku.19 AlejaPolitechnikiprzed rokiem1933nosiłanazwęPańskiej i kończyła sięprzyul. Legionów.W1933 rokunadanojejjakopatronaStefanaŻeromskiego.WczasiewojnyprzemianowanojąnaVon-Ludendorff-Strasse.PowojnieodcineknapółnocodRadwańskiejodzyskałpoprzedniąnazwę–StefanaŻeromskiego,południowy

150

zachodnimchodnikiemwzdłużal.Politechniki,poprzejściu skrzyżowaniazul. Felsz-tyńskiego,pieszymijawygrodzonypaszwartegodrzewostanuzotwartymprzejściem/przerwąwniskimceglanymmurze–głównym,małoeksponowanymwejściemnaterenparku.Tablicaumieszczonanaogrodzeniu,poprawejstroniewejścia,informu-je,żejesttoterenparkuim.TadeuszaRejtana,adruga–zawieszonapolewejstroniewejścia–żenaterenieparkuw2004rokuobjętoochronąwszystkiekwitnąceegzem-plarzebluszczu20.

Wdrzewostanie parkowymprzeważają klony,wiązy, jesiony, lipy, dęby, brzozy,przyczymwiększośćpochodzizsamosiewu.

Szczególnieeksponowany,zasługującynauwagęizachwyt,jestbluszczpospolity,którycałkowicieopanowałniektóreprzestrzenieparku.Efektownepnączenietylkooplatawysokiepniedrzew,alerównieżzwartymkobiercempokrywaziemięipozosta-wionewniejkamienneibetonowefragmentyobramieńoraznagrobków.

4. KOMPOZYCJA PARKU

Słabozaakcentowanezostałogłównewejściedoparkuodstronyal.Politechniki–stanowijeprzerwawniskim,ceglanymogrodzeniu.

Kompozycjaukładukomunikacyjnegoopartajestnazaadaptowanymsystemieprostokreślnychaleicmentarnychiwąskichścieżekwyznaczającychdawnekwatery,dodatkowowzbogaconymskośnymialejkami,którepozwalająnaszybkąkomunika-cjępieszą–odwejściagłównego(przyal.Politechniki)dowysokiejzabudowymiesz-kaniowejzlokalizowanejwzdłużpołudniowegoogrodzeniaparku(pozostawioneluki–wejściawceglanym,niskimmurzeogrodzeniowym).

Głównaalejacmentarna(północ–południe),prowadzącaodzabytkowejbramyprzyul.Felsztyńskiego,wparkowejprzestrzenispełniadrugorzędneznaczenie:stano-widojścieodstronypółnocnej(ul.Felsztyńskiego)ipołudniowej(mieszkaniowazabu-dowawysokaprzyul.Pięknej)doplacuzabaw,boiskaigórkisaneczkowej,zlokalizo-wanychpodwóchstronachalei,kilkanaściemetrówzabramą.

Oprócz starych alejowych nasadzeń, ciągnących się wzdłuż dawnych ścieżekcmentarnych, trudno dopatrzeć się nowych komponowanych struktur nasadzeń.Praktyczniecałyterenparku,pozaotwartączęściąśrodkowązajętąprzezurządzeniasłużącerekreacjiczynnej,pozostajegęstozadrzewiony.Miejscaminierówne,pokrytebluszczempodłoże zdradza, żemimoponawianych zabiegówporządkowych, niewszystkienagrobkizostałyusunięte.Wstrefachprzyogrodzeniowychpozbawionychbluszczuwidocznesąpozostawionebetonoweobramieniadawnychmogił.

Przyadaptowanejszerokiej,krótkiejaleigłównejdawnegocmentarza(północ–południe),przedskrzyżowaniemzalejągłównąparku(wschód–zachód)(il.1ai1b),wprowadzononielicznenasadzeniakrzewówozdobnych.

Naosigłównejcmentarza,zabramą,widocznajestwielkachłodniakominowaelektrociepłowniłódzkiej(EC-2)21.

zaśodcinekzostałdopierowtedynazwanyalejąPolitechniki,nacześćbudowanejwtymczasiePolitechnikiŁódzkiej.Al.Politechnikiporozbudowienacałejswejdługościjestdwujezdniowazwydzielonymtorowiskiemtramwajowympośrodku.20 UchwałąNrXXXVIII/699/04RadyMiejskiejzdnia27października2004rokudwadzieściapięćkwitnącychokazówbluszczuuznanychzostałozapomnikprzyrody.21 BudowęelektrociepłowniEC-2przyul.Wróblewskiego26,którazajmujedużyobszarwzdłużal.Politechniki,rozpoczęto w 1955 roku. Lokalizacja elektrociepłowni blisko parku sprawia, że kominy EC-2 widoczne sąz dowolnego punktu alei głównej cmentarza, gdy patrzymy w kierunku zachowanej bramy cmentarza(wkierunkuul.Felsztyńskiego).

151

5. PROGRAM FUNKCJONALNY PARKU

Programfunkcjonalnysłużącywypoczynkowiczynnemuparkutworzą:górkasa-neczkowa,boiskodogrywpiłkęiotwartyplaczabawdladziecizwygrodzonączę-ściądladziecimłodszych.Obiektytezlokalizowanesąwcentralnej,najmniejzadrze-wionejczęści,położonejnawprostbramydawnegocmentarza(il.2).

Il. 1a. Najdłuższa aleja parkowa (wejście od aleiPolitechniki)(fot.udostępnionaprzezWojewódzkiegoKonserwatoraZabytków,1986)

Ill.1a.Thelongestavenueofthepark(entranceonalley Politechmiki) (photo courtesy of the RegionalConservatorofMonuments,1986)

Il. 1b. Najdłuższa aleja w parku Rejtana (fot.B.Wycichowska,2011)

Ill. 1b. The longest avenue of Rejtan park (photoB.Wycichowska,2011)

Il. 2.Placzabawdladzieci zabramącmentarza.W tlekominyelektrociepłowni(fot.B.Wycichowska,2011)

Ill.2.Playgroundforchildrenbeforethegateofthecemetery.Inthebackground,smokestacksCHPplant(photoB.Wycichowska,2011)

152

Górka saneczkowa od strony południowej posiada strome drewniane schody,przymocowanedo fundamentowanego stelażametalowego zmetalowymi porę-czamipobokach.Stokzjazdowyoekspozycjipółnocnejrównieżzostałwyposażonywniskieporęczeboczne,ograniczającezdwóchstronnachylonąpłaszczyznęzjaz-du,którykończysiękilkanaściemetrówprzedzabytkowąbramącmentarza.Wnie-którychmiejscachziemnejnawierzchnigórkisaneczkowejwystająkamienie–praw-dopodobniefragmentyobramieńdawnychmogił.

Programfunkcjonalnyuzupełniaodnowiony,prostokreślnyukładkomunikacyjno-spacerowydawnegocmentarza,wktórywpisane zostały skośne ścieżkipoprowa-dzonepośladzieoddawnafunkcjonującychskrótówpieszych.

Alejkimają nawierzchnię utwardzoną: są pokryte glinką i żwirem, jedynie alejagłówna,ciągnącasięodgłównegowejściaprzyal.Politechnikiwzdłużcałegotere-nuparku,równolegledopółnocnegoipołudniowegoogrodzenia,znacznieszerszaodpozostałych,wyłożonazostałapłytamichodnikowymi.

Większość ciągów komunikacyjnychwyposażonow ławeczki i kosze na śmieciinieestetyczne,zatotrudnedozniszczenia,wysokielatarnie.

Wczasiedługiegookresufunkcjonowaniaparku-cmentarzawielokrotniewymie-nianebyłyurządzenianaplacuzabawdladzieci.Zainstalowanynowysprzętpokilkudniachbyłrozkradany.Nałódzkichforachinternetowychwdalszymciąguparkim.Rejtanawymienianyjestjakoniebezpieczny,zwłaszczapozmroku.

Starycmentarzpoprzeprowadzeniu – jak sugerujewieluokolicznychmieszkań-ców–niepełnejekshumacji,funkcjonującwmediachjeszczejakoparkbeznazwy,dlazwykłegoobserwatoraprzezwielelatpostrzeganybyłzewzględunaobecnośćnagrobkówprzedewszystkim jako cmentarz (taki stan odnotowanow 2005 roku).

Przez te lata terenparku-cmentarza służył uczniomXX LiceumOgólnokształcą-cegodouprawianiabiegówprzełajowych,cochybanienajlepiej świadczyoów-czesnejkadrzenauczycielskiejszkoły.Skargiłodziannapływającedourzędumiastadoprowadziływkońcudouporządkowaniacałego terenuparku.Dotychczasoweniedopatrzenia tłumaczonotrudnądostępnościądonagrobków.Zagłównegowi-nowajcęuznanowszędobylskibluszcz,któregokwitnąceegzemplarzeod2004rokuobjętezostałyochronąjakopomnikiprzyrody.

6. LAPIDARIUM

Specyficzną strukturę funkcyjno-przestrzenną parku, która wymaga szczególne-gowyróżnienia,stanowilapidarium.Maonozzałożeniasłużyćzachowaniupamięciobyłymcmentarzuewangelicko-augsburskim.Niestety, zrealizowanyprojekt,a ra-czej„doraźnakoncepcja”,niezostałdopracowanyidlategoniespełniapowierzonejfunkcji.Lapidariumwparkuim.Rejtanatworząocalałenagrobki,którezostaływko-panewpodłożeoboksiebie,poliniachwyznaczonychodcinkamitrzechwspółśrod-kowychłuków.

Delegatura Łódź-Górna, zarządzająca parkiem, aby zapobiec niszczeniu i kra-dzieżommieniaparkowegoizadbaćobezpieczeństwoużytkownikówparku,wyna-jęłafirmę,któraopróczsprzątaniaterenumapilnowaćporządkuwlapidarium.Mimotejopiekipłytynagrobkowezobszarulapidariumsąnadalprzewracaneiniszczoneprzezwandali.

Ponieważtworzącelapidariumnagrobkisąsłabozakotwiczone,wielokrotniebyływykopywane zpodłoża, łamanebyłypłyty (il. 1a i 1b),należałoby jaknajszybciejprzygotowaćnowyprojekt,któryzaproponujekonstrukcjęodpornąnadewastację.

153

Opróczsamejniezbytudanej formy-kompozycji lapidariumzastrzeżeniebudzijegolokalizacja.Nagrobkiumieszczonowbezpośrednimsąsiedztwiegórkisanecz-kowej (powejściuna terenparkuprzezzachowanązabytkowąbramęcmenta-rzaodul.Felsztyńskiegolapidariumwidzimypoprawejstroniegórki).Miejscelapi-dariumzcałąpewnościąwymagakameralności–zachowaniastrefybuforowejwstosunkudohałaśliwegoboiskasportowego,górkisaneczkowejiplacuzabawdladzieci.

7. INDYWIDUALNE WALORY PARKU IM. T. REJTANA

Mimoopisanychniedoskonałościdotyczącychlokalizacjiiformylapidariumorazprogramuwypoczynkowegoparku,miejscetooferujewyjątkowe,indywidualnewa-lory,którychdostarczaprzedewszystkimspecyfikazachowanejdendroflory.

Terenparkuposiadagęstąstrukturęzadrzewienia.Wpochmurnedeszczowednirodziprzygnębiająceodczucia:koronydrzewrosnącychwdużymzwarciuwokresiepełnejwegetacjitworząniemalmonolitycznesklepienie,dodatkowoichpnieikona-ryoplatabluszcz,cosprawia,żewparkujestpoprostuciemno.Wsłonecznydzieńzadrzewionaprzestrzeńbyłegocmentarzazachowujenastrójtajemniczości,alesta-jesiębardziejprzyjazna:downętrzaprzenikająwąskieimocnesmugiświatła,któreosiągającpodłoże,malowniczooświetlająpniespowitebluszczem,podkreślającie-kawą,rozbudowanąstrukturępnączy,któreopanowaływiększośćpni,idodatkowotworzązielonykobierzecpodłoża.Towłaśnietaniesamowitagraświatła,kreowanaobecnościąpnączy,wydobywaspecyfikęfakturypnidrzewiskupianasobieuwagęnielicznychużytkownikówparku.

Wżyciucodziennymparkspełniarolę„droginaskróty”,zktórejkorzystająmiesz-kańcy wysokich bloków zlokalizowanych tuż za południowym ogłodzeniem parku(blokiprzyul.Pięknej),wktórympozostawionokilkaniezamykanychprzejśćwmiejscudawnych „wyłomów”.Wukładzie komunikacyjnymparku usankcjonowano skróty,którewcześniejwyznaczylinatereniecmentarzasamimieszkańcyul.Pięknej.

8. WNIOSKI

Cmentarzewangelicko-augsburski,zaadaptowanynaparkmiejskiim.T.Rejtanaw Łodzi, nie stanowił obiektu szczególnie cennego z punktuwidzenia sztuki sepul-kralnej, lecz niewątpliwie byłważnym elementem historiimiasta, której niemożnazapomnieć.Ocenaparku im.Rejtana,stworzonegonatereniestaregocmentarza,poróżniłałodzian,wielubowiemuważazamysładaptacji irealizacjętegopomysłuzainwestycjęchybioną.

Nieulegawątpliwości,żesamprocespowstawaniaparku,uwłaczającypamięcio zmarłych ibolesnydla ich rodzin,apóźniej realizacjacałkowiciebłędnejcodoformyilokalizacjikoncepcjilapidarium(nieprzemyślanysposóbwykonaniaekspozycjinagrobkówpowoduje,żeulegająoneciągłejdewastacji)skutkujązatarciemwpa-mięciłodziankolejnegoobiektuzaświadczającegoowielokulturowymdziedzictwiemiasta.Dlategowłaśnieparkim.RejtanazasłużyłnamianoparkuNie-pamięci.

Obrakuszacunkudlategomiejsca–zdaniemwielułodzian–świadczyprzypad-kowa lokalizacja terenu lapidarium i zbytniaekspozycyjność terenu rekreacyjnego,któryzlokalizowanowsamymcentrumterenu,nawprostzabytkowejbramystaregocmentarza.

154

Zachowanie czytelnego symbolu sacrum po byłym cmentarzu ewangelicko-augsburskimwymaga zmiany samej formy i lokalizacji niefortunnie zrealizowanegolapidarium(wskazanebyłobyogłoszeniekonkursuarchitektonicznegonaprojektla-pidarium).

Budowanowego„trwałego”lapidariumwymagaćbędzienajprawdopodobniejzastosowaniakonstrukcjiżelbetowejdlaeksponowanychnagrobków.Wartobyłobyrównieżpomyślećoumieszczeniutablicy(tablic)znazwiskamiidatamizgonupocho-wanychosób(księgapochówkówzlikwidowanegocmentarzajestdostępnawpara-fiiewangelicko-augsburskiejprzykościeleśw.MateuszawŁodzi).

Adaptowanydrzewostancmentarza,któryprzezlataosiągnąłdużezwarcie,na-leżyzinwentaryzowaćipoddaćwaloryzacji,którapozwolinaprzeprowadzenieściślezaplanowanej trzebieży selektywnej, niezbędnej do stworzenia korzystnych warun-kówdlawzrostuirozwojunajcenniejszychegzemplarzydrzewijednocześniezapewnizwiększeniekomfortuwypoczynkuwparku(poczuciebezpieczeństwa,zapewnieniewiększegodostępuświatładownętrzaparku).

Jeżelichcemyzachowaćhistorięmiasta,świadectwowielokulturowegodziedzic-twaŁodzi,musimydbaćocmentarzeróżnychwyznań–miejscapamięciotych,któ-rzyprzedodejściemwnieślibezcennywkładwbudowętożsamościmiejskiegokrajo-brazugospodarczegoikulturowego.Stądtakważnestajesiętrwałeiczytelne–za-równodlałodzianina,jakizagranicznegoturysty–definiowaniewprzestrzenimiastamiejscpodawnychcmentarzachróżnychwyznań,którezczasemprzejęły(przejmą)innefunkcje.

LITERATURA

BiuroPlanowaniaiProgramowaniaRozwojuŁodzi,KartaCmentarza.Cmentarzprzyul.Skrzywana28,kwiecień1986.

BONISŁAWSKI R., MAŁEK W., Łódź zapamiętana. Stary Cmentarz. Część ewangelicka i prawosławna, TowarzystwoPrzyjaciółŁodzi,Łódź2003.

BONISŁAWSKI R., PODOLSKA J., Spacerownik łódzki, Biblioteka„GazetyWyborczej”,Łódź2008.

GRONCZEWSKA A.,Umarłe cmentarze,„DziennikŁódzki”,30.10.2009.GRONCZEWSKA A., Nowe pomniki przyrody. Rada Miejska Łodzi podjęła decyzję

o wpisie 13 nowych drzew na listę pomników przyrody Łodzi,http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,2286878.html(15.09.2004).

KOTER M., KULESZA M., PUŚ W., PYTLAS S., Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze Miasta, Wydawnictwo UniwersytetuŁódzkiego,Łódź2005.

MILEWSKA K., Cmentarze w przestrzeni miasta, [w:] Łódź. Wybrane zagadnienia zagospodarowania przestrzennego,(red.)T.Marszał,WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,Łódź2005.

MAŁEK W., STEFAŃSKI K., Ginące piękno. Stary cmentarz ewangelicko-augsburski w Łodzi, OficynaWydawniczo-ReklamowaSagalara,Łódź2003.

POGARBI P.,KartaCmentarza.Cmentarz,ul.Skrzywana28,październik2009.TANAŚ S., Przestrzeń turystyczna cmentarzy. Wstęp do tanototurystyki,Wydawnictwo

UniwersytetuŁódzkiego,Łódź2008.pl.wikipedia.org/wiki/Zmiany_nazw_ulic_i_placów_w_Łodzi