Papers in Linguistics XVIII V 4 2016 - Wydawnictwo UWM

Wstęp 1

X IIIV 42016

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGOOLSZTYN 2016

VPapers in Linguistics

2 Mariusz Rutkowski

TytułangielskiPAPERSINLINGUISTICS

RadaProgramowaZOFIAABRAMOWICZ(Białystok)MARIABIOLIK(Olsztyn)BERNHARDBREHMER(GreifswaldNiemcy)MIROSŁAWDAWLEWICZ(WilnoLitwa)LILIANADIMITROVA--TODOROVA(SofiaBułgaria)ADAMDOBACZEWSKI(Toruń)JERZYDUMA(Warszawa)CHRISTINAGANSEL(GreifswaldNiemcy)IWONAKOSEK(Olsztyn)JAROMIRKRŠKO(BanskaacuteBystricaSłowacja)VALENTINAKULPINA(MoskwaRosja)MARIUSZRUT-KOWSKI(Olsztyn)WANDASZULOWSKA(Warszawa)MAacuteRIAVARGA(GyoumlrWęgry)MARIAWOJTAK(Lublin)EWAŻEBROWSKA(Olsztyn)

RedakcjainformujeżewersjąpierwotnączasopismajestwydaniepapieroweCzasopismowdrożyłoproceduręzabezpieczającąprzedzjawiskiemghostwriting

RedaktornaczelnyMARIABIOLIK

RedaktorzeszytuMARIABIOLIK

RedaktorzytematyczniALINANARUSZEWICZ-DUCHLIŃSKAEWAKUJAWSKA-LISANNADARGIEWICZ

SekretarzeredakcjiIZAMATUSIAK-KEMPAIWONAGOacuteRALCZYK

RedaktorzyjęzykowiROBERTLEEEWAKUJAWSKA-LISMARZENAGUZRENATAMAKAREWICZSEBASTIANPRZYBYSZEWSKI

RedaktorstatystycznyMONIKACZEREPOWICKA

ProjektokładkiBARBARALIS-ROMAŃCZUKOWA

RedakcjawydawniczaBARBARASTOLARCZYK

ADRESREDAKCJIUWMwOlsztynieInstytutFilologiiPolskiejulKurtaObitza110-725Olsztyntel895276313e-mailfilpolhumanuwmedupl

On-linehttpwydawnictwouwmedupl httpwwwuwmeduplpolonistykapracejezykoznawcze

ISSN 1509-5304

copyCopyrightbyWydawnictwoUWMbullOlsztyn2016

WydawnictwoUWMOlsztyn2016Nakład125Arkwyd1475arkdruk125DrukZakładPoligraficznyUWMzamnr30

Wstęp 3

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145173

187

193

Spis treści

Artykuły

Monika Czerepowicka(Olsztyn)Możliwościzastosowanianarzędzia dopomiaruzrozumiałościtekstuJasnopiswpraktyceszkolnej

Anna Daszkiewicz (Gdańsk)DerinflationaumlreGebrauchvonethnolektalenSprachelementenindermassenmedialenProduktionamBeispielderKurzge-schichtenMichaelFreidanks

Cecylia Galilej (Lublin)SynonimiawXVII-wiecznychporadnikachrolniczychJakubaKazimierzaHaura(rzeczowniki)

Irena Jaros (Łoacutedź)Przymiotnikowyformant-asy(-asy)jakoprzykładsłowo-twoacuterczegoarchaizmuperyferycznego

Ewa Kaczmarz (Wrocław)ZaryswzorcagatunkowegotripraportuNatalia Kołesnyk (CzerniowceUkraina)НароднопісеннийрефренbdquoДай

БожеrdquoспробаономастичноїінтерпретаціїAnna Kostecka-Sadowa (Krakoacutew)UwagiojęzykuprzesiedleńcoacutewzTrembowli

iWierzbowcanaPodolunapodstawiespisanychwspomnieńHubert Kowalewski (Lublin)DwakryteriaempirycznościwjęzykoznawstwieRenata Kucharzyk (Krakoacutew)Elementygwarowewantroponimach(namate-

rialezforoacutewinternetowych)Mariusz Rutkowski (Olsztyn)Optymizacjajakowzorzeckształtowaniapytań

wrozmowieinstytucjonalnej(naprzykładzierelacjilekarzndashpacjent iurzędnikminusklient)

Joanna Targońska (Olsztyn)ZurErfassungderKollokationeninVokabel-taschenbuumlchernundVokabelheftenfuumlrDaF-Lernende

Joanna Wołoszyn(Olsztyn)CoznaczystraszyćProacutebaanalizysemantycznej

Recenzje omoacutewienia sprawozdania komunikaty

ArturRejterNazwa własna wobec gatunku i dyskursuWydawnictwoUniwersy-tetuŚląskiegoKatowice2016ss240(Magdalena Graf Poznań)

RoacuteżnorodnośćjęzykowazabytkowychzbioroacutewWojewoacutedzkiejBibliotekiPublicznejimEmiliiSukertowej-BiedrawinywOlsztynie(Anita Romulewicz Olsztyn)

4 Mariusz Rutkowski

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145

173

187

193

Contents

Articles

Monika Czerepowicka(Olsztyn)TheapplicabilityofthetestcalledJasnopis inmeasuringthereadabilityofPolishnonliterarytextsinschoolpractice

Anna Daszkiewicz (Gdańsk)Excessiveuseofethnolectlanguageelements inmassmediaproductiononthebasisofshortstoriesbyMichaelFreidank

Cecylia Galilej (Lublin)SynonymyintheseventeenthcenturyagriculturalguidesbyJakubKazimierzHaur(nouns)

Irena Jaros(Łoacutedź)Adjectiveformant-asy (-asy)asanexampleofaword-forma-tiveperipheralarchaism

Ewa Kaczmarz (Wrocław)TripreportndashanoutlineofthegenrersquosmodelNatalia Kołesnyk (CzerniowceUkraina)PopularfolksongrefrainbdquoDayBozherdquo

AnAttemptofOnomasticInterpretationAnna Kostecka-Sadowa (Krakoacutew)Issuesinthephoneticsystemandmorpho-

logyofthePolishdialectintheSouth-EasternBorderlands(onthebasisofTrembowlaandWierzbowiec)

Hubert Kowalewski (Lublin)Twocriteriaofempiricnessincognitivelinguistics Renata Kucharzyk (Krakoacutew)Dialectalelementsinanthroponyms

(basedonthematerialfromtheInternetforums)Mariusz Rutkowski (Olsztyn)Optimisationasapatternmodelingquestions

ininstitutionalcommunication(onthebasisofdoctorminuspatientandclerkminus ndashclientrelationships)

Joanna Targońska (Olsztyn)Collocationsinadditionalvocabularymaterials forlearnersofGermanasaforeignlanguage

Joanna Wołoszyn (Olsztyn)Whatdoesstraszyć(to scare)meanAsemantic analysis

Reviews discussion reports statement

ArturRejterNazwa własna wobec gatunku i dyskursuWydawnictwoUniwersytetuŚląskiegoKatowice2016ss240(Magdalena Graf Poznań)


Możliwościzastosowanianarzędziadopomiaruzrozumiałościtekstuhellip 5

MonikaCzerepowickaOlsztyne-mailczerepowickagmailcom

Możliwości zastosowania narzędzia do pomiaru zrozumiałości tekstu Jasnopis w praktyce szkolnej

The applicability of the test called Jasnopis in measuring the readability of Polish nonliterary texts

in school practice

Thepaperdescribeslinguisticexperimentbasedonnewmethodsofme-asuringreadabilityofPolishtext

Słowa kluczowe zrozumiałośćtekstumierzeniezrozumiałościtekstuKey words textreadabilitymeasuringoftextreadability

1 Sposoby mierzenia trudności tekstu

Pierwszeproacutebymierzeniazrozumiałościtekstusięgająwczesnegośre-dniowieczakiedyzaczętoliczyćwyrazywtekstachbynatejpodstawieorze-kaćostopniujegotrudnościNiedasięjednakstwierdzićżeodtejporysąoneprowadzonesystematyczniePoczątektegotypurefleksjilingwistycznejdatowaćmożnanapołowęXIXwTematpodjęlibadaczeangielscyirosyj-scyUpodstawtegotypubadańleżyprzekonanieżezrozumiałośćtekstujestobiektywniemierzalnaZauważonobowiemkorelacjęmiędzystrukturąpowierzchniowątekstuobjawiającąsięskomplikowanąskładniątrudnymspecjalistycznymiżargonowymsłownictwemmetaforykąaprzekonaniem(poczuciem)czytelnikaozrozumieniukomunikatu1Zresztąprzekonanietojestweryfikowanezapomocąankietsprawdzającychzrozumienietekstu

DotychczasowepomiaryzrozumiałościtekstuprowadzonesązapomocądwoacutechtypoacutewmetodPierwszyznichmetodyanalitycznekorzystazezdo-byczystatystykiZajednązmożliwościustaleniapoziomutrudnościtekstu

1 Należyzaznaczyćżewbadaniachbierzesiępoduwagętekstysubkodupisanego

2016 PRACEJĘZYKOZNAWCZE XVIII4ISSN1509-5304 5ndash18

ARTYKUŁY

6 MonikaCzerepowicka

uważasiębowiemzestawieniewystępującegownimsłownictwazroacuteżnegorodzajulistamifrekwencyjnymi(porWoronczak1976)Dometodanalitycz-nychnależyzaliczyćroacutewnieżformuły(wzory)napodstawiektoacuterychwyliczasiępoziomtrudnościtekstuBierzesięwnichpoduwagędługośćsłoacuteworazdługośćzdańbadanegotekstuJednązpierwszychtegotypuformułjedno-cześniestalewykorzystywanąjestindeksmglistościGunninga(fog index porGruszczyńskiiin201512)sformułowanydlajęzykaangielskiego wjegoamerykańskiejodmianieMaonpostać

T=04(Tw + Ts)gdzie

T minusoznaczastopieńtrudnościtekstuTwndashśredniąliczbęwyrazoacutewwzdaniuTs ndashprocentwyrazoacutewtrudnychzaktoacuterewangielszczyźnieuznano

wyrazytrzysylaboweidłuższe2Drugitypmetodbadaniaankietowemacharakterempirycznyikorzysta

zosiągnięćpsycholingwistykiZaliczyćdoniegonależymintestbrakują-cychwyrazoacutewautorstwaWTaylora(cloze procedureporGruszczyńskiiin201514)RespondentpoddanytemutestowiotrzymujetekstniekompletnyndashbrakujewnimcopiątegosłowawjegomiejscupojawiasiępustaliniaUzupełnieniemaksymalniewielulukświadczyowysokimstopniuzrozu-mieniatekstuiodwrotniendashpozostawieniepustychmiejscdowodzitrudnościtekstuijegoniezrozumieniu

Wpolskimjęzykoznawstwiebadanianadzrozumiałościątekstusięgająlat60XXwZaichprekursorauważasięWaleregoPisarkaktoacuteryw1969r(porPisarek1969)inspirowanybadaniamiamerykańskimisformułowałwzoacuternapodstawiektoacuteregomożnaobliczyćzrozumiałośćtekstupolskiego

gdzieT ndashstopieńtrudnościtekstuTsndashprzeciętnadługośćzdaniamierzonawwyrazachTwndashprocentwyrazoacutewtrudnychczyliczterosylabowychidłuższych

2 Wśroacutedinnychznanychsposoboacutewobliczaniazrozumiałościtekstoacutewnależałobywymie-nićtakżeformułęFlescha-KincaidawzoacuterDaleaiChallgrafczytelnościFryaorazformułęBormutha(więcejwGruszczyńskiOgrodniczuk201511ndash38)


Zaroacutewnobadaniazachodniejakipolskiełączyśrodowiskozawodowe zmyśląoktoacuterympowstałyOilejednakwynikibadańprzyjęłysięwamery-kańskimśrodowiskudziennikarskimotylewPolscewlatach60przeszływłaściwiebezecha

DorefleksjijęzykoznawczejnadmierzeniemstopniatrudnościtekstupowroacutecononiedawnoBadanianadtymzagadnieniempodjąłzespoacutełpodkierunkiemprofWłodzimierzaGruszczyńskiegozłożonyzlingwistoacutewinfor-matykoacutewipsychologoacutewWynikiemprojektubadawczegojestJasnopisczyliprogramkomputerowyumożliwiającybdquoobliczeniewskaźnikoacutewczytelnościdanegotekstuiustalenietychjegocechktoacutereodpowiadajązazbytdużystopieńniezrozumiałościrdquo(Gruszczyńskiiin201514ndash15)NapodstawieanalizyilościowejprogramwyliczawartościdlatrzechwariantoacutewindeksumglistościGunninga(indeks FOG)ndashwedługformhasłowychtekstowych ihasłowychrzadkichsześciuwariantoacutewindeksuPisarkandashwedługformha-słowychtekstowychihasłowychtrudnychoryginalnegowzorunieliniowegoorazwedługtychsamychparametroacutewdlawersjiliniowejwzoruodtworzonejprzezDębowskiego(więcejwGruszczyńskiOgrodniczuk2015109ndash126) Wprzygotowaniuaplikacjiuwzględnionoroacutewnieższerokozakrojonebada-niaankietowe(szczegoacutełowoopisanewGruszczyńskiOgrodniczuk201577ndash107)Programobliczastatystykitekstuawśroacutednichśredniądługośćzdaniaakapituprocentsłoacutewtrudnychprocentrzeczownikoacutewczasownikoacutewprzymiotnikoacutewprocenttrudnychrzeczownikoacutewczasownikoacutewprzymiot-nikoacuteworazstosunekrzeczownikoacutewdoczasownikoacutewAplikacjawykonujeroacutewnieżautomatycznytestTaylorandashnajpierwusuwacopiątesłowopotemuzupełniapowstałewtensposoacutebluki

TekstanalizowanyprzezJasnopiskwalifikowanyjestdojednejzsiedmiuklasroacuteżniącychsięstopniemtrudnościpor

Klasa Opisoweetykiety Orientacyjniewymaganewykształcenieodbiorcy

1 Tekstdziecinniełatwy Klasy1-3szkołypodstawowej2 Tekstbardzołatwy Klasy3-6szkołypodstawowej3 TekstłatwyzrozumiałydlaprzeciętnegoPolaka Gimnazjum

4Tekstniecotrudniejszyzrozumiałydlaosoacutebzwykształceniemśrednimlubmającychdużedoświadczenieżyciowe

Liceum

5 Teksttrudniejszyzrozumiałydlaludziwykształconych Studialicencjackieinżynierskie

6 TeksttrudnywodbiorzedlaprzeciętnegoPolaka Studiamagisterskie

7 Tekstbardzoskomplikowanyfachowyktoacuteregozrozumieniemożewymagaćwiedzyspecjalistycznej

Doktoratlubspecjalizacjawdziedziniektoacuterejdotyczytekst

Rys1SkalatrudnościtekstoacutewwaplikacjiJasnopis(źroacutedłojasnopispl)


WartozaznaczyćżewyodrębnioneklasybiorąpoduwagęliczbęlatpowszechnejedukacjiTekstyuznanezanajłatwiejsze(klasa1)powinnybyćzrozumiałepoukończeniu1minus3latnaukiwszkolepodstawowej3tekstynajtrudniejsze(klasa7)ndashpoukończeniudoktoratuPowinnybyćroacutewnieżzrozumiałedlaspecjalistoacutewwdanejdziedzinie(GruszczyńskiOgrodniczuk201588ndash89)Zespoacutełbadaczyprzygotowałzbioacutertekstoacutewreprezentatywnychdlaposzczegoacutelnychklastrudnościktoacutereposłużyłyzakorpusdobadań Wprzeważającejczęścistanowiły jetekstyocharakterzeużytkowym Zuwaginadalszywywoacutedpodkreślmyżeodtejzasadyodstąpionowwy-padkutekstoacutew1klasytrudnościDokorpusuwłączonobowiemroacutewnieżtekstyliteraturydziecięcejponieważbdquoniemożliwe[hellip]okazałosięzna-lezienieinnychtekstoacutewotakniskimpoziomietrudnościrdquo(GruszczyńskiOgrodniczuk201589)

Jasnopiszgodniezdeklaracjąautoroacutewpowstałzmyśląobadaniuzrozu-miałościtekstoacutewużytkowychJednakjakwskazaliśmypowyżejwpracachnadnimwziętopoduwagętekstyliterackieadresowanedonajmłodszychczytelnikoacutewLiteraturadziecięcajestjednymzpięciumodelijęzykowychwy-roacuteżnionychnapodstawieprzetwarzaniawspomnianegokorpusutreningowegotestemTaylora(porGruszczyńskiOgrodniczuk2015158)PozostałemodeleoznaczonojakoPopularnonaukoweRejestrprasowyUstawyWikipedia

JasnekryterianapodstawiektoacuterychJasnopisustalapoziomtrudnościtekstukwalifikujego(wcałościlubposzczegoacutelnejegoczęści)dookreślonegomodelujęzykowegostałysiępodstawąprzeprowadzeniaeksperymentu

2 Eksperyment

CelemeksperymentubyłozbadaniestopniatrudnościlekturyszkolnejomawianejwpierwszymetapieedukacyjnymwjednejzpublicznychszkoacutełpodstawowychLekturątąbyłSzewczyk DratewkaJaninyPorazińskiejwydanyw1973rInspiracjądoprzeprowadzeniaeksperymentubyłarealnasytuacjaszkolnauwidaczniającaproblemyzezrozumieniemtreścilektury

Szewczyk Dratewkazostałzadanydzieciomprzeznauczycieladosamo-dzielnejlekturywdomuwklasiepierwszejpookołoośmiumiesiącachnaukiszkolnejDziecidotegoczasupoznaływszystkieliteryalfabetupolskiegoorazdwu-itroacutejznakiOpanowałypodstawowątechnikęczytaniaczegopoświadczeniemmogąbyćwynikitestuKonopnickiego(porKonopnicki1961)wktoacuterymśredniewartościklasywynosiły25wyrazoacutewawięczgodnie

3Możnauznaćżeodpowiadatopierwszemuetapowiedukacyjnemu


zobowiązkowymiwartościami4DziecinieprzejawiałyszczegoacutelnychpotrzebedukacyjnychWyboacuternauczycielapadłnateksttradycyjnienależącydokano-nulekturszkolnychCoprawdazgodniezzaleceniemMinisterstwaEdukacjiNarodowejbdquodlaklasIndashIIIniewskazujesię[hellip]jakichkolwiektytułoacutewndashwyboacuterpozostawiononauczycielowiktoacuteryznaswoichucznioacutewinajlepiejorientujesięktoacuterepozycjedzieciprzeczytajązzainteresowaniemioktoacuterychbędąchciałyrozmawiaćrdquo5NauczycielecooczywistekorzystajązesprawdzonychwzorcoacutewitradycjiszkolnejBajkaPorazińskiejpojawiałasięnaliścielekturszkolnychprzynajmniejod1983ritrwałananiejdokońcaczylido1997rkiedyzostałzatwierdzonyporazostatniprogramnauczania6ZaglądającdoserwisuYouTubemożnasięprzekonaćżehistoriaszewczykajestpopularnaŚwiadcząotymfilmyanimowanesłuchowiskaorazliczneprzedstawieniaprzygotowywaneprzezgrupyprzedszkolneiszkolneNiedziwiwięcżenauczycielzaplanowałlekturęnalekcjiPrawdopodobniespodziewałsiężetekstzostaniesprawnieizezrozumieniemprzeczytany

JednakpierwszekłopotyzprzyswojeniemtekstupojawiałysięjużnapoczątkulekturyWdrugimakapicieznajdujemyzdanie

Musiniedźwiedźktoacuterynawiosnęradmroacutewczejajawyjadatakąimpsotęuczynił

WypowiedzeniezwracauwagęswojąbudowąJestwielokrotniezłożonewdodatkuzdaniegłoacutewnejestnieciągłendashdwiejegoczęścirozdzielawtrąconezdanieprzydawkowePozatymwystępujewnimwyszukanesłownictwowyrazpsotanależącydostyluksiążkowego(porUSJP)orazmusiwfunkcjiprzysłoacutewkaktoacuteryjużprzezredaktoroacutewSJPDorzostałzakwalifikowanyjakowyrazdawnyigwarowyPostanowiliśmyzmierzyćstopieńtrudnościanalizowanegozdaniawaplikacjiJasnopisWynikpotwierdzałwcześniej-szeobserwacjeNasiedmiostopniowejskaliznalazłsięonwtrzeciejkla-sietrudności(37)cooznaczatekstzrozumiałydlaprzeciętnegoPolaka zwykształceniemgimnazjalnymawięcpookołoośmiulatachpublicznejedukacjiTowielezadużojaknapierwszoklasistęPowstałopytanieczytowyjątkowezdanieczymożebajkawcałościjesttaktrudnaPostanowiliśmyzatemzbadaćlekturęwJasnopisie

Szewczyk Dratewkapodwzględemtrudnościzostałzakwalifikowanyprzezprogramdo2klasytekstoacutewOznaczatotekstłatwyzrozumiałydla

4Wedługskaliwyznaczonejprzezautoratestuzkońcemrokuszkolnegodziecipowinnyprzeczytać22wyrazywciąguminuty

5 lthttpsmengovplzycie-szkolyprogram-darmowy-podrecznikdotacja-celowa-na--podrecznikipytania-i-odpowiedzihtmlgtdostęp20082016

6 PorProgramy1985Program1992Edukacja1998Poroku1997tzwprogramyna-uczaniazostałyzastąpioneprzezbdquopodstawąprogramowąrdquo


osoacutebzwykształceniemnapoziomieklasy3ndash6szkołypodstawowejczylinadrugimetapieedukacyjnym7Przyjrzyjmysięzatemnaczymwedługaplikacjipolegajegotrudność

Programobliczyłżebajkaskładasięze158zdańktoacuterychśredniadłu-gośćwynosi8słoacutewŁącznaliczbasłoacutewlekturywynosi1273wśroacutedktoacuterych27zaliczonodotrudnychczylisłoacutewnieznanychpowszechnieNieliniowa(oryginalna)wersjaindeksuPisarka(wyliczonaprzyzałożeniużewyrazytrudnetotektoacuterelicząprzynajmniejczterysylaby)dlaformhasłowychwy-nosi422dlaformtekstowychndash49dlahasłowychrzadkich(czyliuznanychzapowszechnienieznane)ndash417WformuleliniowejPisarkaodpowiedniewartościsąwyższeiwynosządlaformhasłowychndash452dlaformteksto-wychndash554dlaformrzadkichhasłowychndash439Indeksmglistościwynosiodpowiedniodlaformhasłowychndash426dlaformtekstowychndash555dlaformhasłowychnieznanychpowszechniendash407NiesątowartościwysokiealeteżnieminimalneWtekściewyraźniepojawiająsięsłowadłuższealetrudnośćwzrozumieniubajkiprzezpierwszoklasistoacutewniepoleganaichnagromadzeniuStosunkowoczęstopojawiająsiętrudnościskładnioweWtekścieznajdujemyblisko20zdańktoacutereJasnopisokreśliłjakobardzodługieOtoniektoacutereznich

Abylicheodzienienagrzbiecieabypodarteskoacuterzniakinanogachabytorba awniejkromkachlebamdashcałytobyłjegomajątek

Idzieidzieażzaszedłdotakiejkrainygdziebyłzamekaprzyzamkuwieża awtejwieżyzamkniętabyłapannaatejpannypilnowałaczarownica

Amroacutewkijaksiędorobotywzięłyjakzaczęłyzwijaćsięajednadrugąpoganiać aziarenkanosićmaknaprawopiaseknalewo

Takczarownicawpuściłagonazamekzaprowadziładokomnatycosięnasiedmiorodrzwizamykałacowoknieżelaznąkratęmiałaipowiada

PrzyglądasięDratewkapannomprzyglądaktoacuteraznichjestinnaktoacuteramożebyćpannąuwięzionąaleonewszystkiejednakowiuteńkiejakotebiałegąskinałące

KwalifikująctekstdodanejklasytrudnościJasnopiswskazujemiejscatrudniejszeiwyraźnietrudniejszeodresztytekstu(waplikacjiedytowaneodpowiednioczcionkąwkolorzepomarańczowymiczerwonym)zaznaczabardzodługiezdania(literynaszarymtle)ipodkreślatrudnesłowawyma-gającezmianyDziesięćz95akapitoacutewprogramuznałzatrudniejsze(po-marańczowaczcionka)odresztytekstuNatomiast11oceniłjakowyraźnietrudniejsze(czerwonaczcionka)por

7Stanna20czerwca2016r


Rys2FragmentSzewczyka DratewkiwaplikacjiJasnopis(jasnopispl)

Niedziwizatemogoacutelnaocenaoznaczającażetekstbędziewpełnizrozumiałypookoło5ndash6latachszkolnejedukacjiPorokuedukacjiodsetekzdańtrudniejszychodresztytekstuzdecydowanieprzeważacoczynibajkętrudnąwodbiorzeporrys3

PorokuedukacjiszkolnejjedyniepojedynczezdaniasązaznaczonejakoodpowiedniedowskazanegowykształceniaodbiorcyPotrzechlatachnaukistanowiąoneokołopołowytekstuDopieroposześciulatachszkolnejeduka-cjinielicznefragmentyaplikacjaoznaczajakotrudniejszeodresztytekstu

WedługJasnopisupodwzględemstylistycznymSzewczykowi Dratewce najbliżejdostyluLiteraturadladziecialebliskopołowateksturealizujeinnymodeljęzykowyminUstawyRejestrprasowyPopularnonaukowyiWikipedięporrys4

ToniekoniecpowodoacutewtrudnościzezrozumieniembajkiodzielnymszewczykuKolejnydotyczysłownictwaWtekścieniebrakujewyrazoacutewczterosylabowychidłuższychmogącychsprawiaćtrudnośćzprzeczyta-niemorazsłownictwazinnychrejestroacutewniżpotocznapolszczyznaktoacuterąposługująsiędzieciwpierwszymetapieedukacyjnymOproacuteczwskazanegojużprzysłoacutewkowegomusi8znajdujemyinnesłowaipołączeniaktoacuterych

8Znaczenieczasownikowejesttaksilniezakorzenioneżetrudnodzieciomprzyjąćinne


znaczenieniejestpowszechnieznanenajmłodszymczytelnikomSzczegoacutelnąuwagęzwracająnastępująceciekący mroacutewcowy przepastliwy tylachny skoacuterzniaki smakowitości uczęstować nabliżać się zafrasować sięPrzyj-rzyjmyimsiębliżej

ImiesłoacutewciekącyjestformąwyrazowączasownikaniedokonanegociecNeutralnaformaimiesłowuprzysłoacutewkowegowspoacutełczesnegobrzmicieknącyMożliwajesttakżeformaciekącynależyonajednakwrazzformamiciekę cieczesz ciecze ciekądorzadkiegowariantuodmiany(porSGJP)

PrzymiotnikamroacutewcowynieznajdziemywXX-wiecznychsłownikachjęzykapolskiegoaniwwybranychsłownikachhistorycznych9Wydajesię

9WbadaniachuwzględnionoElektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wiekuSłownik języka polskiegoSLindegoorazSłownik polszczyzny XVI wieku



żemożnająuznaćzaregionalnąlubgwarowąPodobniezakwalifikujemyprzymiotniktylachny

PrzymiotnikprzepastliwyroacutewnieżnależałobyzaliczyćdosłownictwagwarowegolubregionalnegoNieznajdujemygowsłownikachjęzykapol-skiegoBudowąiznaczeniemnawiązujedoleksemuprzepastnylubprzesta-rzałegoprzepaścisty(porSJPLinde)Wanalizowanymwyrazieodnajdujemyformant-liwyktoacuteryzgodniezregułamisłowotwoacuterczymitworzyprzymiotnikiodczasownikoweoznaczającemożliwośćlubłatwośćzajściaczynności(łam-liwy)lubwłaściwośćosobyrzeczypolegającenaichzwiązkuzczynnością(nptroskliwy)Wprzypadkuprzymiotnikaprzepastliwyniejestrealizowa-nażadnazewskazanychregułsłowotwoacuterczychMożnaprzypuszczaćżetowariantregionalnyprzymiotnikaprzepastny

WsłownikachnieznajdziemyroacutewnieżrzeczownikaskoacuterzniakiSJPLindenotujebliskiformalnierzeczownikskoacuterznieoznaczającyobuwiezwyższą

Rys4Grafpodobieństwa(jasnopispl)


cholewką(bdquonagoleńzachodzącerdquoporSJPLinde)Wydajesiężeskoacuterzniaki mogąbyćichwariantemregionalnymlubgwarowym

Smakowitościcoprawdaznajdziemywewspoacutełczesnychleksykonach(npUSJPSGJPISJP)aleleksykografowieskłonnisązaliczaćrzeczownikdostyluksiążkowego

Czasownikiuczęstowaćizafrasować sięznajdujemywSXVIISJPDorSGJPajedenznich(zafrasować się)roacutewnieżwUSJPBrakichwpozo-stałychsłownikachwspoacutełczesnejpolszczyznyŚmiałomożnauznaćżetoleksemyprzestarzałeUczęstowaćbliskiformalniepowszechnieużywanemupoczęstowaćniesprawiadzieciomtakdużychkłopotoacutewzodkodowaniemjakdrugizprzywołanychleksemoacutewTrudnośćpotęgujeużyciegowkonstrukcjipleonastycznej

Stanąłnagrobliizadumałsięgłębokimzadumaniemizafrasowałsięwielkimzafrasowaniem

Natomiastczasownikanabliżać sięnieznaleźliśmywżadnymzprze-szukiwanychsłownikoacutewZkontekstuwynikażeznaczeniembliskomudozbliżać sięinadchodzićpor

Nabliżasiętenszmerodoknanabliżaiprzezżelaznąkratęzaczynajądoizbywbiegaćmroacutewki

Podobniejakwwypadkuwyżejomoacutewionychleksemoacutewzaryzykujemykwalifikacjęgodosłownictwaregionalnegoigwarowego

Przywołanepowyżejsłownictwoorazproacutebyjegoobjaśnieniawydająsięwystarczającymdowodemnatożeniejestonoznanepowszechnieprzecięt-nemuużytkownikowipolszczyznyOczekiwaniażebędzieznanelubłatwoprzyswajalnedladzieckawpierwszejklasieszkołypodstawowejwydająsięzdecydowaniezawyżone

3 Podsumowanie

AplikacjaJasnopisstwarzanowemożliwościwoceniepoziomutrudnościtekstoacutewMimoiżpowstałazmyśląotekstachużytkowychtozpowodze-niemmożebyćwykorzystywanawinnychsytuacjachkomunikacyjnychSolidnenaukowepodstawyprogramustanowiągwarancjęwiarygodnościuzyskanychwynikoacutewDotychczasprogramjestbezograniczeńdostępny winternecie(jasnopispl)korzystaniezniegoniewymagaanidodatko-wegooprogramowaniaanilicencjinaużytkowanieŁatwośćdostępuorazszybkośćuzyskaniawynikutokolejnezaletyaplikacjiWątpliwościcodoodpowiedniościtekstudlaodpowiednichgrupużytkownikoacutew(określanychnapodstawiewykształcenia)zostająbardzoszybkorozwianeDlategowydaje


sięzasadnebypoprogramsięgałyosobyświadomietworzącekomunikatyadresowanedoodbiorcoacutewroacuteżniącychsięwiekiemiwykształceniemodnadawcyawięcroacutewnieżnauczyciele

ChoćobecniewmateriałachmetodycznychdodarmowegopodręcznikaMENiwdokumentachministerstwaniepiszesięwprostozaleceniubyuczeńklasyIsamodzielnieprzeczytałwdomuprzynajmniejjednąlekturętowydajesięonodobrymzwyczajemnadalpraktykowanymwśroacutednauczycieliNauczycieleczęstosięgajądokanonuliteraturydziecięcejzapisanegowewcześniejszychdokumentachministerialnychWpodstawachprogramowychorazprogramachnauczaniaobowiązującychwcześniej(19851997)pojawiająsięlistylekturzktoacuterychnauczycieldokonujewyboruNiezabrakłonanichtakichautoroacutewjakJulianTuwimJanBrzechwaMariaKonopnickaMariaKownackaEwaSzelburg-ZarembinaJoannaPapuzińskaJaninaPoraziń-skaMariaKruumlgerHughLoftingAllanAlexanderMilneIwanKryłowHansChristianAndersenAlinaiCzesławCentkiewiczowieWandaChotomskaRomanPisarskiKornelMakuszyńskiczyAstridLindgrenNauczycielenadalchętniesięgajądopozycjizlistyconiewątpliwieświadczyotrady-cjipolskiejszkołyWyboacutermożewynikaćroacutewnieżzinnychuwarunkowań WdobiepowszechnegotestowaniaisprawdzaniakompetencjiucznioacutewbacznąuwagęzwracasięnatobywynikiuzyskaneprzezdziecibyłyporoacutewnywalnewgrupieszkolnejaczęstoroacutewnieżnapoziomieszkoacutełwdanymmieścielubwojewoacutedztwieWtejsytuacjikoniecznestajesiębytestysprawdzałyodpo-wiednieumiejętnościiprzyokazjiznajomośćodpowiednich(tychsamych)lekturPrzywołanewcześniejzalecenieMinisterstwaEdukacjiNarodowejbywyboacuterlekturypozostawićnauczycielowiktoacuterykorzystajączeswejwie-dzyidoświadczeniawskażeodpowiednitekstdlaswojejklasywpraktycemożeokazaćsięmartwePozostajebowiemwsprzecznościztendencjądoujednolicaniasprawdzianoacutewiwynikoacutewnauczania

Wydajesiężewyboacuterpierwszejsamodzielnieczytanejlekturyszkolnej(byćmożepierwszejwogoacuteleksiążkidziecka)powinienbyćdokonanyzeszczegoacutelnąstarannościąNanimbowiemmożezaważyćpostawaczytelnicza wprzyszłościLekturazbytłatwaprawdopodobniedzieckoznudzizbyttrudnandashzniechęciBraknagrodywpostacisatysfakcjizprzeczytaniaizro-zumieniaksiążkimożeskutkowaćniechęciądopodejmowaniasamodzielnychproacutebczytelniczychwprzyszłościDlategotakistotnywydajesięzaroacutewnosamtekstjakiczasczytaniaSzewczyk DratewkajestlekturązbyttrudnądosamodzielnegoczytanieprzezpierwszoklasistęCzyzatemnależałobyczytaniebajkiodłożyćnaczaskiedyuczniowiebędągotowizrobićtosamo-dzielnieNiewydajesiętozasadneipotrzebnebowiemuczeńwwieku12lat niebędzieniązainteresowanyBajkawydamusięinfantylnainiewarta


uwagiNieoznaczatojednakżenależyjązdyskwalifikowaćSzewczyk DratewkamożebyćlekturąktoacuterądziecipoznajądziękiczytaniunauczycielanalekcjiPrzestrzeńklasydostępnośćnauczycielandashekspertawzakresiewiedzyikompetencjipolonistycznychstwarzadzieciomnaturalnąsytuacjędozadawaniapytańotreśćutworuDziękinimorazpoprzezobjaśnienia ikonieczneanalizyuczeńrozumieteksticzerpieztegosatysfakcjęWszystkotobudujedobrąatmosferędoświadczeńczytelniczychktoacuterezkoleikształtująpostawęczytelnicząbędącąjednymzfilaroacutewideisamodzielnegoczytaniaucznioacutewiichwszechstronnegorozwoju

Wykaz skroacutetoacutew

Edukacja1998 minusEdukacjawczesnoszkolnaKlasy1ndash3ProgramnauczaniazatwierdzonydoużytkuszkolnegoprzezMENwdniu29041997rDecyzjanrDKOndash4014ndash1596-97Warszawas5ndash15

ISJP minus Inny słownik języka polskiegoRedMBańkoT1ndash2Warszawa2000Program1992 minusProgramnauczaniapoczątkowegoklasy IndashIIIWyd IIpoprawione

Warszawa1992s9ndash28Programy1985minusProgramyszkołypodstawowejZbioacuterdokumentoacutewRedSFrycieCzI

Warszawas47ndash62SGJP minusZSaloniMWolińskiRWołoszWGruszczyńskiDSkowrońskaSłownik

gramatyczny języka polskiegoWydIIIndash online(sgjppl)SJPDor minus Słownik języka polskiegoRedWDoroszewskiTIminusXIWarszawa1958ndash

1969SJPLinde minusSBLindeSłownik języka polskiegoT1minus6WydIIWarszawa1854ndash1861USJP ndashUniwersalny słownik języka polskiegoRedSDubiszT1ndash4Warszawa

2003

Inne źroacutedła

Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wiekuRedWGruszczyńskiwersjaonline(sxviipl)

Słownik polszczyzny XVI wieku(1966)RedMRMayenowaFPepłowskiSBąkWro-cławndashWarszawa1966minus

Literatura

GruszczyńskiWiin(2015)W poszukiwaniu metody automatycznego mierzenia zrozumiałości tekstoacutew informacyjnychbdquoPoradnikJęzykowyrdquonr2s9ndash22

GruszczyńskiWiOgrodniczukM(red)(2015)Jasnopis czyli mierzenie zrozumiałości polskich tekstoacutew użytkowychWarszawa

KonopnickiJ(1961)Problem opoacuteźnienia w nauce szkolnejWrocławndashKrakoacutewPisarekW(1969)Jak mierzyć zrozumiałość tekstubdquoZeszytyPrasoznawczerdquonr4s35ndash48PisarekW(2007)O mediach i językuKrakoacutewWoronczakJ(1976)O statystycznym określaniu spoacutejności tekstu[W]Semantyka tekstu

i językaRedMRMayenowaWrocławs165ndash173


Summary

TheaimofthepaperisadescriptionofalinguisticexperimentbasedontheapplicationJasnopisJasnopis isacomputerprogramwhichusesnewmethodsofmeasuringthereadabilityofPolishtextThetextthathasbeenexaminedisldquoSzewczykDratewkardquobyJaninaPorazińskawhichisaschoolreadinginPolishprimaryeducationTheauthorexplainsmethodsofmeasuringtextreadabilityespeciallyoftextsinPolishShepresentsrules ofoperationofJasnopisanddescribestheresultsoftheexperimentTheyprovethatfrom alinguisticpointofviewbdquoSzewczykhelliprdquoisademandingtextandconsequentlyitistoodifficultasanunsupportedindividualreadingforpupilsatthefirststageofPolisheducation

Der inflationaumlre Gebrauch von ethnolektalen Sprachelementenhellip 19

Anna DaszkiewiczGdańske-mail daszkiewiczannagmailcom

Der inflationaumlre Gebrauch von ethnolektalen Sprachelementen in der massenmedialen Produktion am Beispiel der Kurzgeschichten Michael Freidanks

Excessive use of ethnolect language elements in mass media production on the basis of short stories by Michael Freidank

This text is meant to draw attention to the excessive use of ethnolect lan-guage forms in German mass media On the basis of short stories by Michael Freidank about everyday issues the author not only carries out an analysis of language forms departing from the standard language but also and most importantly works out and delineates the motives underlying the occurrence of ethnolect language forms in unnaturally large quantities in German media productions of a comic character

Stichwoumlrter die mediale Repraumlsentation (Auspraumlgung) des Ethnolekts Kanakisch stan-dardferne Sprachformen (Abweichungen vom Standarddeutschen) ein juge-ndlich gepraumlgter Sprechstil die Stadtteilsprache die Sprechweise jugendlicher Minderheiten im deutschsprachigen Raum

Key words media form (representation) of ethnolect Kanakisch language forms departing from the standard language style of the youth language of suburbia language of juvenile ethnic minorities in Germany

1 Ziel des Beitrags

Im vorliegenden Beitrag wird einer ethnisch gefaumlrbten Sprachvariante fuumlr die es inzwischen in dem deutschen Sprachraum diverse Bezeichnun-gen wie etwa bdquoKanak Sprakldquo (Zaimoğlu 1995 1997) bdquoKanakischldquo (Schmidt- -Fink 2002) bdquoTuumlrkendeutschldquo (Androutsopoulos 2001 1 KernSelting 2006 239 KernŞimşek 2006 101minus119 Şimşek 2012 155minus180) bdquoTuumlrkenslangldquo (Auer 2003 255) bdquoEthnolekt im Gegenwartsdeutschldquo (Lesch-SchumacherSchumacher 2009) oder bdquoKiezdeutschldquobdquoKiezspracheldquo (Wiese 2006 2009

2016 PRACE JĘZYKOZNAWCZE XVIII4ISSN 1509-5304 19ndash30

20 Anna Daszkiewicz

782 2012) gibt nachgegangen Hierbei fuumlhren die vorstehend angegebenen Namen sehr deutlich vor Augen dassin welch groszligem Ausmaszlig sich der ethnolektal gepraumlgte Sprechstil im deutschen Varietaumltengefuumlge eingeglie-dert hat Ein besonderes Augenmerk richtet sich in diesem Beitrag auf seine mediengesteuerte Form Waumlhrend der urspruumlngliche sbquoNaumlhrbodenlsquo der ethnolektalen Deutschvariante ein sozialer Brennpunkt (Ghetto) der Bundesrepublik Deutschland den sozial schwache Familien Arbeitslosig-keit Migrationshintergrund und Kriminalitaumlt bestimmen ist ist deren mediale Repraumlsentation als eine detaillierte Projektion der ethnolektalen Sprachmerkmale in uumlbermaumlszligiger Frequenz aufzufassen So gesehen hat das medial stilisierte Kanakisch keine realen Sprachverhaumlltnisse sondern eher reale Geschehnisse in sozialen Brennpunkten sprachlich nachzubil-den und sogar zu verschaumlrfen Demnach bildet es keinen authentischen aber dennoch adaumlquaten Sprachgebrauch ethnolektaler Sprecher ab und so gelangt es zu der deutschen Mehrheitsgesellschaft die sonst in keinem Kontakt zu ethnisch gepraumlgten Milieus steht

Ziel des vorliegenden Beitrags ist es jegliche dem exzessiven Gebrauch ethnolektaler Sprachmerkmale in den deutschen Massenmedien zugrun-deliegenden Motive zu erarbeiten und darzustellen Dazu greife ich auf vier Kurzgeschichten Michael Freidanks die dem Buch unter dem Titel Kanakisch-Deutsch Dem krassesten Sprakbuch ubernhaupt (Eichborn-Verlag 2001a) entnommen worden sind zuruumlck Die besagten Texte dienen dem Autor dazu sprachliche Besonderheiten des Kanakischen aufzuzeigen und dafuumlr uumlberhaupt erst zu sensibilisieren Da allerdings die Anmerkun-gen des Autors zu sbquosprech-sprachlichenlsquo Spezifika (Reduktionen) im Buch aus sprachwissenschaftlicher Warte laienlinguistisch erscheinen moumlgen habe ich mich bemuumlht Freidanks Kurzgeschichten auf Kanakisch ins Hochdeutsche zu uumlbertragen und im Nachhinein einer sprachbezogenen Analyse zu unterziehen

Um den oben gesetzten Zielen gerecht zu werden ist es zunaumlchst re-levant diese ethnisch gepraumlgte Varietaumlt des Deutschen naumlher zu bringen

2 Die kanakische Sprechart und ihr Umfeld

Wie bereits eingangs erwaumlhnt gelten als Umfeld des Kanakischen indu-striell gepraumlgte Regionen mit multiethnischer Zusammensetzung was die besagte sprachliche Variante als eine straszligenmaumlszligige Sprechweise bzw eine Stadtteilsprache einstufen laumlsst Jugendliche deutscher und nicht-deut-scher Herkunft (der zweiten und dritten Einwanderergeneration) die in sozialen Brennpunkten aufwachsen und zusammentreffen entwickeln auf


Basis des Standarddeutschen eine besondere sprachliche Mischvariante die sich aus Elementen ihrer Erst- und Zweitsprachen zusammensetzt Damit bringen sie ihre Identitaumlt zwischen unterschiedlichen Sprachen und Kulturen zum Ausdruck die sich nicht nur im Folgen der aumluszligerlichen Mode sondern auch im Bevorzugen und Teilen von gemeinsamen Idealen Wertvorstellungen und sprachlichen Merkmalen manifestiert Da im Fall der kanakischen Sprechart sbquosprech-sprachlichelsquo Simplifizierungen ge-paart mit einem derben mitunter vulgaumlren Ausdruck als Routineformeln eingesetzt werden und zudem die Oberhand gewinnen wird Kanakisch in erster Linie mit maumlnnlichen und gewaltbereiten (insbesondere tuumlrki-schen) Jugendgangs in Verbindung gesetzt und so medial popularisiert Dem mittlerweile etablierten Klischee nach seien Sprecher dieses sbquoSlangslsquo proletenhafte maumlnnliche Jugendliche tuumlrkischer Herkunft die auf teure Designermarken und nicht ihre Schulleistungen Wert legen und ihre Bildungsluumlcken durch sprachlich ausgedruumlckte Haumlrte Aggressivitaumlt oder Coolness zu uumlberspielen (zu kaschieren) glauben Zugespitzt formuliert Das sprachlich ausgelebte Drohungspotenzial jugendlicher Sprecher des Kanakischen gilt als ein bdquoFuck youldquo an den Rest der vermeintlich bdquobesseren Gesellschaftldquo (der deutschen Mehrheitsgesellschaft) ein bdquoSo bin ich und du bist es nichtldquo Gerade auch im Musikalischen findet sich diese Iden-tifikation wo das Kanakische von den Gangsta Rappern zelebriert wird

Waumlhrend prosodisch-phonetische Eigenschaften des Kanakischen (Koronalisierung stimmloser palataler Frikative [isch statt ich] Reduk-tion der Affrikata tz zu s [swei statt zwei] Nicht-Vokalisierung von auslautendem r [weita statt weiter] Fehlen von Glottalverschluumlssen oder Kuumlrzung langer Vokale) dem Tuumlrkischen entlehnt sind sind seine gram-matikalischen und lexikalischen Komponenten (Artikel- und Praumlpositions-tilgung [insbesondere in lokalen Praumlpositionalphrasen] Generalisierung des neutralen Genus oder Bevorzugung bestimmter deutscher Aufforde-rungsartikeln [isch schwoumlr musstu lassma]) als Anteile der deutschen Standardsprache anzunehmen Im Tuumlrkischen steht das Praumldikat naumlmlich grundsaumltzlich am Ende des Satzes Syntax und Lexik werden durch Agglu-tination (Aneinanderreihung) bestimmter Morpheme an unveraumlnderlich bleibende Wortstaumlmme realisiert

Vorausgesetzt dass die Entwicklung der kanakischen Sprechart lokal (in sozial schwach ausgepraumlgten Stadtvierteln mit vielen Nationalitaumlten) stattfindet und demnach oumlrtlich begrenzt ist kann hier von einem Regio-lekt die Rede sein Obendrein lassen gleiche sprachliche Gegebenheiten in anderen europaumlischen urbanen und multiethnischen Sprachraumlumen (wie etwa die Straattaal [Straszligensprache] in Amsterdam das Rinkebysvenska

22 Anna Daszkiewicz

[Rinkeby-Schwedisch] in Stockholm oder der Koslashbenhavnsk Multiethno-lekt [Kopenhagener Multiethnolekt] in Daumlnemark) diese Variante nach Regiolekt einordnen Hierbei sollten das junge Alter der Sprecher (Grup-pensprache) sowie ihre Zugehoumlrigkeit zu einem spezifischen Milieu (Kon-taktsprache unter sozialen Schichten) in Betracht gezogen werden die das Kanakische zusaumltzlich als Soziolekt ansehen lassen Doch Soziolekte werden bdquoals gruppen- und schichtspezifische Varietaumlten aufgefasst die den Sprachgebrauch sozialer Schichten und das Auftreten von Sprachbarrieren untersuchenldquo (Tok 2014 43) Im Uumlbrigen wird Kanakisch von Angehoumlrigen ethnischer Minderheiten verwendet was ihm einen besonderen sprich ethnolektalen Ausdruck verleiht und somit als Ethnolekt im deutschen Sprachraum oder aber auch im deutschen Varietaumltengefuumlge einordnen laumlsst Darauf geht der anerkannte deutsche Linguist Prof Peter Auer ein der den kanakischen Sprechstil Ethnolekt nennt und dessen drei Formen den primaumlren sekundaumlren und tertiaumlren Ethnolekt isoliert betrachtet und betrachten laumlsst Waumlhrend der sekundaumlre Ethnolekt eine in den Massen-medien konstruierte und so in der Oumlffentlichkeit verbreitete (auf jeden Fall uumlbersteigerte) Form der primaumlren ethnolektalen Sprachvariante darstellt ist der tertiaumlre Ethnolekt seine Folge Demnach gilt der tertiaumlre Ethnolekt als Lokalisierung (Konzentration) ethnisch gepraumlgter Sprachmerkmale auf Sprecher der Mehrheitssprache (des Standarddeutschen)

In Anbetracht der oben genannten Informationen zum ethnolektalen Sprechstil ist bemerkenswert dass im vorliegenden Beitrag mittels Michael Freidanks Kurzgeschichten auf Kanakisch Charakteristika der sekundauml-ren Auspraumlgung des Kanakischen aufgegriffen einer linguistischen Aus-wertung unterzogen und im Nachhinein in Bezug auf dessen inflationaumlren Gebrauch in den deutschen Massenmedien diskutiert werden

3 Gegenstand der Untersuchung und ihre Ergebnisse

Als Untersuchungsstoff und Argumentationshilfe dienen diesem Beitrag wie bereits zuvor erwaumlhnt vier Kurzgeschichten Michael Frei- danks die allesamt seinem Buch unter dem Titel Kanakisch-Deutsch Dem krassesten Sprakbuch ubernhaupt (Eichborn-Verlag 2001a) extrahiert worden sind Hierbei fungiert Michael Freidanks einzigartiges Werk als eine Art Sprachratgeber oder Lehrbuch womit uumlber die Gestaltung und Anwendung des Kanakischen ein Uumlberblick gegeben wird Der Fokus richtet sich hier insbesondere auf kanakentypische sbquosprech-sprachlichelsquo Re-duktionen (Simplifizierungen) die vorwiegend bei Konjugation des Verbs Weglassung von Praumlpositionen in Praumlpositionalphrasen Verwendung der


Satzfolge nach abweichendem Muster Akzentuierung der besonders her-vorzuhebenden Sachverhalte Gebrauch von verstaumlrkenden semantisch entleerten Adjektiven und Adverbien aber auch Aufforderungspartikeln und ethnolektal gefaumlrbten Vokabulars (Gruszlig- und Abschiedsformeln Verneinungsform Ruumlckversicherungsform Bewertungsausdruumlcke vom umgangssprachlichen und nicht selten vulgaumlren Charakter) verstaumlrkt ins Augenfeld geraten Hinzu kommen Luumlckentexte mit Loumlsungen die jeweils zu einer besseren Aneignung der neu erworbenen Kenntnisse in Kanakisch zu verhelfen haben Auch das am Ende des Buches beigefuumlgte Vokabelverzeichnis hat neben dem Verweis auf die in den Kurzgeschichten auftretenden Vokabeln Aktualisierung und Festigung der Faumlhigkeiten und Fertigkeiten in Kanakisch zum Ziel

Es sei an dieser Stelle erwaumlhnt dass der besagte Stoff samt zwei an-deren Buumlchern des Autors bdquoWem is dem geilste Tuss in Land Maumlrchen auf Kanakisch un soldquo und bdquoGrund- und Aufbauwortschatz Kanakischldquo im Jahr 2001 im Eichborn-Verlag veroumlffentlicht wurde

Wenden wir uns jetzt den vier ausgesonderten Kurzgeschichten Freid-anks ihrer Uumlbertragung ins Hochdeutsche sowie der Auflistung der hier auftretenden sprachlichen Spezifika zu Der besseren Lesbarkeit halber habe ich das Textganze (vier Kurzgeschichten mit ihrer Uumlbersetzung ins Hochdeutsche) in die Tabelle eingefuumlgt und es unten mit einer penibel durchgefuumlhrten Analyse der sprachlichen Merkmale versehen

Die vier Geschichten auf Kanakisch Ihre Uumlbersetzung ins Hochdeutsche1 Dem Fahrrade von Arschnloch

Krass Alder War isch gestern Stadt Alder weisstu Mit Kumpeln Alder dem stand vor Kaufhaus obern krasse Mottenbaik Wollt isch abrippen Alder abern kam dem Arschnloch von Fahrrade Hab isch dem ge-sagt raquoAlder dem Fahrrade is obern krassn isch geb swei Hunnis Alderlaquo Dem Pennern hat gesagt dem Fahrrade hat fumf Tauis gekostet isch schwoumlr Hab isch gesagt raquoBist du dumm oder was Fur fumf Tauis kriegst du Benz Alder net Fahrrade Aber ok geb isch drei Hunnis Alder Gib ma die Fahr-rade lass misch ma fahrn Alderlaquo Dem Arschnloch hat misch dem Mottenbaik net gegeben Alder hab isch dem seim Fahrrade krassn vollgerotzt weisstu wie isch mein Dem Spast hat obern schwul geguckt Al-der Dann is ganz schnell abgefahrt dem schwulem Spast Alder(Freidank 2001a 3)

Das Fahrrad vom ArschlochHeftig Mann Gestern war ich mit Freunden in der Stadt Da stand vor dem Kaufhaus ein richtig tolles Mountainbike Das wollte ich stehlen aber daruumlber kam dann das Arschloch dem das Fahrrad gehoumlrt Da habe ich ihn gefragt bdquoMann das Fahrrad ist richtig toll ich gebe dir Zweihundert dafuumlrldquo Der Bloumldmann antwortete das Fahrrad haumltte Fuumlnftausend gekostet das schwoumlre ich Da habe ich gesagt bdquoBist du dumm Fuumlr Fuumlnftausend bekommst du einen Mer-cedes Benz nicht ein Fahrrad Aber gut ich gebe dir Dreihundert Gib mir mal das Fahrrad und lass mich damit fahrenldquo Das Arschloch hat mir das Mountainbike nicht gegeben Mann da habe ich sein Fahrrad so richtig vollgespuckt weiszligt du was ich meine Der Behinderte hat richtig dumm geguckt Mann Dann ist er ganz schnell weggefahren der bloumlde Behinderte Mann

24 Anna Daszkiewicz

2 Isch geh Schule wie isch Bock habHier Alder isch geh Schule wie isch Bock hab weisstu Hab isch gekriegt aktunviers-sisch blauem Briefem abern scheiss mir egal isch schwoumlr Meinem Lehrern kennt misch gar net ohn scheiss Abern scheiss mir egal weisstu wenn isch Bock hab geh isch Schule Aber hab isch net Bock Alder Kumpeln von misch gehn manchmal Schule dem Pennern Wenn isch Bock hab weisstu ruf isch an dem mit Handy Alder Bleib isch immern Sitzem aber muss isch net arbeiten weisstu wie isch mein Weisstu Handy is korreckt Puff auch Alder Abern Schulen is scheissn Ohn Scheiss isch schwoumlr dir(Freidank 2001a 6)

Ich gehe zur Schule wenn ich Lust dar-auf habeHier Mann ich gehe zur Schule wenn ich Lust darauf habe weiszligt du Ich habe 48 blaue Briefe (Anmerkung Mahnbriefe der Schule) bekommen aber das ist mir egal ganz bestimmt Meine Lehrer kennen mich gar nicht und das ist kein Bloumldsinn Aber das ist mir egal weiszligt du wenn ich Lust habe dann gehe ich zur Schule Aber ich habe keine Lust Mann Freunde von mir gehen manchmal zur Schule diese Bloumlden Wenn ich Lust habe weiszligt du rufe ich die mit dem Handy an Mann Ich bleibe immer in der Schule sitzen (Anmerkung die Versetzung ins naumlchste Schuljahr nicht schaffen) aber deswegen muss ich auch nicht arbeiten weiszligt du was ich meine Weiszligt du das Handy ist klasse das Bordelle auch Mann Aber die Schule ist Mist Kein Bloumldsinn das schwoumlre ich dir

3 Dem Wixer hat misch erwischt gesternAlder bin isch gestern gefahrt im Bus weisstu Hat Fahrern Turen su gemacht un is abgefahrt Alder Hab isch gedacht ok Alder fahr isch Bahnhof Alder weisstu wie isch mein Abern krassn ploumlsslisch kam Wixer un wollt Fahrkarten sehn von misch Abern hab isch naturlich gehabt net dem Fahrkarten scheiss mir egal Alder Dem Wixern hat gesagt raquoOk keinem Fahrkarten sekksisch Marklaquo Hab isch gesagt raquoWeis-stu hab isch vergessem Alderlaquo Aber dem Wixern hat misch net geglaubt dem wollt konkrete Perso sehn von misch isch schwoumlr Isch hab gesagt raquoNormal isch immern habe Pass dabei Alder hab isch vergessem Al-derlaquo Hat misch dem Wixern gefragt dem wo isch wohn hab isch gesagt krass falschem Strassen un falschem Nummern Weisstu dem Wixern is so dumm Alder muss isch jetzt net sahlen seksisch Mark Alder weil dem hat net meinem konkrete Adresse Alder Obern krass oder(Freidank 2001a 26)

Der Mistkerl hat mich gestern erwischtMann gestern bin ich mit dem Bus gefah-ren weiszligt du Der Fahrer hat die Tuumlren geschlossen und ist losgefahren Da habe ich gedacht gut fahre ich zum Bahnhof weiszligt du was ich meine Aber ploumltzlich kam der Mistkerl von Kontrolleur und wollte meine Fahrkarte sehen Die habe ich natuumlrlich nicht gehabt die Fahrkarte aber das war mir ziemlich egal Mann Der Kontrolleur sagte bdquoGut keine Fahrkarten ich bekomme sechzig Mark von dirldquo Da habe ich gesagt bdquoWeiszligt du die habe ich vergessen Mannldquo Aber der Mistkerl hat mir nicht geglaubt und wollte meinen Personalausweis sehen ich schwoumlre Darauf habe ich gesagt bdquoNor-mal habe ich meinen Pass immer mit dabei aber ich habe ihn vergessen Mannldquo Da hat mich der Mistkerl gefragt wo ich wohne und da habe ich ihm eine total falsche Straszlige und Hausnummer genannt Weiszligt du der Mistkerl ist so dumm Mann und ich muss jetzt keine sechzig Mark zahlen weil er mei-ne richtige Adresse nicht hat Heftig oder

4 Dem krassn 190ernHier Alder krassn 190ern hab isch isch schwoumlr Faumlhrt krasse 330 ohn Scheiss War isch gestern McDonals weisstu hab isch krass Kumpeln mit 5ern getrefft Alder Dem hat misch gesagt dem 5ern vom sisch

Der tolle Mercedes 190Hier Alter einen tollen Mercedes 190 habe ich ich schwoumlre Der faumlhrt mit Spitzenge-schwindigkeit 330 Stundenkilometer ohne Bloumldsinn Gestern war ich bei Mac Donalds weiszligt du da habe ich Freunde mit einem


is schnellem wie meinem krassn 190ern abern hab isch gesagt dem stimmt net Dem Kumpeln hat gesagt ok machen wirn krasse Race Alder Ok hab isch gesagt dem dem 5ern versaumlg isch im Ruckwaumlrtsgang Ok sind wirn krassn an Ampeln gefahrt dem im Vorwaumlrts isch mit obern krasse Benz in Ruckwaumlrtsgang Dann Ampeln wurdem grun und isch hab voll versaumlgt dem Spast Bin isch mit 190ern krass korreckte 280 in Ruumlckwaumlrtsgang gefahrt isch schwoumlr Dem is ein obern krassn Karre Alder(Freidank 2001a 26)

BMW 5er getroffen Mann Die haben mir gesagt ihr BMW sei schneller als mein toller Mercedes aber ich sagte ihnen dass das nicht stimmt Da sagten mir meine Freunde gut machen wir ein richtiges Rennen Mann Okay habe ich ihnen gesagt den BMW haumln-ge ich im Ruumlckwaumlrtsgang ab Dann sind wir zu einer Ampel gefahren die vorwaumlrts und ich mit meinem richtig tollen Mercedes im Ruumlckwaumlrtsgang Dann wurde die Ampel gruumln und ich habe die Behinderten so richtig abgehaumlngt Ich bin mit dem Mercedes im Ruumlckwaumlrtsgang ganze 280 Stundenkilometer schnell gewesen ich schwoumlre Das ist ein richtig tolles Auto Mann

1) Koronalisierung stimmloser palataler Frikativendash isch statt ich misch statt mich

2) Nicht-Vokalisierung von auslautendem rndash abern statt aber immern statt immer Fahrern statt Fahrer Pennern

statt Penner Wixern statt Wichser 3) Neben- bzw Endsilbenabschwaumlchung

ndash sehn statt sehen gehn statt gehen fahrn statt fahren isch geh statt ich gehe ohn Scheiss statt ohne Scheiszlig un statt und is statt ist ma statt mal wollt statt wollte wie isch Bock hab statt wenn ich BockLust habe

4) Reduzierung der Affrikata tz laquozraquo zu s und ch zu k ndash swei statt zwei su statt zu sahlen statt zahlen ploumlsslich statt ploumltz-

lich sekksisch statt sechzig aktunvierssisch statt achtundvierzig 5) Umlauttilgung

ndash Turen statt Tuumlren naturlich statt natuumlrlich grun statt gruumln Ruckwaumlrtsgang statt Ruumlckwaumlrtsgang

6) Artikel- und Praumlpositionstilgung (insbesondere in lokalen Praumlpositionalphrasen)ndash War isch gestern Stadt statt ich war gestern in der Stadt Alder dem

stand vor Kaufhaus obern krasse Mottenbaik statt Da stand vor dem Kaufhaus ein richtig tolles Mountainbike von Fahrrade statt von dem Fahrrad Fur fumf Tauis kriegst du Benz Alder net Fahrrade statt Fuumlr Fuumlnftausend bekommst du einen Mercedes Benz nicht ein Fahrrad isch geh Schule statt ich gehe zur Schule fahr isch Bahnhof statt fahre ich zum Bahnhof Hat Fahrern Turen su gemacht statt Der Fahrer hat die Tuumlren geschlossen ua

26 Anna Daszkiewicz

7) Ausfall von Personalpronominandash Faumlhrt krasse 330 ohn Scheiss statt Der faumlhrt mit Spitzengeschwin-

digkeit 330 Stundenkilometer ohne Bloumldsinn 8) Generalisierung des neutralen Genus

ndash dem stimmt net statt das stimmt nicht dem stand vor Kaufhaus obern krasse Mottenbaik statt da stand vor dem Kaufhaus ein richtig tolles Mountainbike kam dem Arschnloch von Fahrrade statt kam dann das Arschloch dem das Fahrrad gehoumlrt Dem Pennern hat gesagt dem Fahrrade hat fumf Tauis gekostet statt Der Bloumldmann antwortete das Fahrrad haumltte Fuumlnftausend gekostet Dem Spast hat obern schwul geguckt statt Der Behinderte hat richtig dumm geguckt Kumpeln von misch gehn manchmal Schule dem Pennern statt Freunde von mir gehen manchmal zur Schule diese Bloumlden Abern hab isch naturlich gehabt net dem Fahrkarten statt Die habe ich natuumlrlich nicht gehabt die Fahrkarte ua

9) Genus- und Kasusinkongruenzndash von misch statt von mir dem stimmt net statt das stimmt nicht

obern krasse Mottenbaik statt ein richtig tolles Mountainbike Hab isch gekriegt aktunvierssisch blauem Briefem statt Ich habe 48 blaue Briefe bekommen hab isch gesagt krass falschem Strassen un falschem Nummern statt habe ich ihm eine total falsche Straszlige und Hausnummer genannt ua

10) Die sbquodem-seimlsquo Konstruktionndash Alder hab isch dem seim Fahrrade krassn vollgerotzt statt Mann da

habe ich sein Fahrrad so richtig vollgespuckt 11) Falsche Konjugation starker Verben im Perfekt

ndash abgefahrt statt abgefahren gefahrt statt gefahren getrefft statt getroffen 12) VerberststellungVerbspitzenstellung in Aussagesaumltzen

ndash War isch gestern Stadt Alder weisstu Wollt isch abrippen Alder Hab isch dem gesagt Hab isch gekriegt aktunvierssisch blauem Brie-fem Bleib isch immern Sitzem Bin isch mit 190ern krass korreckte 280 in Ruumlckwaumlrtsgang gefahrt isch schwoumlr ua

13) Andere (falsche) Satzfolgendash Wenn isch Bock hab weisstu ruf isch an dem mit Handy Alder statt

Wenn ich Lust habe weiszligt du rufe ich die mit dem Handy an Mann Abern hab isch naturlich gehabt net dem Fahrkarten scheiss mir egal Alder statt Die habe ich natuumlrlich nicht gehabt die Fahrkarte oder Die Fahrkarte habe ich natuumlrlich nicht gehabt Normal isch im-mern habe Pass dabei Alder hab isch vergessem Alder statt Normal


habe ich meinen Pass immer mit dabei aber ich habe ihn vergessen Mann isch hab voll versaumlgt dem Spast statt ich habe die Behinderten so richtig abgehaumlngt ua

14) Neue Aufforderungspartikelnndash weisstu statt weiszligt du isch schwoumlr statt ich schwoumlre dirdas schwoumlre

ich dir gib ma statt gib mir mal lass (misch) ma statt lass mich mal 15) Ruumlckversicherungsfragen

ndash Bist du dumm oder was Obern krass oder 16) Verstaumlrkende umgangssprachliche Adjektive

ndash krass (hab isch dem seim Fahrrade krassn vollgerotzt) auch obern krass (dem stand vor Kaufhaus obern krasse Mottenbaik) konkret (wollt konkrete Perso sehn von misch) korreckt (richtig geschrieben korrekt Weisstu Handy is korreckt Puff auch Alder)

17) Umgangssprachendash Hunnis statt Hunderter (isch geb swei Hunnis Alder) Tauis statt

Tausender (dem Fahrrade hat fumf Tauis gekostet isch schwoumlr) Kar-re statt Auto (Dem is ein obern krassn Karre Alder) vollrotzen statt vollspucken (Alder hab isch dem seim Fahrrade krassn vollgerotzt) versaumlgen statt abhaumlngen (dem 5ern versaumlg isch im Ruckwaumlrtsgang) Bock statt Lust (Isch geh Schule wie isch Bock hab)

18) Vulgaumlre Sprachendash Spast steht fuumlr einen BehindertenIdioten Wixer (richtig geschrieben

Wichser) steht fuumlr einen Mistkerl Arschnloch (richtig geschrieben Arschloch) steht auch fuumlr einen Mistkerlein Arschloch eben Pennern (richtig geschrieben Penner) steht fuumlr einen Bloumldmann schwul steht fuumlr dumm obern schwul steht fuumlr aumluszligerst dumm

19) Ethnolektale Besonderheitenndash net als nicht wie isch mein statt was ich meine wie isch Bock hab

statt wenn ich Lust darauf habe Alder statt Alter Fahhrade statt Fahrrad fumf statt fuumlnf Mottenbaik statt Mountainbike

4 Der exzessive Gebrauch von kanakischen Sprachmerkmalen und seine Folgen

Wie aus der vorstehend praumlsentierten Analyse ersichtlich kommen in Freidanks Kurzgeschichten kanakentypische sprachliche Besonderheiten in regelmaumlszligiger Stetigkeit und zwar in unrealistisch hohen Frequenzen vor Dies wiederum hat nur einen gelegentlichen oder spontanen Gebrauch von jeweils nach abweichendem Muster gebildeten Sprachstrukturen bei

28 Anna Daszkiewicz

Sprechern dieser Varietaumlt auszuschlieszligen Daruumlber hinaus dient die in-flationaumlre Verwendung von ethnolektalen Sprachspezifika einer besseren Charakterisierung von sbquoGhettolsquo-Bewohnern ihren Charaktereigenschaften Beduumlrfnissen und Werteinschaumltzungen die mit ihrer normwidrigen (an-sonsten nur dem muumlndlichen Sprachgebrauch angehoumlrenden) Sprechart deutlich korrelieren Demnach spielen kein Bock auf Schule auf Kinder aus bildungsfernen Schichten (Ab-)rippen von einem teuren Mountainbike Nicht-Besorgen von Fahrkarten aber dennoch Angeben mit einem tollen Mercedes 190 auf eine besondere Neigung der Betroffenen zu Verstoumlszligen ge-gen Recht zum einen und teuren Designermarken zum anderen an Zudem kennzeichnet Kanakisch-Sprecher ein stark eingeschraumlnktes Vokabular das im Grunde umgangssprachliche Beschimpfungsausdruumlcke des Typs Arschnloch Pennern Spast Wixern semantisch entleerte und verstaumlrken-de Adjektive und Adverbien wie krass konkret korreckt Routineformeln was geht Alder wie isch mein wie isch Bock hab Aufforderungsparti-keln gib misch ma lass ma Fokusmarker und Beteuerungsausdruck isch schwoumlr ausmachen Zaumlhlt man bspw die Anzahl des Wortes Alder in den vier Geschichten kommt man auf 31 Stuumlck Bei ca 500 Worten Gesamt-inhalt macht das gut 6 Prozent aus und dieser Umstand kann sicherlich fuumlr eine bewusst gestaltete Uumlbertreibung des Autors gehalten werden

Zweifelsohne sind Freidanks Kurzgeschichten auf Kanakisch auf ein spezifisches deutschlandkompetentes Publikum (auf spezifische Ziel-gruppen und Rezipientenerwartungen) zugeschnitten Die im Grunde jugendlichen Anhaumlnger ethnolektalen Sprechstils verwenden Kanakisch in informellen Kontexten und zum Spaszlig (jedenfalls unter sich) oder emp-finden es als eine fremde Stimme die allerdings mitunter willentlich in das eigene Sprachrepertoire eingebettet wird Denn mit dem entsprechen-den Sprachregister versehen koumlnnen sie in scherzhaften und spoumlttischen Momenten besser in die Konversation mit einsteigen Nun aber laumluft man damit Gefahr nach wie vor die deutsche Gesellschaft polarisierende An-sichten uumlber sozial benachteiligte sbquoGhettolsquo-Kids (und damit einhergehende Sachverhalte wie beispielsweise Parallelgesellschaften Integration oder Islamisierung) zu enttabuisieren offenzulegen und sogar zu verfestigen Von diesem Blickwinkel her gesehen ist die inflationaumlre Verwendung der kanakischen Sprechart von vornherein diskriminierenden und rassisti-schen Tendenzen ausgesetzt

Des Weiteren kann der exzessive Gebrauch von abweichenden Sprach-strukturen in Kanakisch nicht losgeloumlst von der Debatte uumlber deren Ein-fluss auf einen dauerhaften Wandel des Standarddeutschen betrachtet werden Im Zusammenhang damit sei angemerkt dass auf Oumlkonomie


und Fokus abzielende Sprachstrukturen (Verschleifungen hastu als hast du weiszligtu als weiszligt du oder die Klitisierung des unbestimmten Artikels Lass uns mal sbquon Krimi sehen) im muumlndlichen Sprachgebrauch zwar uumlblich sind aber dennoch der ethnolektale Sprechstil mit der Artikel- und Prauml-positionstilgung (insbesondere in lokalen Praumlpositionalphrasen) oder der Generalisierung des neutralen Genus noch einen Schritt weiter geht Ist die Normuumlberschreitung oder die Uumlberschreitung bestimmter Konversatio-nen aber sbquozum allgemeinen Ususlsquo geworden dann ist nicht mehr von einer Normuumlberschreitung sondern eher einer neuen Konvention die Rede (vgl Keller 2003 5) Damit die sekundaumlre (mediale) Repraumlsentation des Kana-kischen ihren rein informativen Charakter beibehaumllt und nicht lediglich der bedenkenlosen Nachahmung (Uumlbernahme) von Satzstrukturen nach abweichendem Muster dient ist es notwendig in die durchaus sprachbe-wusste Oumlffentlichkeit zu treten und standardferne sprachliche Codewerte wie Kanakisch als regelbasierte und nur in gewissen Kontexten (grund-saumltzlich im komischen Modus) einzusetzende Sprachsysteme aufzuzeigen

5 Zusammenfassung und Schlussbetrachtung

In dem vorliegenden Beitrag wird auf die mediale Praumlsentation des Kanakischen am Beispiel Michael Freidanks Kurzgeschichten in Kanakisch der Fokus gelegt Der sprachliche Konstrukt des Autors nutzt sprachliche Merkmale des urspruumlnglichen (primaumlren) Ethnolekts in unrealistisch hohen Frequenzen aus Das gehaumlufte Auftreten kanakischer Sprach-merkmale bezieht sich insbesondere auf den phonetisch-phonologischen und morphologisch-syntaktischen Bereich Insbesondere wird hier der exzessive Gebrauch von den besagten Sprachspezifika diskutiert die zu-vor aufgelistet und mithilfe Beispielaussagen aus dem zu analysierenden Stoff (Kurzgeschichten Freidanks) ausfuumlhrlich dokumentiert worden sind Die Ergebnisse der Untersuchung laufen auf einen unterhaltsamen und zugleich belehrenden Charakter des schriftlichen Konstrukts hinaus Das uumlberproportional haumlufig verwendete Sprachrepertoire der Kanaken hat nicht nur auf deren aktuelle Sprachfaumlhigkeiten und -fertigkeiten sondern auch und vielleicht insbesondere den geschichtlichen Hintergrund dafuumlr aufmerksam zu machen Da Kanakisch im spaszligigen Rahmen aufgegriffen immer haumlufiger als Medienzitat funktioniert und eingesetzt wird ist die Vertrautheit mit seinen Charakteristika gerechtfertigt Diese sollte jedoch nur aufgrund des Vergleichens und Kontrastierens dieser stark ethnisch gepraumlgten Varietaumlt mit dem Standarddeutschen erfolgen

30 Anna Daszkiewicz

Bibliografie

Androutsopoulos J (2001) bdquoUltra korregd Alderldquo Zur medialen Stilisierung und Populari-sierung von bdquoTuumlrkendeutschldquo [In] Deutsche Sprache 29 S 321minus339

Auer P (2003) bdquoTuumlrkenslangldquo minus ein jugendsprachlicher Ethnolekt des Deutschen und seine Transformationen [In] Haumlcki-Buhofer A (Hg) Spracherwerb und Lebensalter TuumlbingenBasel S 255minus264

Freidank M (2001a) Kanakisch-Deutsch Dem krassesten Sprakbuch uebernhaupt Frankfurt a M Eichborn Verlag

Freidank M (2001b) Maumlrchen auf Kanakisch und so Wem ist dem geilste Tuss in Land Frankfurt a M Eichborn Verlag

Freidank M (2001c) Grund- und Aufbauwortschatz Kanakisch Frankfurt a M Eichborn Verlag

Keller R (2003) Sprachwandel Von der unsichtbaren Hand in der Sprache TuumlbingenBasel A Francke Verlag

Kern FSelting M (2006) Einheitenkonstruktion im Tuumlrkendeutschen Grammatische und prosodische Aspekte In Zeitschrift fuumlr Sprachwissenschaft Bd 25 S 239minus272

Kern FŞimşek Y (2006) Tuumlrkendeutsch Aspekte von Einheitenbildung und Rezeption-sverhalten [In] Wolff Dieter (Hg) Mehrsprachige Individuen ndash vielsprachige Gesellscha-ften Frankfurt am Main S 101minus119

Lesch-Schumacher BSchumacher M (2009) raquoKiezsprache Tuumlrkenslang Kanak Sprak Ethnolekt im Gegenwartsdeutschlaquo [In] RAAbits DeutschSprache 61

Schmidt-Fink E (30122002) Voll krass Alder Von Tuumlrkendeutsch uumlber Kanak Sprak zu Ka-nakisch [In] httpwwwisoplandeaid2002-4sprachehtml letzter Zugriff am 14042016

Şimşek Y (2012) Tuumlrkendeutsch Formen und strukturelle Merkmale des Sprachgebrauchs tuumlrkisch-deutscher Jugendlicher aus Berlin [In] Jańczak BJungbluth KWeydt H (Hg) Mehrsprachigkeit aus deutscher Perspektive Tuumlbingen S 155minus180

Tok N (2014) Das Sprachphaumlnomen Tuumlrkendeutsch Eine Varietaumlt der deutschen Sprache unter soziologischen Aspekten Hamburg Diplomica Verlag

Wiese H (2006) ldquoIch mach dich Messerrdquo Grammatische Produktivitaumlt in Kiez-Sprache httppublikationenubuni-frankfurtdefrontdoorindexindexdocId12791 Zugriff am 14042016

Wiese H (2009) Grammatical innovation in multiethnic urban Europe New linguistic prac-tises among adolescents In Lingua 119 S 782minus806

Wiese H (2012) Kiezdeutsch Ein neuer Dialekt entsteht MuumlnchenZaimoğlu F (1995) Kanak Sprak 24 Miszligtoumlne vom Rande der Gesellschaft HamburgZaimoğlu F (1997) Abschaum Die wahre Geschichte von Ertan Ongun Hamburg

Summary

This text draws attention to the media form of Kanakisch a language mixed variant used by the modern German youth of foreign (particularly Turkish) origin and also by indigenous youngsters The text studies the motives underlying the excessive use of ethnolect language form in the media and the consequences of that media experiment The material studied comes from short stories in Kanakisch by Michael Freidank selected from his book Kanakisch-Deutsch Dem krassesten Sprakbuch uebernhaupt (2001 Eichborn)

Synonimia w XVII-wiecznych poradnikach rolniczych Jakuba Kazimierza Haurahellip 31

Cecylia GalilejLubline-mail cgalilejkullublinpl

Synonimia w XVII-wiecznych poradnikach rolniczych Jakuba Kazimierza Haura (rzeczowniki)

Synonymy in the seventeenth century agricultural guides by Jakub Kazimierz Haur (nouns)

The article discusses the problem of noun synonyms in the seventeenth-cen-tury agricultural guidebooks by Jakub Kazimierz Haur The research focused on two important aspects 1) similarity of meaning between synonyms (the seman-tic criterion) and 2) interchangeability of synonyms (the criterion of context) A detailed analysis shows that in addition to the basic distinction between full and partial synonyms there are several various combinations of synonyms that were created on the basis of two main criteria which are used in a description of synonymy

Słowa kluczowe synonimiasynonimcałkowitysynonimczęściowobliskoznacznysynonimznaczeniowy synonim stylistyczny

Key words synonymy full synonym partial synonym semantic synonym stylistic synonym

Zjawiskosynonimiindashjednejznajważniejszychrelacjisemantycznych ndashinteresujezaroacutewnojęzykoznawcoacutewjakibadaczyinnychdziedzinnauko-wych(nplogikoacutew)(Mikaiin199855)Choćpozorniewydajesięononie-skomplikowaneiłatwedoopisusprawiawieletrudnościwrozpoznawaniu iklasyfikowaniuroacuteżnorodnychpowiązańsemantycznychzachodzącychmię-dzywyrazamibliskoznacznymiPodstawowączynnościąjestprzedewszyst-kimustalenieznaczeniabadanychleksemoacutewOkazujesięwoacutewczasżebdquoSto-pieńpodobieństwaznaczeniowegomiędzysynonimamizawszejestwysoki możebyćjednakroacuteżnywroacuteżnychprzypadkachWażnejestbyjednostkiktoacuterepozostajązesobąwrelacjisynonimiimiaływspoacutelnąpewnąistotnączęśćznaczeniaicechowałysiępodobnymzakresemużyciatznbymogłybyćodniesionedotychsamychzjawiskiobiektoacutewrdquo(Rudnicka2006266)


32 Cecylia Galilej

Wwynikuprzyjęciatakiegostanowiskawyłaniająsiędwaistotneaspektybadańorazsformułowanenaichpodstawiekryteria1)podobieństwoznacze-niowe synonimicznych jednostek wyrazowych (kryterium semantyczne) oraz 2)wzajemnawymienialnośćsynonimoacutew(kryteriumkontekstowe)(Skorupka19548CegiełaMarkowski1986381Polański1993534Mikaiin199855)Niesątokryteriaopracowanejużwwersjiostatecznejbdquojednoznaczneiniezawodnerdquo(CegiełaMarkowski1986381)umożliwiająjednakwpro-wadzenieelementarnegopodziałunasynonimycałkowite(pokrywającesięznaczeniowoiwymienialnekontekstowo)częściowe(niezupełniepokrywa-jącesiętreściowoiniezawszewymienne)lubsynonimypozorne(mająceniewielecechwspoacutelnych)jakroacutewnieżpozwalająnawnikliwszeobserwacjesynonimoacutew

Materiałbadawczywniniejszymartykulestanowiąrzeczownikiukła-dającesięwparylubciągisynonimicznewynotowaneztrzechpopular-nych XVII-wiecznych poradnikoacutew rolniczych Jakuba Kazimierza Haura wieloletniegozarządcydoacutebrmagnackichautoratraktatoacutewotematyceagrarnej1TożsamośćsemantycznąużytychprzezHaurabliskoznacznikoacutewuwidaczniająprzytaczanedefinicjetworzonenapodstawiesłownikoacutewstaropolskiego[SStp]polszczyznyXVIwieku[SXVI]Lindego[SL]wileń-skiego[SWil]warszawskiego[SW]orazsłownikaDoroszewskiego[SDor]Nierzadkojednakrelacjepodobieństwaznaczeniowegomiędzyleksemamipoświadczawyłączniekontekstichużyciaktoacuterywprzypadkachwątpliwych(npbrakuhasławsłownikulubnieostregoznaczeniawyrazu)rozstrzyga otypiebliskoznacznościOmawianesynonimyzostałypogrupowanewparylubciągizaroacutewnowwynikuustaleńnapoziomieformalnym(słownikowym)jak itekstowym(kontekstowym)AnaliziezostałypoddaneprzedewszystkimsynonimyroacuteżnordzennestanowiącewiększączęśćzebranegomateriałuSynonimoacutewroacutewnordzennychtworzącychsamodzielneparyjestmniejPo-nadtoodnotowanewniektoacuterychciągachbliskoznacznikiwspoacutelnordzennepojawiająsięjakowariantytakichjednostekwyrazowychktoacuteretworząparęsynonimicznązinnymbliskoznacznikiemroacuteżnordzennym(npbyczek ndash cielec ciołek) Omawianymateriałzawieraroacuteżnetypyleksemoacutew(ogoacutelno-

1 JakubKazimierzHaur(1632minus1709)urodzonywWarszawiewrodziniemieszczańskiejnobilitowanywlatach60XVIIwwiększośćżyciaspędziłwsłużbienadworachmagnackichjakozarządcamajątkuDoświadczenieoficjalistydworskiegouzupełniłtrwającymikilkalatpodroacuteżamipoEuropieZachodniejpodczasktoacuterychzetknąłsięznajwybitniejszymidziełamiliteraturyDługoletniapraktykawzarządzaniudobramiziemskimiorazwiedzazdobytapod-czaspodroacuteżyukształtowałyjegowarsztatpisarskiiprzyczyniłysiędopowstaniapopularnychprzez dwa wieki traktatoacutew o tematyce rolniczej Ekonomika ziemiańska generalna (Krakoacutew 1675)Ziemiańska generalna ekonomika(Krakoacutew1679)Skład abo skarbiec znakomitych sekretoacutew ekonomijej ziemiańskiej(Krakoacutew1689)


polskieigwarowezapożyczonenacechowanestylistycznieineutralnespecjalistyczno-środowiskoweorazrzadkieosobliwe)ktoacutereHaurtraktujejakosynonimyiwtejfunkcjiużywawutworachFaktiżwystępująuHaurawyżejwymienionetakroacuteżnetypywyrazoacutewzjednejstronypokazujesposoacutebpowstawaniasynonimoacutewtjpoprzezbdquoprzenikaniedojęzykaogoacutelnegosłoacutewzapożyczonychregionalizmoacutewiwyrazoacutewgwarowychrdquo(PłoacuteciennikPodlaw-ska2006269)zdrugiejzaśmożezaprzeczaćjednoznacznościrzeczownikoacutewtworzącychparysynonimicznezewzględunaichroacuteżnorodnenacechowanie(Mikaiin199856Rudnicka2006266)Wponiższymopracowaniuktoacutereprzedstawiamateriałhistorycznyczęstotrudnydoprecyzyjnegookreśleniadawnegoznaczeniadozbiorusynonimoacutewzostaływłączonewszystkiewcze-śniejwymienionetypyleksemoacutewznastępującychwzględoacutew1)należąonedookreślonegotjtegosamegopolaznaczeniowego2)samHaurtraktujejejakobliskoznacznikiiwtejfunkcjiichużywa3)daneleksykograficznepoświadczajążeomawianesynonimybyływsystemiejęzykowymXVIIwznanemożenawetrywalizowałyzesobąUkładzamieszczonychponiżejparlubciągoacutewsynonimicznychmacharakterzbliżonydotematycznego aniealfabetycznycowpewnymstopniuoddajewalorytreścioweomawianejleksykiprzybliżającniecoklimatdziełHaura

1 Synonimy całkowite (jednoznaczniki)

Doponiższejgrupynależąwyrazyroacutewnoznacznektoacuterespełniajądwawcześniejwymienionekryteria1)semantyczne(tznmająwdużymstop-niuwspoacutelneznaczenie)oraz2)wymiennościkontekstowej(tjmogąbyćstosowanewymienniewewszystkichkontekstach)Przykładysynonimoacutewcałkowitych

dziedzic ndash pandziedziclsquowłaścicielmajątkuziemskiegodziedzicznypanjakichśdoacutebrrsquonpA jako każdy dziedzic będzie wiedział czego mu nie dostaje i czego się będzie miał upomi-nać tak też pan arendarz albo urzędnik musi tego wszystkiego przestrzegać aby to co należy według inwentarza w cale zachował i oddał EZ3SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)panlsquodziedzicwłaścicielmajątkuziemskiegorsquonpKrowa faskowa abo całkowa od ktoacute-rej faska masła ma być panu oddanaEz120SStpSXVISLSWilSWSDor(hist)

kokosz ndash kura kokoszlsquokurakwokarsquonpKokoszy aby od roku do roku i przez całą zimę swoacutej niosły owoc przez lato dojrzałych pokrzyw[nazbieraćususzyćiimsypać]Ek35Kokoszom aby sytnej zubi nie dawano Sk120Na szaleństwo czarną kokosz na dwoje rozdarłszy co prędzej na głowę przyłożyćSk399SStpSXVISLSWilSWSDor

34 Cecylia Galilej

kuralsquosamicakogutadomowegorsquonpKury pośladem karmić i gołębieEk96Poddani przy szczupłej swojej paszy zwykli się z dworem na kury od sztuki swego bydła jednać Sk541SStpSXVISLSWilSWSDor

byczek ndash cielec ciołek byczek lsquozdr od bykpodrosłyrocznysamieckrowyrsquonp[Zprzychoacutewku]na byczki zostawić niektoacutere [hellip]EZ123SStpSXVISLSWilSWSDorcieleclsquopodrosłyrocznysamieckrowybyczekrsquonpCielcoacutew młodych ktoacutere jeszcze nie wiadome jarzma w jesieni przy starym sprzężaju zaprawują do robotySk86SStpSXVISLSWilSWSDor(przestarz)ciołeklsquopodrosłyrocznysamieckrowybyczekrsquonpObrzynanie wszelakiego bydła mianowicie ciołkoacutew baranoacutew kozłoacutew i wieprzoacutew najlepiej w kwietniu na samym miesiąca odprawiać schodzieSk93SStpSXVISLSWilSWSDor

pasieka ndash pszczelnik pasieka lsquomiejscegdzieustawionesąbliskosiebieulersquonp[Tytuł]O pasiece albo pszczelnikuEk136[Dozoacuter]pasiek osadzonych i pustych (hellip)Ek105SStpSXVISLSWilSWSDorpszczelniklsquopasiekamiejscegdzieustawionesąbliskosiebieulersquonpO pasiece abo pszczelnikuEk136Na pszczelnik [ile podczas rojenia pszczoacuteł] trzeba mieć pilne baczenieEZ220SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)

WspoacutelnotęsemantycznąHaurowychjednoznacznikoacutewnajwyraźniejilustrujązestawieniasynonimoacutewzktoacuterychjedenmapochodzenierodzimeadrugiobce(zwyklełacińskielubniemieckie)

rolnistwo ndash agrykulturarolnistwolsquodziałgospodarkiobejmującyuprawęroślinogrodnictwoihodowlęzwierzątrsquonp[Owygodachżyciaziemiańskiego][hellip] Swięci oni Patryjarchowie ktoacuterzy prawie najpierwszemi będąc rolnistwa profesorami za największe błogosławieństwo Boskie oneż być poczytaliEk7SStpSXVISL(rolnictwo)SWilSWSDor(rolnictwo)agrykulturalsquouprawarolirsquonpZ wielu poważnych racyjej agrykultura alias ziemiań-skie gospodarstwo wysokie ma swoje zalecenie [hellip]EkZaleceniadlaCzytelnika Z agrykultury niemałe zebrali dostatki i bogactwa starożytni oni święci patriarcho-wie Abraham Lot Jakub Job i dlatego ją za wielkie błogosławieństwo Pańskie być poczytaliEZ1SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(brak)

owoc ndash fruktowoc lsquojadalnaczęśćroślindrzewikrzewoacutewrsquonp Gdy owoce trzęsą słomy pod drzewa naścielą aby się nie tłukły Sk70 Rwane owoce trwalsze niż trzęsione Sk73SStpSXVISLSWilSWSDorfruktlsquoowocrsquonp[Zalecenie]Frukty dojźrzałe jako to porzyczki agrest wiśnie [hellip] na domową swoję wyprawiać potrzebęEk110SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(daw)


sążeń ndash orgiasążeńlsquomiaradługościliczącaok190cmrsquonpOrgia albo sążeń jest kiedy człowiek obie ręce jako może najlepiej wyciągnie tedy od końca przedniego palca jednego aż do drugiego uczyni orgiam [hellip]EZ25SStpSLSWilSWSDor(hist)orgialsquomiaradługościliczącaok190cmrsquonpOrgia albo sążeń jest kiedy człowiek obie ręce jako może najlepiej wyciągnie tedy od końca przedniego palca jednego aż do drugiego uczyni orgiam [hellip]EZ25SStp(brak) SXVI (brak) SL (brak)SWil(brak) SW(brak)SDor(in znacz)

laska ndash virga laskalsquomiaradługościużywanaprzezstawiarzylicząca75łokcialub15łokcirsquonp Virga albo laska (ma dwie pertyki) Ek25Morga zaś lasek abo prętoacutew 30EZ25SStpSXVISLSWilSWSDor(in znacz)virgalsquomiaradługościużywanaprzezstawiarzylicząca75łokcialub15łokcirsquonpVirga albo laska (ma dwie pertyki) Ek25SStp(brak)SLSWilSW(brak)SDor(in znacz)

sitoacutewka ndash jarlaczkasitoacutewka lsquojarlaczkajagniętegorocznersquonpMłode poznasz owce sitoacutewki jarlaczki kiedy dwa zęby na przoacuted u spodu mają [hellip]Ek126SStp(brak)SLSWilSWSDor(in znacz)jarlaczkalsquojagniętegoroczneowcatejwiosnyurodzonawyrazpochniemrsquonpSpo-soacuteb jako młode poznać owce sitoacutewki jarlaczki znać kiedy dwa zęby wielkie naprzoacuted u spodu mają ktoacuterym każdego roku do czterech lat po dwa po stronach wyrastają do zupełnej liczby ośmi zęboacutew Tak też idą i cejtaki właśnieEZ126SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(brak)

ewentualnieobasynonimysązapożyczeniami

korda ndash sznurkordalsquomiaradługościlicząca432msznurwyrazpochłac-grecrsquonpSznur albo korda ma w sobie lasek 3 pertyk 6 łokci 45Ek25SStp(brak) SXVI (brak) SL SWilSW(stp)SDor(brak)sznurlsquopolskamiaradługościlicząca10prętoacutew75łokcitj432mwyrazpochniemrsquonp Łan niemiecki ma w sobie cztery sznury wszerz a wzdłuż sznuroacutew 90 Sznur zasię jeden ma w sobie pręty trzyEk25SStp(lsquosznurciesielskidoodbijanialiniiprostejnapniudrzewarsquo)SLSWilSWSDor(hist)

PanujeogoacutelneprzekonanieżesynonimycałkowitewystępująrzadkotworzącprzedewszystkimparybliskoznacznikoacutewWbardziejskompliko-waneciągisynonimiczneniełącząsięzewzględunatrudnościwspełnieniuobuwskazanychkryterioacutew(Mikaiin199856)WdziełachHauraspotykasięniekiedyzestawieniawięcejniżdwusynonimoacutewcomożnatłumaczyćporadnikowymcharakteremjegoutworoacutewndashobszernychzroacuteżnicowanychleksykalnie specjalistycznych (tj poradnikowych protoencyklopedycznych)

36 Cecylia Galilej

opracowańrolniczychzawierającychjakjużbyłowspomnianeroacuteżnorodnetypywyrazoacutew(minogoacutelnopolskiegwarowezapożyczone)np

chłop ndash kmieć ndash rolnik chłop lsquowspołeczeństwiefeudalnymczłowieknajniższegostanurolnikwieśniakwłościaninrsquonpChłopoacutew na roli będących mianowicie kmiecioacutew zagrodnikoacutew ktoacute-rzy by podupadli przez jakie nieszczęście abo przez jaki niedostatek dwoacuter powinien suplementować ziarnem abo też samym zasiewemEk112Kiedy chłop uczy rozumu urzędnika gotowe ma nad nim panowanie Ek67SStpSXVISLSWilSWSDorkmiećlsquorolnikwłościaninchłoprsquonpKmieć ktoacutery nie zasieje już wiary niegodzien a we zły głoacuted pan go nie założy ani mu co zborgujeEk27Jak kmiecia całego osadzić Sk42SStpSXVISLSWilSWSDor(infdefw okresie średniowiecza)rolniklsquogospodarzrolnykmiećchłoprsquonpNajpierwszy rodzic nasz Adam także sy-nowie jego byli rolnikami [hellip]EkZaleceniedlaCzytelnikaSam Chrystus Zbawiciel nasz swego Przedwiecznego Ojca rolnikiem nazywa w Ewangelijej [hellip] EkZaleceniedlaCzytelnika Gdy zaś ktoacutery rolnik ma trzech albo dwoacutech synoacutew niektoacuterych niech przy sobie do roli aplikuje [hellip]Ek66SStpSXVISLSWilSWSDor

powinność ndash robocizna robotapowinnośćlsquopańszczyznadaninarsquonp[Tytuł]O poddanych i ich powinnościachEk65[Winwentarzudworskim]Powinności poddanych podług zwyczaju ktoacuterej majętności [hellip] opisać dostatecznie trzebaEkModelusz156[Młynarz]aby z siekierą według ustawy i powinności do dwora chodziłEk41SStpSXVI(lsquorobotapańszczyźnianarsquo)SLSWilSWSDor(hist)robociznalsquopowinnośćwykonaniakonkretnejpracynarzeczdworuciążącanapodda-nychpańszczyznarsquonp[Chłopoacutew]nie ciemiężyć podatkami i robocizną Ek64[Pod-czasżniwchłopoacutew]według dawnego zwyczaju miarkować i konserwować potrzeba na pięćdniową w tygodniu robociznęSk77[Zalecenieaby]Podwod i robocizny jeśli na jakie cum detrimento poddanych extraordynaryje nie odrywano abo nie najmowano cudzej dziedzinieEZ201SStpSXVI(lsquoczynszzamiastpańszczyznyrsquo)SLSWilSWSDor(hist)robotalsquopańszczyznarsquonpRoboty piesze gospodarskie przez roacuteżnych ludzi i rzemieśl-niki aby odprawowano ma doglądać włodarz ile podczas złej chwile a naprzoacuted koło grodzy ciosiołki guntoacutew robienia gwoździ roacuteżnych statkoacutew ręcznych przysposabia-nia gnojoacutew wymiatania młoacutecenia przędzenia przędzy parkanoacutew naprawiania [hellip] Ek122SStpSXVISLSWilSWSDor(in znacz)

mleczno ndash mleko ndash nabiał mleczno lsquomlekorsquonpUgorowa pasza bardziej pożyteczna co się tycze do mleczna Sk92[Orobieniusera]Z wolna w garcach przy ogniu węglastym ogrzewać mleczno [hellip]Sk101SStpSXVISLSWilSW(stp)SDor(daw)mlekolsquopłynzudojuzwierząthodowlanychrsquonpMleko z wydojenia aby z czystych skopkoacutew w czyste naczynie przez gęstą chustę przeprawiano i w przykryciu aby zawsze byłoEk32SStpSXVISLSWilSWSDor


nabiałlsquomlekorsquonpNabiały tak od kroacutew jako i od owiec trzy razy na dzień spuszczają [hellip]Ek32Dla bydła rżyska ochraniać aby się dobrze na poparcie nabiału ktoacutery w zimie szczupleje nasyciłoSk56SStpSXVISLSWilSWSDor

browar ndash mielcuch ndash ozdownia ndash słodownia browar lsquozakładwarzeniapiwamielcuchwyrazpochniemrsquonp[Podtytuł]Co względem browaruEZ201[Zaleceniebysporządzaćrachunki]Z urodzaju zboacuteż roacuteżnych z jarzyn ogrodnych i nasienia z sadoacutew z browaroacutew z karczmy [hellip]EZ201SStpSXVISLSWilSWSDormielcuchlsquobudyneklubpomieszczeniedosuszeniasłodusłodowniaozdowniabrowarwyrazpochniemrsquonp[Tytuł]O browarze albo o mielcuchuEZ104SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)ozdownialsquosuszarniasłodusłodowniamielcuchrsquonpOzdownia aby opodal innych budynkoacutew była zbudowana dla ognia [strzeż Boże] przypadku EZ104Len świeży suszyć trzeba w piekarni abo dla ostrożności ognia w ozdowniSk82SStpSXVISLSWilSWSDor(brak)słodownia lsquopomieszczeniedosuszeniasłoduozdowniamielcuchrsquonp[Ziarnonasłoacuteddowarzeniapiwa]do ozdownie albo słodowni wynieść ktoacutere ziarna pilnym i ustawicznym dozorem ostrożnie suszyć []EZ106SStpSLSWilSWSDor

naczynie ndash potrzeby ndash statkinaczynielsquonarzędzieprzyrząddowykonaniajakiejśczynnościrsquonpNaczynia i po-trzeby wszelkie [hellip] tak mają być sporządzoneEk62Sprzęty gospodarskie polne dworskie i folwarczne gospodarski sprzęt i naczyniaEk37SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)potrzeby lsquoprzyborynaczyniasprzętrsquonp Naczynia i potrzeby wszelkie [hellip] tak mają być sporządzoneEk62SStpSXVISLSWilSWSDor statkilsquonaczyniaprzyboryrsquonp Kuchenne statki kotły szafliki konwie garce roacuteżne i inne przynależyte potrzeby zawczasu mają być sporządzone [hellip]Ek62Statki wszel-kie młyńskie porządne mieć powinien młynarz tak do młynnych potrzeb jako też i do budynkoacutew [hellip]EZ142SStpSLSWilSWSDor(daw)

stok ndash zdroacutej ndash źroacutedło źroacutedliskostok sztok(postaćsztokztzwszadzeniem)lsquoźroacutedłopotokwyrazpochniemrsquonpMiejsce dla łąki niskie dla wilgoci przy rzece i stoku najlepszeEk51Żywe gdzie się znajdują źroacutedliska albo sztoki aby daremno nie szły strumieniami i te miejsca gdzie iść powinny na przyczynienie wody i pożytek stawoacutew i młyna te przekopaniem do swego kierować miejsca i meatuEZ147SStp(brak)SLSWilSW(stp)SDor(daw)zdroacutej lsquoźroacutedłorsquonpNa ktoacuterym się miejscu dobrowolnie sztoki pokażą ocembrować je okopawszy ziemią aby ludzie mieli swoję do czerpania wygodę wodę sztokową źroacutedłem i zdrojem nazywają ludzie jakoż taka najzdrowsza woda EZ17SStpSLSWilSWSDorźroacutedłolsquonaturalnywypływwodynapowierzchnięziemirsquonpŹroacutedła albo rzeki aby im nie zamarzły przeręble częste czynić potrzebaEk83SStpSLSWilSWSDor

38 Cecylia Galilej

źroacutedliskolsquoźroacutedłorsquonpŻywe gdzie się znajdują źroacutedliska albo sztoki aby daremno nie szły strumieniami i te miejsca gdzie iść powinny na przyczynienie wody i pożytek stawoacutew i młyna te przekopaniem do swego kierować miejsca i meatuEZ147SStp(brak)SLSWilSWSDor(przestarzdziśksiążk)

2 Synonimy częściowo bliskoznaczne

DotejgrupynależąparylubciągileksemoacutewktoacuteresąznaczeniowopodobnealenieroacutewnoznacznemającepodobnyzakresużyciaorazdużemożliwościwymianykontekstowejPodtymwzględemwyroacuteżniająsię u Haura zestawienia wyrazoacutew oparte na mechanizmach morfologicznych opierającesięnatychsamychrdzeniachwyrazowychSątoa)parysynonimicznełączącesięnazasadzierelacjiwyrazpodstawowyndash

zdrobnienie np

ceber ndash cebrzykceberlsquodużedrewnianenaczyniezuchamidonoszeniawodylubtrunkoacutewrsquonp Dla łacniejszego gatunkowania ryb trzeba mieć wanny katki cebrySk142SStpSXVISLSWilSWSDorcebrzyk lsquozdr od cebercebrnaczyniedrewnianedoprzechowywaniawodyserwatkirsquonp Mieć na folwarku jakie osobliwe naczynie ndash cebrzyk albo szaflik ktoacutery wewnątrz wszytek smołą osmolić muchy na tę wonią jak na jaki lep padną i tym wyginąć muszą sposobem EZ131SStpSXVISL(odndoceber)SWilSWSDor

kadź ndash katkakadź lsquonaczynieokształciebeczkilubwiadrazjednymuchemdoprzechowywaniażywnościpłynoacutewlubdokąpielirsquonp[Owarzeniupiwa]Ten słoacuted w kadź wyłożyć [hellip] a ta kadź ma być znakiem nakarbowana Potym z tej kadzi do drugiej kadzi albo toku ze wszystkim przekładać [hellip]EZ106SStpSXVISLSWilSWSDorkatkalsquoubezdźwięcznionapostaćleksemukadka zdr od kadźmałakadźrsquonpDla łacniejszego gatunkowania ryb trzeba mieć wanny katki cebrySk142SStp(kadka) SXVI (kadka) SL (kadka katka)SWil(brak)SW(brak)SDor(kadka)

gruzła ndash gruzełkagruzłalsquobryłkaziemiwypukłośćgrudkarsquonp[Zaleceniedlarolnikoacutew]żeby i gruzły rozbili i dobrze rolą uwlekli bronami Sk63SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)gruzełka lsquozdr od bryłabryłkaziemigrudeczkarsquonpW skrudleniu abo włoacuteczeniu po zasiewie wszelkiego zboża nie trzeba się sprzeciwiać ziemnym gruzełkom na zagonie i nie trzeba ich także trzeć bronamiSk171SStp(brak) SXVI (gruzołka gruzełka) SLSWilSWSDor(gruzełek)

snop ndash snopeksnoplsquodużawiązkazżętegozbożazwiązanapowroacutesłemrsquonpNa żniwo powroacutesła do wiązania snopoacutew gotowaćEZ221SStpSLSWilSWSDor


snopek lsquozdr od snopniewielkisnoprsquonpSnopki stare z poszycia ktoacuteremi się już nie godzi poprawiać na oborę rozwiązane dla nawozu miotać [hellip]Ek4Snopki z wierzchu poroszone rozstawiać na zagonie [hellip]Sk56SStpSLSWilSWSDor

łąka ndash łączkałąkalsquoterenporośniętyroślinnościąsłużącydowypasulubzbieraniatrawynapaszęrsquonp Łąki stare podorywać aby z nich były nowe i lepsze trawniki Ek10Łąki za pogo-dy kosić a siano sucho zebrawszy zwozić [hellip]EZ220SStpSXVISLSWilSWSDorłączka lsquozdr od łąkarsquonpProso rodzi się dobrze na nowiźnie jako to na łączkach (hellip) Sk53SStpSXVISLSWilSWSDor

gałąź ndash gałązkagałąźlsquopędodroślzpniadrzewarsquonpGałęzie okrzesywać ze rdzy i gruby drzewowej skorupy ku wiośnie oskrobywać trzeba Ek17SStpSXVISLSWilSWSDorgałązka lsquozdr od gałąźrsquonpFigowe świeże gałązkiEk25SStpSXVISLSWilSWSDor

b) oraz pary synonimiczne ndash dublety morfologiczne ndash o identycznym znacze-niualeroacuteżniącesięzakresemużyciazewzględunaroacuteżnicechronologiczne(wyraz starszy i nowszy)

gołębieniec ndash gołębnik gołębienieclsquogołębnikdomekdlagołębirsquonpGołębieńce gniazda wymiatać i wysprzą-taćEk99SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)gołębniklsquodomekdlagołębirsquonpGołębniki mocne dla siedliska czynić aby tak czasu pogody jako i podczas deszczu miały gdzie wcześnie biesiadowaćSk63SStpSXVISLSWilSWSDor

lub regionalne

boisko ndash bojowisko boiskolsquogwarowanazwamiejscazwyklewstodolegdziemłoacutecązbożeklepiskowyrazużywanywMałopolsceinaKresachpołudrsquonpNie tylko ściany boiska wrota [hellip] w stodołach mają być słusznie opatrzone i sporządzone ale i samych szczytoacutew dachoacutew nie zaniedbywaćSk59Na stoczystym w gumnie boisku kilka razy ziarna zwiewają Sk136SStpSXVISLSWilSWSDorbojowisko lsquogwarowamałopolskanazwamiejscamłockiklepiskorsquonpBojowiska zawsze mają być roacutewne gładkie ubiteEZ40SStpSXVISLSWilSW(rzad uż i odn do boisko)SDor(reg)

3 Synonimy znaczeniowe

Synonimy znaczeniowe to wyrazy bliskoznaczne o podobnym znaczeniu nadrzędnymroacuteżniącesięcechamiszczegoacutełowymiktoacuteremogąskutkowaćograniczeniemwymianykontekstowejWzgromadzonychponiżejprzykła-

40 Cecylia Galilej

dachniepokrywającesięcechysemantyczneprecyzująznaczenieposzcze-goacutelnychleksemoacutewdziękiczemuroacuteżnicująznaczeniewyrazoacutewPomimoroacuteżnicsemantycznychwyrazywdanymciągusynonimicznymłączytreśćpojęcianadrzędnego(npwponiższychkategoriachoficjaliści dworscy daniny rachunki itd)

Przykłady

dziesiątnik ndash ekonom ndash karbownik ndash namiestnik ndash urzędnik ndash włodarz

dziesiątniklsquoprzełożonynaddziesięciomaoficjalistamidworskimilubchłopamipań-szczyźnianymirsquonpDziesiątnicy aby byli w każdej wsi i jeden o drugim aby wiedział EZ176SStpSXVISLSWilSW(stp)SDor(brak)ekonomlsquooficjalistadworskizarządzającymajątkiemdozorującyrobotnikoacutewwpoluzarządcarsquonp[Wźlezorganizowanymmajątkumożedojśćdotego]że potem urzędnik na ekonoma zwali a ekonom na pana dziedzica [hellip]Panowie ekonomowie nie tylko sami powinni prawo rozumieć ale też i urzędnikoacutew w tym sposobnych upatrowali ponieważ i we wsiach roacuteżne trafiają się kazuse prawne [hellip]EZ184SStpSXVISLSWilSWSDor(infdefw dawnych majątkach ziemskich)karbownik lsquonadzorcachłopoacutewwmajątkuprowadzącyrejestrichpracyrsquonpUrzęd-nik każdy ma co wieczoacuter rozmoacutewić się z włodarzem albo karbownikiem EZ181SStp(karbować zakarbować) SXVI (karbować karbowe)SLSWilSWSDor(przestarz)namiestnik lsquozastępcadziedzicaalboekonomanafolwarkugumiennykarbowywłodarzrsquonpUrzędnik jako namiestnik pański jest obowiązany co tylko ku dobremu należy pańskiemu i pożytkowi wszelka industryją pilnie i czuło upatrować tak w pod-danych pańskich jako i wszelkich innych prowentach powinienEZ181[Owystępkachpopełnianychprzezchłopoacutew]znać dawać panu albo samym skarać namiestnikom należyEZ176SStpSXVISLSWilSWSDor(histwznpolityczno-wojsk)urzędniklsquoczłonekzarządugospodarczegowmajątkuziemskimoficjalistawłodarzekonompisarzrządcarsquonpKiedy chłop uczy rozumu urzędnika gotowe ma nad nim panowanieEk74Urzędnik ma strzec wyorywania granic od sąsiadoacutewEk8SStpSLSWilSWSDor(daw)włodarz lsquowdawnychmajątkachzarządcaktoacuteremupowierzonokierowaniegospo-darstweminadzoacuternadrobotnikamiwpoluekonomrsquonpUrzędnik każdy ma co wieczoacuter rozmoacutewić się z włodarzem albo karbownikiem EZ181Włodarz z wieczora wcześnie ma robotę opowiedzieć i nakazaćEk122SStpSLSWilSWSDor(daw)

chałupnik ndash ogrodnik ndash zagrodnik chałupnik lsquobezrolnychłopwłaścicielchałupyzniewielkądziałkąrsquonpOracz każdy kmieć zagrodnik chałupnicy etc powinni z pilnej swojej prace na polu i w ogrodach wiwandę sobie obmyślić żeby jej nie kupował ale raczej co zdobywać będzie dla swoich innych potrzeb domowych przedawał [hellip] EZ177SStpSXVISLSWilSWSDorogrodniklsquobezrolnychłopwłaścicielchałupyzniewielkądziałkąlubbezniejzagrod-nikrsquonpNiech panowie gospodarze rolnicy i ogrodnicy potym dobrą upatrują ziemię kiedy się latorośli gładkie i smagłe prącia niechropawe niesękowate niekrzywe ale


proste i zielono kwitną i dorastająEZ21SStpSXVISLSWil(nieuż)SW(rzad uż)SDor(daw)zagrodniklsquobezrolnychłopwłaścicielchałupyzniewielkądziałkąogrodemogrod-nikrsquonpZagrodnika na rolą stanowiąc [hellip] sprzężaj dać mu potrzeba Sk78Lepiej zagrodnika mieć przy słusznej osadzie jednego aniżeli trzech chałupnikoacutewSk78SStpSLSWilSWSDor(hist)

czynsz ndash danina ndash oddawka oddawek ndash poboacuter ndash podatekczynsz lsquopodatekpieniężnyopłatazaużytkowaniegruntudzierżawęwypłacananarzeczpanafeudalnegoodrolizagrodyrsquonpCzynsz pieniężny Ek118[Sprawdzać]Czynsze albo arendę jeśli według powinności abo kontraktu oddająEZ203SStpSXVISLSWilSWSDordaninalsquonależnośćwypłacanawpieniądzachlubnaturzersquonpDaniny od chłopoacutew roacuteżne w ziarnie należące osobliwie sspy [sspy ndash niejasne C G] z nowego wybrać bo ku wiośnie i ku nowemu z trudnością od nich odebrać co może [hellip]Ek113SStpSXVISLSWilSWSDoroddawkaoddaweklsquopodatekdaninanależnośćrsquonpGdy na oddawkę postanowią oborę od faskowej krowy faska masła ma być oddanaEk120Po tym oddawku dopiero jego ta rzecz będzieSk44SStp(brak) SXVI (brak) SL (oddawka oddawek)SWilSW(rzad uż)SDor(brak)poboacuter lsquopodatekdaninarsquonp [Odchłopoacutew]Pobory podymne rogowe pogłoacutewne czopowe jeśli od nich wybrane i za kwitami pobrane Ek86SStpSXVISLSWilSWSDorpodateklsquoopłatadaninarsquonp[Chłopoacutew]nie ciemiężyć podatkami i robociznąEk64SStpSXVISLSWilSWSDor

kalkulacja ndash karb ndash rachunekkalkulacjalsquorachunekdokonanieobliczeniarsquonp[Wbrowarzeprowadzićskrupulatnyrejestr dochodoacutew] z karbami z pieniędzmi odebranemi konfrontować i kalkulacyją uczynić [hellip] EZ202SStpSXVISLSWilSW(rzad uż)SDorkarblsquorejestrrachunekużywanyprzezniepiśmiennychwpostacinacięćnadeszczułcelubkijuoznaczającychzaciągniętydługliczbębydłaitprsquonp[Wbrowarzeprowadzićskrupulatny rejestr dochodoacutew] Karby achteloacutew mieć wyszykowanych i podpisanych dwa jeden przy urzędniku dla kwoty drugi przy kaczmarzu dla weryfikacyjej wyda-nego i wyszynkowanego piwa EZ105SStpSXVISLSWilSWSDorrachuneklsquostanmajątkukapitałuwobrociehandlowymwyrażonywliczbachpodsu-mowanyspisnależnościrsquonpDrewniane naczynia ktoacutere tylko do gospodarstwa nale-żeć będą te według samej potrzeby ma do rachunku przyjąć dwoacuter EZ180Gdy obora na oddawce przyjąć trzeba do rachunkuEZ180SStpSXVISLSWilSWSDor

dobra ndash klucz ndash majętność dobralsquodużymajątekziemskiposiadłośćziemskarsquonp[hellip] dobra ziemiańskie czy-nią człowieka ubłogosławionym nad ktoacutere nic przyzwoitszego i użyteczniejszego być w powszechnym pożyciu możeEk8SStpSXVISLSWilSW(stpwznlsquoposiadłośćmieniersquoorazlmnwznlsquodużymajątekziemskirsquo)SDor

42 Cecylia Galilej

klucz lsquodużymajątekziemskiskładającysięzpewnejliczbywsifolwarkoacutewrsquonp[Zaleceniebydołączyćdorejestrudodatkowekartywprzypadku] Jeśliby się w kluczu jakim więcej znajdowało folwarkoacutew [hellip]EkModelusz125 SStp SXVI SL SWilSWSDor majętność lsquoposiadłośćziemskawłasnośćmajątekposiadłośćdziedzictworsquonp Kalendarz albo minucyje mieć przy każdej majętności tak dla obserwowania świąt jako też i dla doskonałego w gospodarstwie upatrowania czasu i dla rachunkoacutewEk1 [Okoniecznościspisywaniainwentarza]gdyż przez ten sposoacuteb zabieżeć może majęt-ności spustoszeniuEk2SStp(brak)SXVISLSWilSW(stp)SDor(daw)

dwoacuter ndash folwark dwoacuter lsquomajątekziemskifolwarkmieszkaniedziedzicajegopełnomocnikalubdzier-żawcywrazzzabudowaniamigospodarczyminp[Niegospodarnemurolnikowi]to mu do dwora wziąć krescencyją i [pro]ducta proportione według jego potrzeby i wyżywienia dawaćEZ176[Rolnikktoacuterymakilkusynoacutew]jednego z nich [hellip] niech da w rzemiesło ktoacutere jest [we] wsi i samemu dworowi zawsze potrzebneEZ177Bo to wiedzieć potrzeba że co chłopom dwoacuter da na załogę i osadę to będzie w inwentarzu Sk78SStpSXVISLSWilSWSDorfolwark lsquooddzielnaczęśćwsidwoacutermieszkaniedziedzicajegopełnomocnikalubdzierżawcyfolwarkuwrazzzabudowaniamigospodarczymiwchodzącaczęsto wskładwiększejposiadłościziemskiejrsquonp[Odaninach]Kokosze danne ktoacutere chłopi do folwarku oddająGosp72SStpSXVISLSWilSWSDor(daw)

ogrodza ogrodzenie ndash parkan oparkanienie ndash płotogrodzalsquoogrodzeniersquonpUle mają być w ogrodzy i zamknięciu dobrym sporządzone Ek136SStpSXVI(ogrodalsquotwierdzarsquo)SLSWilSW(stp)SDor(brak)ogrodzenielsquopłotparkanrsquonp[Sprawdzać]Ogrodzenie jeśli jest słuszne w słusznym zostaje zawarciuEZ204SStpSXVISLSWilSWSDorparkan lsquoogrodzeniezpaloacutewdeseksłupoacutewrsquonp[Elementemdworusą]parkany i ogrodzenieEkModelusz SStpSXVISLSWilSWSDoroparkanienielsquoogrodzeniersquonp[Przygumniemusibyć]oparkanienie lub jakie ogro-dzenieEkModeluszSStpSXVISL(oparkanić)SWilSWSDorpłot lsquoogrodzenieplecionezchrustursquonp[Sprawdzać]W płotach i wszelkim ogrodzeniu jeśli jest dozoacuter i pilność żeby ich nie rozbierali i nie palili [hellip] EZ202SStpSXVISLSWilSWSDor

izba ndash komnata ndash pokoacutejizba lsquopomieszczeniemieszkalnepokoacutejzwłaszczaniewykwintnyrsquonp[Zaleceniaarchitektoniczne] Pokojowe izby ktoacutere mają być wszerz łokci 10 wzdłuż 7 EZ14Stołowa izba ktoacutera ma łokci wszerz sama w sobie także 10 wzdłuż 7EZ14SStpSXVISLSWilSWSDor

komnatalsquomałypokoacutejmieszkalnyizbarsquonpBudynki dworskie z izbami pokojami izdebkami z komnatami z kumorami z spiżarnią z gankami sienią EkModeluszSStpSXVISLSWilSWSDor(dawlsquopokoacutejzwłaszczadużyurządzonyzprzepy-chemrsquo)


pokoacutejlsquopomieszczeniemieszkalnekomnataizbarsquonpBudynki dworskie z izbami pokojami z komnatami [hellip]EkModelusz[Zaleceniedlagospodyni]W pokoju zaś wszelka wygoda[mabyć]Ek93SStpSXVISLSWilSWSDor

grunt ndash pole ndash rola ndash ziemia grunt lsquoziemiauprawnarsquonpSkrudlenie abo włoacuteczenie gdy grunt jest spadzisty pochodzistym przygoacuterzysty mniej potrzebna praca Sk172Zagonowe owoce miano-wicie pory cebule czosnki (w zagonie w gruncie chowane) Sk74SStpSXVISLSWilSWSDorpolelsquoobszarzieminadającysiędouprawyziemiauprawnarolarsquonp Przestrzegać aby według czasu i zwyczaju wszelkie były sprawowane pola Ek7 Pola albo role gospodarzom objechać potrzeba (hellip) Ek105SStpSXVISLSWilSWSDorrola lsquoziemiauprawnarsquonpPola abo role są trojakie jedne na oziminę drugie na jarzynę trzecie na ugoacuter według kadencyji jako na ktoacutery rok przypadnąEk3SStpSXVISLSWilSWSDorziemialsquogruntpoleglebarsquonp Krzemienistą ziemię wybierać aż do samej gruntowej twardziny bo czasem się trafi twarda ziemia a pod nią będzie miękka Ek5SStpSLSWilSWSDor

odłoacuteg ndash ugoacuter odłoacuteglsquorolazostawionanadłuższyczasbezuprawyabywypoczęłaiwzmocniłasięrsquonp[Zaleceniebysprawdzaćczypolenieleży]przez niedbalstwo odłogiemEk105SStp (brak)SXVISLSWilSWSDor(przestarzstać odłogiem)ugoacuter lsquopolenieuprawianersquonpUgorami role odpoczywają [hellip]EZ22Nawozu na ugory jak najwięcej zwozićEk104Ugory aby dobrze przed św Janem Chrzcicielem były nie tylko położone ale też i sprawione pilnego zażyć starania EZ18SStpSLSWilSWSDor

kopa ndash sterta kopalsquostoacutegsianalubzbożaskładającysięz60snopoacutewrsquonpKopa zboża sześćdziesiąt snopkoacutew Sk29Układać w kopy sianoSk114Pod jedną liczbą po jednej w polu układać kopieEk11W polu z pilnością kopy liczyć [hellip] Ek11SStpSXVISLSWilSWSDorstertalsquodużakupaporządnieułożonegozbożalubsianarsquonp[Siano] [hellip] sucho zwieść do gumna wiele fur z stert brogoacutew conotować Ek10SStpSLSWilSWSDor

pług ndash radłopług lsquonarzędzierolniczezlemieszemdogłębokiegooraniarsquonpPługi do orania i sprawowania roacutel na jare zboża niech wcześnie wychodzą aby żadnego nie było omieszkania bo im najprędzej zasieje tym też obfitszy i plenniejszy będzie urodzaj [hellip]Ek100SStpSXVISLSWilSWSDorradłolsquonarzędzierolniczesłużącedoprzeorywaniawpoprzekrolipooranejpługiemwceluspulchnieniajejwierzchniejwarstwyrodzajpługarsquonpPługi brony radła wozy i inne sprzęty gospodarskie wcześnie ponaprawiać [hellip]Ek96Radłem ziemię uprawićSk112SStpSXVISLSWilSWSDor

44 Cecylia Galilej

ceber ndash skopek ndash wąworek ndash wiadro ceberlsquodużedrewnianenaczyniezuchamidonoszeniawodylubtrunkoacutewrsquonpNa-czynie browarniane [hellip] wiadra rynny konwie cebry kosz do chmielu EkModeluszSStpSXVISLSWilSWSDorskopek lsquodrewnianewiadrozjednymuchemnamlekowodęzaprawęmurarskąrsquonp Przy każdym doiwie trzeba pilnego oka aby skopki z mlekiem na stronę nie szły [hellip] Ek32Mleko z wydojenia aby z czystych skopkoacutew w czyste naczynie przez gęstą chustę przeprawiano [hellip]EZ128SStp(skop skopiec) SL (szkopiec skopiec)SWilSWSDor(szkopek skopek)wąworek lsquozdr od wąwordrewnianekilkugarncowewiadrozpałąkiemlubpowroacutez-kiemprzezwierzchdonoszeniawodymlekarsquonp[Nawypadekpożaru]W miastach w miasteczkach i porządnych wsiach gdzie jest urząd mają być sikawki od tokarzoacutew od miechownikoacutew wąworki skoacuterzane [hellip]Sk130SStp(brak)SLSWilSW(stp) SDor(brak)wiadrolsquonaczyniegłoacutewniedowyciąganiawodyzestudniijejprzetrzymywaniarsquonp[Studniażuraw]Z wiadrami na linie albo łańcuchuEkModeluszSStpSLSWilSWSDor

4 Synonimy stylistyczne

Tego rodzaju jednostki wyrazowe ndash obok synonimoacutew znaczeniowych ndash tworząuHaurajedenznajliczniejszychtypoacutewbliskoznacznikoacutewPrzedewszystkimroacuteżniąsięodsiebieokreślonymtypemnacechowaniabezzmianyznaczeniawyrazunacechowanegoLeksemywchodzącewskładniektoacuterychciągoacutewsynonimicznychmajązabarwieniea) ekspresywne np

chłop ndash chłopek chłop lsquowspołeczeństwiefeudalnymczłowieknajniższegostanurolnikwieśniakwłościaninrsquonp[Owsparciuchłopaprzezdziedzica]założyć chłopa za słuszną racyją i własną potrzebąEk65SStpSXVISLSWilSWSDor

chłopek lsquozdr od chłopwyrazzodcieniempejoratrsquonpOsadni chłopkowieEk101Chłopek na wsi niech tego przestrzega aby zbożem i chlebem ostrożnie szafował żeby go do nowego stawało [hellip]EZ216SStp(brak) SXVI (protekc lekko pogard i pobłaż)SLSWil(z politow)SWSDor(przestarz)

kmieć ndash kmiotek kmiećlsquorolnikwłościaninchłoprsquonpKmieć ktoacutery nie zasieje już wiary niegodzien a we zły głoacuted pan go nie założy ani mu co zborgujeEk27Jak kmiecia całego osadzić Sk42SStpSXVISLSWilSWSDorkmiotek lsquozdr od kmiećpoddanychłopwyrazwartościującybeznacechowaniade-minutrsquonpUbodzy kmiotkowieEk72SStp(brak) SXVI (z neutralizacją funkcji deminutywnej)SLSWilSWSDor(dziśiron)


pasterz ndash pastuchpasterzlsquoparobekpasącyowcebydłokoniewyrazzodcieniempozytywrsquonpPaste-rzom karby wszelkiego bydła oddać ktoacuterzy co dzień z nich wieczoacuter [hellip] rachować się powinniEk113SStpSXVISLSWilSWSDor(książk)pastuchlsquoparobekpasącyzwierzętadomowenapastwiskuwyrazzodcieniempejoratrsquonp Pastuchowie mają mieć karby bydłaEk25Pastuchoacutew [hellip] podczas długiej nocy budzić aby bydła doglądaliEk121SStp(pastucha) SXVI (pastuch pastucha) SL (pastuch pastucha)SWilSWSDor

b) potoczne np

pertyka ndash poacutelko ndash pręt pertyka lsquoprętmierniczyrsquonpPertyka jest pręt mierniczy ktoacutery ma w sobie wszerz i wzdłuż łokci poacutełoacutesma kwadratowych kupieckich nazywa się pospolicie poacutelkoEZ25 O perpendykułach [tj o liniach pionowych ndash CG] o pertykach nie każdemu zrozu-miana nauka Sk47SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSW(brak)SDor(brak)poacutelkolsquopotocznanazwaprętamierniczegorsquonp Pertyka jest pręt mierniczy ktoacutery ma w sobie wszerz i wzdłuż łokci poacutełoacutesma kwadratowych kupieckich nazywa się pospolicie poacutelkoEZ25Łan frankoński zamyka w sobie poacutelek albo pertyk 12 960 EZ25SStpSXVISLSWilSWSDor(in znacz)prętlsquodawnamiaradługościziemilicząca45mpertykarsquonpSznur zasię jeden ma w sobie pręty trzy a pręt jeden ma w sobie łokci 15EZ25SStpSXVISLSWilSWSDor(hist)

c)specjalistyczno-środowiskowenp

połownik ndash poacutełrolnikpołownik lsquospecjalistycznanazwapoacutełrolnikachłopaposiadającegogospodarstwomniejszeopołowęodkmieciarsquonpPołownik poacutełrolnik połowicę tego wszystkiego ma co kmieć cały Sk43SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(ekon hist)poacutełrolnik lsquospecjalistycznanazwapołownikachłopaposiadającegogospodarstwomniejszeopołowęodkmieciarsquonpPołownik poacutełrolnik połowicę tego wszystkiego ma co kmieć cały Sk43SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(ekon hist)

chujec ndash kiernoz chujeclsquosamiecświnidomowejdoceloacutewrozpłodowychknurkiernozrsquonpNa to też mieć oko aby jaki na ustroniu nie zamieszał się chujec ktoacutery by znacznie pańskim uj-mował obroku wieprzom Ek21SStp(brak) SXVI (brak)SLSWilSWSDor(brak)

kiernozlsquośrodowiskowanazwaknurasamcaświnidomowejdoceloacutewrozpłodowychrsquonp Wszelki przychoacutewek krom inwentarskiego stada maciorek kiernozoacutew i wieprzoacutew zawsze liczyć i terminować do regestroacutew trzebaEZ131SStpSXVISLSWilSWSDor(zool)

46 Cecylia Galilej

d) regionalne np

przednik zaprzednik ndash przewodnik przednik lsquogwarowanazważniwiarzaprzodującegopierwszegokosiarzarsquonpPrzedni-ka chyżego i sposobnego do żniwa aby drudzy za nim pociągali wcześnie obstalować choćby mu też na więcej płacy pozwolićEZ221SStp(brak) SXVI (bez nacech roln) SL (brak)SWilSWSDor(reg)zaprzedniklsquożniwiarzprzodującypierwszykosiarzrsquonpKto chce prędko żniwo od-prawić niechże upatrzy zaprzednika lub przewodnika za ktoacuterym by drudzy pociągali żniwiarzeEk52SStp(brak)SLSWilSW(mało uż)SDor(brak)przewodniklsquożniwiarzprzodującypierwszykosiarzrsquonpKto chce prędko żniwo od-prawić niechże upatrzy zaprzednika lub przewodnika za ktoacuterym by drudzy pociągali żniwiarzeEk52SStp(bez nacech roln) SXVI (bez nacech roln)SLSWilSWSDor(infdefo ptakach i zwierzętachidącynaczelestada)

skrudlenie ndash włoacuteczenieskrudlenie lsquogwarowa nazwa bronowania przed drugim oraniem w celu rozbicia grud wyrazużywanywMałopolscersquonpSkrudlenia zaś jest w tym osobliwy skutek że roacutewna ziemię dla roacuteżnych skib oraniaSk64SStp(brak) SL (skroacutedlić skrudlić) SWilSW(skroacutedlić)SDor(skrudlić gw)włoacuteczenie lsquobronowaniepopodorywceprzedwłaściwymoraniemrsquonpW oraniu w uprawie w nawożeniu nawozu odwracaniu radleniu w pokładaniu i włoacuteczeniu abo skrudleniu kto chce nabyć eksperyjencyjej ile nowotni gospodarze niech im ten będzie snadny do wiadomości sposoacuteb i rzetelna naukaSk52SStp(włoacuteczyć lsquobrono-waćrsquo)SL(brak)SWilSWSDor(włoacuteczyć roln)

doacuteł ndash loch ndash piwnica ndash sklep doacuteł lsquonakrywanydoacutełwziemidoprzechowywaniapłodoacutewrolnychrodzajpiwnicyrsquonp Jarzyny do chowania w doły w piaszczysty grunt wkopać Ek9 [Zalecenie aby] Jarzyny zaś jeśli obeschłe w piaszczystych zakopano dołach i doły porachowaćEk85SStpSXVISWilSW(gw)SDor(in znacz)lochlsquopomieszczeniepodziemneoroacuteżnymprzeznaczeniuczęstodoprzechowywaniazapasoacutewnazimęznajdującesięosobnoodbudynkursquonpLoch także słuszny dla nabiałoacutew tak na zimę jako i na lato tylko aby był w cieniu a nie na całym zbudo-wany słońcu tak dla lepszego chłodu tako też aby od zbytniego gorąca nie psowały się nabiałyEZ112SStpSXVISLSWilSWSDorpiwnica lsquopomieszczeniepodziemneoroacuteżnymprzeznaczeniuczęstodoprzechowy-waniazapasoacutewnazimęznajdującesiępodbudynkiemrsquonp[Ofundamentach]Jedne dla piwnic muszą być głębsze Drugie zaś bez piwnic według sposobnej jednak ziemie [hellip] i według machiny budynku trzeba się miarkować EZ5SStpSXVISLSWilSWSDorsklep lsquogwarowanazwapiwnicywyrazużywanywMałopolscenaMazowszu wWielkopolsceinaKaszubachrsquonpLamus alias sklep z porzonnym mieć zawarciem tak dla ognia [strzeż Boże] jako też i dla postronnego i domowego złodzieja abyś był we dnie i w nocy pewny swojej substancyjejEZ4SStp(lsquosklepieniersquo)SLSWilSWSDor(dawdziśreg)


murawa ndash trawa trawnik murawa lsquogęstaniskatrawawyrazużywanyzwłaszczanaMazowszursquonpProso rodzi się dobrze na nowiźnie jako to na łączkach [hellip] gdzie tylko rośnie murawa na murawieSk53SStp(brak)SXVISLSWilSWSDortrawa lsquogatunekroślinsłużącychjakopokarmdlazwierzątlubtraktowanychjakochwastrsquonpŁąki stare podorywać i z nich nowe restaurować łąki dla lepszej i bujniej-szej trawyEk113Trawy w ogrodach sadach i pokątnie dla bydła rznąć [hellip]Ek106SStpSLSWilSW(gwlsquowszelkaroślinnośćdrobnaidzikarsquo)SDortrawniklsquotrawarsquonpWartę mieć gdy się na łąkach trawniki puszczająEk10 Łąki stare podorywać aby z nich lepsze i nowe były trawnikiEk10Len świeży porozkładać na trawnikuSk82SStpSLSWilSW(brak)SDor(lsquoterenobsianytrawąrsquo)

kogut ndash kur kogutlsquosamieckuryrsquonpKur abo kogut słusznej ma być urody i proporcyjej Sk154SStpSXVISLSWilSWSDorkurlsquogwarowanazwakogutawyrazużywanywMałopolscepoacutełn-wschnaMazowszuiKaszubachrsquonp[Kokosze]do kura wypuszczać (hellip)Ek35Kury kapłonićEk109SStpSXVISLSWilSWSDor(ksiażk albo reg)

gnoacutej ndash nawoacutez gnoacutej lsquogwarowanazwanaturalnegonawozumieszaninaodchodoacutewzwierzęcychzesłomąisianemdoużyźnianiaziemirsquonpOgrody aby na wiosnę gnojem sprawiono i podorano dojrzećEk98SStpSXVISLSWilSWSDornawoacutez lsquooborniknawiezionydoużyźnieniarolirsquonpPrzyczyniają sobie niektoacuterzy nawozu z sasiny albo posieczonej trzciny na stawieSk31SStp(brak) SXVI SL SWilSWSDor

gąsienica ndash liszka gąsienicalsquolarwamotylainiektoacuterychbłonkoacutewekrsquonp[Tytuł]Na gąsienice albo liszki Ek25Z każdego drzewa szczepia latorośli obierać gąsienice ktoacutere spod drzewa na kupę wygrabić aby się to nie mnożyło robactwo spalić do szczętu Ek16SStpSXVISLSWilSWSDorliszkalsquogwarowanazwalarwymotylainiektoacuterychbłonkoacutewekrsquonpLiszki abo gąsienice z drzewa obieraćEk97Podczas susza zwykli liszki robacy ziemni młodocianą na zagonach podgryzywać z korzenia rosadę [hellip]Ek9SStpSXVISLSWilSWSDor

kurza noga ndash portulakakurza noga lsquoportulakaludowanazwawarzywadoużytkukuchennegoilecznicze-gorsquonp Portulaka to jest kurza noga EZ69SStp(brak) SXVI (nazwa bez definicji odnotowanaprzyhaśle portulaka)SLSWilSWSDor(brak)portulaka lsquoportulakawarzywodoużytkukuchennegoileczniczegorsquonpPortulaka to jest kurza nogaEZ69SStpSXVISLSWilSWSDor(bot ogr)

48 Cecylia Galilej

e) oraz wyrazy rzadkie osobliwe npżeńczarz ndash żniwiarz żeńczarz lsquożniwiarzwyrazrzadkoodnotowywanywsłownikachrsquonpPodczas doj-rzałego w kłosiu ziarna wcześnie obmyślić żeńczarzoacutew według osady i powinności poddanych a jeśli do tej roboty nie wystarczy domowa robocizna to po miasteczkach na pieniądze obwołać pomienionych żeńczarzoacutew [hellip]EZ221SStp(żeniec żniec żeńca żyńca) SL (żeńca żeniec)SWilSW(stp żeńczarz gw żeńca)SDor(żeniec)żniwiarzlsquoczłowiekpracującyprzyżniwachrsquonpModelusz arytmetyczny abo fabuła relationis [hellip] z trzech folwarkoacutew z proacutebą plonu i żniwiarzom solutiąSkModelusz[Sposoacutebabyurzędnicyodbyliżniwa]i proacutebę plonu i o żniwiarzach relatią [zdali dziedzicowi]SkModeluszSStp(brak)SLSWilSWSDor

Zakończenie

WpiśmiennictwieHaurasynonimyrzeczownikowestanowiądośćpo-kaźnągrupęzroacuteżnicowanąsemantycznieorazpodwzględemwymianykontekstowejWramachkryteriumsemantycznegomożnaprzeprowadzićtupodziałnasynonimiękompletną(porMikaiin199855Rudnicka2006266)charakteryzującąsiętożsamościąznaczeniainacechowaniastylistycznego (np dziedzic ndash pan frukt ndash owoc korda ndash sznur) oraz nie-kompletną(Rudnicka2006266)ktoacuterazachowujeważnewspoacutelneelemen-tyznaczeniowealewprowadzapewnezmianywdrugorzędnychcechachsemantycznychlubprzeobrażacharakterstylistycznywyrazoacutew(npizba ndash komnata ndash pokoacutej doacuteł ndash loch ndash piwnica ndash sklep chłop ndash chłopek kmieć ndash kmiotek)PodobnegopodziałumożnadokonaćtakżewramachkryteriumwymiennościkontekstowejWjednejgrupiemieszcząsięsynonimytotalne(Rudnicka2006266)tzncałkowiciewymiennekontekstowo(npdziedzic ndash pan chłop ndash kmieć ndash rolnik frukt ndash owoc virga ndash laska browar ndash miel-cuch ndash ozdownia ndash słodownia)inietotalneczęściowowymienne(Rudnicka2006266)(npczynsz ndash danina ndash oddawkaoddawek ndash poboacuter ndash podatek kalkulacja ndash karb ndash rachunek)

UżyteprzezHaurasynonimyprzynależądozasobuleksykalnegoepoki byływoacutewczasznanebyćmożerywalizowałyzesobą(nppowinność ndash robocizna robota)Dopierowpoacuteźniejszychczasachczęśćużytychprzezpisarzaleksemoacutewagrarnychzaczniewychodzićzużycialubzmieniswojeznaczenie2Niektoacuteresynonimysądialektyzmami(npboiskolsquoklepiskorsquo bo-

2 Wujęciudiachronicznymwwiększościparlubciągoacutewsynonimicznychjedenzczłonoacutewjestjużdzisiajarchaizmem(nppanlsquodziedzicrsquopołowniklsquopoacutełrolnikrsquoogrodniklsquochłopbezrol-nyrsquozagrodniklsquochłopbezrolnyrsquopowinnośćlsquopańszczyznarsquorobociznalsquopańszczyznarsquożeńczarz


jowisko lsquoklepiskorsquo doacutełlsquoprymitywnyrodzajpiwnicyrsquoskleplsquopiwnicarsquo wąworek lsquowiadrorsquożeńczarzlsquożniwiarzrsquoskrudlenielsquobronowaniersquo)Innesąnacechowanestylistycznie(npksiążkpasterz z odcien politow chłopek kmiotek pogard pastuch)Wśroacutedsynonimoacutewznajdująsięwyrazyktoacuteremajązarysowaneznaczenie specjalistyczne (np roln włoacuteczenie lsquobronowaniersquoekon-histpoacutełrolnik lsquochłopposiadającygospodarstwomniejszeopołowęodkmieciarsquopołownik lsquopoacutełrolnikrsquobot-ogrportulaka lsquoroślinawarzywnai leczniczarsquozool-środowiskkiernozlsquoknurrsquopotpoacutelkolsquopertykamiaradługościrsquo)

ZastosowanesynonimypełniąuHauragłoacutewniefunkcjęprecyzującą(zaroacutewnościślesemantyczniejakteżterytorialnielubstylistycznie)Umoż-liwiająjasnywyczerpującyprzekazopisywanychtreściajednocześniepomagająuniknąćmonotoniipowtoacuterzeńPrecyzjiikomunikatywnościsłu-żyprzedewszystkimsposoacutebzestawianiasynonimoacutewnazasadzieszeregu(np pan abo dziedzic pola abo role przednik abo zaprzednik pasieka abo pszczelnik portulaka to jest kurza noga) lub wyliczenia bliskoznacznikoacutew wbezpośrednimsąsiedztwie(zagrodnicy chałupnicyizby izdebki kom-naty pokoje)Takiegrupowaniesynonimoacutewpośredniopełnitakżefunkcjęstylistycznąwzmacniaprezentowanewporadnikachtreścizdradzaza-angażowanieautoraijegotroskęozrozumiałośćwypowiedziWdziełachHauraspotykasięniekiedyzestawieniawięcejniżdwusynonimoacutewcomożnatłumaczyćporadnikowymcharakteremjegotekstoacutewndashobszernychzroacuteżnicowanychleksykalniespecjalistycznych(tjporadnikowychproto-encyklopedycznych)opracowańrolniczychzawierającychroacuteżnorodnetypywyrazoacutewogoacutelnopolskieigwarowezapożyczonenacechowanestylistycznieineutralnespecjalistyczno-środowiskowelubrzadkieosobliweCzynnikitepołączonerazemwspoacutełtworzązauważalnąuHauraimpresywnośćorazużytkowośćjegoutworoacutew


Ek minusJKHaurEkonomika ziemiańska generalnaKrakoacutew1675EZ minusJKHaurZiemiańska generalna ekonomikaKrakoacutew1679SDorminusWDoroszewski(red)Słownik języka polskiegoTIminusXWarszawa1958minus1969Sk minusJKHaurSkład abo skarbiec znakomitych sekretoacutew ekonomijej ziemiańskiej Krakoacutew

1689SL minusSBLindeSłownik języka polskiegoT1minus6Warszawa1807ndash1814SStpminusSUrbańczyk(red)Słownik staropolskiT111Wrocław1953minus2002

lsquożniwiarzrsquodziesiątnik lsquooficjalistadworskirsquourzędnik lsquooficjalistadworskirsquomleczno lsquomlekorsquopszczelniklsquopasiekarsquosztoklsquoźroacutedłorsquokordalsquomiaradługościrsquoprętlsquomiaradługościrsquo)Częśćlekse-moacutewbliskoznacznychmiaławoacutewczasinneznaczenieniżobecnie(npnaczynielsquonarzędziersquoorgialsquomiaradługościrsquoogrodniklsquochłopbezrolnyrsquo)

50 Cecylia Galilej

SW minusJKarłowiczAKryńskiWNiedźwiedzki(red)Słownik języka polskiegoT1minus8Warszawa1900ndash1927

SWilminusAZdanowicziinSłownik języka polskiegoWilno1861SXVIminusMRMayenowa(red)Słownik polszczyzny XVI wiekuT1minus36WrocławminusWarszawa

1966ndash2012

Literatura

ApresjanJ(1980)Semantyka leksykalna Synonimiczne środki językaWrocławCegiełaAMarkowskiA(1986)Synonimia w odmianach środowiskowych i słownictwie

wspoacutelnoodmianowym wspoacutełczesnej polszczyznybdquoPoradnikJęzykowyrdquoz6s381minus387JadackaH(1986)Synonimia słowotwoacutercza ndash perspektywy badawczebdquoPoradnikJęzykowyrdquo

z6s404minus412MikaTPluskotaDŚwietlikK(1998)Teoria synonimu a praktyka leksykograficznabdquoPo-

znańskieStudiaJęzykoznawczerdquoT3Poznańs55minus64PolańskiK(1993)Synonimia[W]Encyklopedia językoznawstwa ogoacutelnegoRedKPolański

Wrocławs533minus534PłoacuteciennikIPodlawskaD(2006)Synonimia[W]Słownik wiedzy o językuBielsko-Biała

s268minus269RudnickaE(2006)Synonimia[W]Nauka o językuRednaukAMarkowskiWarszawa

s266SatkiewiczH(1986)Synonimia w ujęciu Profesora Stanisława SkorupkibdquoPoradnikJęzy-

kowyrdquoz6s375minus380SkorupkaS(1954)Wyrazy bliskoznaczne i ich wartość stylistyczna I Typy wyrazoacutew blis-

koznacznychbdquoPoradnikJęzykowyrdquoz4s8minus15

Summary

The material researched in this article are nouns arranged in pairs or series of synonyms which have been selected from three popular seventeenth-century agricultural guides by JakubKazimierzHaurTheanalysisdistinguishes4typesofsynonymsfullsynonyms (eg dziedzic ndash pan) partial synonyms (eg doacuteł ndash loch ndash piwnica ndash sklep) semantic synonyms (eg dziesiątnik ndash ekonom ndash namiestnik ndash urzędnik ndash włodarz) and stylistic synonyms (eg chłop ndash chłopek kmieć ndash kmiotek pasterz ndash pastuch)ThesynonymsusedinHaurrsquostextsfunction mainly to make the meanings precise they allow for a clear and comprehensible message to be sent and help to avoid the monotony of repetition Indirectly they also have astylisticfunctiontheyemphasizethecontentofthetextsrevealtheauthorrsquosinvolvementand his concern for the intelligibility of the text All these factors work together to impress thereaderofHaurrsquosworks

Przymiotnikowy formant -asy (-asy) jako przykład słowotwoacuterczego archaizmuhellip 51

Irena JarosŁoacutedźe-mail irjarwppl

Przymiotnikowy formant -asy (-asy) jako przykład słowotwoacuterczego archaizmu peryferycznego

Adjective formant -asy (-asy) as an example of a word-formative peripheral archaism

The author presents the range of occurrences of dialectal adjectives with an archaic formant -asy (-asy) in some ethnic regions of Poland The research is based on historical language facts and data from other Slavic languages

Słowa kluczowe językoznawstwo dialektologia słowotwoacuterstwo przymiotnik archaizm peryferyczny

Key words linguistics dialectology word-formation adjective peripheral archaism

Wykorzystywanie geografii lingwistycznej do badań historycznojęzy-kowych formułowania wnioskoacutew na temat chronologii zmian językowych a także określania kierunkoacutew ekspansji danych zjawisk językowych na podstawie ich rozmieszczenia geograficznego w terenie jest znane od czasoacutew Johannesa Schmidta twoacutercy teorii falowej Używanie w pracach lingwistycz-nych terminoacutew centrum i peryferia wiąże się z terytorialną lokalizacją cech językowych i dotyczy min wskazywania tzw archaizmoacutew peryferycznych Badania roacuteżnych zjawisk językowych ndash fonetycznych morfologicznych i leksy-kalnych prowadzone na polskim obszarze językowym nie tylko potwierdziły tezę o ich istnieniu ale także udowodniły występowanie licznych innowa-cji peryferycznych np na obszarze Kaszub Warmii i Mazur zachodniej Wielkopolski (Popowska-Taborska 1986) oraz Mazowsza (Kowalska 1996)

Obserwacja terenowej repartycji faktoacutew słowotwoacuterczych pozwala for-mułować wnioski o ich centralnym bądź peryferycznym charakterze a tym samym o innowacyjnych tendencjach w zakresie słowotwoacuterstwa Na mapach znajdujących się w dorobku polskiej dialektologii atlasoacutew regionalnych (zob np AJK AJPP AJŚ Maz Wkp Kowalska 1975) i ogoacutelnopolskich


52 Irena Jaros

(zob MAGP AGP) oraz ilustracjach kartograficznych zamieszczanych w monografiach (np Pomianowska 1963 Winkler-Leszczyńska 1964) zostało potwierdzone zdanie Witolda Doroszewskiego że bdquosłowotwoacuterstwo badane od strony geograficznej może nie tylko dostarczyć danych interesujących i ważnych dla charakterystyki jakiegoś obszaru językowego ale może oproacutecz tego przyczyniać się do precyzowania bardzo istotnych zagadnień ogoacutelno-językoznawczych dzięki temu że sytuowanie faktoacutew w czasie uzupełnia możliwie dokładnym sytuowaniem ich w przestrzenirdquo (Doroszewski 1954 3) Na polskim obszarze etnicznojęzykowym wskazuje się wiele słowotwoacuterczych archaizmoacutew peryferycznych do ktoacuterych należą np poacutełnocnokaszubski for-mant -iszcze tworzący min apelatywne nazwy poacutel uprawnych (zob MAGP mp 537 AJK mp 351minus354) wobec -isko (MAGP mp 537) np żytniszcze ndash żytnisko deminutywa z formantami -yszek -yszka -yszko np kwiatyszek głowyszka słonyszko charakteryzujące Wielkopolskę i Kaszuby (Dejna 1994 mp 73 AJK mp 321) w opozycji do analogicznych formacji z suf -uszek -eczka -eczko występujących w pozostałych dialektach superlatywny prze-drostek na- np nalepszy namłodszy występujący wyspowo na obszarze dialektoacutew małopolskiego śląskiego kaszubskiego zachodniej Wielkopolski i poacutełnocnego Mazowsza w opozycji do przedrostka naj- charakterystycznego dla pozostałych obszaroacutew gwarowych (Dejna 1994 mp 77) zachodniopol-skie przymiotniki z formantami -ity -aty wobec wschodniopolskich -isty -asty np wodnity ndash wodnisty kraciaty ndash kraciasty (Winkler-Leszczyńska 1964 mp 4 6 MAGP mp 505 AJK mp 410minus412) itp Dzięki geografii lingwistycznej możliwe było wskazanie centroacutew szerzących się innowacji np mazowieckiego formantu -ak tworzącego nazwy istot niedorosłych w opozycji do małopolskiego -ę np kaczak kaczę (MAGP mp 40 Maz mp 52 AJK mp 377minus380 mp syntetyczna 6 Pomianowska 1963 mp 17) formalnych deminutywoacutew np dzbanek wędka w funkcji neutralnej szerzących się z centrum polskiego terytorium gwarowego i wypierających formacje bezsufiksalne (dzban węda) utrzymujące się na poacutełnocnych połu-dniowych i wschodnich peryferiach polskiego obszaru etniczno-językowego (Handke Korytkowska Majowa i in 1972 93) itp

Do repertuaru słowotwoacuterczych archaizmoacutew należy zaliczyć także przy-miotnikowy formant -asy (-asy) tworzący w polskich gwarach formacje odprzymiotnikowe najczęściej o znaczeniu niepełnej lub osłabionej cechy określonej w podstawie (Trześniewska 1996 207) np białasy ciężkasy siwasy dzikasy Jego pochodzenie wiąże się z prasłowiańskim sufiksem -asъ1 ktoacutery w poszczegoacutelnych językach słowiańskich zwłaszcza poacutełnocnej

1 Zob Długosz-Kurczabowa 1990


Słowiańszczyzny uczestniczył min w kreacji ekspresywnych określeń ludzi formacji atrybutywnych i hipokorystycznych por np formacje dewerbalne pol biegas lsquoten co biega człowiek ruchliwy biegający szybko posłaniec goniecrsquo (Linde SW SGP Sychta 1967minus1976 Cyran 1977 81) biegać bojas lsquoten co się boirsquo (Karaś 1965 90) jąkas lsquoten co się jąkarsquo (Chludzińska 1972 170 zob Cyran 1977 81) latas lsquoten co lata po wsirsquo (Bąk 1968 78 zob Cyran 81) czes dial gibas lsquoleńrsquo (Sławski 1976 32) pol lsquoczłowiek wysoki szczupły ale niezgrabnyrsquo gibać się lsquogiąć się wyginać przychylać sięrsquo (Linde SW SGP Sychta 1967minus1976) desubstantywne np ukr loacutebas lsquoo wielkim łbiersquo lob lsquołeb głowarsquo (zob Sławski 1976 33 Arkuszyn 2004 62) kasz białas lsquomężczyzna przypominający wyglądem kobietęrsquo białka lsquokobietarsquo (Sychta 1967minus1976) i deadiektywne np występujące w historycznej polszczyźnie i w polskich gwarach formacje bielas białas lsquoczłowiek o jasnych włosach i oczach lub zwierzę o sierści kolorem zbliżonej do białegorsquo (zob SW SGP) chudas lsquoczłowiek chudyrsquo (SGP Szczepankowska 1998 36) długas lsquoczłowiek bardzo wysokirsquo (SGP Sychta 1980minus1985) głuchas lsquoczłowiek głuchyrsquo (Szcze-pankowska 1998 29) rudas lsquorudy człowiek lub zwierzęrsquo (SW Malec 1976 31) siwas lsquosiwy koń lub ptakrsquo (SW Sobierajski 1952 56) W odniesieniu do derywatoacutew odprzymiotnikowych z suf -as przypuszcza się że są to dawne formy mianownika lp rm przymiotnikoacutew odmiany niezłożonej ktoacutere uległy substantyfikacji (zob Sławski 1976 33 GHJP 202) Odprzymiot-nikowe derywaty z suf -asy kontynuowałyby więc formy odmiany złożonej przymiotnikoacutew

O tym że dawne adiektywne formanty -asъ (-rsquoasъ) -asъ-jь (-rsquoasъ-jь) miały w prasłowiańszczyźnie szeroki zasięg przekonują poświadczenia przymiotnika białasy oraz rzeczownika białas (psł bělasъ od bělъ lsquobiałyrsquo)2 (Sławski 1976 33) lub tworzonych od nich derywatoacutew w innych językach słowiańskich Franciszek Sławski w artykule Polskie białasy (2011) wymie-nia wiele przykładoacutew z terenu Słowiańszczyzny np bdquoczeskie dialektyczne na Morawach běłasyacute lsquojasnobłękitny niebieskirsquo [hellip] słowackie belasyacute lsquoniebie-ski błękitnyrsquo [hellip] strus bělasyi lsquoo barwie zbliżonej do białejrsquo [hellip] ros dial belaacutesyj lsquobiałyrsquo z okolic Brańska Orłowa ukr dial łemkowskie biłas lsquogrzyb prawdziwek Boletus edulisrsquo [hellip] brus dial belaacutesyj lsquobiaławy barwy zbliżonej do białej z białymi plamamirsquo [hellip] sch dial bjegravelas lsquokoń lub woacuteł białej maścirsquo także w nazwach osobowych Bjegravelās Belas Bilasrdquo oraz derywaty np bdquoczes bělaacutesek lsquomotyl bielinek Pierisrsquo sch begravelasav lsquotrochę się bielejącyrsquo begravelasast

2 Bliski funkcyjnie jest formant -asz por chorwacki bjelasz lsquosiwy końrsquo (SłSr por Sławski 1976 77)

54 Irena Jaros

belagravesast lsquobiaławyrsquo belagravesati se lsquotrochę się bielećrsquo nazwa goacutery Bjelagravesica (Her-cegowina Czarnogoacutera) bułg dial beljaacuteskav lsquobiaławyrsquo rdquo (2011 457)

Żywotność archaicznego sufiksu -asy (-rsquoasy) produktywnego w tworzeniu derywatoacutew roacutewnież od innych przymiotnikoacutew niż biały3 została ograniczo-na praktycznie do języka polskiego Formant ten niewystępujący obecnie w polszczyźnie ogoacutelnej znany był w wiekach poprzednich Historyczne źroacutedła filologiczne notują występowanie przymiotnikoacutew z tym wykładnikiem formal-nym odnoszących się do nazw koloroacutew ktoacutere w roacuteżnym stopniu przypominają barwę wyrażoną w podstawie lub oznaczają osłabienie jej intensywności por białasy lsquona biały kolor pochodzący biało się przebijający niezupełnie białyrsquo (Linde 1 92) Najstarsze i stosunkowo częste poświadczenia derywa-toacutew przymiotnikowych z -asy roacutewnoległe do ich odpowiednikoacutew z sufiksem -awy4 pochodzą z tekstoacutew XVI- i XVII-wiecznych5 np białasy Jest też drugi bocianowrodzaj na grzbiecie wszytek czarny a pod brzuchem białasy (SłXVI FalZioł 1534 r) Włosy proste a długie żoacutełtawe albo białasse (SłXVI GlabGad 1535 r) Zowie je (ptaki) Moskwa Białozor jakoby białe światło bowiem pod brzuchem są białase (SłXVI MiechGlab 1535 r) Blada barwa wina i białasa między żoacutełtą śrzednia Wino białe gdy rok przetrwa miewa barwę nieprawie białą ale jako pospolicie zowią białasą (Linde Cresc 1549 r) Samiec (bazanki) wypuszcza jeden pręt na dwie piędzi miękki białasy Liście podobne do sczeru białase naprzemiany Iest tedy szałwia ziołko krzakami ro-snące [] Liścia długiego ostrego miąsszego chropowatego białasego Jedno (ziarno kukurydzy) bywa żołte drugie ruse abo rumiane trzecie białase (SłXVIIXVIII SyrZiel 1613 r) Biegunka u brzemiennych zaraz zrazu niebez-pieczna [hellip] przeto jak naprędzej ją stanowić trzeba zwłaszcza jeśliby potrawy na poacuteł zwarzone białase odchodzieły (SłXVIIXVIII CiachPrzyp 1624 r) białasybiaławy [hellip] v płowy (SłXVIIXVIII Kn II 1643 r) czerwonasy (Linde Sk 1595 Haur 1693) ku wieczorowi [hellip] przed zachodem słońca gdy już gorącość słoneczna omija woda czerwonasa albo rudawa jakby

3 Występujące w historycznej polszczyźnie oraz w polskich gwarach przymiotniki z sufiksem -asy (-lsquoasy) poza formacją białasy nie mają dokładnych ekwiwalentoacutew w innych językach słowiańskich Odpowiadają im postaci z sufiksami -awy i -ast- (zob Sławski 2011 458 por np MlC 381 MSł 207)

4 Według Bogusława Krei (1957 354) bdquoNasuwa się więc wniosek że formacja białawy zielonawy jest pochodzenia czeskiego Do języka polskiego zaczęła wchodzić od XVI wiekurdquo

5 Przykłady i cytaty w zapisie zmodernizowanym pochodzą ze Słownika języka polskiego SB Lindego (Linde) Słownika języka polskiego XVI wieku (SłXVI) Elektronicznego słownika języka polskiego XVIIXVIII wieku (SłXVIIXVIII) kartoteki słownika języka polskiego XVII i poł XVIII w (KartXVII) oraz dzieła MK Radziwiłła bdquoSierotkirdquo (Radziwiłł) Po odsyłaczach do słownikoacutew zachowano występujące w nich skroacutety źroacutedeł zapisane kursywą oraz podano rok ich wydania


ją z gliną zmieszał (Radziwiłł 1962 96 1595 r) Sklepik mały niski a tuż niedaleko dwa wysokie i miąższe słupy (każdy z nich z jednego kamienia ktoacutery czerwonasy) (Radziwiłł 1962 186 1595 r) jest drugi wrzosowiec nad morzem rosnący korzenia miąsszego długiego po wierzchu czerwo-nasego (KartXVII SyrZiel 1613 Pol Parlament 1653 r) szarasy Ty się pomknij szarasy siądźże ty pozłocisty (Linde Rej 1568 r Perzowa 1969 83 GlabGad MiechGlab 1535 r) żoacutełtasy ziarno żołtase już jest doźrzałersquo (Linde Sk 1595 r Haur 1693 r) Formy te pojawiają się w tekstach mniej więcej do połowy XVIII w por białasy Znaki Flegmatyka być sądzę te gdy kto ogromny tułowity [hellip] włosa obrzedniego miętkkiego białasego (SłXVIIXVIII BystrzInfAstrol 1743 r) roacutewnież w funkcji nomen prioprium np Psow osobliwe denominacje [hellip] Białawy Białasy Absolus Czarny Kruczek (KartXVII Chmiel Ateny 1745 r) następnie giną Poacuteźniejsze słowniki języka polskiego ndash wileński (SWil) i warszawski (SW) notują je ale z kwalifikatorami nieużywane przestarzałe W Słowniku języka polskiego pod redakcją W Doroszewskiego (Dor) zawierającym słownictwo polskie od połowy XVIII w nie umieszczono ich wcale

Przyrostek ten zniknął wprawdzie z polszczyzny ogoacutelnej zastąpiony przede wszystkim przez formant -awy (zob GWJP Kurkowska 1954 99 Kreja 1957 Grochowska 1975) ale przetrwał w polskich gwarach wykazu-jąc nawet pewną produktywność Łączy się bowiem nie tylko z podstawami przymiotnikoacutew nazywających barwy i to w znacznie rozszerzonym zakresie tworząc w wyniku derywacji sufiksalnej i prefiksalno-sufiksalnej derywaty takie jak np brunatnasy burasy czarnasy modrasy płowiasy siwasy po-siwasy pożoacutełtasy pobiałasy poczerwonasy zielonasy (AJK SGP SGPKart SGOWM Steffen 1984 Sychta 1967ndash1976 Sychta 1980ndash1985) ale roacutewnież określające smaki np słodkasy słonasy kwaśniasy (Steffen 1984) właści-wości fizyczne przedmiotoacutew np ciężkasy chłodnasy miękkasy mokrasy rzadkasy pustasy przydługasy twardasy wąskasy wielgasy (Goacuternowicz 1973ndash1974 SGP Steffen 1984) negatywne cechy przede wszystkim istot żywych np głupasy grubasy lichasy ubogasy starasy podgłupasy (SGP SGPKart Steffen 1984 Sychta 1967ndash1976) Początkowa monosemantycz-na symilatywna funkcja przyrostka -asy uległa rozszerzeniu o nowe sensy Analogicznie do -awy omawiany formant występuje w przymiotnikach o znaczeniu cechy niepełnej jej mniejszego stopnia natężenia w stosunku do wartości wyrażonej podstawą (Trześniewska 1996 207) Bliższa analiza semantyki przykładoacutew oraz ich kontekstowych użyć zawartych w publi-kowanych słownikach gwarowych (np Goacuternowicz 1973ndash1974 Kąś 2011 Kąś 2015 Sychta 1967ndash1976 Steffen 1984 Sychta 1985 SGOWM SGP)

56 Irena Jaros

opracowaniach monograficznych (Chludzińska 1956) i przedstawianych na mapach atlasoacutew gwarowych (np MAGP mp 530ndash532 AJK mp 422) ukazuje ich niejednorodność znaczeniową Derywaty te mogą mieć pragma-tyczne znaczenie tożsame z podstawą lub eufemizujące np białasy lsquobiałyrsquo żoacutełtasy lsquożoacutełtyrsquo (Chludzińska 1956 25) ubogasy lsquoniebogatyrsquo (Steffen 1984) lub oznaczać wzmocnienie cechy np słodkasy lsquotrochę za słodki wielgasy lsquotrochę za wielkirsquo długasy lsquoprzydługirsquo jasnasy lsquonieco za jasnyrsquo (Steffen 1984) W odniesieniu do nazw koloroacutew np białasy żoacutełtasy najczęściej pojawia się ich dodatkowa symilatywna funkcja wskazująca na zbliżenie do koloru nazywanego w podstawie lub określenie odcienia innej barwy jak w przy-padku formy białasy ktoacutera pod wpływem języka słowackiego w gwarach orawskich i podhalańskich oznacza kolor niebieski lub jego odcień (jasny lub ciemny) (MAGP KąśO) Widoczna jest więc tendencja wspoacutelna dla wszyst-kich przymiotnikoacutew osłabionych np ogoacutelnopolskich i gwarowych formacji z formantem -awy (Jadacka 1978) czy prefiksem przy- (zob Perzowa 1969 78 Chludzińska 1956 25 Trześniewska 1996 209 Jaros 2016) do przesu-nięć ich znaczeń w kierunku określenia średniej wartości nazywanej cechy (np gęstasy lsquogęstyrsquo) lub jej nadmiaru (np długasy lsquobardzo długirsquo)

Interesującą cechą omawianego formantu występującego w formacjach deadiektywnych jest jego repartycja na polskim obszarze etnicznojęzyko-wym Już pobieżna analiza jego geograficznego rozmieszczenia pokazu-je że derywaty powstałe przy jego udziale występują przede wszystkim w gwarach Polski poacutełnocnej i południowej Nasycenie nimi poszczegoacutelnych gwar czy ich większych kompleksoacutew jest roacuteżne i w obecnej sytuacji w jakiej znajdują się regionalne odmiany polszczyzny ginące pod naporem języka ogoacutelnopolskiego trudne do ocenienia Prezentowane przykłady gwarowych formacji z sufiksem -asy-asy zostały wyekscerpowane przede wszystkim ze źroacutedeł publikowanych ndash słownikoacutew i atlasoacutew gwarowych w mniejszym zakresie opracowań monograficznych tekstoacutew rękopiśmiennych oraz kar-toteki Słownika gwar polskich (SGPKart) Są to materiały pochodzące z dość rozległej cezury czasowej datowane od końca XIX w (np SGPKar) do drugiej połowy wieku XX uzyskane od informatoroacutew ktoacuterzy na co dzień posługiwali się gwarą w niewielkim stopniu skażoną polszczyzną ogoacutelną

Najszerzej egzemplifikowane są formy przymiotnikowe z -asy (-asy) nazy-wające barwy określone w podstawach słowotwoacuterczych o mniejszym stopniu intensywności lub podobne do nich Występują one przede wszystkim na obszarze Polski poacutełnocnej Nieliczne są poświadczenia pochodzące z terenu


Kaszub np białasy6 (część płd i poacutełn-zach) czerwionasy (Wielka Wieś pow wejherowski) zelonasy głeumlpasy lsquogłupawyrsquo (Poacutełwysep Helski) modrasy (dawny pow pucki i wejherowski) żałtasy siwiasy (dawny pow kościerski starogardzki i chojnicki) (Sychta 1967ndash1976 SGP SGPKart por AJK mp 412) W większej liczbie występują one na terenach położonych na południe i wschoacuted od Kaszub tzn w gwarachndash tucholskich białasy (Łubna pow chojnicki7 Rzepiczna pow tucholski

Bladowo pow tucholski Jeleńcz Zdroje pow tucholski Mąkowarsko pow bydgoski Gruczno Serock pow świecki) czerwonasy czerwionasy czerwieniasy (Łubna Zdroje) czarnasy siwasy szarasy zielonasy (Łubna) siwasy (Serock) płowasy (Rzepiczna) (zob AJK t IX 1972 cz II 91 SGP)

ndash kociewskich białasy (Czarna Woda Szczodrowo Ciecholewy Długie Su-chobrzeźnica pow starogardzki Jeleń Kroacutelewski pow tczewski Komorsk Wielki pow świecki) czerwonasyczerwionasyczerwieniasy (Szczodrowo) siwasy (Komorsk Wielki) modrasy zielonasy (zob AJK t IX 1972 cz II 91 SGP Sychta 1980ndash1985)

ndash malborskich białasy (Sztumska Wieś Nowa Wieś pow sztumski Mą-towy Wielkie pow malborski Tychnowy pow kwidzyński) czerwonasy (Koślinka pow sztumski Stary Targ pow sztumski Tychnowy) siwasy (Ankamaty Piekło pow sztumski Gdakowo Trzciano pow kwidzyński Koślinka Mątowy Wielkie Nowa Wieś Stary Targ Sztumska Wieś Tych-nowy) przydługasy lsquopodłużnyrsquo (Ankamaty Tychnowy) zielonasy (Koślinka Trzciano Tychnowy) (zob Goacuternowicz 1973ndash1974 AJK t IX 1972 mp 412 cz II 91 SGP)

ndash ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej białasy biełasy (Dulsk pow golubsko-do-brzyński Okonin Rogoacuteźno pow grudziądzki Wabcz pow chełmiński Grzywna Siemoń pow toruński Nowa Wieś Kroacutelewska pow wąbrzeski) czerwonasy (Osiek pow brodnicki Chełmica Mała pow włocławski Rogoacuteź-no Okonin) siwasy (Złotoria Czernikowo pow toruński Siemoń Osiek Nowa Wieś Kroacutelewska) szarasy (Okonin) żołtasy (Dulsk Siemoń) żoacutełtasy zielonasy (Rogoacuteźno) (zob AJK t IX 1972 cz II 91 Maciejewski 1969 41 SGP SGPKart Zaręba 1954 84)

6 Ponieważ przytoczone w pracy fakty słowotwoacutercze wyekscerpowano z roacuteżnych źroacutedeł w ktoacuterych stosowano niejednolity sposoacuteb zapisu (ortograficzny ilub fonetyczny) zrezygnowano ze stosowania znakoacutew fonetycznych i ograniczono do minimum oddawanie w piśmie zjawisk fonetycznych występujących w przykładach Omawiany formant zawsze zapisywany jest ortograficznie w postaci -asy

7 Podane w źroacutedłach nazwy powiatoacutew odnoszące się do konkretnych wsi zostały zaktu-alizowane według podziału administracyjnego Polski z roku 1999

58 Irena Jaros

ndash krajeńskich na pograniczu Kaszub i Wielkopolski białasy szarasy zielo-nasy żoacutełtasy (Wąwelno pow sępoleński) (zob AJK t IX 1972 cz II 91)

ndash lubawskich ostroacutedzkich i warmińsko-mazurskich np białase bźałase (Stryjewo Węgoacutej pow olsztyński) czarnasyczarniasy (Zdory pow piski Ostroacutedzkie Mazury) czerwonasy poczerwonasy (Liwa pow ostroacutedzki Zezuty pow olsztyński Kowalik pow szczycieński Rybical pow giżycki Stryjewo Węgoacutej) modrasy pomodrasy lsquoniebieskawyrsquo (Rybical) żoacutełtase (Węgoacutej) pożoacutełtasy (Rybical) siwasy (Gaj pow nowomiejski) zielonasy (Lipowo pow mrągowski) szarasy (zob Chludzińska 1956 25 Sowim SGP SGPKart Steffen 1984)

Znaczną produktywnością odznacza się sufiks -asy (-asy) na Warmii Słownik warmiński (Steffen 1984) notuje ponad 30 formacji odnoszących się nie tylko do nazw koloroacutew ndash oproacutecz wyżej wymienionych np brunatna-sy ndash oraz ich odcieni np ciemnasy lsquonieco ciemnyrsquo jasnasy lsquodość jasny nieco za jasnyrsquo ale także utworzonych od innych przymiotnikoacutew podstawowych o roacuteżnym znaczeniu w większości wskazujący na intensyfikację cechy np chłodnasy lsquonieco chłodnyrsquo ciasnasy lsquonieco ciasnyrsquo ciężkasy lsquonieco ciężki dość ciężkirsquo długasy lsquonieco długi przydługirsquo dzikasy lsquonieco płochliwyrsquo grubasy lsquoprzygruby nieco za grubyrsquo kroacutetkasy lsquonieco kroacutetki trochę za kroacutetkirsquo kwa-śniasy lsquonieco kwaśnyrsquo letkasy lsquodość lekki nieco lekkirsquo lichasy lsquoniewiele wartrsquo małasy lsquonieco mały trochę za małyrsquo miętkasy lsquonieco miękkirsquo młodasy lsquonieco młody trochę za młodyrsquo mniskawy lsquotrochę za niskirsquo mokrasy lsquoniezupełnie suchyrsquo słodkasy lsquotrochę za słodkirsquo słonasy lsquonieco słonyrsquo tłustasy lsquonieco tłu-styrsquo twardasy lsquotrochę twardyrsquo wąskasy lsquonieco wąskirsquo pustasy lsquoniezupełnie wypełnionyrsquo rzadkasy lsquonieco rzadkirsquo wielgasy lsquotrochę duży trochę za dużyrsquo

Notowano tego typu formy także w mowie Polakoacutew mieszkających na terenie Litwy (SGP por bielasy) i na Suwalszczyźnie (Magdalenowo pow suwalski) białasy (SGPKart) na poacutełnocy Mazowsza we wsi Adamowo (pow mławski) i na Kurpiach w okolicy Ostrołęki burasy czarnasa czerwonasy siwasy zielonasy żoacutełtasy (Janki Młode pow ostrołęcki) roacuteżowasy (Kleczko-wo pow ostrołęcki) bźałasa (Zdunek pow ostrołęcki) (zob SGP SGPKart Trześniewska 1996) na południe od Łomży (Mężenin pow zambrowski) (zob Zaręba 1954 84) oraz na pograniczu z Podlasiem w powiecie siemiatyckim (Miłkowice-Maćki) siwasy (SGPKart por SGPKar) białostockim (Sobolewo) żoacutełtasy (SGPKart) i w okolicy wsi Czyżew pow wysokomazowiecki białasy (Nienałtowski 1995)

Na podstawie zgromadzonych danych ich lokalizacji w terenie należy stwierdzić że najdalsza południowa granica względnie zwartego poacutełnoc-nopolskiego obszaru występowania przymiotnikoacutew z sufiksem -asy (-asy) biegnie od poacutełnocno-zachodnich Kaszub na południe w kierunku Tucholi


Bydgoszczy a następnie na poacutełnoc od Torunia Włocławka oraz na połu-dnie od Ostrołęki i Łomży w kierunku Sokołowa Podlaskiego i Siemiatycz To że zasięg ten moacutegł być w przeszłości większy obejmujący także wschod-nią Małopolskę potwierdzają zapisy pochodzące z Podlasia Są to np formy długasy lsquobardzo długirsquo woacutez długasy siwasy (SGP SGPKart) zanotowane w Turowie koło Radzynia Podlaskiego gęstasa kasza gęsta pochodząca z terenu dawnego powiatu lubartowskiego (SGPKar) oraz białasy lsquonie cał-kiem białyrsquo z okolic Szczebrzeszyna8

Drugim obszarem gwarowym na terenie Polski odznaczającym się na-syceniem przymiotnikowych formacji z -asy (-asy) jest teren południowej Małopolski głoacutewnie ziemia krakowska gwary orawskie spiskie i podha-lańskie położone na pograniczu polsko-słowackim a także część południo-wo-wschodniego Śląska Są to nazwy odcieni roacuteżnych koloroacutew

Z okolic Krakowa pochodzą dane potwierdzające występowanie przy-miotnikoacutew z formantem -asy o znaczeniu niepełnej cechy nazywanej przez przymiotnik podstawowy zarejestrowane w gwarach Bronowic (obecnie dzielnica Krakowa) czerwonasy (SGP) Niepołomic (pow wielicki) czerwo-nasy siwasy9 (SGP) Mogilan (pow krakowski) Przebieczan (pow wielicki) Podgrabia (obecnie dzielnica Niepołomic) roacuteżowasy siwasy żoacutełtasy (SGP SGPKart Zaręba 1954 84) w Zabierzowie (Bocheńskim pow wielicki) białasy czernasy czerwonasy brązowasy roacuteżowasy siwasy żoacutełtasy (SGP SGPKart Zaręba 1954 84) a także w okolicach Myślenic ndash w Sułkowicach (pow myślenicki) białasy (SGP) Na terenie południowej Małopolski zano-towano je także w Łoponiu (pow tarnowski) siwasy (SGPKart) Samoci-cach (pow dąbrowski) podgłupasy (SGPKart) i w Czchowie (pow brzeski) położonym nad średnim Dunajcem (zob SGPKart Zaręba 84 165) czer-wonasy posiwasy żoacutełtasy pożoacutełtasy (SGP) oraz w gwarach podegrodzkich (Pawłowski 1955 230) poczerwonasy lsquocisawyrsquo W znaczeniu lsquoniezupełnie białyrsquo forma białasy występuje w mowie goacuterali żywieckich (Nowak 2012) ndash we wsiach Łodygowice pow żywiecki (SGP) oraz Pisarzowice pow bielski w południowo-wschodniej części Śląska (SGPKar)

W gwarach orawskich podhalańskich i spiskich forma białasy używa-na jest na oznaczenie koloru niebieskiego lub jego odcieni przede wszyst-kim ciemnoniebieskiego Jej występowanie na tym terenie potwierdzają dane przedstawione na mapach atlasoacutew gwarowych np AJPP mp 432 i MAGP mp 531 532 oraz w słownikach Słownik gwar orawskich J Kąsia

8 Informację uzyskano od prof H Pelcowej9 Według materiałoacutew zgromadzonych w kartotece Słownika gwar polskich (SGPKart)

w gwarach Niepołomic Podgrabia Zabierzowa i Mogilan występuje forma siwasy powstała od wyrazu siwy lsquoniebieski sinyrsquo

60 Irena Jaros

(2011) oraz Słownik gwar polskich (SGP) rejestrują formy białasy biełasy w znaczeniu lsquoniebieskirsquo lub lsquociemnoniebieskirsquo w gwarach położonych na terenie polskiej części Orawy ndash w Chyżnem Jabłonce Lipnicy Małej i Wiel-kiej Piekielniku Podwilku i Zubrzycy Dolnej oraz po stronie słowackiej w miejscowościach Muacutetne Oravska Polhora Sihelneacute Z gwar dolnoorawskich (Dlha nad Oravou) pochodzi przykład derywatu prefiksalno-sufiksalnego pobelasiacute (Trześniewska 1996 214) Formy te w identycznym znaczeniu używane są przez mieszkańcoacutew Zakopanego por biołasy lsquoniebieskirsquo Raby Wyżnej por białasyacute kwiotek lsquochaber bławatrsquo (Kąś 2015) a także Niedzicy (pow nowotarski) biełasy lsquoniebieskirsquo (SGP) Żywotność derywatu białasy o znaczeniu lsquoniebieski ciemnoniebieski błękitnyrsquo na terenie Podhala polskiej części Orawy i Spisza wiąże się z wpływami (zob Zaręba 1954 40) i wielo-wiekowymi związkami gwar tych regionoacutew z językiem słowackim w ktoacuterym od XVI w (HSSJ 122 por Jungmann 1835) funkcjonuje w identycznym znaczeniu przymiotnik belasyacute (zob SSł) Jest on także poświadczony przez słownik gwar słowackich z terenu środkowej Słowacji oraz notowany jako rzadki w jej części południowo-wschodniej (SSN I 108)

Zastosowanie geografii lingwistycznej jako metody badawczej pomocnej w dociekaniach historycznojęzykowych pozwala wskazać leżące na peryfe-riach danych terenoacutew etnicznych archaizmy Niewątpliwie zaliczyć do nich można omawiany sufiks -asy (-asy) ktoacutery w polszczyźnie ogoacutelnej oraz w gwa-rach został wyparty przez dominujący obecnie w funkcji gradacyjnej sufiks -awy (-awy) (Trześniewska 1996 208 Jaros 2016) Repartycja powstałych przy jego udziale przymiotnikoacutew na obszarze polskich dialektoacutew wyraźnie pokazuje proces wycofywania się starszych formacji ktoacuterych występowanie zostało ograniczone przede wszystkim do poacutełnocnych i południowych oraz wyspowo wschodnich peryferii polskiego obszaru językowego

Roacutewnie interesujące spostrzeżenia przynosi uwzględnienie szerszego ndash słowiańskiego tła interpretacyjnego Poświadczenia występowania morfemu -as- w formacjach tworzonych od przymiotnika biały pochodzące z językoacutew słowiańskich sugeruje że był on znany na obszarze całej Słowiańszczyzny zaś szczegoacutelna żywotność i produktywność formantu -asy w historycznej pol-szczyźnie oraz polskich gwarach czyni z naszego obszaru etnicznojęzykowego wyjątkowy przykład terenu peryferycznego na ktoacuterym doszło do pojawienia się innowacji (por Stieber 1974) w zakresie łączliwości omawianego formantu z podstawowymi przymiotnikami o roacuteżnym znaczeniu


białasy biełasybźałasybrązowasy brunatnasy burasy chłodnasy ciasnasy ciemnasy ciężkasy czarnasyczarniasy czernasy czerwieniasy czerwionasy czerwonasy długasy dzikasygęstasy głeumlpasy

głupasy grubasy jasnasykroacutetkasy kwaśniasy letkasy lichasy małasy miękkasymiętkasy młodasy mniskawy modrasy mokrasy płowasypłowiasy pobiałasypoczerwonasy podgłupasy pomodrasy

posiwasy pożoacutełtasy przydługasy pustasy roacuteżowasyrzadkasysiwasy siwiasysłodkasysłonasystarasy szarasy tłustasy twardasy ubogasywąskasy wielgasyzelonasy zielonasy żoacutełtasy

Wykaz omoacutewionych formacji


AJK ndash Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektoacutew sąsiednich Red Z Stieber H Popowska-Taborska T 1ndash15 Wrocław 1964ndash1978

AJPP ndash M Małecki K Nitsch Atlas językowy polskiego Podkarpacia Krakoacutew 1934AJŚ ndash A Zaręba Atlas językowy Śląska T 1ndash8 Warszawa 1969ndash1980 Dor ndash Słownik języka polskiego Red W Doroszewski T 1ndash10 Warszawa 1957ndash1969GHJP ndash Z Klemensiewicz T Lehr-Spławiński S Urbańczyk Gramatyka historyczna

języka polskiego Warszawa 1965GWJP ndash R Grzegorczykowa R Laskowski H Wroacutebel Gramatyka wspoacutełczesnego

języka polskiego Morfologia Warszawa 1998HSSJ ndash Historickyacute slovniacutek slovenskeacuteho jazyka Red M Majtan i in T 1 AndashJ Bra-

tislava 1991KartXVII ndash Kartoteka słownika XVII wieku i 1 połowy XVIII wieku Online lthttprcin

orgpldlibrapublicationid=20029gt dostęp 10052016Linde minus SB Linde Słownika języka polskiego T 1ndash6 Warszawa 1807ndash1815MAGP ndash Mały atlas gwar polskich T 1ndash13 Warszawa 1957ndash1970Maz ndash H Horodyska-Gadkowska A Kowalska A Strzyżewska-Zaremba Atlas

gwar mazowieckich T 1ndash10 Wrocław 1971ndash1992MlC ndash Mluvnice čestiny T 1 Fonetika fonologie morfonologie a morfemika tvořeni

slov Praha 1986MSl ndash Morfoloacutegia slovenskeacuteho jazyka Red J Ružička Bratislava 1966SGOWiM ndash Słownik gwar Ostroacutedzkiego Warmii i Mazur Red Z Stamirowska i in T 1ndash6

Wrocław 1987ndash2014SGP ndash Słownik gwar polskich Red M Karaś i in T 1ndash9 Krakoacutew 1979ndash2015 SGPKar ndash J Karłowicz Słownik gwar polskich T 1ndash6 1900ndash1911 Online lthttp

zbcuzzgorapldlibradocmetadataid=8866ampfrom=publicationgt dostęp 18052016

62 Irena Jaros

SGPKart ndash kartoteka słownika gwar polskich Online lthttprcinorgpldlibrapublica-tionid=37156ampfrom=ampdirids=1amptab=1amplp=9ampQI=gt dostęp 07062016

SłSr ndash F Vilim Słownik serbsko-chorwacko-polski T 1ndash2 Warszawa 1987SŁXVI ndash Słownik polszczyzny XVI wieku T 1ndash36 Krakoacutew 1966ndash2012SłXVIIXVIII ndash Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku Online lthttp

xvii-wiekijp-pankrakowplpan_klientindexphpgt dostęp 1052016SSł ndash Z Jurczak-Trojan Słownik słowacko-polski T 1ndash2 Krakoacutew 2005SSN ndash Slovniacutek slovenskyacutech naacuterečiacute Red I Ripka i in T I AndashK Bratislava 1994 SW ndash Słownik języka polskiego Red J Karłowicz A Kryński W Niedźwiedzki

T 1ndash8 WrocławndashWarszawa 1900ndash1927SWil ndash Słownik języka polskiego Red A Zdanowicz i in T 1ndash2 Wilno 1861 Online

lthttpeswilijp-pankrakowplgt dostęp 18052016Wkp ndash Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski Red Z Sobierajski J Burszta

T 1ndash9 WrocławndashPoznań 1979ndash1996

Wykaz innych skroacutetoacutew

brus ndash białoruskiebułg ndash bułgarskieczes ndash czeskiedial ndash dialektalnekasz ndash kaszubskie mp ndash mapapol ndash polskiepsł ndash prasłowiańskieros ndash rosyjskiesch ndash serbochorwackiestrus ndash starosruskieukr ndash ukraińskie

Literatura

Arkuszyn H (2004) Imennyj słowotwir zachidnopolisrsquokoho howoru ŁuckBąk S (1968) Gwara okolic Kramska w powiecie konińskim (Zarys fonetyki i słowotwoacuterstwa)

WrocławndashWarszawandashKrakoacutewChludzińska-Świątecka J (1956) Przymiotniki w gwarach Warmii i Mazur (Uwagi słowo-

twoacuterczo-semantyczne) bdquoPoradnik Językowyrdquo z 1 s 21ndash27 Chludzińska-Świątecka J (1972) Budowa słowotwoacutercza rzeczownikoacutew w gwarach Warmii

i Mazur bdquoPrace Filologicznerdquo 22 s 159ndash289Cyran W (1977) Tendencje słowotwoacutercze w gwarach polskich Łoacutedź Długosz-Kurczabowa K (1990) Pochodzenie produktywność i funkcje formantu -as w języku

polskim bdquoPrace Filologicznerdquo 35 s 53ndash58Doroszewski W (1954) Słowotwoacuterstwo a geografia lingwistyczna bdquoPoradnik Językowyrdquo

z 5 s 2ndash13Goacuternowicz H (1973ndash1974) Dialekt malborski T IndashII GdańskGrochowska A (1975) Przymiotniki z sufiksem -awy we wspoacutełczesnym języku polskim bdquoJęzyk

Polskirdquo 57 z 5 s 333ndash342Handke K Korytkowska M Majowa J i in (1972) Zastosowanie geografii lingwistycznej do

badań słowotwoacuterczych (na podstawie poacutełnocno-zachodnio-polskich faktoacutew dialektalnych) bdquoZ polskich studioacutew slawistycznychrdquo S 4 Językoznawstwo Warszawa s 89ndash97


Jadacka H (1978) O interpretacji derywatoacutew odprzymiotnikowych z sufiksem -awy bdquoPoradnik Językowyrdquo z 4 s 146ndash159

Jaros I (2016) Przymiotnikowe derywaty o znaczeniu niepełnej cechy i ich prefigowane syno-nimy w gwarach Polski centralnej bdquoRozprawy Komisji Językowej Łoacutedzkiego Towarzystwa Naukowegordquo 63 s 17ndash34

Jungmann J (1835) Slownik česko-nemecky T 1 PrahaKaraś M (1965) Polskie dialekty Orawy Cz I Fonologia i fonetyka KrakoacutewKąś J (2011) Słownik gwary orawskiej T 1ndash2 KrakoacutewKąś J (2015) Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej T 1ndash2 Bukowiańskie

Centrum Kultury bdquoDom Ludowyrdquo Bukowina TatrzańskaKowalska A (1975) Zroacuteżnicowanie słowotwoacutercze gwar Mazowsza i Podlasia Rzeczownik

WrocławndashWarszawandashKrakoacutewndashGdańskKowalska A (1996) Centrum i peryferie w rozwoju językowym Mazowsza bdquoStudia Dialekto-

logicznerdquo 1 s 105ndash116Kreja B (1957) Geneza funkcji przymiotnikowego sufiksu -awy bdquoJęzyk Polskirdquo 37 s 351ndash357Kurkowska H (1954) Budowa słowotwoacutercza przymiotnikoacutew polskich WrocławMaciejewski J (1969) Słownik chełmińsko-dobrzyński Toruń Malec T (1976) Budowa słowotwoacutercza rzeczownikoacutew i przymiotnikoacutew w gwarze wsi Rachanie

pod Tomaszowem Lubelskim WrocławNienałtowski S (1995) Słownik wyrazoacutew miejscowych używanych przez ludność wsi Białe

w wojewoacutedztwie łomżyńskim w pierwszej połowie XX wieku uzupełniony zwrotami powie-dzeniami i przysłowiami (mpis)

Nowak J K (2012) Słownik gwary goacuterali żywieckich ŻywiecndashGrojecndashWarszawaPawłowski E (1955) Gwara podegrodzka WrocławndashKrakoacutewPerzowa H (1969) Stopniowanie przymiotnikoacutew polskich z przedrostkiem przy- WrocławPomianowska W (1963) Klasyfikacja rzeczownikoacutew odrzeczownikowych Studium ze słowo-

twoacuterstwa i geografii lingwistycznej WrocławPopowska-Taborska H (1986) Problematyka centrum i peryferii obszaru etnicznego w świetle

archaizmoacutew i innowacji dialektalnych (na podstawie analizy obszaru polskiego) bdquoActa Universitatis Lodziensis Folia Linguisticardquo 12 s 171ndash179

Radziwiłł bdquoSierotkardquo MK (1962) Podroacuteż do Ziemi Świętej Syrii i Egiptu 1582ndash1584 Oprac L Kukulski Warszawa

Sławski F (1976) Zarys słowotwoacuterstwa prasłowiańskiego [W] Słownik prasłowiański Red F Sławski T II Wrocław s 32ndash33

Sławski F (2011) Polskie białasy [W] Słowotwoacuterstwo słownictwo i etymologia słowiańska bdquoRozprawy Wydziału Filologicznego PAUrdquo 80 Krakoacutew s 456ndash458

Sobierajski Z (1952) Gwary kujawskie PoznańSteffen W (1984) Słownik warmiński Wrocław Stieber Z (1974) O archaizmach i innowacjach peryferycznych [W] Studia indoeuropejskie

Krakoacutew s 239ndash241Sychta B (1967ndash1976) Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej T 1ndash7 WrocławSychta B (1980ndash1985) Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej T 1ndash3 WrocławSzczepankowska I (1998) Nomina attributiva w gwarze łomżyńskiej Studium leksykalno-

-słowotwoacutercze BiałystokTrześniewska L (1996) Przymiotniki odprzymiotnikowe o znaczeniu niepełnej cechy w dia-

lektach zachodniosłowiańskich bdquoStudia Dialektologicznerdquo 1 Krakoacutew s 207ndash220Zaręba A (1954) Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego Wrocław

64 Irena Jaros

Summary

The author presents a formant -asy (-asy) creating names of colours eg białasy czerwonasy szarasy żoacutełtasy that existed in the old Polish language until the second part of the 18th century These are adjectival derivatives whose meaning is related to a partial or weakened feature defined in the word-formation base In the Polish dialects derivatives were formed with the help of a formant -asy not only from adjectives naming colours eg burasy modrasy posiwasy but also from those naming flavours eg słodkasy physical characteristics of objects eg mokrasy przydługasy and negative features of living beings eg głuptasy ubogasy starasy The author indicates their geographical range - north south and insular eastern peripheries of Polish lingual area ndash on the basis of the data taken from published sources The appearance of derivatives with a morpheme -as- created from an adjective biały that originate from other Slavonic languages suggest that the morpheme was known in the whole Slavic territory The persistence of the formant -asy in the old Polish language and Polish dialects makes our ethno-lingual area the example of peripheral territory where the innovation occurred in the connectivity of the mentioned suffix with basic adjectives of various meaning

Zarys wzorca gatunkowego trip raportu 65

Ewa KaczmarzWrocław e-mail ewakaczmarzgmailcom

Zarys wzorca gatunkowego trip raportu

Trip report ndash an outline of the genrersquos model

The article discusses genre determinants of the trip report as a model of a genre

Słowa kluczowe genologia lingwistyczna gatunek tekstu trip report środki odurzająceKey words linguistic genology genre model trip raport psychoacitve substances

1 Wstęp

Jednym z głoacutewnych zadań genologii lingwistycznej jest opis roacuteżno-rodnych gatunkoacutew tekstoacutew w zakresie ich genezy i charakterystyki Bez wątpienia lukę stanowią tu gatunki internetowe ktoacutere rodzą się i ewoluują roacutewnie szybko jak rozwijają się nowe technologie dlatego wiele z nich wciąż pozostaje nieopisanych

O gatunku tekstu ktoacutery stanowi przedmiot moich rozważań napisano do tej pory bardzo niewiele Nie jest to gatunek powszechnie znany głoacutewnie dlatego że funkcjonuje w społeczności nie tylko kontrowersyjnej ale także objętej swego rodzaju tabu Mowa tu o internetowej grupie osoacuteb przyjmu-jących substancje psychoaktywne ktoacutera swoje eksperymenty ze środkami odurzającymi relacjonuje w tekstach zwanych trip raportami

2 Koncepcja i składniki wzorca gatunkowego

W kolejnych częściach Artykułu postaram się scharakteryzować trip raport jako gatunek W tym celu posłużę się koncepcją wzorca gatunkowego autorstwa Marii Wojtak Wzorzec ten badaczka definiuje jako

zbioacuter reguł dookreślających najważniejsze poziomy organizacji gatunkowego sche-matu relacje między poziomami i sposoby funkcjonowania owych poziomoacutew (Wojtak 2008 354)


66 Ewa Kaczmarz

3 Czym jest trip raport

Aby opisać poszczegoacutelne składniki gatunkowe trip raportu należy go najpierw zdefiniować Za trip raport (inne nazwy synonimiczne tego po-jęcia to trip report i TR1) uznaję za Piotrem Garczewskim zamieszczony w sieci (najczęściej na specjalnych forach gromadzących psychonautoacutew) bdquoopis przeżyć wywołanych na skutek zażycia określonych substancji psychoak-tywnychrdquo (Garczewski 2015 65) Nazwa gatunkowa bdquotrip raportrdquo pochodzi z języka angielskiego w ktoacuterym przy zachowaniu pierwotnej pisowni trip report funkcjonuje w dwoacutech znaczeniach minus tożsamym z polskim oraz jako relacja sprawozdanie z podroacuteży Charakterystykę wzorca gatunkowego trip raportu opieram na korpusie obejmującym 110 tekstoacutew zarejestrowanych od grudnia 2015 do 20 sierpnia 2016 r zamieszczonych w dwoacutech serwisach internetowych ndash Forum Haszyszcom2 oraz Neurogroove3 Wyboacuter wymienio-nych witryn internetowych był spowodowany stosunkowo długim czasem istnienia obu serwisoacutew dużą liczbą użytkownikoacutew oraz odwiedzających

4 Aspekt pragmatyczny

Jednym ze składnikoacutew wzorca gatunkowego jest opis jego cech pragma-tycznych To właśnie sytuacja komunikacyjna czyni TR tak interesującym z perspektywy genologicznej warunkując wiele jego charakterystycznych cech takich jak ukrywanie swoich danych przez nadawcoacutew bądź posługi-wanie się slangiem

41 Relacja nadawczo-odbiorcza

Zaroacutewno nadawca jak i odbiorca reprezentacji tekstowych analizowa-nego gatunku postrzegani są jako osoby powiązane z konkretnym forum internetowym Nadawca TR jest formalnym (czyli zarejestrowanym na danej stronie) członkiem internetowej społeczności psychonautoacutew ktoacutery przyjmował lub przyjmuje w momencie tworzenia komunikatu substancje psychoaktywne Z treści zebranych TR wyłaniają się dwie sylwetki nadaw-coacutew Część z nich zażywa środki oddziałujące na ośrodkowy układ nerwowy okazjonalnie w celach rekreacyjnych drudzy natomiast traktują tripowanie

1 Dla oszczędności miejsca w dalszych częściach artykułu będę się posługiwała nazwą w wersji skroacuteconej ndash TR

2 ltforumhaszyszcomgt dostęp 090520163 Szczegoacutełową charakterystykę tego serwisu dostępnego pod adresem neurogrooveinfo

przedstawia P Garczewski (2015 64 65)


jako pewnego rodzaju hobby regularnie sięgają po substancje psychoak-tywne aby przeżywać podroacuteże w głąb własnej podświadomości Niekiedy są oni świadomi swojego uzależnienia oraz problemoacutew jakie w ich życiu spowodowały narkotyki

Odbiorca nie musi być zarejestrowanym użytkownikiem forum ani osobą mającą bezpośredni kontakt z psychodelikami Niektoacuterzy odbiorcy czytają TR z czystej ciekawości gdy trafią na gromadzący je serwis przez przypadek (treści są dostępne także dla niezarejestrowanych odwiedzających witrynę)

Nadawca i odbiorca pozostają dla siebie anonimowi (tj nie znają swojej tożsamości) Wszyscy zarejestrowani użytkownicy foroacutew posługują się nic-kami a także starają się nie podawać jakichkolwiek danych ktoacutere mogłyby umożliwić ich identyfikację

42 Cele komunikacyjne TR

Do pragmatycznych cech gatunku należą roacutewnież cele realizowane za pomocą jego reprezentacji TR stanowią bez wątpienia bardzo ciekawy typ tekstu Opublikowanie tego rodzaju komunikatu to przyznanie się do czynu ktoacutery nie tylko jest napiętnowany przez sporą część społeczeństwa ale także może być nielegalny w świetle prawa Jaki cel przyświeca komuś kto podejmuje tak duże ryzyko związane z umieszczeniem TR na forum Jak wynika z analizy zgromadzonych w korpusie tekstoacutew cele te mogą być następujące a) ekspresyjny ndash podzielenie się przeżyciami z tripu b) autoterapeutyczny ndash uporządkowanie przeżyć wewnętrznych oraz przy-

znanie się przed członkami społeczności do uzależnienia c) poznawczy minus opis działania konkretnej substancji ostrzeżenie przed

efektami ubocznymi pułapkami wskazanie środkoacutew ktoacuterych lepiej ze sobą nie mieszać

d) socjalizacyjny ndash autoprezentacja na forum i zaistnienie na nim a także nawiązanie kontaktoacutew z innymi użytkownikami

Bardzo istotne są cele ekspresyjne Trip bywa niekiedy głębokim prze-życiem bogatym w rozmaite wizje i odczucia dlatego osoba ktoacutera zażyła substancje psychoaktywne odczuwa potrzebę uzewnętrznienia odmiennych stanoacutew świadomości i podzielenia się nimi z innymi Samo opisywanie wewnętrznych stanoacutew oraz towarzyszących im emocji może pomoacutec w upo-rządkowaniu ich i zastanowieniu się nad własnym stosunkiem do przyjmo-wanego psychodeliku

Często TR jest komunikatem w ktoacuterym umieszcza się informacje doty-czące działania konkretnych substancji o właściwościach psychoaktywnych

68 Ewa Kaczmarz

dlatego zbioacuter tych tekstoacutew może stanowić swego rodzaju kompendium o środkach odurzających Znajdziemy tu nie tylko opis oddziaływania kon-kretnych specyfikoacutew na ludzkie ciało psychikę ale także wskazoacutewki ktoacutere środki można stosunkowo bezpiecznie łączyć i w jakich ilościach oraz w jaki sposoacuteb je przyjmować Stąd bardzo precyzyjne informacje dotyczące daw-kowania pojawiające się w ramie tekstowej a także w treści właściwej TR Cele poznawcze nie zawsze są w nim realizowane przez zalecenia i opisy Często mają formę apeli (np Powtarzam jeszcze raz nie bierzcie tego goacutew-na bo strasznie uzależnia lub Jak masz zły humor traumy albo obsesje z ktoacuterymi się nie pogodziłeś nawet nie bierz się za muszkatołowiec) bądź ostrzeżeń przed niebezpiecznymi mieszankami psychodelikoacutew uzależnie-niem skutkami ubocznymi ndash wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwami jakie niesie zażywanie substancji psychoaktywnych

Nie należy zapominać o socjalizacyjnych celach dla ktoacuterych autorzy tworzą swoje teksty Ciekawy TR o interesująco skonstruowanej narracji pozwala nadawcy dać się zauważyć w internetowej społeczności zaistnieć w niej może być także pretekstem do nawiązania bezpośredniej znajomości z innymi użytkownikami forum TR podlegają wymiernej ocenie odbiorcoacutew a co za tym idzie minus wysoko oceniany tekst podnosi rangę autora w wirtualnej grupie niekiedy umożliwia nawet dostęp do specjalnych benefitoacutew (np do specyfikoacutew oferowanych przez tzw vendoroacutew ndash działających za pośrednic-twem forum sprzedawcoacutew zakazanych substancji)

TR to bez wątpienia komunikaty umożliwiające realizację roacuteżnych celoacutew jednak najistotniejsze są te ekspresyjne ndash związane z uzewnętrznianiem przeżyć i emocji autora a także poznawcze dotyczące gromadzenia oraz przekazywania wiedzy na temat zakazanych substancji

43 Kontekst życiowy

Kolejnym po celach pragmatycznych determinantem gatunkowym jest w koncepcji M Wojtak kontekst życiowy W pojęciu tym zawiera się zaroacutew-no geneza gatunku jak i podgatunki ktoacutere mogą pojawiać się na dalszych etapach ewolucji danego typu tekstoacutew

431 Geneza

TR to gatunek niejednorodny wywodzący się z roacuteżnych źroacutedeł genologicz-nych Pod względem strukturalno-formalnym jest to pewien specjalistyczny podtyp posta na forum czego dowodem może być chociażby jego budowa ndash dostępność treści właściwej tekstu dla odbiorcy dopiero po kliknięciu na


tytuł oraz możliwość dodawania komentarzy przez użytkownikoacutew forum (szerzej piszę na ten temat w dalszej części artykułu)

Nazwa gatunkowa odsyła nas do dużo bardziej zakorzenionego w kul-turze gatunku jakim jest raport ktoacutery badacze zajmujący się genologią tekstoacutew dziennikarskich charakteryzują następująco

Raport to odmiana sprawozdania w ktoacuterej dominuje chronologiczne przywoływanie faktoacutew zestawianie ich w celu wywołania lepszego kontrastu [hellip] Raport bliski jest najprostszej formie reportażu Dopuszczalna jest tu zdawkowa charakterystyka postaci opisy ich zachowań cytowanie imion i nazwisk funkcji dopuszczanie ich do głosu (cytowanie wypowiedzi) W raporcie pojawiają się śroacutedtytuły co ułatwia przyswajanie tekstu ponieważ raport jest większych rozmiaroacutew (Wolny-Zmorzyński Kaliszewski Furman 2006 46)

W TR bez trudu można dostrzec część z wymienionych wyżej cech raportu Jak już wspomniałam często zawierają one śroacutedtytuły ktoacutere pełnią funkcję organizacyjną a także poetycką Ich autorzy chętnie przywołują fakty starając się w ten sposoacuteb odtworzyć przebieg tripu uporządkować go we własnych wspomnieniach Nie brak tu opisoacutew wrażeń i zachowań Zdecydowanie subiektywny charakter tekstoacutew sprawia że dopuszczanie do głosu osoacuteb trzecich nie jest tu zjawiskiem powszechnym jednak w materia-le pojawiły się teksty zawierające mowę zależną Z oczywistych względoacutew w TR nie podaje się prawdziwych danych osobowych ale pseudonimy (nicki)

Innym gatunkiem z ktoacuterego wyrasta TR jest relacja definiowana jakogatunek dotyczący zdarzeń ktoacutere jeszcze się nie zakończyły Relacja jest roacutewnole-gła (roacutewnoczesna) z narastaniem poszczegoacutelnych faz zdarzenia Charakteryzują ją z jednej strony katalogowe podawanie faktoacutew (data miejscowość najważniejsze wy-darzenia z drugiej żywe i barwne opisywanie przebiegu wydarzeń) (tamże 43 44)

Dla relacji charakterystyczne są barwne opisy wydarzeń często dokonywane na bieżąco Niezwykle istotne jest też katalogowe ujęcie opisywanych przeżyć ktoacutere w TR przejawia się w precyzyjnych informacjach zawartych w ramie tekstowej a także w podawaniu godziny właściwej konkretnym odczuciom (czy zdarzeniom) lub czasu po spożyciu substancji

432 Warianty gatunkowe

Należy pamiętać że gatunek tekstu jest tworem żywym stale ewolu-uje i adaptuje się do okoliczności i realizowanej przezeń funkcji Nie każda reprezentacja tekstowa danego wzorca musi zawierać wszystkie jego cechy gatunkowe Podtypy wzorca odznaczające się niepełnym zestawem cech prototypowych dla danego gatunku określane są mianem wariantoacutew (Woj-tak 2008 355)

70 Ewa Kaczmarz

Analiza zebranych TR pozwoliła mi wyroacuteżnić dwa warianty gatunkowe Pierwszym z nich jest wariant narracyjny zazwyczaj utrzymywany przez autora w konwencji opowiadania Wariant ten charakteryzuje się refleksyjnością i jest pisany z dystansem (czasowym a także emocjonalnym) w odniesieniu do opisywanego tripu ktoacuterego przebieg autor tekstu odtwarza ze wspomnień lub notatek naprędce sporządzonych bezpośrednio po przyjęciu środka odurzającego Tę okoliczność tworzenia komunikatu dokumentują następujące fragmenty Pisząc kolejne notatki w Wordzie roacutewnież towarzy-szyło mi uczucie bliskości ludzi [hellip] Doszłam do wniosku że pisane przeze mnie zdania to osobliwy łączniki między przyszłością a teraźniejszością Notatek było wiele przytoczę te jakoś brzmiące

Dystans temporalny wyraża się w języku przez użycie czasu przeszłego dystans emocjonalny zaś przez przemyślaną strukturę tekstu pełne zdania rozważnie dobierane określenia i silnie zaakcentowaną funkcję poetycką TR narracyjne pełne są przemyśleń podsumowań czynionych z perspekty-wy czasu barwnych opisoacutew metafor i figur stylistycznych dlatego chętnie czytają je także osoby niezainteresowane przyjmowaniem substancji psy-choaktywnych

Odmienny wariant TR stanowi ich podtyp nazwany przeze mnie relacyj-nym ktoacutery silnie nawiązuje do gatunku relacji ndash tworzony jest na bieżąco gdy autor znajduje się pod wpływem zażytych substancji psychoaktywnych (co może być niekiedy widoczne w nieco chaotycznej składni pisanego tekstu) Znaczącą rolę odgrywa w nim odtwarzanie faktoacutew oraz chronologia Budowa i organizacja TR relacyjnego nierzadko bywa oparta na chronologicznym przedstawianiu wydarzeń kiedy to konkretnej godzinie lub czasowi jaki upłynął od przyjęcia substancji przypisuje się odpowiedni fragment tekstu (por 53) W tym wariancie często pojawiają się dokładne wnikliwe opisy objawoacutew fizjologicznych (źrenice jak szpileczki drgania rąk i noacuteg zaczął na-walać mi żołądek minus wciąż wydawał głośne burknięcia bolał) oraz zaburzeń percepcji (las wygląda inaczej niż na początku światło świeci innym kolorem robaki wychodzące z szuflady i czarne smugi wyglądające jak cienie)

5 Aspekt strukturalny

Opisane powyżej warianty gatunkowe mają swoje źroacutedło nie tylko w genezie gatunku ale także z budowie tekstu ktoacutera stanowi kolejny po pragmatyce istotny aspekt charakterystyki gatunku Analiza tekstoacutew zebranych w korpusie wykazała że TR jest bytem genologicznym o silnie zaznaczonej strukturze Większość badanych reprezentacji tekstowych


zawierała powtarzający się zestaw elementoacutew ktoacutere najczęściej były ob-ligatoryjne rzadziej fakultatywne Źroacutedeł takiego stanu rzeczy winniśmy upatrywać w wewnętrznej cenzurze społeczności forumowiczoacutew tworzących TR Dzięki możliwości oceniania i komentowania zamieszczonych tekstoacutew użytkownicy forum mogą sugerować autorom wpisoacutew aby wzbogacili je o brakujące elementy

51 Rama tekstowa

Przy opisie budowy tekstu warto odwołać się do pojęcia ramy teksto-wej pod ktoacuterym badacze rozumieją elementy tekstu wydzielające go jako odrębną spoacutejną całość Elementy te są nośnikami informacji metatekstowej (Mayenowa 1974 271)

Obowiązkowy element ramy tekstowej TR stanowi tytuł Przeprowa-dzone przeze mnie badania pozwoliły wyroacuteżnić ich trzy typy1) kreatywne w ktoacuterych akcent położony jest na funkcję poetycką2) zawierające nazwy zażytych przez nadawcę substancji3) mieszane ndash łączące cechy dwoacutech poprzednich kategorii tytułowych

Celem tytułowania TR w sposoacuteb kreatywny jest przede wszystkim przy-ciągnięcie uwagi odbiorcy i zachęcenie go do tego by zapoznał się z całym tekstem Na forach odbiorca napotyka w pierwszej kolejności tytuł danego posta i dopiero kliknięcie weń pozwala adresatowi na przejście do strony z jego właściwą treścią Oznacza to że nierzadko to właśnie oryginalny tytuł decyduje o poczytności TR Tytuły kreatywne mogą zawierać rozmaite środki stylistyczne np pytania retoryczne (Czy można zrozumieć dragi Narkotyki jako nauczyciel życia4) bądź czerpać z wytworoacutew kultury lub skrzydlatych słoacutew (Muzeum Świadomości5 Okrutny nielegal czyli bdquozgadnij kotku co mam w środkurdquo) Inne ciekawe przykłady kreatywnych tytułoacutew to Mieszanka bdquood kolegirdquo wszechobecna fonia i nieobecna wizja Drobne niedopatrzenie minus Czyli o tym jak wystrzeliłem się z działa

Druga kategoria tytułoacutew pełni głoacutewnie funkcję informacyjną ndash prze-kazuje odbiorcy jakie substancje spożył nadawca przed napisaniem TR Do określenia przyjętych środkoacutew psychoaktywnych używa się najczęściej nazw potocznych lub slangowych jak w przykładach Alko + Amfa + Ganja Faza minus dxm6 + trawa

4 Wszystkie przykłady i cytaty pochodzące z materiału badawczego przytaczam z zacho-waniem oryginalnej pisowni i interpunkcji

5 Nawiązanie do płyty zespołu Spongle grającego psychodeliczną muzykę elektroniczną6 Dekstrometorfan ndash związek chemiczny oddziałujący na OUN stosowany jako lek

przeciwkaszlowy a w większych dawkach jako środek odurzający (Chlebda i in 2009 106)

72 Ewa Kaczmarz

Ciekawym sposobem tytułowania TR jest tworzenie tytułu realizującego dwie wymienione wcześniej funkcje ndash poetycką i informacyjną Mieszane tytuły składają się z nazwy przyjętych substancji psychoaktywnych oraz twoacuterczej proacuteby ujęcia w kilku słowach tego co działo się po ich zażyciu Oto kilka przykładoacutew [25I-NBOMe7] Być częścią fraktala oraz przemiana w filozoficzny Absolut [4-aco-dmt8] nowe spojrzenie na codzienność MDMA9 minus miłość zawarta w krysztale W krainie umysłu ndash LSA10 Halo Grzybki minus Spotkanie ze Stwoacutercą dansing na kwachu i fecie Łysiczki11 minus Las Wypas W niektoacuterych tytułach mieszanych pobrzmiewa refleksja nad skutkami zażywania substancji psychoaktywnych np Łajt bijacz12 minus Pierwszy Ciąg Gałka muszkatołowa minus Dar czy Przekleństwo Grzyby czyli jak odebrały mi wszystko w jednym momencie

Istotnym elementem ramy tekstowej TR są tzw detale ktoacutere w niektoacute-rych postach przybierają postać ramki umieszczonej obok treści właściwej Detale wspoacutełtworzone są przez informacje o1) substancji ktoacuterej dotyczy tekst2) jej ilości3) rodzaju przeżycia4) setampsettings obejmujących nastawienie nadawcy miejsce cel i okoliczności

przyjmowania substancji5) wieku nadawcy6) przyjmowanych dotychczas przez niego substancjach psychoaktywnych

(tzw doświadczenie) (por Garczewski 2015 65)Detale zawierają informacje precyzyjne skroacutetowe skondensowane tak

aby odbiorca moacutegł szybko się z nimi zapoznać i tym samym zaznajomić z sylwetką nadawcy oraz dawkowaniem bądź mieszaniem substancji

Do ramy tekstowej należą roacutewnież formuły początku i końca Za fakulta-tywne formuły tego rodzaju możemy uznać w TR powitanie oraz pożegnanie Powitania są zazwyczaj stosunkowo kroacutetkie (np Witam Ahoj Siemanko) lub Do następnego a ja ten płynę sobie sam gdzieś dalej jak zwykle zresztą

7 Substancja psychoaktywna o silnym działaniu będąca pochodną fenyloetyloaminy (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction 2014 6minus8)

8 Skroacutet od nazwy substancji psychoaktywnej minus 4-Acetoksy-NN-dimetylotryptaminy 9 Substancja psychoaktywna powszechnie znana pod nazwą ecstasy minus lthttpswww

drugabusegovpublicationsresearch-reportsmdma-ecstasy-abusewhat-mdmagt dostęp 16052016 1135

10 Ergina substancja wywołująca omamy minus Simonieko Waszkiewicz Szulc 2013 50011 Rodzaj grzyboacutew halucynogennych minus Dydak Śliwińska-Mossoń Milnerowicz 2015

987 98812 Spolszczony zapis white bitch minus slangowego określenia amfetaminy i kokainy


Na wstępie chciałbym się przywitać) przy czym pełnią one funkcję wyraźnie fatyczną ndash służą nawiązaniu kontaktu z odbiorcami

Znacznie bardziej rozbudowane od fakultatywnych formuł początku i końca okazały się te obligatoryjne dla badanych tekstoacutew minus wstęp podsu-mowanie Wstęp może zawierać motywację nadawcy do napisania TR czuję że muszę się gdzieś podzielić energią podroacuteżą wirowaniem poza światem Chciałbym jednak opisać swoją drugą proacutebę z 25c Nie piszę o nim tylko na podstawie spontanicznej decyzji ale także pod wpływem dużego wrażenia

Często we wstępach moacutewi się o okolicznościach (umiejscowienie w czasie lub przestrzeni) zażywania bądź zdobywania substancji psychoaktywnej i ogoacutelne informacje na jej temat tak mocno skondensowanych odczuć wręcz szaleństwa nie dostarczyła mi żadna inna substancja w pracy naszła mnie ochota na białe Wyprawa na dworzec w Oslo Substancja ktoacuterą wezmę tutaj na ruszt jest kodeina i moacutej pierwszy raz z ową To był poacuteźny październik 2012 roku

W podobnie refleksyjnym a niekiedy także moralizatorskim tonie utrzy-mane jest podsumowanie TR To miejsce na przemyślenia dotyczące skutkoacutew sięgania po psychodeliki i oceny przeżytego tripu Po wszystkim [hellip] nega-tywnych psychicznych efektoacutew post-tripowych nie odczułem pozytywnych też Moacutej pierwszy raz był bardzo pouczający trip był raczej ciężki nie był zabawą [hellip] pamiętajcie że cały syf ktoacutery w Was siedzi przyjdzie Wszystko z rozsądkiem Ale ogoacutelnie nie polecam

W podsumowaniu nierzadko pojawiają się morały apele i porady adre-sowane do osoacuteb ktoacutere zamierzają sproacutebować substancji opisanej w tekście lub środkoacutew odurzających w ogoacutele stanowczo nawołuję do zachowywania ostrożności przy łączeniu dysocjantoacutew i psychodelikoacutew w miejscach publicz-nych Myślę że lepiej jest zostać w sferze intymności czyli dom jest dobrym rozwiązaniem nie roacutebcie na pusty żołądek nie mieszajcie takich lekoacutew (ani żadnych innych) z tymi narkotykami W podsumowaniach TR uderza roacutewnież bogactwo i głębia refleksji nad światem oraz sensem egzystencji (Każdy z nas na coś czeka ja staram się żyć dniem Staraj się samemu so-bie wyjawić sekret piękna życia Czułem że tworząc filozoficzne konstrukty nareszcie byłem wolny Jest po prostu Wszechświat lub świat) a także powiązanie przyjmowanych psychodelikoacutew z filozofią życiową odbiorcoacutew Z ostatnich zdań komunikatoacutew wyłania się obraz nadawcy o dużej wiedzy na temat działania substancji psychoaktywnych oraz silnej samoświadomości psychonauty Analizowane teksty zaskakują starannością językową oraz barwną stylistyką (zob punkt 7) Jest to zasługa nie tylko samych nadawcoacutew poszczegoacutelnych komunikatoacutew ale także całej społeczności forumowiczoacutew ktoacuterzy wymuszają na pozostałych użytkownikach wysoki poziom tekstoacutew

74 Ewa Kaczmarz

Wewnętrznej cenzurze sprzyjają dwie cechy kanału komunikacyjne-go jakim jest forum internetowe a mianowicie możliwość komentowania i oceniania poszczegoacutelnych postoacutew Komentarze pod TR często zawierają sugestie dotyczące ich struktury i przystępności (np Dobry tr przyjemnie się czytałohellip lub Dziwna i nieprzejrzysta forma totalnie czerstwa i nudna treść Dodatkowo kilkanaście abstrakcyjnych i goacuternolotnych zdań ktoacutere miały chyba w mniemaniu autorki uwznioślić jej przeżycia a odniosły dokładnie odwrotny skutek) a możliwość przyznania mu określonej liczby gwiazdek (minimalnie jednej maksymalnie pięciu) pozwala wyroacuteżnić teksty najcie-kawsze i najstaranniej napisane Pole z komentarzami i oceną to jeszcze jeden element ramy tekstowej opisywanego gatunku

52 Segmenty

Narracja w TR prowadzona jest chronologicznie i budowana wokoacuteł zażycia psychodelikoacutew Pierwsza część treści właściwej dotyczy wydarzeń poprzedzających sam akt przyjęcia substancji (początku dnia okoliczności jej zdobycia lub kupienia) Drugi segment opisuje moment i sposoacuteb wpro-wadzenia specyfiku do organizmu oraz związane z tym wrażenia Następne fragmenty przedstawiają kolejne etapy doświadczenia psychodelicznego składającego się z fazy początkowej szczytu i tzw zejścia (Garczewski 2015 77)

53 Kryteria segmentacji w TR

Nadawcy TR dzielą tworzone przez siebie komunikaty wykorzystując do tego celu1) akapity (czasami opatrzone śroacutedtytułami)2) rejestr godzinowy3) czas jaki upłynął od przyjęcia danej substancji do chwili pisania danego

fragmentu tekstuPodział tekstu na akapity bez tytułoacutew nie wymaga komentarza Ciekaw-

sze przypadki stanowią komunikaty zawierające śroacutedtytuły W analizowa-nym materiale pojawiły się ich dwa rodzaje ndash metatekstowe (np Przedmowa Historia Rozwinięcie Zakończenie) oraz opisowe w ktoacuterych przejawia się kreatywność nadawcy i gra z odbiorcą tak jak w tytule Stacja I ndash Pan Jezus zarzuca kwas lub Zapętlenie

Przy segmentacji bardzo ważny bywa czas Niektoacutere teksty TR są oznaczane na podobieństwo dziennika pokładowego z podroacuteży przez od-mienne stany świadomości Każdy akapit rozpoczyna się od wskazania go-dziny ktoacuterej przyporządkowuje się przypadające na nią czynności odczucia


wrażenia Godz 2255 A słowo czynem się stało jak powiedziałem tak zrobi-łem starannie (niestarannie) odmierzyłem na oko 100mg plus minus 10 20 ndash Zaczyna robić się ciepło Godzina 1900 ndash Zarzucam

Niekiedy organizacja tekstu przebiega według czasu ktoacutery upłynął od momentu przyjęcia substancji psychoaktywnej W takich TR chwila przy-jęcia substancji oznaczana jest dużą literą T Upływ czasu nie musi być odnotowywany regularnie po prostu zapisywane są te momenty w ktoacuterych nadawca przeżył lub poczuł coś wartego zapisania

T+ 45min minus Czuję już metaliczny posmak i odrętwienie prawie całej goacuternej wargi Kolory się wyostrzyły i nasyciły patrzę na wysokie jodły na tle nieba Robię kilka zdjęć Czuję się szczęśliwy Zaczyna boleć mnie brzuch a w głowie coraz większy mindfuck

T+530 minus Jestem w domu Wydaje mi się że moje życie jest słabe jeżeli tylko na DXMie mam szansę poczuć się tak dobrze Przecież inni mają tak zawsze A nie oni po to piją alkohol Czy jeżeli pozostanę przy trzeźwości to coś stracę z życia I inne rozkminy o ćpaniu

TR ktoacuterych segmentacja jest związana z chronologią należą do rela-cyjnego wariantu gatunkowego a ich cechę charakterystyczną stanowią min elementy faktograficzne i opisy bieżących przeżyć Teksty te nierzadko zawierają zapiski sporządzane w czasie rzeczywistym czego językowym wykładnikiem bywa czas teraźniejszy (szerzej piszę o tym we fragmencie dotyczącym kontekstu życiowego i wariantoacutew gatunkowych)

6 Aspekt poznawczy

Dla wielu typoacutew tekstoacutew istotny determinant gatunkowy stanowi tematyka reprezentacji tekstowych Jest ona szczegoacutelnie ważna w przypad-ku TR jako tekstoacutew powstających wokoacuteł konkretnego tematu ndash zażywania substancji psychoaktywnych

61 Tematyka perspektywa i punkt widzenia nadawcy

Jednym z tematoacutew pojawiających się w TR są okoliczności przyjęcia środkoacutew odurzających sygnalizowane już w ramie tekstowej (setampsettings) i bardziej dokładnie ujmowane w treści właściwej

Duże fragmenty tekstoacutew poświęcone są także fizjologicznym skutkom zażycia substancji psychoaktywnych tak jak w poniższych przykładach Czuję już metaliczny posmak i odrętwienie prawie całej goacuternej wargi Nie zauważam jakichś znacznych efektoacutew czuje szczękościsk i dziwną atmosferę (straszne uczucie gorąca) Mnogością tego rodzaju opisoacutew odznacza się wariant relacyjny trip raportu

76 Ewa Kaczmarz

Obok objawoacutew fizjologicznych bardzo ważny temat TR stanowią psychicz-ne efekty oddziaływania narkotykoacutew Autorzy tekstoacutew przykładają ogrom-ną wagę do tego aby jak najciekawiej i jednocześnie bardzo skrupulatnie przelać na papier to co niekiedy trudne do ubrania w słowa Spoacutejrzmy na następujący fragment materiału

Wszystkie drzewa były zielone (pełne liści) a wszędzie zaczęły latać piękne kolorowe motyle [hellip] Nagle płytki chodnikowe zaczęły się ruszać i przemieszczać dla tego zacząłem je ganiać Poacuteźniej płytki zaczęły ganiać mnie Śmiechu miałem przy tym co nie miarahellip

W przytoczonym powyżej cytacie nadawca stara się oddać zaroacutewno fizyczne efekty zażycia (atak śmiechu) jak i zaburzenia percepcji oraz halucynacje (ruszające się płytki chodnika kolorowe motyle)

Opisywane przez nadawcoacutew TR doświadczenia są postrzegane subiek-tywnie jako mistyczne Teksty ukazują przede wszystkim perspektywę nadawcy co czyni go niekiedy wyznaniem bardzo osobistym Wystarczy spojrzeć na wybrane fragmenty TR Znowu odlatuję znowu uciekam od rzeczywistości w iluzję szczęścia Zmuszają do pokonania własnego ego by połączyć się z jak komu pasuje jakie stwierdzienie minus Wyższą Świado-mością Bogiem Kosmiczną Duszą Duchem Natury falami Higgs Boson etc skoro nie było by mnie nie było by całego wszechświata ktoacutery powiedzmy znam uświadomiłem sobie giną nie cząstki (istoty żywe) a kolejne całe wszechświaty

Komunikaty te są bogate w przemyślenia oraz odczucia autoroacutew doty-czące nie tylko zażywania narkotykoacutew ale także sensu egzystencji W tek-stach przeważają czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej zaimki wskazujące na osobę autora a także leksemy odsyłające do sfery duchowej i emocjonalnej (szczęście ego cząstki wszechświaty Wyższa Świadomość itp)

62 Hierarchia wartości nadawcy

W tekście zawarte są informacje o tym co z jakiegoś powodu jest waż-ne dla nadawcy TR jako teksty o osobistym wydźwięku i dużym stopniu subiektywności pozwalają nam wiele powiedzieć o hierarchii wartości obo-wiązującej wśroacuted internetowych społeczności psychonautoacutew

Jeśli chodzi o przyjmowanie psychodelikoacutew to pożądane są zmiany percepcji Wszelkiego rodzaju zaburzenia postrzegania zakrzywienia rze-czywistości psychonauci pojmują jako ciekawe przeżycie swego rodzaju percepcyjne efekty specjalne Same tylko wizualne zakłoacutecenia mogą być bardzo roacuteżne począwszy od zaburzeń ostrości widzianego obrazu przez falowanie pola widzenia aż po zmieniające się kolory Szczegoacutelnie pozytywnie


wartościowane są zaburzenia wzroku przybierające postać fraktali ndash figur geometrycznych odznaczających się własnością samopodobieństwa czego przykładem mogą być następujące fragmenty nie doszedłem niestety do latających fraktali ale ogoacutelne pobudzenie wyobraźni i wyostrzenie zmysłoacutew było na bardzo przyzwoitym poziomie fraktale cudeńka pulsujące jeden olbrzymi fraktal ktoacutery zwyczajowo nazywamy niebem

Stan po zażyciu substancji psychodelicznych może być głębokim i bardzo silnym przeżyciem Wiele osoacuteb zażywających narkotyki dąży do tego rodzaju doświadczeń Odmienny stan świadomości często owocuje filozoficznymi refleksjami świeżym spojrzeniem na kwestie egzystencjalne Mistycyzm i skłonność do traktowania seansu narkotykowego jako przeżycia wyjąt-kowego metafizycznego doskonale widać w języku badanych tekstoacutew oto przykłady podroacuteż życia stajesz się swoistą energią przenikane przez czystą energię zjednoczeni ze sobą w kosmicznym partnerstwie utraciłem ego moje Ego lub świadomość podzieliła się jestem w czyśćcu łono pramatki ktoacutera wkroacutetce na nowo urodzi wszechświat

P Garczewski zwraca uwagę na fakt że psychiczne efekty przyjęcia substancji psychoaktywnej mogą niekiedy być związane z silną koncentracją na własnym bdquojardquo minus zagłębianiu się w nie (Garczewski 2015 70) stąd czę-sto pojawiające się w materiale pierwszoosobowe formy czasownika Tego rodzaju odczucia i poznawanie siebie są bardzo istotne dla psychonautoacutew Trip jest przez nich wartościowany zawsze pozytywnie mogą się woacutewczas dowiedzieć czegoś o sobie oraz przeanalizować własne stany emocjonalne

Oczywiście nie każde doświadczenie psychodeliczne musi się wiązać z głęboką metafizyką kontaktem z siłą wyższą czy poszukiwaniem odpowie-dzi na fundamentalne pytania filozoficzne Użytkownicy foroacutew na ktoacuterych pojawiły się analizowane TR są zadowoleni jeśli przyjęcie substancji skut-kuje relaksacją i rozluźnieniem Osiągany w ten sposoacuteb stan błogości może się stać czynnikiem antystresowym bądź ucieczką od problemoacutew Pozytywny stosunek do takiego odprężającego tripu widoczny jest w następujących przykładach Wszystko stało się przyjemniejsze nie ważne za co bym się nie zabrał miłe odprężenie połączone z ożywieniem niesamowite ciepło i od-prężenie relaks psychiczny i fizyczny polecam każdemu kto chce odpocząć

Nie zapominajmy jednak że odczucia wywoływane przez psychodeliki nie zawsze są przyjemne Czasem może pojawić się strach lub trudny do opanowania niepokoacutej a w skrajnych przypadkach nawet stany paranoidal-ne z wrażeniem umierania i przerażającymi wizjami przedstawiającymi niezlicznone ilości pająkoacutew ogromnych pająkoacutew wielkości ręki kumpla z trzema oczami postacie Smutne blade w białych ubraniach czy też ruchomą statuetkę jezusa Takie doświadczenie jest wysoce niepożądane

78 Ewa Kaczmarz

i określane mianem bad tripu Negatywnie wartościowane są roacutewnież wszel-kiego rodzaju objawy fizjologiczne zażycia substancji psychoaktywnych (Trip był ciężki ale nie koszmarny Gdyby nie problemy z błędnikiem i wymioty minus nawet przyjemny mdłości nie byly w cale nasilone bylo perfekcyjnie telepie mnie niemiłosiernie pocę się jak świnia) Niebezpieczne są także zmiany w ciele człowieka następujące po przyjęciu narkotykoacutew dostrzegalne gołym okiem np przekrwienie białek poszerzenie źrenic ponieważ mogą one zostać dostrzeżone przez otoczenie i zdradzić że nadawca przyjmował narkotyki

7 Aspekt stylistyczny

Ostatnimi determinantami gatunku są stosowane w jego reprezentacjach tekstowych elementy stylu językowego Zaobserwowane w badaniach cechy stylistyczne TR dzielę za M Wojtak na trzy grupy ndash uwarunkowane przez strukturę uwarunkowane przez pragmatykę i związane z genezą użytych środkoacutew (Wojtak 354)

W stylistyce opisywanego przeze mnie gatunku zarysowują się dwie przeciwstawne tendencje Z jednej strony autorzy tekstoacutew nie unikają używania wulgaryzmoacutew i kolokwializmoacutew z drugiej TR pełne są duchowej metaforyki oraz starannych plastycznych opisoacutew formułowanych bogatym w zabawę słowem językiem w ktoacuterym pojawiają się wyrazy z wysokiego rejestru (medykament konwersować wazokonstrykcja oacutewcześnie)

71 Wyznaczniki stylistyczne uwarunkowane strukturalnie

Budowa TR ma wpływ na jego aspekt stylistyczny Elementy umożliwia-jące komentowanie i ocenianie treści właściwej TR sprawiają że nadawcy komunikatoacutew dbają o interpunkcję pisownię poprawną składnię Autorzy ktoacuterzy starają się tworzyć teksty w sposoacuteb uporządkowany a także zgodnie z powszechnie uznanymi normami językowymi mogą liczyć na to że ich TR zostaną wysoko ocenione przez innych zarejestrowanych użytkownikoacutew forum co pozwoli im wyroacuteżnić się w internetowej społeczności

System not oraz komentarzy może też skłaniać autoroacutew do gier języko-wych i zabawy stylistyką (np przez wspomniane już mieszanie rejestroacutew) Post z ciekawie poprowadzoną narracją ubraną w oryginalną intrygującą formę językową staje się bardziej atrakcyjny

Dla TR nie istnieją ograniczenia długości (pojawiają się niekiedy tek-sty jednozdaniowe) jednak dominują komunikaty dłuższe trudno bowiem w kilku słowach ująć stan po zażyciu narkotykoacutew


72 Wyznaczniki stylistyczne uwarunkowane pragmatycznie

Dla stylistyki danego typu tekstoacutew nie bez znaczenia są czynniki pragmatyczne Jak pisałam wcześniej autorzy TR są zarejestrowanymi użytkownikami specjalistycznych foroacutew a więc członkami internetowych społeczności psychonautoacutew Przynależność ta sprawia że chętnie używają pojęć właściwych slangowi takich jak tolerka zdekszony retard samara body load kanna szczur13

Korzystanie z kanału komunikacyjnego jakim jest forum internetowe sprawia że uczestnicy komunikacji pozwalają sobie na pewną swobodę właściwą porozumiewaniu się za pomocą internetu (Grzenia 2008 94 95) W efekcie nadawcy komunikatoacutew nie mają oporoacutew przed stosowaniem kolo-kwializmoacutew (ogarnie zioma wpadnie faceta) i wulgaryzmoacutew ndash najczęściej w funkcji wzmacniającej wypowiedź (zajebiście przejebane w chuj)

73 Wyznaczniki stylistyczne związane z genezą użytych środkoacutew

Do cech stylistycznych trip raportu ktoacutere nie wynikają jednoznacznie z jego struktury ani sytuacji komunikacyjnej zaliczyć można także leksykal-ne odniesienia do tematyki duchowej i mistycyzmu Nierzadko pojawiają się w badanych tekstach leksemy związane z kwestiami filozoficzno-egzysten-cjalnymi (istnieć byt cząsteczki energia sfera świat) Autorzy TR umiesz-czają w nich rozważania filozoficzne z roacuteżnych przyczyn Po pierwsze chcą się nimi podzielić z pozostałymi członkami społeczności po drugie wierzą że wzbogacony w ten sposoacuteb tekst będzie znacznie bardziej interesujący i wartościowy Nie powinniśmy zapominać że połączenie świata narkotykoacutew ze sztuką ma bardzo długą tradycję Substancje psychoaktywne nierzadko były pożywką dla literatury Być może nadawcy TR czują się po trosze spadkobiercami tej tradycji stąd ich skłonność do sięgania po goacuternolotne określenia i gloryfikacja stanoacutew po przyjęciu psychodelikoacutew

Na uwagę zasługuje roacutewnież powracająca w TR metaforyka religijna (opierająca się na rytuałach właściwych chrześcijaństwu) Analizując ich język można napotkać zgrabne poroacutewnania np Rozdawałem wszystkim

13 tolerka minus tolerancja na działanie substancji zdekszony minus będący pod wpływem deks-trometorfanu retard minus opoacuteźnione działanie specyfiku samara minus woreczek strunowy wykorzy-stywany do przechowywania porcji narkotyku body load minus grupa dolegliwości psychomoto-rycznych związanych z uczuciem ciężkości ciała i problemami z poruszaniem się (Garczewski 2015 77) kanna minus skroacutet od Cannabis (nazwa rodzajowa konopi) szczurminus porcja sypkiego narkotyku przygotowana do przyjęcia przez nos

80 Ewa Kaczmarz

kartony jak ksiądz rozdaje hostie Niekiedy tworzone są nawet całe systemy metafor oparte na zestawieniu przyjmowania substancji psychodelicznych z rytuałem religijnym W jednym z tekstoacutew jedzenie grzyboacutew zostało przy-roacutewnane do rachunku sumienia zaś następujący po nim bad trip do pokuty

8 Podsumowanie

W artykule starałam się przedstawić wzorzec gatunkowy TR na tyle dokładnie na ile pozwoliły na to ograniczenia objętości tekstu dlatego w tytule świadomie użyłam słowa bdquozarysrdquo Opisałam jego budowę (elementy i ich funkcję) oraz reguły rządzące segmentacją Pokazałam bardzo interesu-jący aspekt pragmatyczny na ktoacutery składa się min świadomość gatunkowa uczestnikoacutew komunikacji roacuteżnorodne cele realizowane w ramach trip rapor-tu oraz kontekst życiowy gatunku Opisałam roacutewnież intrygującą tematykę analizowanych tekstoacutew a także wyłaniające się z ich treści sylwetki osoacuteb sięgających po substancje psychodeliczne Starałam się określić najistotniej-sze zjawiska w stylistyce badanego gatunku wraz z ich uwarunkowaniami

Wiele zagadnień dotyczących tego arcyciekawego bytu genologicznego zasługuje na to aby stać się przedmiotem szczegoacutełowej analizy (nie tylko dla lingwistyki tekstu ale językoznawstwa w ogoacutele) Nie do przecenienia jest wyraźnie zaznaczona wieloelementowa struktura TR obecna w ich treści zabawa słowem oraz tendencje stylistyczne

Literatura

Chlebda E Szumny D Magdalan J Szeląg A (2009) Dekstrometorfan minus charakterystyka leku bdquoFarmacja Polskardquo T 65 nr 2 s 100minus108

Dydak K Śliwińska-Mossoń M Milnerowicz H (2015) Psylocybina ndash ogoacutelnodostępny psychodysleptyk bdquoPostępy Higieny i Medycyny Doświadczalnejrdquo nr 69 s 986minus995

European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (2014) Report on the risk assess-ment of 2-(4-iodo-25-dimethoxyphenyl)-N-(2-methoxybenzyl)ethanamine (25I-NBOMe) in the framework of the Council Decision on new psychoactive substances Risk Assessments httpwwwemcddaeuropaeusystemfilespublications772TDAK14001ENN_480887pdf

Garczewski P (2015) Fenomenologiczna jedność doświadczenia psychodelicznego ndash analiza treści trip raportoacutew bdquoStudia Humanistyczne AGHrdquo T 141 s 63minus77

Grzenia J (2008) Komunikacja językowa w internecie WarszawaMayenowa MR (1974) Poetyka teoretyczna Zagadnienia języka WrocławSimonienko K Waszkiewicz N Szulc A (2013) Roślinne środki odurzające ndash aktualnie

obowiązująca lista w Polsce bdquoPsychiatria Polskardquo T 47 nr 3 s 499minus510Wojtak M (2008) Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe [W] Polska genologia

lingwistyczna Red D Ostaszewska R Cudak Warszawa s 353minus361Wolny-Zmorzyński K Kaliszewski A Furman W (2006) Gatunki dziennikarskie Teoria

praktyka język Warszawa


Źroacutedła internetoweMDMA Ecstasy Abuse httpswwwdrugabusegovpublicationsresearch-reportsmdma-

-ecstasy-abusewhat-mdma

Summary

The purpose of the analysis is to describe the genre model of the trip report minus a type of the text in which a person describes their experiences after taking a psychoactive substance Such accounts can be found on special Internet forums for psychonauts In the article a selection of texts from two such forums minus Neurogrooveorg and Haszyszcom were taken under analysis in order to determine the most important features of the genre The author employed Maria Wojtakrsquos conception in which four aspects minus structural pragmatic cognitive and stylistic ones minus are considered

НароднопісеннийрефренbdquoДайБожеrdquoспробаономастичноїінтерпретації 83

NataliaKołesnykCzerniowceUkrainae-mailnkolesnykyahoopl

Народнопісенний рефрен bdquoДай Божеrdquo спроба ономастичної інтерпретації

Popular folk song refrain bdquoDay Bozherdquo An Attempt of Onomastic Interpretation

ThepeculiaritiesoffolkloreancientrefrainDay Bozhe [GiveusLord]functioningareunderstudyinthearticleTheauthormadeanattempttoprovethattheanalysedwordformulabelongstoancientmagicspellsandunderstan-dingofDazhbogasanthropomorphiccharacterisstipulatedbythelaterintimere-etymologizationofanancientexpressionorbylateroriginofthetextthatitrecordedit

Słowa kluczowe folklorystycznaonomastykateonimmitonimrefrenbdquoDajBożerdquoDażboacutegKey words folkloreonomasticsmythonymtheonymrefrainDayBozheDazhbog

Фольклорнаономастиказоглядунаспецифікувиникненнятво-ренняіпобутуванняуснопоетичнихтекстіватакожіснуванняусноїнародноїтворчостівсучаснихумовахпереважноспрямованавми-нулеОсобливоцікавимматеріаломдлядослідникафольклоронімії видаютьсяобрядовітекстизокреманароднопісенніСамеостанніне-зважаючинаваріативністьзмінюваністьфольклорнихтворівпостійнепристосуваннядоновихумовіснуванняздатнізберігатидавнішарионіміїглибинаархаїкиякихвражаєНашуувагупривернулаоднаізтакихдавніхапелятивно-онімнихсполукщодозначенняйпоходжен-няякоїдонинінемаєєдиногопогляду

Коженізфольклорнихжанрівнелишескладавсяіфункціонував упевномусоціальномутакультурномусередовищіалеймавконкре-тнукомунікативнуметутомудлякожногозниххарактерніпевніпов-торюванівиразищомаркувалиситуаціюспілкуваннязасвідчувализнанняучасникамиїїумовнормтастереотипівповедінкипотребували


84 NataliaKołesnyk

нелишекультурноїалеймовноїкомпетенціїВигуковаформулаbdquoДай Божеrdquoяка ісьогодніякокремаодиницяактивновживана внародно-побутовомумовленнітатворитьчималукількістьчастовжи-ванихфразеологізмів дай Боже здоровrsquoя (щастя дочекати допро-вадити ітін)єоднієюзнайпоширенішихвукраїнськійнароднопое-тичнійтворчості Науковці неодноразововказувалинаїїпопулярністьународнопоетичнихтекстахЗапідрахункамиЛюдмилиВиноградовоїузбірникуЯковаГоловацькогоНародные песни Галицкой и Угорской Русивонаповторюєтьсяв110із300колядокіщедрівок(Виноградо-ва198473)ГалинаКовальуфольклорнихматеріалахВолодимираШухевичаГуцульщинанарахувала119колядковихтекстівіз156якімаютьцейрефрен(Коваль2013172)Занашимиспостереженнямизгаданавигуковаформуланетількиналежитьдонайпопулярнішихпісеннихрефренівайзасвідченавсіманароднопісеннимижанрами

ДеякісучаснідослідникипояснюютьрефрениОй дай БожеабоДай же БожеякхристиянськівкрапленнявдавнітекстивидозмінипервісноговигукуОй ДаждьбожеОй ДажбожетавказуютьнайогоподібністьпоприпевнізмінизіменемдавньоруськогобожестваДаж-бога(Дей196517ЛановикЛановик2000128)ІванОгієнковважаєщоДажбогутворенепоєднаннямнаказовогоспособудаждьтобтодайібогвbdquoісторичнихпамrsquoяткахцеімrsquoязвичайнопишетьсяабопо-дав-ньословrsquoянськомуДаждьбогабопо-староукраїнськомуДажьбогна-роднебулобДайбогndashможецезалишкийогочуємовтакомучастомувнасbdquoдайбожеhelliprdquo(Іларіон1992202minus203)ВідомізнавцісловrsquoянськоїміфологіїВrsquoячеславІвановіВолодимирТопоровневідкидаютьнелишепрасловrsquoянськихаленавітьщедавнішихведійськихвитоківтеонімаДажбогЗокрематоркнувшисьпроблемийогопоходженнявонинаводятьсполукизРігведиізпоєднаннямтихжеелементівщо йваналізованомутеонімідати ібогЦіелементимоглинаїхнюдумкупозначатиміфологізованупостатьподателяблагдоякогозверталисязвідповіднимпроханнямвритуалімолитвіпобажаннях(ИвановТопоров1990170)

Зібранийнамиматеріалфіксуєвеликукількістьрізноманітнихваріаційцьоговигукуяківідрізняютьсяміжсобоютількиапелятив-нимсупроводомзокремавигукамичасткамийзайменниками(Ой Гой) Дай Боже (Ой) Гей дай же Боже (Ой) Дай тобі (ти йому му) Боже Дай же вам (мені ти єй їм) БожеТакусталістьосновнихелементівнайбільшувживаністьвобрядовихтекстахщоналежатьдонайдавнішихатакожнаявністьутворахбільшостіпісеннихжанрів (урусальнихпісняхмивиявилилишекількавживаньлексемиБог


іоднезнихпредставленевигуковимзворотомДай Боже)можнапояснитипередовсімдавністюцьоговиразуВиноградованазиваєаналізованийприспівсередтакихтипіврефренівякієспільнимидляколядковихпісеньзахіднихтасхіднихсловrsquoянізберегливідносностійкуархаїчнуструктуру(Виноградова1982112)Припускаємощотакийрефренмігбутиуламкомоднієїзтихдавніхмагічнихсакраль-нихформулякіІларіонСвєнціцькийвважавbdquoголосомгромадськоїмо-литвизаговоромndashзаклинаннямзбірнотиrdquoтанаголошувавнаїхньомусакральномухарактері(Свєнціцький1933116)ЕтномузикологАнато-лійІваницькийподібнівиразиуформірефренівтрактуєякелементимагічно-ритуальногодійстваязичницькоїдобиколективно-сугестив-нийпоклик-приспівувідповідьнамагічнуформулу-звертанняволхвадовищихсил(Іваницький2009302minus309)

АналізованийрефрензнаходимовусіхзаписахнароднопоетичногофольклорудругоїполовиниХІХст(одногознайпродуктивнішихпері-одівфіксаціїукраїнськогофольклору)зусіхетнічнихтериторійЙоговаріантивідрізняютьсянелишечасткамиізайменникамищовходятьдойогоскладуайвигукамиОй дай БожеГой дай БожеУбуко-винськихнароднихпісняхзібранихудругійполовиніХІХстЄвгенієюЯрошинськоюякприспівпіслякожногорядкаколядкизасвідченийваріант Гей дай БожеВигукГей ndashщеодинзелементівритуаль-ногоспівутрапляєтьсяокрімколядоктакожувеснянкахієвиявомрадостіІваницькийдосліджуючипроблемупоходженнямузикитазвrsquoязкузвукасловаймовиздійснивспробуреконструюватистрофікутекстувстановитиритмоструктурнийтипмелодіїкупальськоїпісніГей око ЛадаУчений дійшоввисновкупрозвrsquoязкицієїпіснізма-гічнимдійствомічаклуваннямпроїїперенасиченістьспонукальноюмодальністющоговоритьпродавністьтексту(Іваницький2009309)ВартоуточнитищоневостаннючергуцьомусприяєуживаннявигукуГейякийпочинаєвісімздвадцятичотирьохрядківкупальськоїпісніТещоцейелементритуальногоспівунаявнийваналізованомунамирефренієтежодниміздоказівархаїчностіостаннього

НалежністьсполукиДай Боже донайархаїчнішихінайпопуляр-нішихпісеннихповторівнедаєбеззастережнопристатидодумкитихдослідниківяківбачаютьуцьомурефреніпередовсімтеонімДажбогКолядковітекстиуякихцейвигуковийфразеологізмнайпоширені-шийдавнішізаетапантропоморфізаціїбогівУживанівнихстійкіформули-рефренияків іншихобрядовихпісняхбулипокликанінадумкуфольклористіввплинутинасилиприроди(Квитка1971105minus108)томусполукаДай Божемоглабутизаклинаннямзвертан-

86 NataliaKołesnyk

нямдоНайвищогоЄстваподателявсіхблагndashБоганайменуванняякогоєоднимзнайдавнішихпрасловrsquoянськихтеонімівіякефіксуютьфольклорнітекстивсіхсловrsquoянбезвиняткуЦілкомпереконливимвиглядаєміркуванняМихайлаХудашащопрасловrsquoянськеутворенняbogъдоформуваннясловrsquoянськогоязичницькогополітеїзмуiпоявитастабілізаціїіменконкретнихбожествзконкретнимирелігійно-мі-фологічнимифункціямибулоєдинимтерміномуживанимbdquoнапозна-ченняуособленоївбожествовсякоїнадприродноїсилиrdquo(Худаш2012268minus269)Ісамедонеївважаємомоглибулизверненімолитви-закли-нанняувідповіднихритуалахНесуперечитьпропонованомунамирозуміннюрефренависловленийсвогочасупольськимученимЛєше-комМошинськимсумнівщодовзагалііснуваннятеонімаДажбог1Вінвважаєцейтеонімсловrsquoянськимпривітаннямнеправильнопотракто-ваниміноземнимимісіонерами(Moszyński1993168)Нанашудумкуколишнясловеснаформула-заклинаннящовиконувалапевнуриту-альнуфункціюмалабільшешансівстатипізнішевигуком-вітанняманіжязичницькийміфонім

ПовертаючисьдотеонімаДажбогхочемонагадатищоназвиан-тропоморфнихбогівдобиязичництвазокремавобрядовихтекстах зоглядунаbdquoадаптаціюrdquoнайважливішихстароукраїнськихсвятдоновоїрелігіїбулитотальнозаміщеніВважаємощосамебогипанте-онуВолодимирадоякогоналежавіДажбогбулиоднимизперших УХІХстучасиінтенсивногозбираннязразківусноїнародноїсловес-ностіународнопоетичнихтекстахнефігуруютьніХорсніМокошаніСтрибогніСемаргл(Симаргл)ніПерун(якщонебратидоувагивживаннялексемиперунунаслідокдеонімізаціївзначеннігрімбодай тя перун забивтаодиничноїфіксаціївпіснізІвано-Франківщини взаписахХХст)

ЗгадкапротеонімДажбогнапротивагуіншимназванимвищеязичницькимтеонімамзалишиласяуфольклорі2алефіксуютьйого

1 ІншийпольськийученийАлександрҐейшторпідтримуючиприпущенняпрозвrsquoязоккореняdatiзпоняттямвогнювважаєДажбогауособленнямсонячногоСварогаякийоскількиніСварогніСварожичнепотрапилидопантеонуВолодимирапосівтамїхнємісце(Ґейштор2015171)

2 ДляцьогомалибутидужесуттєвіпідставитеонімбувнайменуваннямодногознайшанованішихбогівначасприйняттяхристиянствакультякогопідтримувалапровладнаверхівкаабожносійцьогонайменуваннябуввизначноюособоюможливокняжогородуПавлоЧучкавСловнику словrsquoянських особових імен українцівнаводитьісторичнозасвідчені1471рособовеімrsquoяДажбога1394рndashпатронім(Данило)Дажбо-гович(Чучка2011145)щопідверджуєдавнютрадиціюфункціонуванняцьогоонімаякантропонімавукраїнськомуіменникyacute


лишепоодинокіпісніНаприкладународнопісеннійтворчостізтео-німомДажбог намтрапилосякількатекстівУсідослідникитеонімапокликаютьсясаменанихОдинізцихтекстівдоволівідомийУза-писах1970-хррзТернопільщинивінфігуруєяквесільнапісняалеупорядникизбіркивприміткахзазначилищопісняПоміж трьома дорогамиєваріантомbdquoфрагментузвідомоїбилиникиївськогоциклупроМиколуСеляниновичащовпроцесіміграції ітрансформаціїзакріпивсяувесільномуобрядіяквласнепіснявесільнаrdquo(ПісніТер-нопільщини1989475)Віншихдослідниківцю піснюкваліфікованоякколядкукняжогоперіоду(ЛановикЛановик2000125)авОлексіяДеяndashяквеснянку(Дей196318)НаведеніуточненнящодожанровоїприналежностіпіснісвідчатьпропізнішеїїпостанняніжобрядовихпісеньнасиченихрефреномДай БожеУзгаданомутекстівесільноїпіснісловобогацедоречірідкотрапляєтьсявпісенномуфольклоріфункціонуєяквиразнийапелятивщоговоритьпровідноснуbdquoмо-лодістьrdquoтекстуякийфіксуєцюлексему)Поміж трьома дорогами рано-рано Поміж трьома дорогами ранесенько Там здибався князь з Дажбогом рано-рано Там здибався князь з Дажбогом ра-несенько ndash Ой ти боже ти Дажбоже рано-рано Ой ти боже ти Дажбоже ранесенько Зверни мені з доріженьки рано-рано Зверни мені з доріженьки ранесенько Бо ти богом рік од року рано рано Бо ти богом рік од року ранесенько А я князем раз на віку рано-рано А я князем раз на віку ранесенько

ВіншійпіснівеснянціякувиконувализнагодиСорокасвятихпідчасобрядузустрічіптахівсоловейкопояснюєсвійраннійприлітНе сам же я вийшов Дажбог мене вислав ndash З правої ручейки І ключики видав З правої ручейки Літо відмикати З лівої ручейки Зиму замикатиУцитованомутекстіДажбогвиступаєякперсоніфікованесолярнебожество

ВважаємощоантропоморфнийобразДажбогаузгаданихпісняхєпізнішимзарефренДай БожеЮрійКарпенконаприкладповrsquoя-зуєвиникненнявласноїназвиДажбогзетапомвогнепоклонництваіпояснюєїїякbdquoтойхтодаєвогоньrdquo(Карпенко199624minus25)ІнакшетрактуєцейязичницькийтеонімХудашПроаналізувавшичисленні внаціональнійтазарубіжнійлінгвістиціспробизrsquoясуватирелігійно-мі-фологічніфункціїтаетимологіютеонімаДажбогученийпропонуєвласнуверсіюbdquohellipцейтеонімвиникщедесьуглибокийпрасловrsquoян-ськийперіодунаслідоктрансонімізаціїпрасловrsquoянськогоособовогоімені-композитаDadjebogъякеунашихдавньоруськихпредківзако-номірнорозвинулосявДажьбогъ-ДажьдьбогъазгодомndashуДажбогъrdquo

88 NataliaKołesnyk

(Худаш2012357)причинитрансонімізаціївбачаєвтомущоbdquoякийсьйогоносій(можливородоначальникродоплеміннийабойплеміннийвождьякийсьвидатнийнароднийгеройабойвидатнийволхвчизнахар-відунітін)усвійчасдесьщеглибокопрасловrsquoянськийчас зякихосьвизначнихмотивівбувобожненийhelliprdquo(Худаш2012354ndash355)АргументомнакористьвисловленоїХудашемдумкиможебутитойфактщовпівденнословrsquoянськійміфологіїБоговінанебіпротиставле-нийміфологізованийобразземногоцаряімrsquoяякогоndashДабог(ИвановТопоров1990170)щонадумкувченихякіbdquoсхіднословrsquoянськеДаж-богзводитьсядопоєднаннядієсловаlaquoдаватиraquoзімrsquoямlaquoбогraquoякпозна-ченнямдоліndashбагатстваrdquo(ИвановТопоров1990170)

Щеодинсуттєвиймоментдослідникизвертаютьувагунане-доречністьнаказовогоспособудієсловав іменібога-дарувальника(Клейн2004241242)Натомістьономастифіксуютьвеличезнукіль-кістьсловrsquoянськихавтохтоннихімензісвоєріднимамулетнимнаван-таженнямповrsquoязанихзБогомзйогобожоюнадприродноюмогутністю(Худаш2012273)вирізняютьсередукраїнськихдохристиянськихкомпозитівбільшістьзякихідониніактивновживанівукраїнськійта іншихсловrsquoянськихмовахгрупуутвореньзкомпонентом -бог- уструктурі(Белей201112)Дієслівно-антропонімнікомпозитизпер-шимкомпонентомуформідієслованаказовогоспособудругоїособиоднинитадругимкомпонентомndashназвоюобrsquoєктанаякийспрямова-надіяудругійчастинівідомізіндоєвропейськихчасівіпочатковобулисловосполученнямищолишезгодомлексикалізувалисяТобтословосполученнябулиджереломтвореннякомпозитіваненавпакиПрипускаємощосуголосністьрефренуДай Боже іпізнішоговчасіособовогоіменіДажбогмогластатипідставоюдляреетимологізації усвідомостінашихпращурівдавньогозаклинаннятайогоототож-неннязтеонімомПропізнішуможливістьпереосмисленнядавньогорефренаритуальнафункціяякоговновихумовахуженебулаочевид-ноюможесвідчититакожйоговживанняякповторюваногозвертаннявколядцізПоліссяйВолиніОй в ліску в ліску На жовтім піску ndash Ой Дождь-Боже На жовтім піску Пава ходила Пірря губила ndash Ой Дождь-Боже Пірря губилаhellip

ГалинаВасилькевичвисловлюєприпущення bdquoщозагадковийпісеннийрефренbdquoОйДаждьбожеrdquohellipвпервісномуваріантібувзвер-неннямдобогадощу bdquoОйдождьБожеrdquo (Василькевич200747) Небудемокатегоричнозаперечуватиможливістьіснуванняподібноїверсіїаленезрозумілочомунезважаючинапоширеністьвобрядово-муфольклорізагаломсамевколядковихтекстаханевтекстахвесня-


нокчикупальськихпісеньцейвигуковийфразеологізміззакликамидощузбереженийнайповнішеЙмовірнішеколядказафіксувалащеоднуізспробреетимологізаціїдавньогозаклинанняякевтратившикультурнийконтекстщобзберегтисяуфольклорномутекстімусилобутипереосмисленим

НакористьокремішностісполукиДай Боже відпізнішогоод-нолексемноготеонімаДажбогможесвідчититакожтещобудучизаприродоюспонукальнимвиразомвонавтекстахпісеньвтрачаєцюспонукальнумодальністьпроспівуєтьсяпідчасвиконанняпісніней-тральнонавідмінувідутворених заїїзразкомпохіднихДай Боже здоровrsquoяДай же вам Боже в городі зілля в городі зілля в хаті ве-сілля Дай Боже повозитиhellip Ой дай Боже дощ Ой дай Боже сніги та морози Дай ми Боже що гадаюітінАналізованийрефренякінваріантнаодиницяколядкимаєнульовумодальністьповнувідсут-ністьемоційнихабостимулювальнихприкметщонаводитьнадумкупройогоналежістьдонайдавнішихвиражальнихзасобівнародноговиконавстваякінадумкунауковцівсформувалисяbdquoізастиглинахронологічніймежіпізньогонеолітуrdquo(Іваницький2009164)

ВобрядовихпісняхчастотрапляєтьсятакожвигукПомагай біг (Боже помагай)щопорядізДай БоженалежитьдонайдавнішихвиразівзісловомбогУжниварськийпіснізнаходимоhellipНедалеко до межі А вже видно край Боже помагай ГуЯкпродужедавнійговоритьпроцейвигукОгієнко(Іларіонмитрополит199286)Увес-нянцііззібранняМаркаВовчкатаОпанасаМарковичазафіксованоякрефренщеодинізйоговаріантівщосвідчитьпротривалутради-ціювикористанняподібнихвисловівА летіла пава пава бистрая Зеленая явчиниця боже поможи Розсипала пірrsquoя золотистії Зеленая явчиниця боже поможиПривертаєувагущомодаль-ністьспонукальногозаприродоювиразуякіувипадкузвигукомДай Божеунаведеномууривкумайженульованатомістьйогоритуальнафункція(приспів Зеленая явчиниця боже поможиndashповторюютьпіслякожногорядка)очевиднаУкількохзажинковихпісняхобидвавигукизлилисявєдинийрефрен Ой дай боже дай боже помагайПровипадковістьпоявицьогорефренувжниварськихпісняхгодійго-воритиНадумкуфольклористівтекстизажинковихпісеньстародавнізапоходженнямпрощосвідчитьїхняbdquoглибокаспорідненістьурізнихсловrsquoянськихнародівrdquo(Дей196341)Їхвиконувалиякзамовлянняпідчаспевнихритуальнихдійствповrsquoязанихізпочаткомзборуурожаю(ЛановикЛановик2000181)

90 NataliaKołesnyk

Узвrsquoязкузаналізованимидавнімирефренамихотілосябзвернутиувагунатещовродинно-побутовихпісняхіколомийкахтобтопізні-шихзачасомвиникненняжанрахвигуковийфразеологізмДай БожетрапляєтьсялишезрідкаАледоволівживанимиєчасткибодай бігме таприслівник далебі(г)якізrsquoявилисявнаслідоксмисловоїдеактива-ціїколишніхфраземсемантичнихтаграматичнихтрансформаційслів-компонентівусталенихвиразівбігме gt бог мене побий(покарай іпод)абобог мені допоможи(ЕСУМ1982191)бодай gt бог дай(ЕСУМ1982221)далебі(г)gtкалькапольськогоdaliboacutegякеутворилосянаосновісловосполученняlaquoякщодастьбогraquo(ЕСУМ198510)Наявністьсловабогускладіцихклятвеннихпідтвердженьіпобажаньєнетіль-киодниміздоказівдавностіцієїлексемиалейможесвідчитипротривалувчасітрадиціювживаннявпісенномуфольклоріусталенихсловосполукзлексемоюбогаотжейвигукуДай БожеДоречі воднійзколядокіззібранняукраїнськихнароднихпісеньЗоріанаДо-ленги-Ходаковськогоприслівникдалебігтеж ужитийускладіповторуДалебіг доню не піду Далебіг піду з тобою рутку зберу

ПідсумуємоВукраїнськійлінгвістиціатакожфольклористиціусталивсяпогляднапісеннийрефренДай БожеякхристиянізованийваріантвигукузязичницькимтеонімомДажбогПроведенедосліджен-няпереконуєщотакаточказоруможематиальтернативуасамевигу-ковийфразеологізмДай БожемігбутизвертаннямдоєдиногоБогаяквищоїсилищомаєвладунелишенадлюдиноютаїїдолеюалейнадусімасферамибуттявідповіднолексеманайогопозначенняєдавні-шоюзапоходженнямНаявністьчисленнихконтекстівзаналізованимрефреномзасвідчуєйогопоширеністьіпопулярністьупродовжтрива-логочасуааналізструктуриndashбезперечнуналежністьдоритуальноїпрактикиРитуалізованістьсполукисприялавтратінеюспонукальноїмодальностіщотежсвідчитьнакористьїїархаїчностіНапевнесамецямагічнаформула-заклинаннящовпродовжтривалоговикористанняякпісеннийрефренвтратиласвоюспонукальністьпізнішесталавихід-ноюдлятвореннячисленнихнароднопісеннихконструкціїзімперати-вамидай подай не дай роздай поможи допоможи помагай (по)благослови поздоров зароди вроди роди розкинь пошли зішли отвори спусти зійшли стережи здорови приспори рівняй зрівняй чини вчини принеси підведи верни повінь (духом своїм) повідай повидай боронь стрічай світи світай щасти жаль пожаль же ся позволь покарай скарай не карай суди побий таінЦісполукитакождужедавнібофіксуютьїхобрядовітекстизокрематакіархаїчніяквеснянкиіжниварськіпісніУвеснянціДа в кривого танкаяку


фольклористивважаютькосмічно-філософськоютакоющовідтворюєрухнебеснихсвітилтарухлюдськогожиттяспіваєтьсяА на дівочках віночки ndash Дай же їм боже віночкиУжниварськійпіснізнаходимоспонукальнусполукуДай божеустосункудодоконаноготвердженняПринесли ми полон З усіх сторон Дав пан біг пожати Дай боже повозити З поля до обориhellipЧастинасполукзімперативамивнаслідоксемантичнихтаграматичнихтрансформаційслів-компо-нентівсталачасткамиприслівниками(бодай бігме далебі(г))доволівживанимивнароднопісенномуфольклорі

ВважаємощореетимологізаціядавньогорефренаДай БожеяктеонімаДажбогнапозначенняантропоморфізованогобогавiдбуласяпізнішеМолитви-заклинанняДай БожеувідповіднихритуалахбуливживаніщедоетапуантропоморфізаціїбогівтабулизверненідоБогаякєдиногоподателявсіхблаг

ВисловленівищеміркуваннянепретендуютьнастатусостаточнихМабутьдляоднозначнихвисновковихзаувагнеобхіднобулобзалу-читинелишепісеннийінелишеукраїнськийаввесьсловrsquoянськийфольклор

Література

БелейЛ(2011)Імrsquoя дитини в українській родиніХарківВасилькевичГ(2007)Юріївська народнопоетична творчість проблема семантики

і жанрової специфікиЛьвівВиноградоваЛ(1982)Зимняя календарная поэзия западных и восточных славян

Генезис и типология колядованияМоскваВиноградоваЛ(1984)Типы колядных рефренов и их ареальная характеристика[В]

СлавянскийибалканскийфольклорЭтногенетическаяобщностьитипологическиепараллелиМосквас73minus96

ҐейшторА(2015)Словrsquoянська міфологіяКиївДейО(1963)Звичаєво-обрядова поезія трудового року[В]ІгритапісніВесняно-літня

поезіятрудовогорокуУпорядпередмоваіприміткиОІДеяКиївс7minus50ДейО(1965)Величальні пісні українського народу [В]КолядкитащедрівкиЗимова

обрядовапоезіятрудовогорокуУпорядпередмоваіприміткиОІДеяКиївс9minus40ЕСУМ(1982)Етимологічний словник української мовиВ 7 тАНУРСР Ін-т

мовознавстваімООПотебніРедколОСМельничук(головред)таінТ1КиївЕСУМ (1985)Етимологічний словник української мовиВ 7 тАНУРСР Ін-т

мовознавстваімООПотебніРедколОСМельничук(головред)таінТ2КиївИвановВВТопоровВН(1990)Дажьбог [В]МифологическийсловарьРедЕМ

МелетинскийМосквас169ndash170ІваницькийA (2009)Історичний синтаксис фольклору Проблеми походження

хронологізації та декодування народної музикиВінницяІларіонмитрополит(1992)Дохристиянські вірування українського народу Іст реліг

монографМитрополитІларіонКиїв

92 NataliaKołesnyk

КарпенкоЮ(1996)Словrsquoянська міфvологія і український фольклор[В]МоватастильукраїнськогофольклоруВідпредЮОКарпенкоКиївс22minus33

КвиткаК(1971)Песни украинских зимних обрядовых праздников[В]ИзбранныетрудыВ2томахТ1Москвас137minus138

КлейнЛ(2004)Воскрешение Перуна К реконструкции восточнославянского язычества Санкт-Петербург

КовальГ(2013)Рефрен як засіб увиразнення народнопісенного календарного тексту [В]МатеріалидоукраїнськоїетнологіїщорічникзбнаукпрНАНУкраїниІн-тмистецтвознавствафольклористикитаетнологіїімМТРильськогоМіжнарасоцукретнологівРедколГСкрипник(головред)таінВип12(15)с167minus174

ЛановикМЛановикЗ (2000)Українська народна словесність Посібник для гуманітарних факультетів вищих навчальних закладівЛьвів

ПТ(1989)Пісні Тернопільщини Календарно-обрядова та родинно-побутова лірика Пісенник Випуск першийУпорядСІСтельмащуктаПКМедведикКиїв

СвєнціцькийІ (1933)Різдво Христове в поході віків (Історія літературної теми й форми Львів

ХудашМ(2012)Походження імен та релігійно-міфологічні функції давньоруських і спільнословrsquoянських язичницьких божеств Львів

ЧучкаП(2011)Словrsquoянські особові імена українців Історико-етимологічний словник Ужгород

MoszyńskiL(1993)Prasłowiański panteon w słowniku etymologicznym i Lexiconie Franciszka MiklosichabdquoStudiazFilologiiPolskiejiSłowiańskiejrdquoT31s163minus174

Summary

TheobjectiveofthepaperisanattempttoprovethattheestablishedinUkrainianandnotonlyinUkrainianlanguageaviewonarefrainDay Bozhe [GiveusGod]asaChristianizedvariantofaninterjectionwiththeformerpagantheonymDazhbogmayhaveanalternativeoneComparingviewsofdifferentscholarsontheinterjectionandtheanalysisofitsstructurepeculiaritiesofuseinUkrainianpopularpoeticcreativeworksconvincesthatinterjectoryidiomDay BozheisolderthanthestageofitsanthropomorphizationofgodsandthereforeolderthantheonymDazhbogThatiswhylexemegodinitsstructuremayhavebeenaddress-invocationtotheonlyGodasthehighestsubstance

UwagiojęzykuprzesiedleńcoacutewzTrembowliiWierzbowcanaPodoluhellip 93

AnnaKostecka-SadowaKrakoacutewe-mailannasadowaoppl

Uwagi o języku przesiedleńcoacutew z Trembowli i Wierzbowca na Podolu

na podstawie spisanych wspomnień

Issues in the phonetic system and morphology of the Polish dialect in the South-Eastern Borderlands

(on the basis of Trembowla and Wierzbowiec)

InthearticletheauthorpresentsissuesrelatedtothephoneticsystemandthemorphologyofthePolishdialectusedintheSouth-EasternBorderlands (onthebasisofTrembowlaandWierzbowiec)

Słowa kluczowe językoznawstwopolszczyznapołudniowokresowafonetykamorfologiawpływyukraińskie

Key words linguisticsthePolishofSouth-EasternBorderlandsphoneticsystemmorphologyUkrainianinfluences

1 Wprowadzenie

NiedawnootrzymałamrękopisgwarypolskiejodkilkurodzindawnychmieszkańcoacutewwsiWierzbowiecnaPodoluprzesiedlonychpowojnienaŚląskOpolskizprośbąoopublikowaniezgromadzonychprzeznichmateriałoacutewSątolistyspisanewspomnieniapiosenkiwierszemodlitwysłowniczekuży-wanychwyrazoacutewPolacyzWierzbowcamusieliopuścićswojąwieśw1945r1

PoIIwojnieświatowejnaobszarDolnegoŚląskaŚląskaOpolskiego wramachrepatriacjiprzybywaływielkiegrupyludnościpolskiejWieluosad-nikoacutewzamieszkałonatzwZiemiachOdzyskanychByłtoczasmasowychprzesiedleńludnościwcałejEuropieŚrodkowejspowodowanychustaleniamipomiędzysojusznikamiipoacuteźniejszymizwycięzcamiostatniejwojnyzawar-tymiminwTeheranieJałcieiPoczdamieLudnośćzWierzbowcaosiadła

1OtrzymałamroacutewnieżaktadotycząceprzymusowegowyjazdudoPoznania


94 AnnaKostecka-Sadowa

wewsiachŚląskaOpolskiegoprzywiozłazesobąrzeczyosobisteżywyjęzykrodzicoacutewidziadkoacutewktoacuterymsięposługiwałaorazwspomnieniaZczasemjęzykulegałzmianomprzekształceniomwyrazygwarowezastępowanoogoacutelnopolskimiAbyocalićtedawneodzapomnienianiektoacuterzyzapisywalijeiprzechowywaliwdomowejszufladziePolatachpozostałytylkospisanewspomnieniaopisyżycianatejziemisłowniczekużywanychwyrazoacutewlistydorodzinypiosenkimodlitwydlategoopisgwarybędziemiałznaczeniedokumentacyjno-historyczne2

BadanianadgwaramipolskiminadawnychKresachWschodnichrozwi-nęłysięporoku1989kiedypojawiłysięmożliwościwyjazdoacutewterenowychnaLitwęBiałoruśiUkrainęnawiększąskalęprzynoszącwieleopracowań zzakresufonetykimorfologiisłownictwaOproacuteczXIX-wiecznychsłow-niczkoacutewAKremera(1863)iPParylaka(1877)kolejnymiopracowaniamisąpraceWHarhaliopolskiejgwarzeokolicKomarna(1931)SHrabcaopolskiejgwarzewsiDulibywpowieciebuczackim(1955)orazwydany wlatachosiemdziesiątychsłownikDraganoacutewkiksJChromikaPo1989r powstałowielepracwiększychimniejszychdotyczącychpolszczyznypołu-dniowokresowej

TematjęzykapolskiegoiludnościpolskiegopochodzenianaUkrainiebyłpodejmowanywwielupracachnaukowychZajmowałysiętymgłoacutewnieZKurzowa(19851993)ICechosz(199519992001)ICechosz-Felczyk(2004)EDzięgiel(1995200020012003)AKostecka-Sadowa(20052008)EDzięgielKCzarneckaDAKowalska(red2012)powstałowielepracpodredakcjąJRiegera(np20022007)Artykułydialektologiczneisocjolin-gwistyczneodnoszącesiędokonkretnychgwarimiejscowościnaUkrainiezamieszczonominwbdquoStudiachnadPolszczyznąKresowąrdquoiwbdquoJęzykuPol-skimdawnychKresoacutewWschodnichrdquosąwśroacutednichopracowaniadotyczącebadańnadjęzykiemitożsamościąludnościpolskiejnatychterenach

2 bdquoNapoczątkustycznia1945rokuprzyszedłrozkazżebyśmysięspakowaliiwyprowa-dzilidoTrembowligdziemamyczekaćnatransportktoacuteryzawiezienasdoPolskinaZiemieZachodniendashtammamyzamieszkaćMydziecidopieropoacuteźniejzrozumieliśmyżepoprostunaswypędzonoNatransportczekaliśmyczterymiesiąceWtymczasietrzebabyłogdzieśmieszkaćwięctrafiłonamsięmieszkanieupodnoacuteżazamkutrembowelskiegozmuramiobronnymiMamaznalazłapracęudentystoacutewndashsprzątałauludziizatodostawałażywnośćalbopieniądzejanosiłamwodęzadwawiadradostałam5rubliZakończeniewojnyobcho-dziliśmyjeszczewTrembowliWieziononasnaZachoacutedwokropnychwarunkachtowarowychwagonachpokilkarodzinwjednymwagonieJechaliśmyponadmiesiącndashanigdzieugotowaćanisięumyćndashrozpleniłasięwszawicaiświerzbWyładowanonaswreszciewBiskupicach wpowieciekluczborskimnaOpolszczyźnieZamieszkaliśmywDobiercicachwczworakachwmieszkaniutrzyizbowymrdquominusrękopiszezbioroacutewautorki


Wierzbowiecbyłwsiąpolsko-ukraińskąwjednejczęściwsimieszkaliPolacywdrugiejndashUkraińcyOtragicznychlosachPolakoacutewztejwsido-wiadujemysięzlistoacutewpisanychdorodzinyRozaliiSzpytmyorazAntoniegoGomułkiewiczaSątoopowiadaniaoichżyciunaKresachlosachwojennychprzesiedleniuWwypowiedziachtychpozostałażywapamięćnapaścina-cjonalistycznychgrupukraińskichnaPolakoacutewcomiałowpływnadecyzjeowyjeździezewsiNiemalwszyscymieszkańcyktoacuterzyprzeżylitewalkiopuścilirodzinnewsiepodczastzwrepatriacjiw1945r

Przedstawiająchistoriętychziemcelowowplatamwspomnieniainfor-matoroacutewfragmentyichlistoacutewopisującesytuacjęmieszkańcoacutewwtamtychlatachWcytowanychtekstachnienanoszężadnychpoprawekskładniowychanistylistycznychbypokazaćpisownięwłaściwąwtymokresieomawianymrespondentom

2 Rys historyczny omawianych terenoacutew

TrembowlatomiastopowiatowewGalicjileżynadrzekąGniezną wpobliżujejujściadorzekiSeretZmiastarozchodząsięwroacuteżnestronydrogibitedoTarnopolaKopyczeniecBudzanowaiSkałatuSłownik geograficzny Kroacutelestwa Polskiego i innych krajoacutew słowiańskich (dalejSG)podajeżew1880rzamieszkiwałotam8000osoacuteb(1128posesji)liczebnieprzeważaliUkraińcyponichbyliPolacynastępnieŻydziWojskowychbyło500(SG1892459ndash460)NazwamiastaprzekształconazukraińskiejbdquoTerebowlirdquowskazujeżejesttoosadapowstałanamiejscuwytrzebionym zlasoacutew(ukrterebytyndashlsquotrzebićrsquo)WnajstarszejdobieswychdziejoacutewnależaładoGrodoacutewCzerwieńskichzktoacuterymiwspoacutelniedzieliłalosyprzechodząckolejnozrąkLachoacutewdoRusiażwreszcieutrzymałasięprzyostatniej W1795rksięgilustracyjneStanisławaAugustanotująosiadłośćmiastazprzedmieściamiliczyła246numeroacutewgospodarzykatolikoacutew89numeroacutewgospodarzyżydoacutewdwakościołyjedenparafialnydrugiksKarmelitoacutewdwiecerkwieimonastyrnagoacuterzeksBazylianoacutew(SG1892468)Miastokilkakrotnienawiedzałazarazamorowa

NapoacutełnocyleżypowiattarnopolskinapoacutełnocnymwschodziendashskałackinawschodziendashhusiatyńskinapołudniundashczortkowskinapołudniowymzachodziendashbuczackinazachodziendashpodhajeckiTrembowlależywpoacutełnocno--wschodniejczęściobszaruacałypowiatndashnaWyżyniePodolskiejWskładpowiatuwchodziły34obszarydworskiewobrębiesądupowBudzanoacutewmiasteczkandashBudzanoacutewiJanoacutewwsiKobyłowłokiLaskowceMogielnicaRomanowkaSkomoroszeSłoboacutedkaJanowskaiWierzbowiec


WieśWierzbowiecjestpołożonawdawnympowiecietrembowelskim21kmnapołudniowyzachoacutedodpowiatowegomiastaTrembowla7kmnazachoacutedodBudzanowawdoliniepotokuZwiniaczdopływuSeretuPierwszawzmiankadotyczącawsipochodziz1577rkiedytoNachumzKobyłowło-koacutewwoźnyziemskitrembowelskizeznałżeWierzbowiecwłasnośćMar-cinaWilczkazostałzniszczonyprzezTataroacutewaludnośćwziętadoniewoli (SG1893404)W1648rpodczaspowstaniaChmielnickiegomieszkańcyWierzbowcaprzyłączylisiędorozruchoacutewW1802rwieśwrazzBudzanowemLaskowcamiiKossowemkupiłnalicytacjiMichałBobrowskiPoczątkowoWierzbowiecwchodziłwskładparafiiwBudzanowieW1905rutworzonoekspozyturęnamiejscuwramachdekanatuczortkowskiegoktoacuterazaczęładziałaćod1908rW1880rwewsibyło300domoacutewwśroacutedludnościtamzamieszkałej1027osoacutebbyłowyznaniagreckokatolickiego754rzymskokato-lickiego35żydoacutewwtym931Ukraińcoacutew882Polakoacutew(SG1983404)WewsibyłacerkiewpwśwMikołajaorazszkołajednoklasowaW1884rbyłtamzakładwyrabiającykamieńbudowlanyorazgorzelnia

WieśdzieliłasięnaczęśćpolskąiukraińskąJakwspominajedna zinformatorekbdquoWierzbowiecbyłzamieszkałyprzezludnośćruskąipolskąLudnościruskiejbyłowięcejasąsiedniąwioskąbyłyLaskowcezamieszkałeprzezRusinoacutewzrzadkatambyłydomyPolakoacutewUżyłamtuokreśleńlud-nośćruskabotakwtedymoacutewiłosięnaUkraińcoacutewrdquoW1939rwWierzbowcuzamieszkiwałoponad1800Polakoacutewwczęściukraińskiejndash2100Ukraińcoacutewokoło50Żydoacutew

W1909rwybudowanokościoacutełktoacuterego fundatorembył dziedzicJanGromnickiPierwszymproboszczemzostałksStanisławPasieczny ZinicjatywykolejnegoproboszczaksLeonaJanczewskiegow1929rzostałwybudowanypiętrowyDomLudowy3NaparterzemieściłasięmleczarniasklepspożywczyzgospodarstwemdomowymzzapleczemmagazynowymwyżejbdquoKasaStefczykardquosalateatralno-zabawowaorazpomieszczeniaadmi-nistracyjno-biuroweiinneWWierzbowcuistniałasiedmioklasowaszkołapowszechnaWewsimieszkaliludzieżyczliwipomagalisobieiwzajemniesięszanowali

3 JaknotujejednazinformatorekbdquoOśrodkiemżyciaspołecznegokulturalnegobyłDomLudowyikościoacutełTuodbywałysięuroczystościpaństwoweprzedstawieniaizabawytanecznePamiętamjakzespoacutełludowyprzygotowywałsiędowystępunadożynkipowiatowewTrembowligdziezostałwyroacuteżnionyzapięknyśpiewistrojekrakowskieWdomuludowymodbywałysięproacutebychoacuteruprzedstawieniazorganizowanoteżorkiestrędętąbyłateżstrażpożarnaDobrymiorganizatoramimłodychbyliksiężaoczymopowiadalimoirodzicendashksiądzWojtuśksiądzJanczewskiWDomuLudowymbyłyprowadzonekursygotowaniahaftowaniaiwyszywaniaroboacutetnadrutachprowadziłyjecoacuterkiziemianinaZawadzkiegordquo


PodoletonietylkopiękneimalowniczekrajobrazyaletakżeurodzajneglebyndashczarnoziemstepowyibagiennyorazdobrzerozwinięterolnictwoKaż-dygospodarzmiałkawałekziemiktoacuteryuprawiaładzieciprzyzwyczajanodopracyjużodnajmłodszychlat4Dużomiejscawewspomnieniachpoświęconouprawielnuitkactwu5W1936rzaczętowWierzbowcubudowękoloniiRudkiwktoacuterejw1938rzamieszkaliLegioniściMarszałkaPiłsudskiego wnagrodęzaudziałwwojniezRosjąw1920rWiosną1938rdowsiRudkisprowadzono36rodzinzwojewoacutedztwarzeszowskiegozewsiKraczkowaLudziezWierzbowcapomagalikolonistomprzewieźćludziorazichdobytekzwagonoacutewpodstawionychnastacjiwTrembowliWtensposoacutebzaczęłasięprzyjaźńizażyłośćzmieszkańcamizkoloniiRudkaDziałkibyłyogrodzonebostałynanichbudynkimieszkalnyigospodarczyorazstudniaNiedługomieszkańcyRudkicieszylisiępięknymidomamiigospodarstwemndashnakilkadniprzedwkroczeniemwojskradzieckichmiejscowiUkraińcynapadlinakolonięZrabowalicałydobytekspaliliwszystkiegospodarstwawykopalinawetdrzewkaowocowezabraliurządzeniazestudniMieszkańcyschronili

4RzeczywistośćtamtychlatopisujejednazrespondentekbdquoMając6latjużpędziłamkrowynapastwiskoJesieniąpozbiorachojciecsiałzbożaozimepszenicężytoanawiosnęzbożajareowiesjęczmieńjarąpszenicęhreczkęiprosoPotemsadzonoziemniakisianoburakicukrowewmajukukurydzęifasolęMamauprawiałaogroacutednawydzielonymzagoniesiałakonopiebyłotego2ndash3aryWogrodziesadziławczesnąodmianęziemniakoacutewcebulęsadzonkęsiewkęmarchewpietruszkęboacutebstrączkowyburakiczosnekkapustępomidoryawmajunaStanisława(8maja)ndashogoacuterkikukurydzeifasolęOgroacutedbyłobsadzonydookołasłonecznikamianazagonachjużwzeszłejkukurydzysadzonodynieiharbuzyŻniwabyłydługąiciężkąpracąwpoluktoacuteretrwałynajdłużejZbożazbieranosierpemalbokosąKiedyzbożawyschłynapoluustawionewpoacutełkopkizwożonojedoobejściaistawianowwielkiestogiByłyteżbudowanebrogindashrodzajszopybezściantylkozadaszenieMłoacuteconocepamiwkilkaosoacutebaprzedwojnązaczętojużmłoacutecićmaszynowomłocarniamirdquominuszrękopisuRozaliiSzpytmy

5bdquoPożniwachmamazaczynaławybieraćkonopieNajpierwwyrywałajużdojrzałeroślinyzkwiatemmęskimatrochępoacuteźniejkiedynasionabyłyjużtwardendashpozostałezkwiatemżeńskimPrzytymzajęciujateżmamiepomagałamndashwyrywałamłodygikonopiamamawiązałajewniedużesnopkiwykorzystującnapowroacutesłatrawęirozstawiałanawolnympolubywyschłySuchesnopkinasiennetrzebabyłowymłoacutecićnasionaoczyścićwolejarnibito znicholejOlejzkonopibyłsmakowitylepszyniżrzepakowyUbocznymproduktemolejarnibyłmakuchwkształciegrubegokrążkaktoacuterysłużyłjakokarmadlabydłaporozmoczeniuZwłoacutekiencienkichiroacutewnychprzędłacienkieiroacutewnenicizwijałajenamotkiipowypraniuwysuszeniuiwyciągnięciuzanosiłosiędotkaczaTakiwarsztattkackizajmowałpoacutełizbymożnananimutkaćcieńszeigrubszepłoacutetnoZgorszychwłoacutekienmamaprzędłagrubszenicizktoacuterychtkanopłoacutetnogrubszektoacuteregoniebielonoszytozniegoworkiipłachtyTocieńszetrzebabyłowybielićnasłońcundashitoteżrobiłamamaWiosnąilatemcienkiepłoacutetnatrzebabyłowybielaćndashpolewałojesięwodąrozkładałonatrawnikudowyschnięciaiznowusięmoczyłoitakcodniaBieleniepłoacutecientrwałocałelatodowybielaniawykorzystywanoługgotowanyzpopiołudrzewnegoMoczonownimpłoacutetnoirozkładanodoponownegowyschnięciaZniegoszyłosięobrusyręcznikiprześcieradłaanawetubraniadladorosłychidziecirdquominuszrękopisuRozaliiSzpytmy


sięwWierzbowcuwstyczniu1940rwmroźnąnoczabranoichnaSybir atamciężkapracaigłoacutedspowodowałyżeniewieluznichwroacuteciłodoPolski6

WjednymzlistoacutewodnotowanożewewsiWierzbowiec(orazŁosznioacutew)mieszkaliwłościaniektoacuterzypochodzilizpoacutełnocno-wschodniegoMazowszatammoacutewiłosięwyłączniepopolsku7MieszkańcyposługiwalisiętakżepłynniejęzykiemukraińskimktoacuteregoużywaliwstosunkachsąsiedzkichzUkraińcamiNatomiastwokolicznychwsiachnpwBoryczoacutewceZaści-noczuiinnychosadachgdzieludnośćbyłaroacutewnieżpolskarzadkosłyszałosięwłościanrozmawiającychzesobąpopolskuDziałosiętakmimoże wkażdejztychmiejscowościprzeważałżywiołpolskijęzyktenbyłwykła-dowymwszkoleludnośćpolskabezwyjątkumodliłasięisłuchałasłowaBożegowjęzykurodzimymMieszkańcypoprostuwstydzilisięswojegojęzykaojczystegouważającgozabdquopańskirdquoajęzykukraińskizabdquochłopskirdquo8JęzykapolskiegoużywaliwłościanietylkozkoniecznościwkontaktachzeswymiduszpasterzamiurzędnikaminauczycielamiwogoacutelezinteligencjąUwagataniedotyczyksiężyktoacuterzynaodwroacutetminuspielęgnowaliikrzewilijęzykpolskiwśroacutedparafian

WzwiązkuzprzedstawionąsytuacjąpolszczyznakresowawbardzosilnymstopniuulegałajęzykowymwpływomukraińskimotaczającychjąwsiTakżemieszkańcyWierzbowcanaskutekwspoacutełżyciazmieszkańca-miokolicznychwsiukraińskichdoskonalewładalijęzykiemukraińskim (wjegoformiegwarowej)Tażywadwujęzycznośćsprawiłażepolszczyznawierzbowianbyłamocnoprzesiąkniętawpływamiukraińskimizaroacutewno wfonetyceimorfologiijakiwsłownictwie

6Otragicznychwydarzeniach1944rwspominaRozaliaSzpytmabdquoWniedzielę12marca1944rokuszosąwzdłużWierzbowcanadjechaliżołnierzewęgierscynakoniachktoacuterzywra-calizfrontuniemiecko-sowieckiegodoswegokrajuWtensposoacutebwojskowęgierskieopoacuteźniło otydzieńterminnapaściiwymordowaniaPolakoacutewwWierzbowcuUkraińcyczuwającynadnapaściąPolakoacutewrozbroilicałkowicieżołnierzywęgierskichściągnęliznichmunduryibutyCałąnocstosowalinanichbestialskietorturyRozebranychibosychzapędzilidopustychstajnimajątkudziedzicaGromnickiegoPrzywiązaliżołnierzyłańcuchamialbodrutemkolczastymdożłoboacutewzamknęliichtamanocąpodpalilistajnięWszyscyWęgrzyzostaliżywcemspaleni18marcawtydzieńpospaleniużołnierzyPolacyczuwalinocąbociągledochodziływieściomorderstwachludnościpolskiejipaleniupolskichwiosekDlategoteżPolacyprzenieślisięwbezpiecznemiejscandashjednizarzekęinniukrywalisięwschronachktoacuteresamisobierobiliPunktualnieojedenastejpodpalononasząwioskęzdwoacutechstronndashodLaskowieciodWierzbowcaukraińskiegoStrzelanozbronipalnejzapalającymipociskamipodpalanodomyaludziuciekającychzabijanoDomyoblewanobenzynąprzenosiliogieńzjednegodomunadrugiwtejakcjibraliudziałmłodzichłopcyidziewczętaastarsizapalalistrzelającpociskamizapalającymiWtąnoczginęłookoło70osoacutebwschronachpodusilisięoddymurdquo

7Nieudałomisiępozyskaćwięcejinformacjioczasietegoosadnictwa8InaczejniżweLwowskiemlubnaTarnopolszczyźniegdziejęzykpolskiuważanybył

zabdquopańskirdquomiałwyższyprestiżbyłtraktowanyjakoodświętnyiwysokocenionyNatomiastjęzykiemcodziennymludnościpolskiejstawałsięukraiński


3 Uwagi o fonetyce

Gwaraopisywanejwsi9mawielecechwspoacutelnychzinnymigwaraminaKresachpołudniowo-wschodnichWzakresiefonetykiodnotowałamnastę-pującecechyPodwyższenieartykulacjisamogłoseknieakcentowanychorazredukcjatonajbardziejtypowecechyfonetycznegwarpolskichnaUkrainieZjawiskotodotyczyroacutewnieżWierzbowiecorazTrembowliDlasamogłosekcharakterystycznajesttendencjadozmianybarwywzależnościodpozycjiakcentowanejlubnieakcentowanejArtykulacjasamogłosekakcentowanychjestszerszaatosprowadzasiędoobniżeniaartykulacjiwysokichsamo-głosekakcentowanychy idoeNatomiastwzgłoskachnieakcentowanychdochodzidoredukcjiczasutrwaniatychzgłosekzwężeniakanałuartyku-lacyjnegowwynikuczegodochodzidopodwyższeniasamogłosekśrednicheodowysokichyui10alismalicwreszcikuniecznibezpiecznicieliprosiczłuwiekowina pudłogeswojegutylkudu kuścioła

31 Samogłoski

a)ogoacutelnopolskieaaringstaropolskieliterackieidzisiejszegwarowearinguległozanikowiizlałosięzupełnieza jasnymwiedziałpraṷdaJednaksągwarypolskienaUkrainiektoacuterewroacuteżnymstopniuzachowałyaring(naogoacutełjakoo)(zobDzięgiel2003RiegerCechoszDzięgiel20022007)

PodobniejestwzapożyczeniachukraińskichapozostajebezzmianybałakaćbrechaćbarachłoPrzykładaringodnotowałamjedyniewpojedyn-czymwyraziesietniokpozatymkilkaprzykładoacutewzczasownikami3oslp czasuprzeszłegochciołgrołorołspołobokczęstszychmiałwidział

Poświadczonywyrazzłomać jestwyrazemdawnymzachowanym wtejgwarzepochodzizpsłomati

b)ogoacutelnopolskieeeacutekontynuantemeacute (rożnegopochodzenia)jesty pospoacuteł-głoskachtwardychipomiękkichmirzaćmiszaćniwiszmlikondashmlikachliwndashdo chliwa

9 InformatorzyAntoniGomułkiewicz(1926ndash2013)urodzonywTrembowliwWierzbowcuukończyłsiedemklasszkołypodstawowejnastępnieuczyłsięwpaństwowymgimnazjum iLOwTrembowliW1942rzostałzwerbowanydoUłanoacutewMałopolskichPowojniewyje-chałdoPolskiw1945rzdałmaturęwKluczborkubyłinspektoremBHPweWrocławiuRozaliaBrzezińska-Szpytma(1932minus)urodziłasięwWierzbowcupowojniezamieszkała wKluczborkubyłanauczycielką

10Przyomawianiuformpodajęzapispisownipoacutełfonetycznyponieważanalizowaneprzy-kładycytujęzaźroacutedłempisanym(minpamiętnikilisty)czylizachowujępisownięwłaściwątemuźroacutedłundashwłaściwąwtymokresiedlaomawianychrespondentoacutew


Odnotowałamprzykładyzy iwkontynuantachdawnychgrupiryrdopiropirwyczasemwwyrazachzbieżnychzformamiukraińskimiszyrszasztyryna wirzchupirogisirotaczyrwonyścirniaporukrширшаlitчотириgwштирипирогисирота

Wkilkupojedynczychprzypadkachwystąpiłpełnogłosczerepyczerewiki

Formaszwiecstarszaodliterackiegoszewczostałazapewnepodtrzy-manaprzezbliskośćzukraińskimigwaramiшвець

c)ogoacutelnopolskieiyartykulacjaiwWierzbowcunieodbiegaodwymowyogoacutelnopolskiej

WniektoacuterychprzykładachgrupaiNprzedspoacutełgłoskąnosowąprze-chodziweNdodatkowodochodzitunagłosowaprejotacjajenacyjendykjenteres

Samogłoskiiywwyrazachzapożyczonychzgwarukraińskichbrzmiątaksamojakwwyrazachpolskichchyżkikilolsquoilersquo

Samogłoskiiyprzedwygłosowym-ł wzakończeniach3oslpczasuprzeszłego-iłrealizowanesąjako-rsquoułbiułzabiuł zrobiuł

d)realizacjasamogłoseknosowych PrzedspoacutełgłoskamizwartymiiszczelinowymipanujeasynchronicznawymowasamogłoseknosowychęądodatkowoczęstozachodzituroacutewnieżzwężeniesamogłosekeogłymbokiksiunszkakulindnikisprzonczkaczynstoitpWkilkuprzykładachodnotowałambrakrezonansunosowegowyrazytesąrealizowanezodpowiedniąsamogłoskąustnągesie jajogesiaczykaczecykurzeczy

Wwygłosiesamogłoskięątracąrezonansnosowyiczasemmogąbyćwymawianezezwężeniemwidzeidenieso ndash niesubierobroszko ndashbroszkuczapkugrajondashgrajuOdnotowałamprzykładywygłosowego-ą jako-ommajomtakommotykom

e)realizacjaprzegłosu Najczęściejwystępująformyzgodnezogoacutelnopolskąrealizacjąprzegło-sue gt obrzozasiostrawczorajna wiosnepojawiająsięjednakformyzbrakiemprzegłosumietłapomietłopierepieronwyniesłazaniesłazawieze

f) samogłoskiaeprzedwygłosowym-jwmaterialepojawiająsięformy wktoacuterychkońcowe-ajprzechodziw-ejdejzamiatejschowejnatomiast-ej przechodziw-ij-yjanawet-i-ylepijlepiwyżyjwyżywiencypryndzy


32 Spoacutełgłoski

a)spoacutełgłoskiprotetyczneprotezęjmająsamogłoskiaieJadamJantekJewaJaugustynjażjinojide

Protetycznewwystępujewnastępującychprzykładachwojciecwokoz wochotąz wouszemwochnalWkilkuznichmożebyćpodwpływemjęzykaukraińskiegoirosyjskiegowucho(ukrвухо)wunlsquoonrsquo(ukrвін)wot(rosвот)wulica (ukrвулиця)

Zanotowanoformyhiperpoprawneątrobaąchaćja olęndashnagłosowewjestopuszczanewBudzanowieiStrusowie

Protezęhmająwyrazy Hannahałunharesztharakb)spoacutełgłoskiwargowe Podwpływemgwarukraińskichgłoskawmasilnątendencjędoprzechodzeniawṷzaroacutewnowwyrazachpolskich jakteżzapożyczo-nychzukraińskiegoniezależnieodpozycjiwwyrazachṷczorazaṷszechciaṷszyharnaṷtazwoṷszemhaṷkaćpraṷdałaṷkakoneṷkaZjawi-skotopochodzi(zwłaszczaposamogłosceow gt ṷ)zsilnejlabializacjio wjęzykuukraińskim

Wmaterialepojawiłysięformyktoacutereświadcząoasynchronicznejwymowiespoacutełgłosekwargowychmiękkichziemniazamnietłamniał

c)spoacutełgłoskiprzedniojęzykowe ZewspomnieńautochtonoacutewwynikażewWierzbowcuwystępowałozjawiskomazurzeniaponieważniektoacuterzyPolacyprzybylizpoacutełnocno--wschodniegoMazowszaLeczjużprzedwojnązjawiskotopowolizanikałoczasemnotowanojetylkowmowiekobiet

ZotrzymanychtekstoacutewjedyniewkilkuprzykładachodnotowałamśladymazurzeniawpartykuleczycyimieniuCeśkoCześko(Czesław)Takiebrzmieniemogłosięroacutewnieżpojawićpodwpływemgwarukraiń-skichwktoacuterychwystępujewtakiejpostaci(porteżCechosz200143Harhala193182Dejna195623Kurzowa198596)

Spoacutełgłoskałmaartykulacjęprzedniojęzykowo-zębowąd)spoacutełgłoskitylnojęzykowe Wmowiewierzbowianwystępujeopozycjach hjakowynikinterfe-rencjijęzykaukraińskiegoPozatymzachowujesiędźwięcznekrtaniowe h wwyrazachzapożyczonychhadkahreczkazahonystypodhałamejszany

Zanotowałamwymowęchi-chitrychibasuchinaktoacuterąwpływmiałzapewnejęzykukraińskiporukrхіба

WwyrazachwielgiWielganocwystępujestaraobocznośćdźwięcz- negognamiejscubezdźwięcznegok (Hrabec195541)CechataznanajestwgwarachPolskicentralnejnaPodolu(Cechosz200146)weLwow-skiem(Kostecka-Sadowa2005235)


33 Zmiany w grupach spoacutełgłoskowych

WariantywnośćfonetycznąwomawianejgwarzemożnasprowadzićdokilkutypoacutewWobrębieprzekształceńspoacutełgłoskowychwyroacuteżniasięzmianyilościowektoacuterepolegająnazanikuspoacutełgłosekwsąsiedztwiesamogłoseklubwgrupachspoacutełgłoskowychorazjakościowektoacuterepolegająnaprzekształ-ceniuartykulacjispoacutełgłosekwsąsiedztwiesamogłosekiupodobnieniadosąsiednichspoacutełgłoseka)dysymilacjawgrupachbull kt lt chtchtochtoacuterynichtnichtodochtortrachttrachtorbull gn lt dnstydnuńćzastydnuńćbull dl lt glmglećmgli gobull czt lt sztsztyrylsquoczteryrsquoToprzejściemożebyćwspieranewpływemgwarukraińskichporukrdialштири

b)innezjawiskabullwgrupiespoacutełgłoskowejdł(zdl)wformachmęskichczasuprzeszłe-gozapisanouproszczeniezgodnezaroacutewnozpolszczyznąpotocznączygwaramipolskimijakigwaramiukraińskimipojszełznajszełTakapostaćwyrazoacutewwktoacuterychwystępujejotamożebyćkontynuacjądaw-nejwymowyczasownikoacutewprasłowiańskichIIIkoniugacjilubwynikiemwpływoacutewjęzykaorazgwarukraińskichпійшовзнайшoв

bullpodwpływemjęzykaukraińskiegowniektoacuterychwyrazachpojawiasię l epentycznecharakterystycznedlajęzykoacutewwschodniosłowiańskichnpziemla(ukrземля)

bullniewątpliwiewpływjęzykaukraińskiegouwidaczniasięwwyraziechro-baki(ukrхробак)

bullodnotowałamteżwyrazktoacuteryw językuogoacutelnopolskimwystępuje zkwalifikatorembdquodawnyrdquondashostać (się)natomiastwgwarachpolskichnaUkrainiefunkcjonujenacodzieńajestpodtrzymywanydziękisą-siadującemujęzykowiukraińskiemu

bulldouproszczeńmożnazaliczyćroacutewnieżzanikwygłosowychspoacutełgłosek wnastępującychprzykładachterazerawczora

bullzanikinterwokalicznychspoacutełgłosekwystępujewformiesobiesesy

4 Uwagi na temat morfologii

WefleksjiwerbalnejwpolskiejgwarzeWierzbowcaistniałystrukturyanalitycznewformachczasuprzeszłegoporja chodziłty chciałTakieformysątypowezaroacutewnodlagwarpołudniowokresowych(Kurzowa1985


Dzięgiel2001Cechosz2001) jakigwarpolskichnacałymwschodnimpograniczuPolski(Kucała199448)

WewsiZaścinoczużywanoformyczasownikowejgdyłbyśzamiastgdybyś był

W1oslmnodnotowałamkońcoacutewkę-moktoacuterajestpowszechnawgwa-rachukraińskichnacałymterytoriumUkrainyżeśmorobiliśmo

Wformachczasuprzeszłegopordzennych-ę--ą-przyrostek-ł-możebyćzastępowanyprzez-n-jakwwielugwarachpolskichwtympołudnio-wokresowychwzienawyjena (zobDejna1956Cechosz2001)

Wefleksjiimiennejbrakjestkategoriimęskoosobowejdzieci chodzilikobiety wycinalipralipsy haṷkali

WzakresiefleksjizwracauwagęNlpniektoacuterychprzymiotnikoacutewoboksufiksoacutew-y(gt-e)-iczęstododawanejest-jnpcudzyjchitryjMożetobyćdawnaodmianazłożonaprzymiotnikoacutew(przymiotnikowo-zaimkowa)aletutajwydajesięwzmocnionawpływemjęzykaukraińskiegonpчужийхитрий

WDlmnliczebnikatrzyodnotowałamkońcoacutewkę-ochtrzochcoroacutewnieżmożnatłumaczyćwpływemjęzykaukraińskiegondashтрьох

Wrzeczownikachrodzajumęskiegopowszechnesątutajsufiksyna-o-kostryjkoCześkoCeśkoJaśkoWitkoJantkoTadźkoWładźkoEdźkoEdoJoacuteźkoWojtkoBartkoPietromłodyPietioBrońkoFrankoBolkoHerońkoZdziśkoGrześkoWickondashWincentyRomkoDolkondashAdolfna-uchJędruch

Imionażeńskiezakończonesąna-kaHańkaJadwiśkaMarynkaMańkaRoacuteźkaorazna-ochaMargochandashMałgorzata

Wnazwachżonwystępująkońcoacutewki-icha -ychaWronichandashżonaWronyKaczorychaSzewczychaByczychaKrawczycha

Znanewszystkimgwarompolskimsąpowszechneużyciaprzyimkoacutewbez i przezwprzeciwnychznaczeniach

5 Podsumowanie

WbadanychtekstachujawniłysiępolskiecechygwarowewystępującenaznacznymobszarzegwarpolskichnppochyleniesamogłosekaesietniokmiszaćrozszerzenieiN gt eNjendykjenteresprotezaprzedsamogłoskamiJadamJewadysymilacjaorazuproszczeniagrupspoacutełgłoskowych

Protetycznew (woko wojciec)orazh (harak hareszt)opozycjachhmiękkiechi-(chytrymuchi)majązkoleiproweniencjęukraińską


Owielewięcejjestwpływoacutewukraińskichgdyżbliskiesąsiedztwoza-mieszkałychtamUkraińcoacutewniepozostawałobezwpływunajęzykmiesz-kającychtamPolakoacutew

Pozatymwgwarzetejzachowałysięwyrazyprzestarzałektoacuterychjęzykpolskiniemajużwswoimzasobieleksykalnymnatomiastwgwarzepolskiejpodtrzymywanesądziękisąsiadującemujęzykowiukraińskiemuzłomaćostać się

PodobniejakwewszystkichgwarachpołudniowokresowychzachowałasięnajbardziejtypowacechafonetycznagwarpolskichnaUkrainiepod-wyższenieartykulacjisamogłoseknieakcentowanychorazichredukcjautrzymanieartykulacjiprzedniojęzykowo-zębowegołopozycjachh

Zgromadzonymateriałukazujezaroacutewnopodobieństwajakizroacuteżni-cowaniegwarpolskichnaUkrainiewpływywschodniosłowiańskienapolszczyznęKresoacutewpołudniowo-wschodnichJesttoleksykasprzedprze-siedleniazachowanawpamięcirespondentoacutewmimoupływupoacutełwiekuodopuszczeniarodzinnychstronJestteżświadectwemludziiczasoacutewktoacuterebezpowrotnieprzeminęły

Naopracowanieczekajeszczezgromadzonesłownictwondashwarstwyjęzy-kowezebranychleksemoacutewaletojużkolejnezagadnieniektoacuterezamierzamomoacutewićwnastępnymartykule

Literatura

CechoszI(1995)Uwagi o fonetyce gwary Groacutedka Podolskiego[W]Studia nad polszczyzną kresowąTVIIIRedJRiegerWarszawas63ndash69

CechoszI(1999)Uwagi o gwarze wsi Lublany koło Sambora[W]Studia nad polszczyzną kresowąTIXRedJRiegerWarszawas87ndash90

CechoszI(2001)Polska gwara wsi Oleszkowiec na Podolu Fleksja imienna i werbalnaKrakoacutew

Cechosz-FelczykI(2004)Słownictwo gwary Oleszkowiec i Hreczan (Greczan)na PodoluKrakoacutew

ChromikJ(2008)DraganoacutewkaLudziendashmowandashtradycja[W]Słownictwo kresowestudia i materiałyRedJRiegerWarszawas13ndash111

DejnaK(1956)Gwara MilnabdquoRozprawyKomisjiJęzykowejŁoacutedzkiegoTowarzystwaNa-ukowegordquoIVs5ndash41

DejnaK(1984)W sprawie tzw dialektoacutew kresowychbdquoJęzykPolskirdquoLXIVs51ndash57DzięgielE(1995)Fleksja czasownika w gwarze Hałuszczyńcoacutew pod Tarnopolem[W]Studia

nad polszczyzną kresową TVIIIRedJRiegerWarszawas97ndash111DzięgielE(2000)Dawne a pochylone w kilku gwarach południowokresowych[W]Kontakty

językowe polszczyzny na pograniczu wschodnimprace ofiarowane Profesorowi Januszowi RiegerowiWarszawas72ndash89

DzięgielE(2001a)Polska gwara Sąsiadowic pod Samborem fonetyka[W]Studia nad polszczyzną kresowąTXRedJRiegerWarszawas105ndash124


DzięgielE(2001b)Polska gwara wsi Zielonej na Podolu na tle innych gwar południowokre-sowych Fleksja imienna i werbalnaKrakoacutew

DzięgielE(2003)Polszczyzna na Ukrainie Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłop-skich i szlacheckichWarszawa

DzięgielECzarneckaKKowalskaD(red)(2012)Polskie dziedzictwo językowe na daw-nych Kresach Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi RiegerowibdquoJęzykpolskidawnychKresoacutewWschodnichrdquoT5Warszawa

HarhalaW(1931)Gwara polska wsi KomarnobdquoLudSłowiańskirdquoTIIz12KrakoacutewHrabecS(1955)O polskiej gwarze wsi Duliby w b powiecie buczackimbdquoRozprawyKomisji

JęzykowejŁoacutedzkiegoTowarzystwaNaukowegordquoTIIIs31ndash76bdquoJęzykpolskidawnychKresoacutewWschodnichrdquo(1996ndash2012)T1ndash3RedJRiegerT4ndash5Red

JRiegeriDKowalskaWarszawaKostecka-SadowaA(2005)Wspoacutełczesna polszczyzna południowokresowa na przykładzie

Mościsk i okolic (uwagi o fonetyce i fleksji)bdquoJęzykPolskirdquoLXXXV3s230ndash241Kostecka-SadowaA(2008)Słownictwo gwar polskich w Mościskach i wsiach okolicznych

[W]Słownictwo kresowestudia i materiałyRedJRiegerWarszawas113ndash250KremerA(1870)Słowniczek prowincjonalizmoacutew podolskich ułożony w Kamieńcu Podolskim

w 1863 rRTNKPoczetIIITXVIIIKrakoacutews178ndash259KucałaM(1957)Poroacutewnawczy słownik trzech wsi małopolskichWrocławKucałaM(1994)Twoja mowa cię zdradza Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego

KrakoacutewKurzowaZ(1985)Polszczyzna Lwowa i Kresoacutew południowo-wschodnich do 1939 roku

WarszawandashKrakoacutewKurzowaZ(1993)O mowie Polakoacutew na Kresach WschodnichWarszawaLehrT(1914)O mowie Polakoacutew w Galicji wschodniejbdquoJęzykPolskirdquoIIs40ndash51ŁesioacutewM(1956)Polszczyzna na gruncie gwar zachodnioukraińskichbdquoJęzykPolskirdquoXXXVI

s36ndash39ŁesioacutewM(1958)Uwagi o fleksji i składni gwary hutniańskiejbdquoRozprawyKomisjiJęzykowej

ŁoacutedzkiegoTowarzystwaNaukowegordquoTIVs95ndash112ParylW(2004)Słownik gwary przesiedleńcoacutew ze wsi Tuligłowy koło KomarnaKrakoacutewParylakP(1877)Prowincjonalizmy mowy polskiej w Drohobyczu i okolicach[W]Zbioacuter

wiadomości do antropologii krajowejT1KrakoacutewRiegerJ(1996)Identyfikacja narodowa i religijna Polakoacutew na Ukrainie[W]Trudna tożsa-

mość Problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wiekuMateriałyzmiędzynarodowejkonferencjibdquoSamoidentyfikacjanarodowaireligijnaasprawamniejszościnarodowychireligijnychwEuropieŚrodkowo-WschodniejrdquoLublin19ndash21października1993RedJLewandowskiMateriałyInstytutuEuropyŚrodkowo- -WschodniejTIXLublin

RiegerJCechoszIDzięgielE(2002)Język polski na Ukrainie w końcu XX wiekuCz1Stan i status Cechy charakterystyczne Polszczyzna w Lwowskiem Tarnopolskiem i na Podolu TekstyWarszawa

RiegerJCechosz-FelczykIDzięgielE(2007)Język polski na Ukrainie w końcu XX wiekuCz2Polszczyzna w Lwowskiem Żytomierskiem i na Podolu TekstyKrakoacutew

RudnickiS(2000)Gwara polska wsi Korczunek koło ŻytomierzaWarszawaSłownictwo kresowestudia i materiały(2008)RedJRiegerWarszawaSłownik geograficzny Kroacutelestwa Polskiego i innych krajoacutew słowiańskich (18921893)Nakł

FSulimierskiegoiWWalewskiegoTXIIXIIIWarszawa(SG)Studia nad polszczyzną kresową(1982ndash2010)TIndashVIRedJRiegeriWWereniczWrocław

TVIIndashXIIRedJRiegerWarszawaZiłyńskiI(1932)Opis fonetyczny języka ukraińskiegoKrakoacutew


Summary

InthearticletheauthorpresentssomeissuesrelatedtothedescriptionofthephoneticsystemandthemorphologyofthePolishdialectusedintheSouth-EasternBorderlands (onthebasisofTrembowlaandWierzbowiec)ThemanuscriptobtainedbytheauthorincludesmemoirsdescriptionsofeverydaylifeintheSouth-EasternBorderlandsbeforetheSecondWorldWaradictionaryofwordswhichweretheninusefamilyletterssongsprayersndashthusthedescriptionofthelocaldialectshallhaveavalueforthedocumentaryhistoryofPolish

Dwakryteriaempirycznościwjęzykoznawstwie 107

HubertKowalewskiLubline-mailhubertkowalewskipocztaumcslublin

Dwa kryteria empiryczności w językoznawstwie

Two criteria of empiricness in cognitive linguistics

Thearticlediscussestwocriteriaofempiricnessinlinguisticresearchthecriterionofquantitativemethodsandthecriterionoffalsifiabilityofresearchhypotheses

Słowa kluczowe metodologiabadaniaempirycznemetodyilościowemetodyjakościoweKeywords methodologyempiricalresearchquantitativemethodsqualitative

methods

1 Wstęp

EmpirycznośćpostrzeganajestjakoważnacechabadańmateriałowychwjęzykoznawstwieWieluuczonychpodpisałobysięzapewnepodstwier-dzeniemżedobrebadanienaukowepowinnobyćbdquoempirycznerdquoiprowadzićdowiedzybdquoobiektywnejrdquoucieleśniającejpewnąbdquoprawdęrdquooświeciebdquoEmpi-rycznośćrdquobdquoobiektywnośćrdquoibdquoprawdardquosąuznawanezawartościnormatywnektoacuterepomagająnaukowcomplanowaćiprojektowaćprocedurybadawczeatakżepozwalająoceniaćteoriefunkcjonującewdanejdyscypliniePrzyj-mujesięwięcżeempirycznośćjestcechąmetodybadawczej1aobiektywnaprawdajestcelemdziałalnościnaukowej

WniniejszymartykuleskupięsięnaanaliziekryteriumempirycznościNieoznaczatooczywiścieżekryteriaprawdyiobiektywnościsąmniejistotneawręczprzeciwniendashzgadywaćmożnażedlawielunaukowcoacutewważniejszymcelemjestodkrycieobiektywnejprawdyaniestosowaniemetodempirycznychsamychdlasiebieObiektywnośćiprawdapojęciauwikłanewwielosetletniedebatyfilozoficznewymagałybyjednakznacznie

1 Takrozumianąbdquoempirycznośćrdquonależyodroacuteżnićodbdquoempiryzmurdquoczylidoktrynyfilozo-ficznejzgodniezktoacuterągłoacutewnymźroacutedłemwiedzysązmysły


108 HubertKowalewski

obszerniejszejanalizyktoacuterejniesposoacutebprzeprowadzićwograniczonymobjętościowoartykule

ZacznijmyodkilkufundamentalnychpytańCzymjestbdquoempirycznośćrdquoJakierodzajebadańzasługująnamianobdquoempirycznychrdquoCzywjęzykoznaw-stwiewogoacutelemożliwejestprzeprowadzanietakichbadańWpierwszejczęściartykułuomoacutewiędwaniezależneodsiebiekryteriaempirycznościstosowaneprzeznaukowcoacutewifilozofoacutewnaukindashkryteriummetodilościowychorazkryteriumsprawdzalnościhipotezWdrugiejczęściartykułuzaproponujęprowizorycznątypologięroacuteżnychbdquostyloacutewrdquometodologicznychstosowanych wjęzykoznawstwieTypologiataopieraćsiębędzienadwoacutechzaproponowa-nychpowyżejkryteriachZracjimoichwłasnychzainteresowańbadawczychskupięsięprzedewszystkimnateoriachzszerokopojętegoparadygmatujęzykoznawstwakognitywnegochoćsądzężemojewnioskiodnosząsięroacutewnieżdoniekognitywnychdziedzinjęzykoznawstwa

2 Kryterium metod ilościowych

bdquoBadaniaempirycznerdquokojarząsię często z eksperymentamiprze-prowadzanymiwściślekontrolowanychwarunkachlaboratoryjnychlub zdrobiazgowąobserwacjązjawiskJednakpowiązanieempiryczności zeksperymentemiobserwacjąkazałobynamuznaćzaempiryczneroacutewnieżtakieformydziałalnościpoznawczejczłowiekaktoacuterychtradycyjnieniezali-czasiędonaukempirycznychPrzykłademmożebyćtuikonografiaktoacutereopierasięprzecieżnadrobiazgowejobserwacjidziełsztukiiwysnuwaniuwnioskoacutewnapodstawietychżeobserwacjiNaukowcyprzyrodnicy(fizycychemicybiolodzyitp)nieuznająjednakikonografiizanaukęempirycznąndashzresztąsamiikonografowienieroszcząsobiepretensjidotakiejklasyfikacji Cowtakimraziedecydujeoempirycznościnaukprzyrodniczychinie- empirycznościikonografiiskorowszystkietenaukiopierająsięnawnikliwejisystematycznejobserwacji

JęzykoznawcyzazwyczajkojarząempirycznośćzestosowaniemmetodilościowychNapolujęzykoznawstwamianemempirycznychokreślasięczęstobadaniakorpusoweiankietoweKryteriumtozdajesięsugerowaćBarbaraLewandowska-TomaszczykwartykuleMetody empiryczne i korpu-sowe w językoznawstwie kognitywnymWedługautorkibdquo[językoznawstwo]empiryczneoperspektywiekognitywnejzyskujenowenarzędziewpostaciwykorzystaniadużychzbioroacutewautentycznegojęzykamoacutewionegoipisa-negoczylikorpusoacutewjęzykowychrdquo(2014261)przyczymjęzykoznawstwokorpusowebdquozajmujesięuzusemjęzykowympostrzeganymwterminach


częstotliwościwystępowaniaformrdquo(tamże262)Ponadtoautorkałączyempirycznośćzbadaniamieksperymentalnymirozumianymitujakobada-niaankietowegdyżpodśroacutedtytułemBadania eksperymentalne omawiane sąwynikibadańzespołuRaymondaGibbsa(GibbsBeitelHarrington iSanders1994)wktoacuterychbdquo[konsekwencja]istatystycznaznamiennośćwynikoacutewdotyczących[hellip]profiloacutewschematycznychpozwoliłyGibbsowi ijegowspoacutełpracownikomna79-owąprzewidywalnośćsensoacutewinnychużyćczasownikastandrdquo(2014259)WydajesięwięcżewujęciuLewandowskiej--Tomaszczykzachodzisilnakorelacjamiędzyempirycznościąbadaniamieksperymentalnymi(ankietowymi)orazmetodamiilościowymiWpodobnymduchuojęzykoznawstwiekorpusowymwypowiadająsięMałgorzataFabi-szakiBarbaraKonattwierdzącżebdquo[procedury]badawczetoroacuteżnorodnenarzędziapozwalającenaempirycznesprawdzaniehipotezwysnutychnapodstawiepytańbadawczychrdquo(2013131)DirkGeerartszkoleikreśliswoistekontinuummetodologiinakrańcachktoacuteregoumieszczapodejściabdquoidealistycznerdquoibdquoempirystycznerdquo2zaliczającdotychdrugichbadaniapsy-cholingwistycznemodelowanieneurofizjologiczneorazilościowebadaniakorpusowe(Geerarts1999)

Wspoacutelnymmianownikiemdlabadańkorpusowychankietowychorazneurolingwistycznychjesttożepoddająanalizieznacznąliczbęobiektoacutewbadawczych(pomiaroacutewaktywnościmoacutezguelementoacutewkorpusuodpowiedzirespondentoacutew)aichwynikiprzedstawiająwpostaciliczbowejRoacutewnieżbadaniapsycho-ineurolingwistycznewspominaneprzezGeerartsaopierająsięwdużymstopniunametodachilościowychCociekawezaroacutewnoLewan-dowska-TomaszczykjakiFabiszakiKonatwspominająosprawdzalności ifalsyfikowalnościhipotezbadawczych(czylidrugimkryteriumempirycz-nościomawianymwtymartykule)leczzdająsięnieprzypisywaćimdużejwagiLewandowska-Tomaszczykzauważażebdquo[cecha]przewidywalności awięcifalsyfikowalnościjestzpunktuwidzeniaoponentoacutewmodelikogni-tywnychsłabąstronąkognitywistykichoćLangackerwidziwniejwłaści-wośćniekoniecznąwmodelujęzykardquo(2014260)ZkoleiFabiszakiKonatpiszącwprzytoczonympowyżejfragmencieobdquoempirycznymsprawdzaniuhipotezrdquozdająsięwiązaćempirycznośćzprocedurąsprawdzaniahipotezyaniezhipoteząjakotaką

Byćmożepowyższainterpretacjazacytowanychfragmentoacutewtoprzysło-wiowebdquodzieleniewłosanaczworordquoMożliweroacutewnieżżewyciągamzbytpochop-newnioskizeskąpychskądinądfragmentoacutewanawetżenieumyślnieznie-kształcampoglądyautoroacutewWżadnymzprzytoczonychpowyżejartykułoacutew

2 Odpowiednieangielskieokreśleniastosowanewtekścietobdquoidealistrdquoorazbdquoempiricistrdquo


autorzyniezajmująsięzagadnieniemempirycznościjakotakiejwięcmożli-weżezacytowanestwierdzeniasąjedyniepobieżnymiuwagamilubuprosz-czeniamiktoacuterychnienależytraktowaćjakowiążąceSądzęjednakżeuwagitedobrzeodzwierciedlająsposoacutebmyśleniaoempirycznościwśrodowiskujęzykoznawcoacutewWtymujęciuempirycznośćcechujeraczejbadaniaktoacuterychrezultatymożnaprzedstawićliczbowoorazsposobysprawdzaniahipotezEmpirycznejestwięctocozhipoteząrobimyniezaśsamahipoteza

3 Kryterium falsyfikowalności hipotez

ZupełnieinnerozumienieempirycznościproponujefilozofnaukiKarlPopperWLogice odkrycia naukowego(Popper2002[1934])ndashksiążceniemalwcałościpoświęconejrozroacuteżnieniuempiryczneminusnieempirycznendashpoddajeongruntownejkrytycekryteriummetodilościowychPopperzgodziłbysięzapewnezFabiszakiKonatżeempirycznośćjestściślepowiązanazesprawdzaniemhipotezchoćwniecoinnysposoacutebniżsugerujątoautorkiFilozofzwracauwagężesprawdzaniehipotezyjestbezcelowejeślihipotezaniejestfalsyfikowalna3

Innymisłowyniewymagambyjakiśsystemnaukowymożnabyłowybraćraznazawszewsensiepozytywnymwymagamnatomiastbymiałontakąformęlogicznąabytestyempirycznepozwalałynadecyzjęwsensienegatywnymmusibyćmożliweobalenieempirycznesystemunaukowegoprzezdoświadczenie(Popper2002[1934]39minus40)

Ponadtohipotezanaukowapowinnabyćuniwersalnagdyżnaukiem-piryczneniezajmująsiępojedynczymizjawiskamileczklasamizjawiskRozważmytrzyprostetwierdzenia

(1)Wszystkiekrukisączarne(2)Niektoacuterekrukisączarne(3) EdgarAllanjestczarny

Twierdzenie(1)jestfalsyfikowalnegdyżmożnawyobrazićsobiewy-nikobserwacjiktoacuterywykazałbyjegofałszywośćtwierdzenie(1)roacutewnieżuniwersalneponieważmoacutewiowszystkichprzedstawicielachdanejklasyTwierdzenie(2)niejestfalsyfikowalnegdyżżadnaobserwacjaniejest

3NajprawdopodobniejPopperniezgodziłbysięwięczLewandowską-TomaszczykcodotegożebadaniaempirycznemożnaprzeprowadzaćprzyużyciuniefalsykowalnychmodeliNależydodaćjednakżewjęzykoznawstwieprzewidywalnośćzjawisknapodstawiemodelujesttematemdośćzłożonymWkolejnychczęściachartykułupostaramsięwykazaćżepodpewnymiwzględamiLangackerowskagramatykakognitywnapozwalanaformułowanieprzewidywańkoniecznychprzyfalsyfikacji


staniewykazaćjegofałszywości(nawetzaobserwowawszyogromnąliczbębiałychkrukoacutewtwierdzićmożemyżeniektoacuterekrukisąjednakczarne)Twierdzenie(3)wktoacuterymmowaojednymkonkretnymkrukujestfalsyfiko-walne(jeślikrukimieniemEdgarAllanjestbiaływykazałobytofałszywość hipotezy)leczniejestuniwersalneWedługPopperajedynietwierdzenie(1) maformęhipotezyuprawnionejwnaukachempirycznychponieważtylkototwierdzeniejestfalsyfikowalneiuniwersalneFilozofuważawięcżewyznacznikiemempirycznościbadanianaukowegojestnietyleprocedurasprawdzaniahipotezybadawczejcosamaformalogicznatejżehipotezyJeśliformatajestniepoprawnatjjeślihipotezajestniefalsyfikowalnaprocedurasprawdzaniajestbezcelowa

WpodobnymduchuwypowiadasięroacutewnieżRudolfCarnapwedługktoacuteregoempirycznośćzwiązanajestformąlogicznąhipotezychoćfilozofpreferujeraczejweryfikowalnośćjakokryteriumempiryczności(zobnpCarnap1945)PopperzwracajednakuwagęnaswegorodzajuasymetriępomiędzyweryfikacjąafalsyfikacjąMożliwośćzweryfikowanianiejestjednoznacznazempirycznościąhipotezygdyżweryfikowaćmożemyroacutewnieżzdaniatautologicznetjtakiektoacuteresązawszeprawdziwenamocyswejkonstrukcjilogicznejProstymprzykłademzdaniatautologicznegojest(4)

(4)Wszystkiekrukisączarnelubniesączarne

Możemyoczywiściepoddaćobserwacjidowolnąliczbękrukoacutewleczobserwacjatakajestbezcelowagdyżzgoacuterywiadomożekażdywynikpotwierdzi(4)Oczywiścieempirycznościhipotezy(4)niewzrośniegdydojejsprawdzeniaużyjemywyrafinowanychmetodilościowychndashnawetjeślibardzodokładnieobliczymyodsetekkrukoacuteworoacuteżnychkolorachwbadanymzbiorzeptakoacutewżadenwynikliczbowyniemożeobalićhipotezy(4)

Popperowskiekryteriumfalsyfikowalnościodzwierciedlaintuicyjnechoćniezawszeoczywistespostrzeżenieżetestowaniehipotezbadawczychjestcelowetylkowtedygdywyniktestumożebyćpozytywny(weryfikacja)lubnegatywny(falsyfikacja)Zastosowaniemetodilościowychnieimplikujemożliwościfalsyfikacjihipotezyaninawettegożejakakolwiekempirycznahipotezazostałasformułowanaponieważprocesformułowaniahipotez iprocessprawdzaniahipotezweksperymencielubobserwacjisąodsiebielogicznieniezależnePopperzauważaże

[osoby]otendencjachindukcjonistycznych[hellip]pomylićmogąestymacjęhipotetycz-nączyliprzewidywaniadotycząceczęstościopartenaekstrapolacjistatystycznej zjednymzjejempirycznychbdquoźroacutedełrdquondashklasyfikowaniemifaktycznymliczeniemprze-szłychzajśćiciągoacutewzajśćCzęstoutrzymujesiężeestymacjeprawdopodobieństw[hellip]bdquowyprowadzamyrdquozprzeszłychzajśćktoacuterezostałysklasyfikowaneipoliczone[hellip]


JednakżezlogicznegopunktuwidzeniastanowiskotakienieznajdujeuzasadnieniaNiedokonujemyżadnychwogoacutelederywacjilogicznychMożnajedyniewysunąć nie-weryfikowalnąhipotezęktoacuterejwżadensposoacutebnieuzasadnimylogiczniedomysłżeczęstościpozostanąstałeabywtensposoacutebumożliwićekstrapolację(Popper2002[1934]138minus139)

Wartododaćżefalsyfikowalnośćzniweczyćmożeroacutewnieżwadliwaprocedurabadawczanawetjeślipunktemwyjściajestfalsyfikowalnahipo-tezaZsytuacjątakąmielibyśmydoczynieniajeślikonstrukcjaprocedurybadawczejwykluczałabymożliwośćuzyskanianegatywnegowynikutestuMożliweżeniefalsyfikowalnawtenwłaśniesposoacutebjestteoriaamalgamatoacutewkonceptualnych(zobFauconnieriTurner2002FauconnieriTurner2007Libura2010)Wdużymskroacutecieteoriaproponujespoacutejneramymetodologicz-neopartenatzwprzestrzeniachmentalnychpozwalającenaopisywaniazłożonychtreścisemantycznychtakichjakmetaforyiporoacutewnaniaOpisywramachteoriiamalgamatoacutewkonceptualnychnajprawdopodobniejniesąfalsyfikowalneponieważniesposoacutebwyobrazićsobieamalgamatuktoacuterybyłbyniezgodnyzteoriąamalgamatoacutewDziejesiętakdlategożestrukturysemantycznealbosąopisywalneprzeztęteorięawtedysąuznawanezaamalgamatyiautomatyczniejąweryfikująalboniesąopisywalneprzezteorięawtedyamalgamataminiesąiteoriaichniedotyczyInnymisłowyteoriaamalgamatoacutewkonceptualnychniejakobdquoproponujerdquopewiensposoacutebpostrzeganiastruktursemantycznych(tjproponujepostrzegaćtestruk-turyjakoamalgamaty)ajeślibadacznatępropozycjęprzystanieanalizamateriałuautomatycznieweryfikujeteorię

4 Style badań empirycznych

Wpoprzednichsekcjachprzyjrzeliśmysiębliżejdwoacutemkryteriomem-pirycznościfunkcjonującymwjęzykoznawstwieifilozofiinaukiCeltegoomoacutewieniejestraczejbdquodeskryptywnyrdquoniżbdquopreskryptywnyrdquonieroszczęwięcsobiepretensjidobdquozalecaniardquoczegokolwiekaniwsferzeterminologiianipraktykinaukowejNieusiłujęnakłonićjęzykoznawcoacutewbyużywalisłowabdquoempirycznyrdquotylkoiwyłączniewodniesieniudobadańzużyciemmetodilościowychlubtylkoiwyłączniewodniesieniudofalsyfikowalnychhipotezbadawczychNiechodziroacutewnieżotobyfaworyzowaćbadaniailościowepięt-nowaćbadaniauwzględniająceniefalsyfikowalnehipotezylubformułowaćwytycznedotycząceprocedurbadawczychwjęzykoznawstwieWsferzefilo-zoficznejiepistemologicznejniechcęprzekonywaćżejęzykoznawcypowinniprzyjmowaćbezzastrzeżeńwizjęnaukiproponowanąprzezKarlaPopperaChoćfilozofzwracauwagęnawieleistotnychproblemoacutewepistemologicznych


jegowizjanaukijestwznacznymstopniuwyidealizowanaiprawdopodobnieniedasięjejprzenieśćwcałościnagruntcodziennejpraktykinaukowejnawetnapolunaukścisłychCelemniniejszegoartykułujestjedyniepo-kazanieżeistniejąconajmniejdwaodmiennesposobyrozumieniasłowabdquoempirycznośćrdquoiżesąoneniezależneodsiebieOznaczatożewpraktycebadaniamogąbyćokreślanejakoempirycznedlategożestosujesięwnichmetodyilościowe(choćnietestujesięwnichfalsyfikowalnychhipotez)lubdlategożetestujesięwnichfalsyfikowalnehipotezy(nawetjeśliniestosujesięwtymcelumetodilościowych)

Jeślidwaomoacutewionepowyżejkryteriaempirycznościprzedstawimyzapomocądwuwymiarowegoukładuwspoacutełrzędnychotrzymamypłaszczy-znędefiniującąroacuteżnebdquostylebadańrdquowramachjęzykoznawstwa(zobrys) Ośpionowaprzedstawiakryteriummetodilościowychnaktoacuterejempirycz-nośćwzrastawrazzewzrostemprzewagimetodilościowychnadmetoda-mijakościowymiOśpionowaprzedstawiakryteriumfalsyfikowalności wkontekścieklasyfikacjinaukzaproponowanejprzezWilhelmaWindelban-da(zob1980[1894])Windelbanddzielinaukinanomotetyczne(tjtakie wktoacuterychformułujesięogoacutelneprawanpfizykaichemia)orazidiograficz-ne(tjtakiewktoacuterychbadasięjednostkowelubbdquojednorazowerdquozjawiska inieformułujesięogoacutelnychprawnphistoriaiikonografia)Popperowskąfalsyfikacjęmożnawykorzystywaćjedyniewnaukachnomotetycznychgdyżbadaneprzeznieprawamogąmiećformyfalsyfikowalnychiuniwersal-nychhipotezFalsyfikacjiniestosujesięwnaukachidiograficznychgdyżzjawiskiobiektoacutewjednostkowychzdefinicjiniedasięopisywaćzapomocąuniwersalnychpraw

Dwakryteriaempirycznościprzedstawionenaukładziewspoacutełrzędnych


Diagramprzedstawionynarysunkuchoćdośćprowizorycznypozwala uzyskaćogoacutelnąorientacjęwroacuteżnychstylachbadań językoznawczych Wprawejgoacuternejczęścidiagramu(stylnomotetyczno-ilościowy)znalazłybysięnaprzykładbadaniapsycho-ineurolingwistycznetjtakiewktoacuterychformułujesięogoacutelneprawadotyczącejęzykaitestujesięjezapomocąpo-miaroacutewczasureakcjiczasuistopniaaktywacjipewnychobszaroacutewmoacutezguitpBadaniatakieopisujenpTomasello(2003)Lewagoacuternaczęść(stylidiograficzno-ilościowy)tominbadaniakorpusoweisocjolingwistycznektoacuterychcelemjestilościowyopisjednegosłowakonstrukcjilubinnejzmien-nejjęzykowejBadaniatezawężonesączęstodojednegojęzykajednegoobszarugeograficznegojednejgrupyspołecznejitpStyltenreprezentujeminwspomnianajużpracanatematznaczeniaangielskiegosłowabdquostandrdquoautorstwaGibbsaiwspoacutełpracownikoacutew(1994)atakżetypowebadaniasocjo-lingwistyczneWlewejdolnejczęścidiagramu(stylidiograficzno-jakościowy)znalazłybysięnpbadaniadiachronicznewktoacuterychopisujesięjakościowezmianyznaczeńpojedynczychsłoacutewnaprzestrzenidziejoacutewlubwwybranymokresiehistorycznymPrzykłademtakiegostylujestpracaPiotraZemszałanatematjęzykowegoobrazuJoacutezefaStalina(Zemszał2014)Ostatniaczęśćdiagramu(stylnomotetyczno-jakościowy)toteoriestawiającesobiezacelwykrycieogoacutelnychmechanizmoacutewrządzącychjęzykiemzapomocąjakościowe-goopisuzjawiskjęzykowychStyltenreprezentujągramatykakognitywnaRonaldaLangackera(zobnpLangacker2009)orazgramatykageneratywnaNoamaChomskyrsquoego(zobnpChomsky1982[1965])

TupowracajednakzarzutwspomnianyiniecozbagatelizowanyprzezBarbaręLewandowską-Tomaszczykdotyczącyniefalsyfikowalnościkogni-tywnychmodeloacutewjęzykaZarzuttenjestpoważnyjeślichcemytraktowaćteorietakiejakLangackerowskagramatykakognitywnajakoprzykładystylunomotetyczno-jakościowegoPrzypomnijmyżewstylunomotetycz-no-jakościowymgwarantemempiryczności jest falsyfikowalnośćteoriijeśliwięcgramatykakognitywnajestniefalsyfikowalnaautomatyczniestajesięonanieempirycznaZarzutdotyczącyniefalsyfikowalnościopierasięnarzekomejniemożnościwyprowadzaniaprzewidywańnapodstawiemodeloacutewkognitywnychPrzewidywalnośćfaktoacutewnapodstawiehipotezjestrzeczywiściekluczowymwarunkiemPopperowskiejfalsyfikacjiTestowa-niehipotezypolegabowiemnaformułowaniuprzewidywańnapodstawietejhipotezyisprawdzaniuczyprzewidywaniateznajdująpotwierdzenie weksperymencielubobserwacji4Proceduratazaproponowanazostała

4WedługPopperaprocedurafalsyfikacjipowinnaprzebiegaćnastępującoNależynaj-pierwzanegowaćuniwersalnąhipotezęinapodstawietejnegacjisformułowaćprzewidywany


jednakzmyśląonaukachprzyrodniczychiniejestdokońcajasnewjakisposoacutebstosowaćjąmożnawjęzykoznawstwieCowłaściwiepowinienprze-widywaćkognitywnylubjakikolwiekinnymodeljęzyka

Gdybyśmywiernietrzymalisięprocedurstosowanychwnaukachprzy-rodniczychmodeljęzykapowinienpozwalaćnaprzewidywaniekonkret-nychfaktoacutewwświeciefizycznymczyli(zapewne)zachowańwerbalnychużytkownikoacutewjęzykaInnymisłowyteoriajęzykapowinnaprzewidywaćtocoużytkownikXpowiewsytuacjiYJesttooczywiściewymoacutegniere-alistycznygdyżnawypowiedziużytkownikoacutewwpływawieleczynnikoacutewpozajęzykowychPonadtozachowaniawerbalneużytkownikoacutewtoraczejSaussurersquoowskiemoacutewienie(parole)zaśwspoacutełczesnejęzykoznawstwoskupiasięprzedewszystkimnaabstrakcyjnymsystemieznakoacutew(langue)(zobSaussure2007[1916])

PrzewidywalnośćmożemyujmowaćtakżewduchujęzykoznawstwageneratywnegoNoamaChomskyrsquoegonamocyktoacuteregomodeljęzykapo-winienumożliwiaćprzewidywaniapoprawnościgramatycznejwyrażeńOznaczatożedysponującmodelemjęzykapolskiegobadaczpowinienbyćwstaniestwierdzićżezdaniebdquoBudziepiesśpiwrdquojestniegramatyczne wtymjęzykutjzostanieonoocenionejakoniegramatyczneprzeznatywnegoużytkownikajęzykapolskiego5Pojęciegramatycznościjestdośćzłożoneaocenygramatycznościdokonywaneprzeznatywnychużytkownikoacutewniezawszesąjednogłośnewydajesięjednakżekognitywnemodelejęzykapozwalają(conajmniej)szacowaćprawdopodobieństwouznaniazdaniazagramatycznewdanymjęzyku6

pozytywnywynikeksperymentulubobserwacjiJeślieksperymentlubobserwacjadadzątenprzewidywanywynikpoczątkowahipotezazostajeobalonaNaprzykładchcącsprawdzićhipotezębdquoWszystkiekrukisączarnerdquonależyzanegowaćhipotezębdquoNieprawdażewszystkiekrukisączarnerdquoNastępnienamocyprawadeMorganawnioskujemyżebdquoNiektoacuterekrukisąnie-czarnerdquondashjesttoprzewidywanypozytywnywynikobserwacjiJeślinie-czarnykrukzostanierzeczywiściezaobserwowanyhipotezabdquoWszystkiekrukisączarnerdquozostajeobalona(porPopper2002[1934]sect28)

5Zakładamyoczywiścieżeprzewidywanieocenygramatycznościzdaniajestdokonywa-ne wyłącznienapodstawiemodelujęzykaaocenanatywnegoużytkownikasłużyjedyniepoacuteźniejszejweryfikacjilubfalsyfikacjitejprzewidywanejocenyInnymisłowyjeśliposłu-żymysięniecowyidealizowanymobrazemprocedurybadawczejjęzykoznawcanieznającyjęzykapolskiegoaledysponującyteoretycznymmodelemtegojęzykapowinienbyćwstanieprzewidziećżebdquoBudziepiesśpiwrdquozostanieocenionejakoniegramatyczneprzeznatywnegoużytkownikajęzykapolskiego

6 PomijamtuwieleniuansoacutewdotyczącychgramatycznościtakichjakstopniowalnośćrozroacuteżnienienapoprawnośćskładniowąsemantycznąipragmatycznąitdNiezmieniatojednakfaktużenawetjeśliwieleteoretycznychaspektoacutewgramatycznościnależałobyuści-ślićidookreślićniemożnapowiedziećżekognitywnemodelejęzykasąwobectegozjawiskazupełniebezradne


5 Rozważny anarchizm epistemologiczny

JakjużwspomniałemcelemniniejszegoartykułuniejestzalecanieanikonkretnegoużyciasłowabdquoempirycznyrdquoanikonkretnegostylubadańŻadenzopisanychpowyżejstyloacutewniejestsamwsobiebdquolepszyrdquoanibdquogor-szyrdquoodinnychstyloacutewnawetjeśliniektoacutereznichniespełniająktoacuteregoś zkryterioacutewempirycznościTakwięcbadaniazdolnejpołowydiagramunarysunkuniesąempirycznewedługkryteriummetodilościowychabadaniazlewejpołowyniesąempirycznewedługkryteriumfalsyfikowalnościKla-syfikacjataniepociągazasobąjednakjakiegośabsolutnegowartościowaniaOcenajakiejkolwiekteoriilubprogramubadawczegojestwzględnaczyliuzależnionaodstopniawjakimteorialubprogramosiągającelektoacuteresobiewyznaczająPodtymwzględemnależałobyzgodzićsięzfilozofaminaukiwedługktoacuterychocenateoriiorazpraktykbadawczychjestwdużejmierzeustalanaprzezindywidualnegobadacza(zobPolanyi1962)lubspołecznośćbadaczy(zobKuhn1968)

WkonsekwencjinależałobyzgodzićsięroacutewnieżzesłynnąmaksymąPaula Feyerabendabdquonicświętegordquo(zobFeyerabend1996[1975]23)zgodnie zktoacuterąniesposoacutebpodaćwyczerpującejlistyuniwersalnychiniepodważal-nychzaleceńmetodologicznychobowiązującychkażdegonaukowcaFeyera-bendargumentujewręczżepostępwnauceosiąganybyłczęstoniedlategożebadaczebezkrytyczniepodporządkowywalisięarbitralnieprzyjętymstandardomleczdlategożełamalizasadypowszechnieuznawaneprzezspo-łecznośćnaukowcoacutewWPrzeciw metodzieFeyerabendpiszeżebdquodlakażdejregułyjakkolwieklsquofundamentalnejrsquoczylsquoracjonalnejrsquoistniejąokoliczności wktoacuterychwłaściwejestnietylkoodstąpićodniejalewręczzastosowaćregułęprzeciwnąrdquo(1996[1975]23)AnarchizmepistemologicznyFeyera-bendanieoznaczajednakdemontażuracjonalnościnaukowejndashchodziraczejotożeracjonalnośćpewnychrozwiązańwidocznajestdopieropopew-nymczasiegdypozorniebdquonieracjonalnardquoteoriaokrzepnieizyskapoparcie weksperymencielubobserwacji(zobFeyerabend1996[1975]rozdz18)

DoboacutermetodbadawczychniejestwięcustalonyraznazawszeiniejestuświęconyżadnymiabsolutnymistandardamiStandardysąwzględnechoćniearbitralnendashustalanieichpowinnobyćpoprzedzonepobieżnąchoćbyrefleksjąnadzakresemicelembadaniaJeślijęzykoznawcęXinteresująuniwersalnebdquoprawardquorządzącewszystkimijęzykamindashawięcteorianakształtgramatykiuniwersalnejNoamaChomskyrsquoego(porChomsky1982[1965])ndashnaturalnymwyborembędzienomotetycznystylbadańzaśtoczybędzietowariantnomotetyczno-ilościowyczynomotetyczno-ilościowymaznaczeniedrugorzędneJeślijęzykoznawcęYinteresuje(naprzykład)


zmianaznaczeniasłowakobietanaprzestrzeniwiekoacutewbardziejodpowied-niebędąmetodyidiograficznendashfalsyfikowalnośćhipotezprzesuwasięnadalszyplangdyżjakiekolwiekwnioskiztakichbadańniebędąmogłybyćsformułowaniejakouniwersalnebdquoprawardquoJeśliznamyzakresicelebadańuczonychXiYmożemyoceniaćnaileprzedstawioneprzeznichwynikiodpowiadajązałożonymcelomatojestkluczowymkryteriumocenycałejteoriilubprogramubadawczegoNiesposoacutebjednakracjonalnieuzasadnićbdquowyższośćrdquobadańuczonegoXnadbadaniamiuczonegoYgdyżbadaniatesąniewspoacutełmierne7ndashkryteriaocenyfunkcjonująjedyniebdquowewnątrzrdquodanegostylubadańiniesąporoacutewnywalnezkryteriamifunkcjonującymiwinnymstylu

Literatura

CarnapR(1945)On inductive logicbdquoPhilosophyofSciencerdquo12(2)s72ndash97ChomskyN(1982[1965])Zagadnienia teorii składniPrzełIJakubczakWrocławFauconnierGTurnerM(2002)The Way We Think Conceptual Blending and the Minds

Hidden ComplexitiesNowyJorkFauconnierGTurnerM(2007)Conceptual integration networks [W] The Cognitive Lin-

guistics ReaderEdVEvansJZinkenBBergenLondynminusOaklands360ndash419FeyerabendPK(1996[1975])Przeciw metodzieTłumSWiertlewskiWrocławGeerartsD(1999) Idealist and empiricist tendencies in cognitive semantics [W] Cognitive

Linguistics Foundations Scope and MethodologyEdTJanssenGRedekerBerlinminus ndashNowyJorks163ndash194

GibbsRBeitelDHarringtonMSandersP(1994) Taking a Stand on the Meaning of Stand Bodily Experience as Motivation for PolysemybdquoJournalofSemanticsrdquo11s231ndash251

KuhnTS(1968)Struktura rewolucji naukowychTłumHOstromęckaWarszawaLangackerRW(2009)Gramatyka kognitywna wprowadzenieTłumETabakowska

MBuchtaHKardelaWKubińskiiinKrakoacutewLewandowska-TomaszczykB(2014)Metody empiryczne i korpusowe w językoznawstwie

kognitywnym[W] Metodologie językoznawstwa Podstawy teoretyczneRedPStalmasz-czykŁoacutedźs251ndash281

LiburaA(2010)Teoria przestrzeni mentalnych i integracji pojęciowej struktura modelu i jego funkcjonalnośćWrocław

PolanyiM(1962)Personal knowledge towards a post-critical philosophyChicagoPopperKR(2002[1934])Logika odkrycia naukowegoTłumUNilasWarszawaSaussureFde(2007[1916])Kurs językoznawstwa ogoacutelnegoTłumKKasprzykWarszawaTomaselloM(2003)Czy małe dzieci posiadają składniową kompetencję osoacuteb dorosłych

[W] Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnegoRedEDąbrowska WKubińskiKrakoacutews144ndash222

WindelbandW(1980[1894])Rectorial Address History and Natural SciencebdquoHistoryandTheoryrdquo19(2)s169ndash185

ZemszałP(2014)Wartościowanie uniwersalne i ideologiczne minus pojęcie i rola ideologemu na przykładzie wybranych nominacji dotyczących Stalina w sowieckim dyskursie ideologicz-nymbdquoEtnolingwistykardquo26s45ndash56

7 WrozumieniuThomasaKuhna(por1968)


Summary

Incognitive linguisticsthetermbdquoempiricalrdquo tendstobeassociatedwiththeuse ofquantitativemethodologyAccordingtothepopularviewthebdquoempiricnessrdquoofresearchiswarrantedbytheuseofnumericallyrepresenteddataprocessedbymeansofstatisticalmethodsThiskindofproceduresaremostreadilyassociatedwithcorpusstudiesandresearchinvolvingquestionnairesOutsidehumanitiesphilosophersofscienceassociatebdquoempiricnessrdquowiththeprocedureofhypothesistestingandtheyemphasizethattestingrequiresahypothesisofacertainlogicalform(falsifiability)Thearticleexplorestheapplicationofthetwocriteriaofbdquoempiricnessrdquo(thecriterionofquantitativemethodsandthecriterionoffalsifiability) inlinguisticswithspecialemphasisonthecognitiveparadigm

Elementy gwarowe w antroponimach (na materiale z foroacutew internetowych) 119

Renata KucharzykKrakoacutewe-mail renatakucharzykijp-pankrakowpl

Elementy gwarowe w antroponimach (na materiale z foroacutew internetowych)

Dialectal elements in anthroponyms (based on the material from the Internet forums)

The objective of this article is to discuss the occurrence of dialectal features in the group of anthroponyms that includes the first names and surnames of the most recognizable politicians

Słowa kluczowe gwary polskie dialektyzacja antroponimy Internet Key words Polish local dialects dialectisation anthroponyms the Internet

Stylizacja językowa to ndash jak czytamy w Encyklopedii językoznawstwa ogoacutelnego (EJO 1993 523) ndash bdquoświadome i celowe kształtowanie tekstu według obranego wzoru nadanie mu zamierzonej postaci stylistycznejrdquo Jednym z rodzajoacutew stylizacji jest dialektyzacja czyli bdquoużywanie środkoacutew językowych charakterystycznych dla ludności wiejskiejrdquo (EJO 1993 523) Termin dialek-tyzacja bywa zwykle wymiennie używany z terminem stylizacja gwarowa Stanisław Dubisz uważa jednak stylizację gwarową za nadrzędną w sto-sunku do dialektyzacji obejmuje ona bowiem ndash oproacutecz dialektyzacji ndash także regionalizację argotyzację folkloryzację (Dubisz 1986 37)1

Najczęściej mamy do czynienia ze stylizacją fragmentaryczną polega-jącą na wprowadzeniu jedynie wybranych elementoacutew genetycznie obcych do tekstu ukształtowanego w oparciu o inny system językowy Stylizacje całościowe zdarzają się stosunkowo rzadko

Termin stylizacja gwarowa jest stosowany zazwyczaj w odniesieniu do dzieł literackich ale procesy stylizacyjne możemy obserwować także

1 W tym opracowaniu będziemy się posługiwać wymienne pojęciami dialektyzacja i stylizacja gwarowa traktując je jako określenia synonimiczne


120 Renata Kucharzyk

w tekstach o innym charakterze nawet w tych powstałych w ramach zwy-kłej codziennej komunikacji

Celem artykułu jest omoacutewienie zjawiska dialektyzacji pewnej wąskiej grupy antroponimoacutew a mianowicie imion i nazwisk politykoacutew (niekiedy także członkoacutew ich rodzin) Najczęściej są to onimy identyfikujące rodzimych uczestnikoacutew życia politycznego ale pojawiają się też antroponimy odnoszące się do cudzoziemcoacutew Te nazwy własne stanowią ciekawy obszar badań ponieważ bardzo często podlegają rozmaitym przekształceniom ze względu na konotacje wiążące się z ich nosicielami

Nazwy własne w podstawowej formie są jednostkami neutralnymi nienacechowanymi Poddane modyfikacji tracą tę neutralność i z powo-dzeniem bywają wykorzystywane do realizacji określonych strategii ko-munikacyjnych Nazwom własnym nadaje się wartość ekspresywną przez zabiegi dokonywane na ich strukturze Te przekształcenia mogą być bardzo roacuteżnorodne Barbara Kudra i Andrzej Kudra (2004 97) wymieniają wiele takich zabiegoacutew min rozbudowywanie nazw przez dodanie przydomka lub przezwiska (Maryjan bdquoSolidarissimusrdquo Krzaklewski) zmiana postaci graficzno-fonicznej (Maryjan) zdrabnianie i spieszczanie (Olek Pawlaczek) kontaminacje (Zbujak lt zboacutej + Bujak) derywaty słowotwoacutercze i leksemy aluzyjne (anty-Rydzyk) antonomazje (Czerwony Olo) neosemantyzmy (Europejczyk ndash o Jarosławie Kaczyńskim) modyfikacje frazemoacutew (Dzielny wojak Buzek) przekształcenia fleksyjne (użycie liczby mnogiej ndash Geremki Rydzyki) zmiana szyku imienia i nazwiska (minister Czarnecki Ryszard)

Szczegoacutelnym rodzajem zmian graficzno-fonicznych są modyfikacje z wykorzystaniem cech gwarowych niezbyt często zauważane przez badaczy języka a jak pokazuje obserwacja komunikacji zwłaszcza w jej odsłonie internetowej liczne przykłady przekształceń struktur nazewniczych wy-raźnie nawiązujące do systemoacutew gwarowych funkcjonują w obiegu komu-nikacyjnym

Materiał egzemplifikacyjny został zebrany przy okazji badań nad wy-korzystaniem gwary w komunikacji internetowej Okazuje się że cechy dialektalne pojawiają się nie tylko na płaszczyźnie apelatywnej ale też onimicznej Gromadzenie materiału badawczego do tak nakreślonych badań wiąże się z licznymi trudnościami wymaga bowiem uprzedniego wytypowa-nia cech gwarowych ktoacutere będą przedmiotem analizy wyselekcjonowania antroponimoacutew ktoacutere umożliwiają zastosowanie zabiegoacutew stylizacyjnych a następnie znalezienia egzemplifikacji tekstowych a to się wiąże z przej-rzeniem tysięcy stron internetowych

W tym miejscu wykorzystujemy materiał pozyskany wyłącznie z komen-tarzy internautoacutew zamieszczanych na rozmaitych forach internetowych


Dzięki takiemu ograniczeniu podstawa badań jest w miarę jednorodna Wpisy internautoacutew reprezentują w zasadzie język potoczny zwykle są to teksty napisane spontanicznie niepoddane obroacutebce stylistycznej Obser-wacje poczynione na forach internetowych pozwalają na stwierdzenie że dialektyzacja antroponimoacutew dokonuje się przede wszystkim na płaszczyźnie fonetycznej Można wskazać kilka właściwości wymowy gwarowej najczęściej wykorzystywanych w zabiegach stylizacyjnych Są to

1 Protezy konsonantyczne

11 Labializacja

Labializacja jest jednym z najpopularniejszych zabiegoacutew stylizacyjnych Wynika to zapewne z faktu że zjawisko ma charakter systemowy w więk-szości gwar polskich Na forach internetowych znajdujemy wiele antropo-nimoacutew w ktoacuterych samogłoski o czasem też u są poprzedzone elementem protetycznym w postaci u niezgłoskotwoacuterczego w zapisie oddawanego zwykle przez ł rzadziej przez u Najczęściej spotykamy labializację w na-głosie np Łolek Łoluś Łoleś Łolo (o Aleksandrze Kwaśniewskim) Łoleksy Łolechowski ŁogoacuterekŁogurek ŁolejniczakŁolejnicak Łolszewski Łony-szkiewicz Łorban Łobama Łurban Zwraca uwagę częste występowanie zlabializowanego nazwiska amerykańskiego prezydenta ktoacutere pojawia się w roacuteżnych żartobliwych lub ironicznych wypowiedziach (bdquołał to był er fors łan z Łobamąrdquo bdquoŁoj dana dana znoacutew przyjedzie Łobama a Łobama przyleci i słonko zaświeci i wszystkim nam da bananardquo bdquoZ Burakiem Łobamą na głowy się pomieniałeśrdquo2)

Przytoczmy tu jeszcze kilka przykładoacutew dokumentujących występowanie labializowanych antroponimoacutew w postach internautoacutew

Łoluś znowu mendzi Ojciec chrzestny LiD-u już wie że Napieralski nie ma zainstalo-wanego przekaźnika sterowania jak Łolejniczak i krew go zalewa że nie może znowu mieszać w SLD więc robi wszystko aby ta partia się nie podniosła(httpbiznesonetplforum3252673czytaj-popularnehtml)

2 Ze względu na oszczędność miejsca tylko część cytowań z Internetu jest opatrzona adresem strony www Do pozostałych cytatoacutew pozbawionych lokalizacji łatwo dotrzeć wpisując fragment tekstu w wyszukiwarkę internetową W większości wypadkoacutew cytat uda się odszukać choć trzeba mieć na uwadze że Internet to medium bardzo dynamiczne i jego zawartość zmienia się w szybkim tempie Przede wszystkim pojawiają się nowe treści ale wiele tekstoacutew też znika z wirtualnej przestrzeni Cytaty z Internetu podane są z zachowaniem pisowni oryginalnej Dostęp do cytowanych stron ndash maj 2016 r


A gdzie Angela rura bałtycka Łorban gazownik południa i OooLand ksywa mistral Nie po drodze im ze zjednoczoną UE (httpwwwtvn24plwiadomosci-ze-swiata2ukraina-swietuje-obalenie-janukowy-cza517536html)

Ten cały UBecki łurban to PZPRowski błazen(httpwwwpudelektvvideoUrban-znowu-prowokuje-Rozrzuca-hostie-i-wola-Du-da-aport-909945)

Na forach internetowych pojawiają się też antroponimy z labializa-cją w śroacutedgłosie np Fłotyga Głosiewski Głowin Kłomorowski Kłorwin Piechłociński Polikłot Kłukiz Kłuroń Płutin Tłusek Co ciekawe mamy też przykłady poprzedzania elementem protetycznym samogłoski a ktoacutera w gwarach nie jest labializowana np Bełata Szydło Jołachim Brudziński Jołasia Kluzik-Rostkowska

12 Inne protezy w nagłosie

Oproacutecz wyżej omoacutewionej labializacji nagłosowego o w komentarzach internautoacutew obserwujemy zjawisko poprzedzania nagłosowych samogłosek a e w antroponimach protezami w postaci i niezgłoskotwoacuterczego lub h Jak pokazuje analiza wyekscerpowanego materiału dużo częściej mamy do czynienia z prejotacją Pojawia się ona przede wszystkim w imionach np Jantoni Jantek Jantoś Maciarewicz Jadam Jadaś Hofman Jadaś Michnik Jagata Duda Jalek Kwaśniewski Jandrzej Duda Jewa Jewka Jewcia Kopacz Jangela Janiela Janielka Janielcia Merkel Nazwiska politykoacutew z protetycznym i niezgłoskotwoacuterczym zdarzają się sporadycznie np Jarłukowicz Jurban

I kilka przykładoacutew z foroacutew internetowychMoże to Jantek Maciarewicz tam łazi i węszy on jest dość podobny do tarantuli i też jadowity(httpwiadomoscionetplforumna-poludniu-bialorusi-osiedlily-sie-tarantu-le908943czytaj-popularnehtml)

Najpierw Jewka przerżnęła z kretesem teraz Schetyna z asystą Awatara (jakby kto nie wiedział kolegi od Paprykarzu) weźmie PEŁO w łapki i rozpirzy (httpwwwdziennikbaltyckiplartykul9105051premierow-dwoch-czyli-dobrego-nigdy-za-wiele-felieton-12idtsonkhtml)

Janielcia Merkel o polskich korzeniach przeprowadziła serdeczną rozmowę (i dała się przy niej zesłitfocić) z Szanownym Panem Prezydentem Wielkiego Narodu Ro-syjskiego Dabljudablju Putinem(httpforumgazetaplforumw92813152058953152058953Szanowna_Panihtml)

Proteza h w antroponimach pojawia się sporadycznie Znalezione przy-kłady dotyczą przede wszystkim imion w tym najliczniej udokumentowane


są zdrobnienia i spieszczenia imienia Anna ndash Hanka Hania Hanusia (najczęściej w odniesieniu do Anny Grodzkiej) Na wysoką frekwencję tych form bez wątpienia ma wpływ fakt że takie derywaty występują roacutewnież w polszczyźnie ogoacutelnej Inne przykłady to Hangela Merkel Hagata Duda Helżunia Jakubiak

Oto fragmenty szerszych kontekstoacutew w ktoacuterych te antroponimy się pojawiają

Czy Hangela Merkel wygra wybory POgonia ją jak Polacy Pogonili Kopacz I PO(httpwiadomoscionetplforumw-niemczech-rosnie-przemoc-wobec-uchodzcow-msw--i-k25398408czytaj-popularnehtml)

Gdyby tak zrobili nasz Andriej i Hagata opluwaniu nie byloby koncaa nad Oba ma jajacaly swiat sie zachwycaot ludzka przewrotnoscalbo i glupota(httpwwwpudelektvvideoMichelle-i-Barack-Obama-tancza-z-R2-D2-121583)

Helżunia jaką ty szczepionkę wyJAROłaś sama się nie szanujesz to i nie dziwne będzie jak ślipka jakowyś bdquofannnntastykrdquo pięęęęeknie Ci obsłuży Starożytni goacuterale powiadali - Prosi siem morda kamienia obsłużyć należyrdquo(httpwiadomoscidziennikplpolitykaartykuly306185zaczna-wybijac-szyby-w--kosciolachhtmlkomentarze-popularne3)

2 Samogłoski pochylone

Inną wyrazistą cechą gwarową ktoacuterą odnajdujemy w stylizowanych na gwarę imionach i nazwiskach politykoacutew jest pochylenie samogłosek Konty-nuant dawnego a długiego realizowany jako o pojawia się min w nazwiskach zakończonych na -ak np BłaszczokBłoszczok Kiszczok Kosiniok-Kamysz Nowok Pawlok Siemoniok Ta właściwość dialektalna bywa wprowadzana także do nazwisk żeńskich z przyrostkiem -ska np Gilowsko Grodzko Kaczyńsko Kwaśniewsko Scypińsko Suchocko Śledzińsko-Katarasińsko i do marytonimikoacutew z sufiksami -owa -ina np Gronkiewiczowo Fotygowo Kluzikowo Blidzino Dudzino Piterzyno Szydlino Wałęsino Samogłoska o będąca realizacją a pochylonego pojawia się także w formacji patronimicznej Dudzionka

Pochylone a obserwujemy roacutewnież w śroacutedgłosie wyrazu w pozycji przed spoacutełgłoską poacutełotwartą np Morcin Mas(z)talarek Bortoszewski Morcinkie-wicz Napierolski Polikłot Wołęsa a także przed innymi spoacutełgłoskami np Błoszczok Kwośniewski Mocierewicz Woszczykowski Zwężone a niekiedy występuje także w grupach aN np Jontek Maciarewicz Jonek Rokita Ste-fon Niesiołowski Samogłoska o w miejsce a często pojawia się w imionach z członem -sław Bronisłow Komorowski Jarosłow Kaczyński Radosłow Sikorski Stanisłow Piotrowicz Nie wszystkie przykłady tu wymienione


znajdują oparcie w normie gwarowej Internauci nie mając dostatecznej kompetencji w zakresie gwar wprowadzają samogłoskę o w miejsce a także w pozycjach systemowo nieuzasadnionych

Dialektyzacja antroponimoacutew dokonuje się także przez wprowadzenie samogłoski y w miejsce e co ma naśladować gwarową realizację dawnego długiego e Zabieg ten dotyczy e w roacuteżnych pozycjach głoacutewnie przed spoacutełgło-skami poacutełotwartymi i nosowymi np Balcyrowicz Biyńkowsko Gierymek Giyrtych Kalymba Kympa Synyszyn Wynderlich ŁukaszynkaŁukaszynko Hyndryka Krzywonos a także w dyftongach oddających asynchroniczną re-alizację samogłoski nosowej ę np Jyndrek Duda Jyndruś Halicki Wałynsa

Bardzo często możemy zaobserwować wprowadzanie do imion i na-zwisk politykoacutew zwężonego o oddawanego w zapisie przez oacute lub u Dotyczy to przede wszystkim o w pozycji przed spoacutełgłoską nosową np Biedroacuteń Biedruń Brunek Bruniu Komorowski Koacutemorowski Doacutenek Doacutenald Tusk Roacuteman Ruman Roacutemek Rumek Giertych Poacutencyliusz Zwężone o niekiedy pojawia się też w pozycji przed spoacutełgłoską płynną np Doacutern jak w poniższej wypowiedzi

Doacutern lawiruje między partiami a że wygląda i zachowuje się jak pijany szlachcic to było wiadomo od początku jego kadencji(httpwiadomoscidziennikplpolitykaartykuly320556tusk-odcina-sie-dornowi--specjalista-od-tegich-glowhtmlkomentarze-popularne3)

3 Mazurzenie

W stylizowaniu antroponimoacutew na wymowę gwarową internauci stosun-kowo często wykorzystują mazurzenie czyli zastępują spoacutełgłoski szeregu dziąsłowego sz ż cz dż spoacutełgłoskami zębowymi s z c dz Ta cecha obejmu-jąca zasięgiem większość terenoacutew Małopolski i Mazowsza oraz część Śląska to kolejna charakterystyczna cecha dialektalna Właśnie ze względu na wyrazistość tej cechy i jej stygmatyzujący charakter dosyć wcześnie zaczęto jej unikać Z materiału pozyskanego z foroacutew internetowych mamy przykłady zmazurzonych głosek sz cz np Bartosewski Carnecki Cimosewic Kacyński Maciorewic Mularcyk Łolejnicak Olsewski Scypińska Sydło Wascykoski ŁukasenkaŁukasenko Mariusek Błascak Rysard Kalis Cesiek Kiscak Stasek Kalemba Lesek Miller Bartos Arłukowicz Mateusz Scurek

Przytoczmy kilka komentarzy internetowychnajmondrzejszy polski polityk carnecki skomentował że ludzie bez pojęcia o poli-tyce wschodniej dyskutowali o sytuacji na Ukrainie w ramach Rady Bezpieczeń-stwa Narodowego Za to pisiaki to wybitni fachowcy Np taki kacynski stał ramie


w ramię z pogrobowcami upowcoacutew Tymi samymi ktoacuterzy na swoich wiecach wrzesz-czą bdquośmierć Polakomrdquo Eurosceptyk kacyński namawia Ukrainę do wejścia do Unii Europejskiej (httppolskanewsweekplforumwybory-do-europarlamentu-ryszard-czarnecki-mi-rosla1127945czytaj-popularnehtmlcid=279037)

Wascykowski Hm to ten ktoacutery płakał że sbquomy som zabijanersquo Ex wice MSZ na urzę-dzie jawił się jako nierządnica Czego się nie dotknął dawał sbquociałarsquo(httpbiznesonetplforumpolska-jest-rozgrywana-przez-wladze-usa3370796czy-taj-popularnehtml)

Jak to roacuteżni durnie z PiSu powiadają dureń Mariusek Błascak manipuluje faktami na użytek swojego guru [] Błascak straszy tu utratą suwerenności przez Polskę Na naszym rynku finansowym obecne są firmy zagraniczne Polacy mają takie samo prawo wykupywać firmy no na terenie np Niemiec Zamiast pieprzyc bez sensu jak Błascak zajęlibyśmy się tym aby nasze firmy mogły się szybko rozwijać (httpwwwdzienniknowyplforatemat5422160dhtml)

Przykłady antroponimoacutew ze spoacutełgłoską z zamiast ż (np Męzydło) są niepewne gdyż możemy mieć do czynienia nie z mazurzeniem ale z niesta-ranną pisownią charakterystyczną dla języka Internetu w ktoacuterej pomija się znaki diakrytyczne Nie udało się znaleźć przykładoacutew antroponimoacutew ze spoacutełgłoską dż w związku z tym nie można było przeprowadzić obserwacji czy w zakresie tej głoski mazurzenie się pojawia

Warto zauważyć że internauci nie do końca mają świadomość jaki zakres ma ta właściwość fonetyki gwarowej stąd liczne przykłady błędnego mazurzenia np Gzegoz Gzesiu Schetyna Gzesiu Napieralski Kazimiez Marcinkiewicz Jezy Buzek Andzej Leperek Ksywonos Ksaklewski

Udokumentujmy to wypowiedzią internautyI jesce jedno co to za dziwacny zbieg łokolicności ze te najświetlejse machery Kwa-śniewski Wałynsa Jaruzelski z Kiscakiem i redaktoacuter Wołek Ksaklewski i Boni nawet Gertychy z Michnikiym no syćkie ludzie co by siem jesce wcora by pogryzły a ktoacutere władzy siem nazarły najwiyncyj tera som razym w tym cudownym łoświy-conym pokoju jak to sie stało ze one tera takie kochające som(httpforumgazetaplforumw28120540193120540193Wasmosciowie_wytluma-cie_mniem_ciemnemu_ludowi_html)

4 Zastępowanie spoacutełgłosek sz ż cz przez ś ź ć

Realizacje z szeregiem środkowojęzykowym w miejsce spoacutełgłosek dziąsło-wych (wymowa typu śpitol ziebro ciajnik) ktoacutere mogą być rezultatem roacuteżnych procesoacutew fonetycznych wyraźnie odroacuteżniają gwary od polszczyzny standardowej Roacutewnież po tę cechę sięgają internauci chcąc zmodyfikować postać antroponimu


Przywołajmy kilka postoacutew dokumentujących użycie antroponimoacutew zawierających tę właściwość fonetyczną (są to nazwiska Śmajdziński lt Szmajdziński Ciarnecki lt Czarnecki Źmijan lt Żmijan)

No komunista Kwaśniewski Oleksy Śmajdziński czy Olejniczak to już mają najwięcej dusz na sumieniu pewnie skoro nie wyparli się lewicowości (httpforumcdactionpltopic14004-aktualnoC59Bci-iipage=84)Najwięcej autostrad i obwodnic zbudowali PiS i Samoobrona z udziałem Rysia Ciar-neckiego licząc w kilometrach 00000000000 km(httpwiadomoscionetplforumswietny-humor-tuska-autostrady-leza-i-kwi-cza30933018czytaj-popularnehtml)Pszeciesz podatek drogowy jest cały czas był oddzielny a poacuteżniej został wliczony w cene paliwa niech Źmijan powie ile on wynosi rocznie i na co to idzie czyszby nie na drogi (http24wspolnotaplRegionWydarzeniaZmijan_wnioskuje_o_platne_drogi-5941)

Inne przykłady to Rysiard Czarnecki Senysin (lt Senyszyn) Siałama-cha (lt Szałamacha) Siejnfeld (lt Szejnfeld) Sieremietiew (lt Szeremietiew)

Ciekawy przykład przejścia ż gt ź będący rezultatem upodobnienia w grupie źń to nazwisko Breżniew Zmodyfikowany wariant Breźniew bardzo często pojawia się w postach internautoacutew bdquoObwiesił się jak Leonid Breźniew orderamirdquo bdquoSocha ma brwi jak Breźniewrdquo bdquoJa jako mały dzieciak też musiałem machac flagą do Breźniewa i Gierkardquo bdquoRosją zawsze rządził jakiś car Groźny Romanow Stalin Breźniew albo teraz Putinrdquo

5 Stwardnienie grupy li

Właściwością wykorzystywaną w dialektyzacji jest typowa dla gwary mazowieckiej wymowa typu lypa malyna ze stwardniałą grupą li Obserwu-jemy to w kilku antroponimach np Glyński Halycki Kalynowski Kalysz Lyroj Lypiec Selyn (lt Sellin) Żelychowski Wiluś Klynton Hilary Klynton Klyntonka Halyna Rozpondek Julyja Pitera

Oto kilka cytatoacutew z InternetuPomijajac fakt ze minister Lypiec urzadza sobie urodzinki za nasze pieniadze to dzis w Troacutejce slyszalem taka oto rozmowe z panem ministrem (uwaga pisownia jest fonetyczna bo tak wlasnie minister Lypiec przemawiał)(httpforumarchiwumgry-onlineplS043archiwumaspID=5489013)Kto za tym stoi SLD czy PO a może Palykot ciekawe zjawisko na miesiąc przed sprzedaniem koncesyi na DVBT (httpsatkurierplnews85195tv-rodzina-nowa-telewizja-religijna-juz-nadajehtml)Klyntonka zalatwila cieciowi fuchie Sikor bedzie figurowal za odźwiernego pod nieobecnosc pani(httprebelyaplforumwatek2931)


6 Denazalizacja samogłoski ą w wygłosie

Tendencja do utraty rezonansu nosowego przez samogłoski nosowe w gwarach jest znacznie silniejsza niż w języku ogoacutelnym w związku z czym ta cecha może być postrzegana jako dosyć wyrazista właściwość gwarowa W komentarzach internautoacutew możemy znaleźć antroponimy w ktoacuterych w miejscu ą pojawia się o Dotyczy to biernika i narzędnika nazwisk ko-biet odmienianych według paradygmatu przymiotnikowego głoacutewnie tych zakończonych na -ska (bdquoWałęsa na urodziny chcę zaprosić Kwaśniewskiego i Jaruzelskordquo bdquoWszystkie rządy z suchocko i belko i buskiem i milerem-ci-moszko oraz kaczora z donaldem będą rozliczonerdquo bdquoTo co wyprawia KRRiTV i PełOwskie pOsły z Pitero i Katarasińsko na czele to już nawet nie jest kabaret to żenada i arogancjardquo)

Ponadto tę cechę spotykamy w marytonimikach z sufiksami -ina -owa (bdquoOni też mają swoją Kluzikowo Muchowo Piterowordquo bdquoDonek wali w Klu-zikowordquo bdquoStwierdzenie Dudy w wywiadzie z GWnem ze jest gotow na laquokohabitacjeraquo z Kopaczowo odebralem jako oferte zawarcia prozachodniego ukladu laquonasz prezydent wasz premierraquordquo)

Zdenazalizowany wygłos pojawia się także w imionach i nazwiskach zakończonych na -a (bdquoAle jak tera Angela z Jewo sie dogadajordquo bdquoSwetru może wygrać ze Schetynordquo bdquokomuchy na czele z wałęso zamiast budować to rozgrabili cały majątek narodowyrdquo bdquoPełOwskie pOsły z Piterordquo bdquorządy z suchocko i belkordquo)

Wyżej opisane cechy to nie jedyne sposoby dialektyzowania antropo-nimoacutew na poziomie fonetycznym Oproacutecz nich obserwujemy zjawiska jednost-kowe niedające się ująć w większe grupy jednak jednoznacznie kojarzące się z gwarami I tak np mamy wstawne d w imieniu Henryka Hendryka Krzywonos przejście grupy ełgtołgtoacuteł w imieniu Paweł Pawoł Pawoacuteł Ku-kiz realizację grupy -ia jako -ija Julija Pitera Wyraźne nawiązania do tradycyjnego ludowego imiennictwa widać w innych onimach np Kaźmirz Marcinkiewicz Maryjusz Kamiński Roacutezia Rozalka Thun Jaśko Rokita czy wymienianych wcześniej imionach Jonek (Rokita) Stasek (Kalemba) Stosunkowo często bywa poddawane stylizacji imię Piotr ktoacutere pojawia się w roacuteżnych wariantach Pieter Pietrek Pietruś Ponieważ jest to imię kilku osoacuteb znanych z życia publicznego łatwo można znaleźć na forach interne-towych przykłady dialektyzacji w tym zakresie

Pieter Duda to związkowy dupek i oszołom(httpwiadomoscidziennikplwydarzeniaartykuly499088piotr-duda-postulaty--sierpnia-1980-nie-zostaly-spelnione-do-dzishtmlkomentarze-najnowsze2)


Pietruś będzie tańczył na rurze(httpwiadomoscionetplforumpetru-zaprosze-wicepremiera-glinskiego-na-spek-takl230246134czytaj-popularnehtml)

a co to Pietrek tak się zamknął szykuje zamach na jarka albo jędrka (httpwiadomoscionetplforumpiotr-liroy-marzec-czesc-ludzi-powinna-wyjsc-nago--255670535czytaj-popularnehtml)

Na marginesie warto wspomnieć o adideacji nazwiska Petru do gwa-rowej formy Pietrek i nazywanie posła opozycji Pietru lub Pietrek Pietruś czasami też nowoczesny Pietruś

Stylizacja gwarowa w zakresie graficzno-fonicznym jak widać z po-wyższego przeglądu dotyczy imion i nazwisk najbardziej rozpoznawalnych politykoacutew Im bardziej znana postać im więcej kontrowersji wywołuje tym częściej antroponimy ją identyfikujące podlegają przekształceniom W celach stylizacyjnych wykorzystywane są najbardziej wyraziste cechy gwarowe ktoacute-re jednoznacznie kojarzą się z językiem wsi Najczęściej mamy do czynienia ze stylizacją nie na określoną gwarę ale na gwarę w ogoacutele Istnienie takiej stereotypowej gwary w przestrzeni społecznej odnotował Jerzy Bartmiński bdquoEfektem zderzenia się gwary i języka uniwersalnego na terenie literatury [] jest nie tylko wypracowanie kilku wzorcoacutew stosowania gwary w języku literackim lecz ostatecznie także [] uformowanie pewnego stereotypu gwary Stereotyp ten ma wariant ogoacutelnoludowy i skonkretyzowane warianty regionalnerdquo (Bartmiński 1977 205) By korzystać z tego zasobu nie trzeba mieć nawet kontaktu z gwarą wystarczy oczytanie w literaturze Jednak brak kompetencji w zakresie gwary powoduje powstanie błędoacutew stylizacyj-nych (por przywołane wyżej labializowanie a pojawianie się protetycznego i niezgłoskotwoacuterczego przed u błędy w zakresie samogłosek pochylonych czy mazurzenie głoski zapisywanej przez rz)

Roacuteżny jest stopień nasycenia antroponimoacutew cechami dialektalnymi Zdarzają się takie imiona czy nazwiska ktoacutere umożliwiają wprowadzenie do nich kilku gwarowych właściwości Na przykład w nazwisku Olejniczak możliwe są labializacja mazurzenie i pojawienie się samogłosek pochy-lonych Jak pokazuje przegląd foroacutew najbardziej rozpowszechniony jest wariant tylko z jedną cechą wymowy gwarowej a mianowicie z labializacją w nagłosie ndash Łolejniczak Także po jednej właściwości gwarowej obserwu-jemy w znacznie rzadziej występujących wariantach Olejniczok Olejnicak Ponadto we wpisach internutoacutew sporadycznie pojawiają się warianty Olej-nicok Łolejnicak Łolejnicok zawierające po kilka cech wymowy gwarowej Co ciekawe nie pojawił się żaden wariant z pochyloną samogłoską e Wy-daje się choć ten sąd wymaga jeszcze potwierdzenia w dalszych badaniach o nachyleniu statystycznym że internauci stylizując antroponimy na gwarę


najczęściej ograniczają się do wprowadzenia tylko jednej wyrazistej właści-wości dialektalnej Prowadzi to do wniosku że ndash aby osiągnąć zamierzony efekt stylizacyjny ndash nie ma konieczności nasycania antroponimu wieloma cechami gwarowymi w ktoacuterych zakresie użytkownicy Internetu mają kompe-tencję dość ograniczoną i w większości nie są w stanie bez popełnienia błędu nadać nazwie formy takiej jaką miałaby w gwarach (zgodną z określonym systemem gwarowym) Nie bez znaczenia jest też fakt iż wprowadzenie zbyt wielu elementoacutew gwarowych do struktury nazwy powoduje że znacz-nie odbiega ona od wyjściowego onimu co może spowodować że przestanie jednoznacznie identyfikować nosiciela

Zastanoacutewmy się teraz realizacji jakich celoacutew komunikacyjnych służą stylizowane antroponimy Wprowadzone do wypowiedzi imiona i nazwiska poddane dialektyzacji pełnią nie tylko funkcję identyfikującą lecz także ndash a w wielu wypadkach przede wszystkim ndash funkcję ekspresywną i perswazyjną

Dyskusje na tematy społeczne i polityczne zwykle łączą się z dużym ładunkiem emocji Najbardziej rozpoznawalni politycy mają zaroacutewno zwo-lennikoacutew jak i przeciwnikoacutew Wzajemne ścieranie się tych grup skutkuje tym że dyskusje na forach internetowych są ostre gwałtowne nierzadko pełne nienawiści Emocjonalnie zaangażowany uczestnik dyskursu interne-towego sięga po takie środki językowe ktoacutere z odpowiednią mocą oddadzą jego nastawienie do przedmiotu dyskusji zwykle więc nasyca swoją wy-powiedź ekspresywizmami i to takimi ktoacutere są wyraziste Wprowadzanie cech proweniencji gwarowej to bardzo skuteczny sposoacuteb ekspresywizacji wypowiedzi W przypadku antroponimoacutew zwłaszcza nazwisk ma to jesz-cze większą moc niż w przypadku apelatywoacutew gdyż te nazwy własne mają szczegoacutelny status w języku i tradycji (Kaleta 1998 153ndash167) Warto tu przytoczyć słowa Leonardy Dacewicz ktoacutera pisze że bdquonazwisko stanowi nośnik wartości moralnych człowieka i jego rodziny Polskie prawo traktuje nazwisko jako dobro osobiste Jest to wartość duchowa moralna a także estetyczna [] Funkcjonuje ono też jako nośnik opinii ktoacutera ustala się o jego nosicielu w świadomości ludzi co oznacza że może być przedmiotem dumy lub wstydurdquo (Dacewicz 2015 151) Deformacje3 tych struktur nazew-niczych to nie tylko wyraz emocjonalnego stosunku nadawcy komunikatu do referenta ale także ingerencja w dobro osobiste nosiciela antroponimu Stylizacja gwarowa przywołuje całą sferę skojarzeń związanych z wiejsko-ścią Wieś w polskiej kulturze ciągle jeszcze jest wartościowana negatywnie kojarzy się z zacofaniem prymitywizmem niskim poziomem wykształcenia

3 Pojęciem deformacja w odniesieniu do formalnojęzykowych czasem też semantycznych przekształceń nazw posługuje się Mariusz Rutkowski (2003)


mieszkańcoacutew brakiem ogłady towarzyskiej i dość często biedą Wiejski typ kultury stawiany jest w opozycji do prestiżowego modelu miejskiego Gwara jako jeden z najbardziej charakterystycznych elementoacutew wskazujących na wiejskość jest także postrzegana negatywnie Taką negatywną ocenę wsi i zjawisk z nią związanych dobrze widać we wpisach internutoacutew

Chryste Bełata Szydło z Przecieszyna gmina Brzeszcze brzmi prawie jak Grzegorz Brzęczyszczykiewicz Chrząszczyżewoszyce powiat Łękołody Aleeee wioaachaaa (httpbiznesonetplforumostra-reakcja-pis-na-sondaz-groza-pozwem36503533czy-taj-popularnehtml)

Opisane deformacje onimoacutew wykorzystujące odwołania do gwar z jednej strony odzwierciedlają emocje nadawcy komunikatu a z drugiej zawierają ocenę nosiciela antroponimu ndash w tym wypadku osoby znajdującej się wyso-ko w hierarchii społecznej Ocena ta niemal bezwyjątkowo jest negatywna Modyfikuje się nazwę po to by zdeprecjonować jej nosiciela poniżyć go obrazić pomniejszyć jego znaczenie w życiu społecznym Tak o tym pisze Władysław Lubaś bdquoprzekształcenie oficjalnej formy nazwy w tym wypadku nazwy szeroko upowszechnionej w całej wspoacutelnocie komunikacyjnej na inną zwłaszcza taką z negatywnie waloryzującym elementem sprowadza ją do niższego poziomu prestiżowego lub też rzadziej do innego poziomu kontak-towego ndash z ogoacutelnego do lokalnego co też ją dewaluujerdquo (Lubaś 2012 509) Warto przytoczyć także opinię Mariusza Rutkowskiego ktoacutery odnioacutesł się do ekspresywnych waloroacutew onimoacutew poddanych przekształceniom formalnym i stwierdził bdquożartobliwe a nierzadko złośliwe deformacje odzwierciedlają nie tylko ogoacutelnie negatywny stosunek ich nadawcy do denotatu ale zdra-dzają takie stany emocjonalne jak wrogość niezadowolenie czy frustracja Frustracja ta może być wzmocniona brakiem realnego wpływu na zmianę istniejącego stanu rzeczy na zmianę zachowania czy właściwości tego co jest źroacutedłem negatywnych emocjirdquo (Rutkowski 2003 56)

Przekształcając nazwy własne autor komunikatu oddziałuje na odbiorcę a zatem realizuje też funkcję perswazyjną Może mieć na celu pozyskanie aprobaty dla określonych poglądoacutew kształtowanie zachowań odbiorcoacutew czy to w aspekcie światopoglądowo-politycznym czy w aspekcie komunikacyj-nym (prowokowanie do dyskusji emocjonalizacja dyskursu) Antroponimy identyfikujące znanych politykoacutew zmodyfikowane z wykorzystaniem cech gwarowych stają się nazwami znaczącymi gdyż są obłożone bdquonaddaną se-mantyką wynikającą z przekształcenia rzeczywistej nazwy według intencji nadawcyrdquo (Lubaś 2004 258) i jako takie stanowią swoiste narzędzie walki z przeciwnikiem politycznym Po taki oręż bardzo chętnie sięgają użytkow-nicy Internetu gdyż to medium daje poczucie bycia anonimowym co skłania


do zachowań łamiących normy grzeczności do wypowiedzi ostrych dosad-nych często nasyconych pejoratywnymi ekspresywizmami wśroacuted ktoacuterych znajdują się roacutewnież zmodyfikowane nazwy własne

Literatura

Bartmiński J (1977) O derywacji stylistycznej Gwara ludowa w funkcji języka artystycznego Lublin

Dacewicz L (2015) Nazwiska w nagłoacutewkach prasowych [W] Człowiek i kultura w komunikacji medialnej Red M Karwatowska R Litwiński A Siwiec Lublin s 111ndash122

Dubisz S (1986) Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945minus1975) Wrocław

Encyklopedia językoznawstwa ogoacutelnego Red K Polański (1993) WrocławndashWarszawaminusKra-koacutew (EJO)

Kaleta Z (1998) Nazwisko w kulturze polskiej WarszawaKudra B Kudra A (2004) Między manipulacją a perswazją (o funkcjonowaniu antroponimoacutew

w tekście prasowym) [W] Manipulacja w języku Red P Krzyżanowski P Nowak Lublin s 91ndash99

Lubaś W (2004) Szczegoacutelna rola nazw własnych w funkcji perswazyjnej bdquoAnnales Academiae Paedagogicae Cracoviensis Studia Linguisticardquo nr 2 Red L Bednarczuk T Szymański E Stachurski Krakoacutew s 253ndash258

Lubaś W (2012) Nazwy własne w funkcji perswazji politycznej [W] W komunikacyjnej przestrzeni nazw własnych i pospolitych Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Robertowi Mroacutezkowi Red I Łuc M Pogłoacutedek Katowice s 497ndash511

Rutkowski M (2003) Bułęsa z Balceronem O deprecjacji denotatu za pomocą deformacji nazwy bdquoPoradnik Językowyrdquo 5 s 50ndash57

Summary

In their basic form proper names are neutral unmarked units After modification they lose this neutrality and are successfully used to fulfil particular communication strategies The objective of this article is to discuss the occurrence of dialectal features in the group of anthroponyms that includes the first names and surnames of the most recognizable politicians Such proper names very often undergo various modifications due to the connotations related to their holders The research material being the basis of this analysis has been excerpted from the Internet forums It turns out that for the purpose of stylization people reach for the most expressive dialectal features that are unequivocally associated with the language of the village Apart from the purpose of identification dialectalized first names and surnames are introduced into the utterance for the purpose of expression and persuasion

Optymizacjajakowzorzeckształtowaniapytańwrozmowieinstytucjonalnejhellip 133

MariuszRutkowskiOlsztyne-mailrutkowuwmedupl

Optymizacja jako wzorzec kształtowania pytań w rozmowie instytucjonalnej

(na przykładzie relacji lekarzndashpacjent i urzędnikminusklient)

Optimisation as a pattern modeling questions in institutional communication

(on the basis of doctorminuspatient and clerkminusclient relationships)

ThepaperdiscussesoptimizationasaturndesignininstitutionaltalkTheanalyzedexamplesshowthatthemodelwithinmedicalaswellasotherinstitu-tionalinterviewsisnormativelyframedtofavorpositiveresponses

Słowa kluczowe analizakonwersacyjnapozycjonowanietożsamościkonwersacyjnejko-munikacjainstytucjonalnaoptymizacjarozmowaurzędowakonsultacjelekarskie

Key words conversationanalysispositioningidentitiesinconversationinstitution-alcommunicationoptimizationinstitutionaltalkdoctor-patienttalk

JednazleczącychmojedziecilekarekzwykławitaćswoichpacjentoacutewpytaniembdquoCodobregosłychaćrdquoTakisposoacutebpytaniaotwierającegozasad-niczączęśćrozmowywydawałmisiędośćoryginalnybynierzecndasheks-centrycznyJestonbowiemodmiennynietylkoodstandardowychwtymmiejscuformułekwrodzajubdquocopanudolegardquoczybdquowczymmogępomoacutecrdquoaleteżsprzecznyznaturąsamejsytuacjikomunikacyjnejkształtowanejwinstytucjonalnymukładzielekarzminuspacjentWtakiejsytuacjibardziejnaturalneiniejakobdquonamiejscurdquojestprzecieżpesymistyczneformatowaniewypowiedzitjzałożeniead hocżegłoacutewnymtematemrozmowyczykonsul-tacjimedycznejbędąproblemyzezdrowiemPytanieotwierającezasadniczą


134 MariuszRutkowski

częśćkonsultacji(diagnozę1)pełniwtakimujęciupodwoacutejnąrolęzgodniezregułamikonwersacjiupoważniapacjentadorozpoczęciawypowiedzinatematswegozdrowiaorazdodatkowowprowadzaokreślonybdquoformatrdquorozmowyKształtowaniewypowiedziwformaciepesymistycznymjużnapoczątkowymetapiemożewięcbyćtraktowanejakoczynnośćułatwiającarozpoczęcierozmowynatrudny(nierzadkowręczbolesny)dlapacjentatemat

Coistotnetakiwłaśniebdquostandardowopesymistycznyrdquoformatwypo-wiedzi jestdodatkowouprawnionygdyweźmiemypoduwagęszerszykontekstkulturowyOtoacuteżwPolscewytworzyłasięspecyficznakulturanegatywistycznegokategoryzowaniarzeczywistości iwynikającazniejnormapesymistycznegoformatowaniawypowiedzinatemattejrzeczywi-stościktoacuterąogoacutelnieokreślasięmianemkulturynarzekaniaKulturatajestwarunkowanatrzemazasadniczymiczynnikaminormąnegatywnościświataspołecznegonormąwyrażanianiezadowoleniaorazdominującymiskryptaminarzekania(SzymkoacutewWojciszkeBaryła2003)CzynnikitenakazująPolakompostrzegaćrzeczywistośćwczarnychbarwachwyrażaćotwarcieniezadowoleniezwłasnejsytuacjinegatywniekomentowaćotacza-jącyświat(zwłaszczaspołeczno-polityczny)WPolscewprzeciwieństwiedowielukulturzachodnichwypadamoacutewićźleowłasnychdoświadczeniachioswymsamopoczuciuktoacuterejestzazwyczajopisywanejakozłelubgorszeniżzwykle(Parzuchowski200539)NiebezznaczeniasątakżespołecznefunkcjenarzekaniandashdlaPolakamoacutewieniewformacienegatywnymak-centowaniepesymistycznegowymiarurzeczywistościmożebyćsygnałemzapotrzebowanianazrozumienieiswegorodzajuzaproszeniemdoustano-wieniadoraźnejbdquowspoacutelnotynarzekaniardquojestponadtoproacutebąspołecznegouzgodnieniawspoacutelnejwizjirzeczywistości(Doliński2005)

Wtakimkontekściekulturowymdodatkowowotoczeniuinstytucjonal-nymsłużbyzdrowianaturalnebyłobywięciniejakouprawnionebdquozapro-gramowanierdquorozmowywformaciepesymistycznymPrzywołananawstępieformułkaodbiegającaznacznieoddominującegoiutrwalonegowzorcamaoczywiściecharakteridiolektalnyprzyzwyczajeniowyniepełniwięcrolifaktycznegoelementunadającegokształtnastępującymponiejwypowie-dziomTrudnosięprzecieżspodziewaćżepacjencipotakimwprowadzeniuzrezygnujązotwartegowyrażeniaodczućnatematswegostanuzdrowiaczyzłegosamopoczuciaizacznąopowiadaćbdquocodobregosłychaćrdquoTraktowaćjązatemnależyraczejjakoindywidualnycharakterystycznyelementfatyczny

1 Zgodniezustaleniemżewstrukturzekonsultacjiwyroacuteżniająsięczteryfazypowitaniediagnozaformułowaniezaleceńizamknięcie(porStefaniak201150minus51)


czyśrodekkontrolowaniaprzebiegurozmowy2Dlapotrzebniniejszegoar-tykułuniechbędzietoprzykładoptymistycznegokształtowaniawypowiedzindashprzykładnietyleskutecznycowyrazistyzaroacutewnowszerokimkontekściekulturowym(skryptnarzekania)jakiwęższymkontekściekomunikowaniainstytucjonalnegozwłaszczazaśmedycznego

Przedmiotemtegotekstujesto p t ym i z a c j ajakostrategiakomuni-kacyjnaprzejawiającasięwokreślonymkształtowaniupytańTerminten wanaliziekonwersacyjnejoznaczaukształtowaniewypowiedziwedługwzor-caktoacuteryzgoacuteryzakładapozytywną(optymistyczną)wersjęzdarzeńczyteżnarzucaoptymistycznyformatnarracyjny(Heritage2005129)OptymizacjapojawiasięwięcnajczęściejwstrukturzepytańzwłaszczazamkniętychOnetobowiemjakopierwszeelementytzwparwypowiedziprzylegających(adjecency pair Levinson2010389)nietylkokonwersacyjniewymagają reakcjiwpostaciodpowiedzialemająponadtozdolnośćkształtowaniaformatu rozmowyOdpowiedźafirmatywna(bdquotakrdquo)jestwprzypadkutakichpytańbdquonarzucanardquobądźbdquozakładanardquojakobardziejnaturalnaTakiekonwersacyjneotwarcienietylenawetwymusza(boniemoże)sformułowaniewypowiedzi otreścipozytywnejcowjakimśstopniupreferujepotwierdzeniepozytywne-gowzorcawypowiedzi3PrzykładowolekarzpodczaswywiadudotyczącegohistoriichorobymożezadaćalternatywnepytaniabdquoCzypańskiojciecżyjerdquobdquoCzypańskiojciecnieżyjerdquozktoacuterychobaodnosząsiędookreślonegostanurzeczyiwymagająodpowiedniejreakcjipacjentaRoacuteżnicapoleganatymżepierwszezpytańbdquonarzucardquopozytywnąwersjęsytuacji(bdquoojciecżyjerdquo)ipozwalapacjentowistwierdzićtenstanrzeczyafirmatywniepodczasgdydrugiezpytańzawierapesymistycznąpresupozycjęazatemnawetwpro-wadzeniewersjipozytywnej(bdquoojciecżyjerdquo)odbywasięprzezodrzucenieczyzaprzeczenieWoptymizacjiformatujesięzatempytaniawtakisposoacutebbyułatwićpozytywneukształtowaniewypowiedziModelowąilustracjątakiejstrategiijestprzykładpodawanyprzezHeritage(2005129minus130)wktoacuterympracowniksłużbyzdrowiaprzepytujepacjentkęwsprawachzwiązanych zciążąiporodem

2 Wtensposoacuteblekarkabdquodajedozrozumieniardquożepacjentpowinienprzystąpićdookre-śleniaceluwizytyOkontrolowaniurozmowyidyskursuwtrakciekonsultacjilekarskichporStefaniak(2011)

3 Jakoparawypowiedziprzylegającychtypupytanieminusodpowiedźdrugazwypowiedzimożepojawićsięwformaciepreferowanymlubniepreferowanymktoacuteryjestwprowadzanyzapomocąroacuteżnegorodzajuwskaźnikoacutew(pornatentematnpLevinson2010389in)


R1(Heritage2005129minus130)4

rarr1L uhm()hhTakwięcciążaprzebiegałaidealnie2P Takrarr3L Icałyczaschodziłapaninormalniedopracy4P NiePoszłamnazwolnienie [potymjak(08)ciśnieniekrwi5L [Zpowodu6P podskoczyło(07)wkilkuostatnichtygodniach(pominięte)rarr10L Iwszystkobyłowporządkugdysięurodził11P Takrarr12L Urodziłsięgłoacutewkądoprzodu13P Mhm[mhmrarr14L [Czyliwsposoacutebnormalny=15P =Tak16 (22)rarr17L Ibyłzpaniąprzezcałyczas=rarr18 =Nieprzebywałwżadnejspecjalistycznejplacoacutewceopieki19P Nie

Wpowyższymfragmenciekażdezpytańniezależnieczyzadanewfor-maciepozytywnym(wersy13101217)czyteżnegatywnym(wers18)ilustrujestrategięoptymizacjiKażdejestbowiemukształtowanewtakisposoacutebbyzawartawnimpresupozycjabyłazgodnazpozytywnymdlapa-cjentkistanemrzeczyazatembywsposoacutebnaturalnyzmierzaładouzyska-niabezproblemowejodpowiedzi(Heritage2005129)Takieformatowanie wypowiedziwpisujesięwnarracyjnąstrategiębdquołagodnegoporządkuco-dziennościrdquo(benign order of everyday lifeMaynard1996)ktoacuterafaworyzuje ndashwroacuteżnychodmianachdyskursuinstytucjonalnegondashuzyskaniepozytyw-nychscenariuszyiodpowiedzi

Stosowaniestrategiioptymizacjimożemiećwinterakcjachinstytucjo-nalnychszczegoacutelneznaczeniezwłaszczawtychtypachkontaktuwktoacuterychaktywizujesięmodelwspoacutełpracyopiekilubpomocyWtakichkontekstachreprezentantinstytucjiwystępujewrolinietylebdquobezdusznegordquopracownikaskoncentrowanegonaczystoadministracyjnychcelachczyprocedurach

4Przykładtłumaczonyzjęzykaangielskiegoipodanywuproszczonejpostaci(pominiętonieistotneszczegoacutełykonwersacyjne)PozostałeprzytaczanewartykuleprzykładystanowiątranskrypcjeautentycznychnagranychprzezemnierozmoacutewndashrozmowyurzędowepochodzązmateriałubadawczegowykorzystanegoprzypisaniupracyRutkowski(2015)zkoleikon-sultacjelekarskiezostałynagranewjednejwolsztyńskichprzychodniwpaździerniku2015r Zgodniezzachowaniemrygoroacutewanalizykonwersacyjnej(pornpRutkowski201563minus69)niepodajętudokładniejszejlokalizacjirozmoacutewpomijamteżczynnikimogąceułatwićiden-tyfikacjęrozmoacutewcoacutewSymbolezastosowanewtranskrypcjisąobjaśnionenakońcuartykułu


alesytuujesięwyraźniepostronieklienta5jakojegobdquosojusznikrdquoTakiepozycjonowanietożsamościkonwersacyjnej6widocznejestnpwtrakciekonsultacjilekarskichlubrozmoacutewdoradczych

Przyjrzyjmysiębardzocharakterystycznejrozmowiedoradcyzawo-dowegozklientemurzędupracyktoacuteryjestosobąbezrobotnąwśrednimwiekupochodzącymzmałejmiejscowościDoradcazamierzauzmysłowićwniejklientowikoniecznośćsporządzenianowoczesnegożyciorysu(CV)wymaganegostandardowowprocesierekrutacyjnym

R2(urządpracyporadazawodowa)rarr99U CzyCVmapanprzygotowaneczy-100K Niemamrarr101U Tochybatrzebabybyłozrobić102K Nochybatak(pominięty fragment)rarr129U Czynakomputerzepotrafipanprzygotowaćsobie()cośrarr130 takiegoMapankomputerwdomu131K Mamaletakhhzkomputeremtotakroacuteżniejest[Alexx]132U [Mieszka]133 pansamzrodzinąJaktojest134K Nieniemamrodzinędegitakdalejdegrarr135U Dziecisą136K Też137U Wjakimwieku138K Dwadzieściasiedem139U Jednodzieckotak140K Takrarr141U NotoprzygotujepanuchybatakPoprosipancoacuterkęczy142 syna143K Nocośtam-[Tosię-]rarr144U [Poradzi]pansobietak145K Zresztąonteżjestbezrobotnyto-Hhhtosięzrobił146 kursyi-Nobyłemtylkożetampoprostu(1)tofirma-147 Właścicielprzepisałdlasynaitensynpoprostuutopił148 tęfirmęnieNoimusieliczęśćludzizwalniaćZawsze149 sięzwalniatych()ostatnichIakuratteżtrafiłona150 mnie151 (2)rarr152U Żonapracuje()czynie153K Tak154 (4)rarr155U Oceniapanswojąsytuacjęmaterialnąjakodobrączy-(1)156 Mapantakąpresjężemusipanjaknajszybciej

5WpracyrezygnujęzterminupetentnarzeczbardziejroacutewnościowegooraztypowegodlacałejsferykomunikacjiinstytucjonalnejklientaNatentematpisałemteżwRutkowski(2015)

6 Orolachitożsamościachkonwersacyjnychprzedewszystkimwdyskursieadministra-cyjnymporRutkowski(201529minus33)


157 podjąćpracęczyniekonieczniejaktowygląda158 (4)159K NomogęniemuszęnieBo()żonamatam()też160 działalność()yprywatną161 (3)162U Wjakiejbranży163K Znaczymasklep()cukiernięnierarr164U Pomagapan()żonie165K Nowmiaręjaktamtegotrochępomagamnie166U Wmiarępotrzebtak167K Wmiarępotrzebxxxxxrarr168U Czylitakiejpresjiniema169 (3)rarr170U Alechcepanczy-171K ZnaczynienocośtrzebawżyciurobićtakBo(1)172 człowiektakisięzrobi()poacuteźniej(1)Niewiadomocoz173 sobązrobićnieAtaktomaszjakieśtamzajęciei()174 jakośtożycieleciJakieśpieniądzeteżbysię

Wprzytoczonymfragmenciedoradcazawodowyproacutebujeustalićniezbęd-nefaktydotycząceposiadanychumiejętnościiogoacutelnejsytuacjizawodowej irodzinnejbezrobotnegoklientaStosujeprzytymniemalregularnieformatoptymizacjinastawionynapozytywnyscenariuszndashjużpierwszepytaniejestukształtowanewtakisposoacutebżewersjaoptymistycznajakofaworyzo-wanajestzwerbalizowana(bdquoCVmapanprzygotowanerdquo99)podczasgdywersjamniejkorzystnapozostajeniedopowiedziana(bdquoczy-rdquo99)Pomimonegatywnejodpowiedziwkolejnychwypowiedziachkontynuowanyjesttensamndashpozytywnyndashwzorzeckształtowaniapytań(porwersy101129130135141144152164168)NiektoacutereaspektypozytywnegoscenariuszanarzucanegopoprzezformatpytańwiążąsięznaturalizacjąokreślonychzjawiskspołecznychJakoprzykładmożnawskazaćpytaniebdquodziecisąrdquo(135)ktoacuterepozorniemożewydawaćsięneutralnepodwzględemnacechowaniajednaksugerowanawersjasytuacji(posiadanievsnieposiadaniedzieci)jestrealizacjąmodeluoptymalnegoiuznawanegospołeczniezabardziejkorzystny7

Takżepozostałekwestiedotyczącesytuacjiżyciowejklientasąforma-towanewedługwzorcaoptymizacjipomoczestronydziecka(141i144)pracującażona(152)dobrasytuacjamaterialna(155)pomaganieżonieprzypracy(164)brakpresjinapodjęciepracy(168)Cobardzocharakte-rystycznewprzypadkuniektoacuterychkwestiiurzędniczkapodajealternatyw-nieroacutewnieżgorsząwersjęzdarzeńndashjednakzakażdymrazemwysuwają

7Możetobyćjednakdyskusyjnezwłaszczawkontekściesytuacjimaterialnejosobybezrobotnejkiedyposiadaniedzieciwiążesięzwyższymikosztamiutrzymania


jakomożliwośćdrugąwkolejności(por152155)Wtrzechprzypadkachmożliwośćtaniejestwogoacutelewyartykułowanaajedyniezasugerowanapoprzezpytaniezawieszoneucięte(por99155170)FormatoptymizacjijesttuzatemkonsekwentniepodtrzymywanyZajedynywyjątekmożnauznaćsposoacutebsformułowaniapytaniawkolejce132133gdziewpierwszejkolejnościpojawiasięwersjamieszkaniabdquosamemurdquoadopierowdrugiejbdquozrodzinąrdquo8Takiekształtowaniewypowiedzimanacelunietylkokon-wersacyjneutrzymywaniepozytywnegoscenariuszaaletakżemożemiećznamionadziałaniaperswazyjnegopolegającegonawskazaniuaktywnościwposzukiwaniupracyjakowersjibdquolepszejrdquo(por101170)

Bardzopodobnąstrategięstosujeurzędniczkawkolejnejrozmowietymrazemwośrodkupomocyspołecznej

R3(ośrodekpomocyspołecznej)rarr64U Jestpanimężatkątak65K Takrarr66U Mążpracuje(1)Dziecisąnautrzymaniu67K Nie68 (1)rarr69U CzylijesteściepaństwowedwoacutejkęPieniążkirarr70 pieniążkoacutewwystarczytak71K Nomążniejestzarejestrowanypracujedorywczo

UrzędniczkapodczasrozmowyzosobąbezrobotnąproacutebujeustalićstatusmaterialnyklientkiwpowiązaniuzjejsytuacjąrodzinnąPierwszepytaniejestsformatowanepodkątemuzyskaniatwierdzącejodpowiedziktoacuterabypotwierdzałabdquolepsząrdquowersjęsytuacjindashzpunktuwidzeniaekonomicznegosytuacjaosoacutebsamotnychjestbowiemgorszaniżosoacutebpozostającychwstałychzwiązkachAlternatywnepytanienastawionenaafirmatywnąodpowiedźzakładałobyzatemmniejkorzystnąsytuację(npbdquoJestpaniosobąsamotnąrdquobdquoMieszkapanisamardquo)9Drugiepytaniewzasadziestwierdzeniefaktu(bdquomążpracujerdquo66)znastępującąpauządającąmożliwośćkorekty(cofunkcjonalniezbliżacałąwypowiedźdopytania)roacutewnieżprojektujewersjępozytywnąSformułowanewtejsamejkolejcetrzeciepytaniebdquodziecisąnautrzymaniurdquo(66)coprawdaodbiegaodschematuoptymizacjiwsensieekonomicznym

8Tojednakniejestjednoznacznebowsytuacjiosobybezrobotnejpewneaspektymogąwskazywaćnaprzewagężyciapozazwiązkiem(niższekosztyżyciaporprzypis6)Takasytu-acjaniejestchybanaturalizowanajakobdquostandardowardquopozatymfunkcjonowaniewzwiązkupowodujeżemożnaliczyćnajakieśdochodyzestronypartnera(takjaktojestwomawianejsytuacjiporkolejka152153)PorteżdalszyprzykładrozmowyR3

9Pomijamwtymmiejscuzagadnieniestereotypizacjii(zmieniającychsięjednak)wzor-coacutewrelacjipartnerskichndashurzędniczkazakładawersjęnajbardziejstandardowąwpolskimmodeluspołeczno-kulturowymtjzwiązekmałżeński


(dziecitowiększewydatki)alemieścisięwmodeluprzeciętnejstandardowejrodziny(paryzdzieckiemtostandard)Udzielenienegatywnejodpowiedzi(67)opoacuteźniakolejnąsekwencjęndashdoskonaletuwidaćjakafirmatywnaod-powiedźzgodnazprojektowanąwersjąwpływanapłynnyrytmrozmowy anegującapresupozycjęodpowiedźprzeczącatenrytmzakłoacuteca(porwiersze6566i6768)WnastępnejkolejceurzędniczkapodsumowujetenwątekzadającporazkolejnypytaniesformatowaneoptymistyczniebdquopieniążkoacutewwystarczytakrdquoAfirmatywnaodpowiedźklientkipotwierdziłabypozytywnąpresupozycjęjednakwtymprzypadkubraktakiegopotwierdzeniawyra-żonegowprostpozwaladomniemywaćżesytuacjamaterialnaklientkiniejesttakdobrandashudzielaonaodpowiedziwymijającejprecyzującuprzednio(66)wprowadzonąinformacjęostatusiemałżonka

Preferowaniewrozmowachinstytucjonalnychoptymistycznejwersjizda-rzeńprzejawiasięroacutewnieżwsposobiewprowadzaniawzorcanegatywnegoOtoacuteżjakzauważaHeritage(2005130)pytaniaukształtowanenegatywi-styczniepojawiająsięzazwyczajdopierowsytuacjigdypytającydysponujeokreślonąwiedząnatematbdquogorszegordquorozwojusytuacjindashnpodpowiednieinformacjepojawiłysięwewcześniejszychfazachrozmowylubwynikają zszerszegokontekstuTakiwłaśnieprzypadekilustrujeponiższarozmowa(R4)ktoacuteraodbywasięwurzędziemiastawspecjalnympokojuprzeznaczo-nymdoobsługiklientoacutewzniepełnosprawnościąruchowąUrzędnikmawięcświadomośćżerozmawiazosobązokreślonymi(niekiedyniewidocznymiodrazu)deficytamizdrowotnymiitakaprzedwstępnawiedzauprawniagoniejakodozadaniabardziejszczegoacutełowychpytańzawierającychnegatywnezałożenia

(R4)(rozmowazosobąniepełnosprawną)172 (2)173U A()azjakiegotytułumapanniepełnosprawność174K Ynogi(1)Xxxxxznaczyjestempooperacjach()nogi175 miałemsepsęgronkowcapourodzeniucomiuszkodziło176 nogiitanogapoprostujakrosłarosłaywbokja177 miałemparęrazyprostowanaiywydłużaną178 Niestetyonajeszczejest()zdeformowanaixxxxmam179 stopieńniepełnosprawnościprzyznanyjużnastałerarr180U Mapanświadczeniarentowe181K YnieTylkozasiłekpielęgnacyjnyrarr182U Niemapanrentysocjalnej183K NiemamNiedostałemubiegałemsięniestetynie184 dostałem185U Mhm


Wpowyższejrozmowieklientstarasięodotacjęnauruchomieniedziałal-nościgospodarczejWtejsytuacjiurzędnikmaprawozadaćotwartepytanieocharakterniepełnosprawnościwceluustaleniaczyniebędzietoprzeszkodąwwykonywaniuprzyszłejpracyPowyjaśnieniuklientaurzędnikformułujekolejnepytaniewedługwzorcaoptymizacji(178)nacootrzymujejednakniepreferowanąodpowiedźprzeczącą(181)WkolejnympytaniuurzędnikdysponującjużkonkretnąwiedząnatematniekorzystnegorozwojusytuacjimożeodstąpićodtegowzorcaWprowadzazatemformatnegatywny(bdquoniemapanrentysocjalnejrdquo182)ktoacuteryjestndashjakpowiedzianondashuzasadnionypozyskaniemokreślonejinformacjiPowtoacuterzeniepytaniaorazjegonegaty-wistyczneukształtowaniesątuznacząceeksponujązaskoczenieurzędnikaisugerujązawiedzioneoczekiwaniaurzędnikacodouzyskanejinformacji(wdomyślewstandardowejsytuacjiosobaniepełnosprawnaotrzymujetakieświadczenie)

Wnastępnymprzykładzielekarzrozmawiazpacjentemnatematsku-tecznościpodjętejterapiiJesttokolejnazseriiwizytpacjentniejestwięcosobąanonimowąalekarzmadużąwiedzęnatematjegostanuzdrowiaponawiającychsięproblemoacutewiogoacutelnejsytuacjiżyciowejWiedzatateore-tycznieuprawniagondashwmyślwyżejsformułowanejzasadywprowadzaniawzorcanegatywistycznegondashdorezygnacjizestrategiioptymizacjiMimotolekarzutrzymujepytaniawtejkonwencjiroacutewnoleglejednakwprowadzaelementypaternalizmu10

R5(konsultacjalekarskapacjentzboacutelamikręgosłupa)rarr21L Brałpantelekiściślewedługzaleceń22P Tak()takjakpankazałrarr23L IcoboacuteleustąpiłyPoiludniach24 (2)25P Wiepanyniedokońcatakżeustąpiły(1)Możeboli26 mniejalecośtamczuję[żexxxxxxxxx]rarr27L [CZUJEPANTO]jednakpewnierarr28 słabiejmusiałanastąpićre-redukcjaczyreakcjana29 lekiMniejboli30P Możeimniejalejakdługostojęczysiedzęatakąmam31 pracę32L Nojaksięobciążatoboliizdrowegobybolało33 (4)rarr35L Aleniebrałpansilniejszychlekoacutewsteroidowychrarr36 zastrzykoacutewżadnychniebyło

Pierwszedwapytanialekarzarealizująwzorzecoptymizacji(2123) Wwersie(23)tenwzorzecjestjednakwprowadzonyodmienniesilniejniż

10 NatentematpiszęobszerniejwosobnymstudiumporRutkowski(wdruku)


w(21)iwpozostałychprzypadkachndashlekarzwzasadzienietylepytacostwierdzażebdquoboacuteleustąpiłyrdquoasamopytaniedotyczynietylefaktucosposo-bu(bdquopoiludniachrdquo)TakisposoacutebformatowaniarozmowyjestdużosilniejszyTwierdzeniejestbardziejkategoryczneniżpytanietrudniejmuzaprzeczyćtymbardziejkiedywypowiadajeosobaopozycjiuprzywilejowanejwinte-rakcjiasymetrycznejPodporządkowanypacjentmawtejsytuacjinietyleodpowiedziećnapytaniecozaprzeczyćndashczynitozwyraźnymioporaminacowskazująlicznesygnałyasekuracyjnedośćdługiedwusekundowemilczenie(24)wprowadzeniefrazyopoacuteźniającej(bdquowiepanrdquo)orazpauzywypełnionejpoprzedzającejwłaściwąwypowiedźWtejsamejkolejcecoprawdapacjentłagodzizaprzeczenieprzyznającżebdquomożebolimniejrdquo(2526)nacolekarz itakreagujepodniesionymgłosemorazwypowiedziąnałożoną(nieczekanadokończeniekwestiiprzezpacjenta)Dodatkowowwypowiedzilekarzapoja-wiasięwyraźnysygnałpaternalizmuwpostacipodważeniaindywidualnychsubiektywnychodczućpacjentaJesttojawnewkroczeniewkompetencjepacjentaktoacuterywrozmowiezespecjalistązzakresumedycynymaprawo wzasadziedojednegowłaśniedowydawaniasądoacutewoswoimsamopoczuciu(Stefaniak2011237)Lekarzwomawianejrozmowieodbieramuniejakotoprawotwierdzącżenawetjeślifaktycznieczujeboacuteltojednakbdquopewniesła-biejrdquo(28)DodatkowoposługujesięspecjalistycznąterminologiączymjeszczebardziejwzmacniaasymetrięWidaćzatemżewtymprzypadkumocniejszaniżzazwyczajoptymizacjabowypowiedzianawformacietwierdzeniabyłazabiegiemryzykownymotyleżewprzypadkuzanegowaniamożestanowićzagrożeniedlaautorytetulekarzaNawetasekuracyjnedziałaniapacjentaniepowstrzymałygoprzedgwałtownąobronąswegoautorytetuDopierouogoacutelniającestwierdzenie(wers32)wjakiśsposoacutebpomagaprzywroacutecićwłaściwyukładasymetrycznycopowodujeżewnastępnejkolejcelekarzpowracadowzorcaoptymizacji(3536)

Zarysowanytusposoacutebkształtowaniawypowiedziacozatymidzietak-żenarzucaniaokreślonegoformatuprowadzonejrozmowiejestdziałaniempodejmowanymprzezkontrolującychrozmowęreprezentantoacutewinstytucjiOptymizacjajestndashnieuświadamianązapewnendashformątakiegoprowadzeniarozmowybybyłaonajaknajbardziejkomfortowadlaklientaPreferowanieformatuoptymistycznegomożebyćroacutewnieżtraktowanejakośrodekbudowa-niarelacjiinterpersonalnychzgodniezpsychologicznązasadąafirmowanianietylkotreścibądźpozytywnychscenariuszyaleroacutewnieżosoacutebktoacuteretetreściczyscenariuszewyrażają(Cialdini2001157in)Coniezwykłejesttoskutecznametodakształtowaniarelacjiroacutewnieżwpolskimkontekściegdziedominująceformywspoacutelnotydyskursywnejprzybierająraczejpostaćwspoacutel-negonarzekaniaKulturanarzekaniajestwPolscenietylkonadrzędnym


skryptemocenyrzeczywistościiautopozycjonowaniasięwjejkontekściealejestteżformąwyrażaniabliskościpogłębianiarelacji(Doliński2005)OptymizacjastanowizatemalternatywnąścieżkękształtowaniadyskursuwktoacuterejpierwszeństwoprzyznajesięformatowipozytywnemuSzczegoacutelneznaczeniematowobrębiedyskursuinstytucjonalnegowramachktoacuteregopozycjaklientajestznaturyrzeczypodporządkowanaiosłabionaNarzu-canieformatupozytywnegomożebyćwięctakżesposobemzniwelowaniawstępnejnaturalizowanejipodtrzymywanejwobrębietegodyskursuasy-metriikomunikacyjnej

Symbole zastosowane w transkrypcji

1 numerykolejnychwersoacutewUL symbolmoacutewiącegourzędniklekarzKP symbolmoacutewiącegoklientpacjent[ początekwypowiedzinakładającejsięoznaczamomentwkonwersacjiwktoacuterym

kolejnyrozmoacutewcabdquowchodzirdquomoacutewiącemuwsłowo] koniecwypowiedzinakładającychsię przerwaniewypowiedzidrugiejosobieosobamoacutewiącamilknienaskutekwypowiedzi

innegouczestnikarozmowy= wypowiedziroacuteżnychuczestnikoacutewnastępującebezpośrednioposobiebezwyraźnej

przerwyciągwypowiedzi- nagłeprzerwaniewypowiedziwypowiedźniedokończonalubprzerwanaczęsto

wceludokonaniaautokorekty intonacjaopadająca intonacjabdquozawieszeniardquoniedokończeniazapowiadającagotowośćmoacutewiącegodo

kontynuacjiwypowiedzi intonacjawznosząca silniezaakcentowanezakończeniewypowiedziale wypowiedźzprzeciąganiemwydłużaniemsylaby(liczbaznakoacutewodpowiadadługości

przedłużaniasylaby)(2) pauzaliczbyoznaczajądługośćwsekundach() bardzokroacutetkapauzahhh słyszalnywydech(liczbaliterodpowiadadługościwydechu)hhh słyszalnywdech(liczbaliterodpowiadadługościwdechu)mhm konsonantycznysygnałpotwierdzeniaakceptacjiyhm wokalicznysygnałpotwierdzeniaakceptacjixxxx fragmentniezrozumiałyrarr wersanalizowanywdalszymopisie

Literatura

CialdiniRB(2001)Wywieranie wpływu na ludzi Teoria i praktykaTłumBWojciszkeGdańsk

DolińskiD(2005)Co pozytywnego może wynikać z narzekania[W]Jak Polacy przegrywają jak Polacy wygrywająRedMDrogoszGdańsks53minus68


HeritageD(2005)Conversation analysis and institutional talk[In]Handbook of Language and Social Interaction EdKJFitchRESandresLondons103minus147

LevinsonSC(2010)PragmatykaTłumTCiecierskiKStachowiczWarszawaMaynardDW(1996)On realization in everyday lifebdquoAmericanSociologicalReviewrdquo60

s109minus132ParzuchowskiM(2005)bdquoJa też nie cierpię politykirdquo Relacyjna funkcja narzekaniabdquoPsycho-

logiaJakościŻyciardquo41s37minus52RutkowskiM(2015)Rozmowa urzędowa Analiza konwersacyjno-dyskursywnaWarszawaRutkowskiMO strategii paternalizmu ndash na przykładzie interakcji lekarzminuspacjent i urzęd-

nikminusklientbdquoForumLingwistycznerdquo[wdruku]StefaniakK(2011)Władza i tożsamość w relacji lekarzminuspacjentWrocławSzymkoacutewAWojciszkeBBaryłaW(2003)Psychologiczne funkcje narzekaniabdquoCzasopismo

Psychologicznerdquo9s47minus64

Summary

TheanalysisisconcernedwithoptimizationpatternappliedinmodelinganswersininstitutionalcommunicationThepatternensuresthatanaffirmativeanswertoaclosedquestionconfirmsapositiveandoptimisticscenarioofeventsTheanalyzedexamples ofinterviewscomingfrominstitutionaldiscourse(medicalandpublicservicesones)showinwhatwayoptimizationisrealizedandhowitbecomesnotonlyapatternmodellingthediscoursebutalsoaninstrumentofconstruinginterpersonalrelationsThepatternisparticularlystrikinginthecontextofthePolishculturewhichprefersthescriptofcomplainingratherthanaffirmation

Zur Erfassung der Kollokationen in Vokabeltaschenbuumlchern und Vokabelheftenhellip 145

Joanna Targońska Olsztyne-mail joannatargonskauwmedupl

Zur Erfassung der Kollokationen in Vokabeltaschenbuumlchern und Vokabelheften

fuumlr DaF-Lernende

Collocations in additional vocabulary materials for learners of German as a foreign language

Acquisition and usage of collocations is a source of problems for foreign lan-guage learners because students are often not aware of their existence and do not realize their importance in mastering foreign language vocabulary

Słowa kluczowe leksyka kolokacje kompetencja kolokacyjna listy słoacutewek nauka słow-nictwa

Key words lexicology collocation collocational competence vocabulary learning vocabulary list

1 Einleitung

Kollokationen stellen ein wichtiges Element des Wortschatzes jeder (zumindest europaumlischen) Sprache dar Sie sind nicht nur im muumlndlichen und schriftlichen Sprachgebrauch zu verzeichnen sondern stellen einen wichtigen Teil des Fachwortschatzes dar Ihre Relevanz resultiert daraus dass sich viele Sachverhalte nur mittels Kollokationen ausdruumlcken lassen Ihre Umschreibung mit Hilfe anderer lexikalischer Mittel kann manchmal nicht moumlglich sein oder wie im Falle der Fachsprachen zur mangelnden Praumlzision des sprachlichen Ausdrucks fuumlhren (vgl Caro Cedillo 2004) Kollokationen stellen ein groszliges Lernproblem beim Erwerb des fremd-sprachlichen Wortschatzes dar worauf Autoren vieler wissenschaftlicher Arbeiten hingewiesen haben (vgl zB Marton 1977 Hussein 1990 Biskup 1992 BahnsEldaw 1993 Nesselhauf 2003 2005 Martyńska 2004 Re-der 2006 Pavičić TakačMiščin 2013) Sie scheinen wegen ihrer leichten


146 Joanna Targońska

Rezipierung von Fremdsprachenlernenden als eine konventionelle und als Ganzheit zu lernende Wortverbindung nicht wahrgenommen zu wer-den Rezipienten fremdsprachlicher Texte beherrschen nicht automatisch Kollokationen deren Bedeutung sie leicht erschlossen haben weswegen das Lesen von Texten allein keinen bzw nur einen geringen Einfluss auf die Beherrschung von Kollokationen hat (vgl Marton 1977 BahnsSibilis 1992) Die Fremdsprachenlernenden scheinen sich in fremdsprachlichen Texten auf unbekannte Einzelwoumlrter zu konzentrieren (vgl dazu Hypothe-se der Lernunauffaumllligkeit von Syntagmen von Luumltge 2002) und feste bzw konventionelle Syntagmen nicht zu erkennen Auszligerdem sind sich viele DaF-Lernende der Existenz der Kollokationen und der Relevanz dieses Sprachphaumlnomens beim Wortschatzlernen nicht bewusst (vgl Targońska 2014 139minus141 Targońska 2014a 190) Aus all diesen Gruumlnden stellen Kollokationen ein wichtiges Lernproblem und eine Grundlage von Inter-ferenzfehlern dar denn lexikalische Einheiten werden in Kollokationen nicht nach sprachlichen Regeln sondern nach der sprachlichen Norm bzw Konvention der jeweiligen Sprache zusammengestellt Daruumlber hinaus kann die auszligersprachliche Wirklichkeit in verschiedenen Sprachen un-terschiedlich gegliedert sein (vgl Szulc 1971a 1971b 1975 1976) Dessen und der Konventionalitaumlt der Zusammenstellung der Woumlrter in den sog konventionellen Syntagmen sind sich die Fremdsprachenlernenden oft-mals nicht bewussst weswegen sie die sprachliche Gliederung ihrer Erst-sprache auf die jeweilige Zielsprache uumlbertragen und die Woumlrter meistens nach der Konvention ihrer Muttersprache zusammenstellen

Aus all diesen oben genannten Gruumlnden ist die Bewusstmachung der Existenz von Kollokationen im fremdsprachlichen Vokaular als eine wichtige Aufgabe der schulischen Wortschatzarbeit zu betrachten worauf polnische Glottodidaktiker schon vor einigen Jahrzehnten hingewiesen haben (vgl Szulc 1972 Zabrocki 19751980 1977) Lernende sollten ex-plizit mit Kollokationen konfrontiert werden1 Diese Konfrontation sollte zum einen im Unterricht erfolgen Dies ist moumlglich durch die explizite Thematisierung des Kollokationsbegriffs bei der Wortschatzeinfuumlhrung bzw -semantisierung mittels der Lehrkraft Zum anderen ist die explizite Behandlung der Kollokationen in Lehrwerken (zB in Form von Kolloka-tionsuumlbungen) und den zu ihnen konzipierten Glossaren moumlglich Aber natuumlrlich koumlnnen auch Vokabeltaschenbuumlcher einen Beitrag zur Entwick-lung des Kollokationsbewusstseins sowie zur Foumlrderung der rezeptiven

1 Szulc (1976) forderte die kognitive Vorgehensweise bei der Arbeit an konventionellen Syntagmen


und produktiven Kollokationskompetenz leisten Gerade diesem Aspekt des Wortschatzlernens dh der Einfuumlhrung der Vokabeln in Form von Kollokationen bzw der Einbettung der Kollokationen in Beispielsaumltzen in Vokabeltaschenbuumlchern ist dieser Beitrag gewidmet

Der Artikel besteht aus zwei groszligen Teilen Im ersten theoretisch ausgerichteten wird kurz auf das unterschiedliche Verstaumlndnis des Kol-lokationsbegriffs eingegangen und die der vorliegenden Arbeit zugrun-deliegende Auffassung des Kollokationsbegriffs praumlsentiert (Abschnitt 2) Weiterhin wird hier auch kurz auf die Relevanz der Kollokationen im Wortschatzlernprozess hingewiesen (Abschnitt 3) Der zweite empirisch ausgerichtete Abschnitt ist der Beruumlcksichtigung von Kollokationen in Vokabeltaschenbuumlchern gewidmet (Abschnitt 4) Hier werden Ergebnisse der Analyse von ausgewaumlhlten Vokabelheften bzw Vokabeltaschenbuuml-chern der Niveaustufen A1-B1 praumlsentiert (Abschnitt 43) die den DaF-Lernenden als Begleitmaterial zu den gaumlngigen DaF-Lehrwerken zur Verfuumlgung gestellt werden

2 Zum Kollokationsbegriff

Da in der linguistischen Forschung im Allgemeinen zwei unterschied-liche Auffassungen des Kollokationsbegriffs existieren ist es in jeder den Kollokationen gewidmeten Arbeit unabdingbar das ihr zugrundeliegende Verstaumlndnis dieses Terminus darzulegen Im vorliegenden Beitrag wird die enge qualitativ- bzw bedeutungsausgerichtete Auffassung des Kollo-kationsbegriffs angenommen die in der Opposition zu der breiten syntak-tisch- bzw frequenzorientierten steht die eher fuumlr die Korpuslinguistik charakteristisch ist Die hier angenommene fremdsprachendidaktisch orientierte Auffassung des Terminus Kollokation basiert im groszligen Maszlige auf Uumlberlegungen von Hausmann (1984) und Reder (2006) und wird mit Uumlberlegungen von Targońska (2015) ergaumlnzt

Hausmann der wichtigste Vertreter der bedeutungsorientierten Auffassung des Kollokationsbegriffs postulierte als erster die Annahme einer binaumlren Struktur von Kollokationen Hausmann unterscheidet in der Struktur der Kollokation die Kollokationsbasis und den Kollokator was er folgendermaszligen zum Ausdruck bringt bdquoDie Kollokation besteht aus einer Basis die semantisch autonom und somit ko-kreativ ist und einem Kollokator der zu einer Basis affin oder kollokativ istldquo (Hausmann 1984 401) Jedes Glied der Kollokation hat seine bestimmte Rolle in der kon-ventionellen syntagmatischen Woumlrter-Zusammenstellung Waumlhrend die


Kollokationsbasis das bedeutungstragende Glied der Kollokation ist kommt dem Kollokator eine bedeutungsspezifizierende Rolle zu Dies bleibt natuumlrlich nicht ohne Einfluss auf die Lern- und Uumlbersetzungspro-zesse dieser konventionellen Syntagmen bdquoBasis ist ein Wort das ohne Kontext definiert uumlbersetzt und gelernt werden kann Der Kollokator ist ein Wort das nicht ohne Kontext uumlbersetzt werden kann [hellip] Erst im Kontext wird der Kollokator definierbar uumlbersetzbar und lernbarldquo (Hausmann 2003 83) Aus der Sicht der Fremdsprachenlernprozesse ist die Differenzierung der beiden Glieder enorm wichtig Aus Hausmanns Auffassung des Kollokationsbegriffs geht hervor dass die Kollokationsba-sis in ihrer bdquotypischenldquo bzw bdquowoumlrtlichenldquo Bedeutung auftritt weswegen sie beim produktiven Gebrauch der Kollokationen keine Schwierigkeiten bereitet Demgegenuumlber tritt der Kollokator entweder in der uumlbertrage-nen Bedeutung oder in der zweiten Lesart auf weswegen er fuumlr das un-vorhersehbarste und somit fehlertraumlchtigste Kollokationsglied gehalten wird Dies beeinflusst wiederum den Lernprozess des fremdsprachlichen Wortschatzes Waumlhrend die Kollokationsbasis ohne Kontext gelernt und gebraucht werden kann muss der Kollokator im Kontext dh mit der dazu gehoumlrigen Kollokationsbasis gelernt werden Seine Bedeutung aumlndert sich naumlmlich je nachdem mit welcher Kollokationsbasis er auftritt (zB ein Packet aufgeben vs den Kampf aufgeben das Referat halten vs das Wort halten)

Kollokationen weisen folgende charakteristischen Merkmale auf Sie stellen einzelsprachlich spezifische Verbindungen von mindestens zwei Lexemen (Inhaltswoumlrtern) dar die weder frei produziert noch frei kreiert werden koumlnnen Aus diesem Grunde sind sie als konventionelle Wortver-bindungen2 aufzufassen denn die Moumlglichkeit bzw die Unmoumlglichkeit der Zusammenstellung konkreter Lexeme in einem Syntagma ist in der Konvention der jeweiligen Sprache begruumlndet (vgl Szulc 1971a 1971c 1972 1975) Im Falle der Kollokationen haben wir es auch mit lexikali-schen Restriktionen (Szulc 1985 11 Irsula Pentildea 1994) zu tun die uumlber die semantischen und syntaktischen Restriktionen hinausgehen worauf ua Caro Cedillo (2004 88) wie folgt hinweist bdquoKonstitutives Merkmal der Kollokation ist in erster Linie die lexikalische Restriktion die auf die konventionalisierte normbedingte idiosynkratische Art der Wortverbin-dung zuruumlckzufuumlhren istldquo Kollokatoren in Kollokationen koumlnnen naumlmlich

2 An dieser Stelle kann der Begriff bdquokonventionelle Syntagmenldquo erwaumlhnt werden der von Szulc (1971a 1975) eingefuumlhrt wurde Dieser umfasst zum Teil den Kollokationsbegriff weswegen Szulc zu den Vorlaumlufern der fremdsprachendidaktisch orientierten Kollokations-forschung gerechnet werden kann (vgl dazu auch Targońska 2015b Targońska 2016)


nicht durch quasi synonyme lexikalische Einheiten ersetzt werden was am besten am Beispiel der Kollokation Zaumlhne putzen (und nicht Zaumlhne waschen) verdeutlicht werden kann Zwischen den Kollokationsgliedern existiert eine Festigkeit bzw Kohaumlsion dh der Gebrauch eines Ele-ments impliziert gleich den Einsatz eines bestimmten weiteren Elements In dieser Konzeption stellen Kollokationen Phraseologismen3 im weiteren Sinne dar (vgl Burger 2007) Sie weisen naumlmlich folgende Merkmale auf die fuumlr Phraseologismen im engeren Sinne charakteristisch sind naumlmlich Polylexikalitaumlt Festigkeit Stabilitaumlt Sie sind jedoch nicht idiomatisch weswegen sie den Phraseologismen im engeren Sinne nicht zugerechnet werden

Unter den fremdsprachendidaktisch orientierten Kollokationsbegriff werden auch Funktionsverbgefuumlge (FVG) subusmiert4 (vgl Reder 2006 Burger 2003 Targońska 2014 2015) weil die Zusammenstellung des Sub-stantivs und des Funktionsverbs in FVG auch konventionell bedingt ist Uumlberdies weisen Funktionsverben eine Aumlhnlichkeit mit den Kollokatoren auf Sie dienen naumlmlich dazu dem substantivischen Glied des FVGs eine spezifische Bedeutung zu verleihen Eine weitere Gemeinsamkeit fuumlr die beiden Sprachphaumlnomene kann im Prozess des Lernens des fremdsprachli-chen Wortschatzes liegen Sowohl Kollokationen als auch FVG muumlssen als eine Ganzheit gespeichert werden Nur dank dieser Art ihrer Speicherung koumlnnen sowohl Kollokationen als auch FVG korrekt gebraucht werden Kollokationen muumlssen naumlmlich als eine Wortschatzeinheit aus dem men-talen Lexikon abgerufen werden Dies gilt auch fuumlr FVG

Diese Auffassung der Kollokationen kann als konventionell bezeich-net werden denn zu Kollokationen werden auch solche Syntagmen ge-rechnet die auf einer konventionellen dh einzelsprachlich spezifischen Gliederung der auszligersprachlichen Wirklichkeit beruhen Die vorletzte Untergruppe der Kollokationen stellen in meiner Auffassung solche Wort-verbindungen dar in denen zwar beide Elemente der Wortzusammen-stellung in ihrer primaumlren Lesart auftreten jedoch zwischen ihnen eine Festigkeit bzw Kohaumlsion und ein hoher Grad von Assoziativitaumlt besteht Der Einsatz eines Elements fuumlhrt dazu dass der Houmlrer den Gebrauch eines konkreten weiteren Elements erwartet (zB der Vulkan bricht aus)

3 Hausmann (2003 84) stellt fest dass eine Kollokation dann phraseologisch ist bdquowenn sie in der vorliegenden Form in der Sprache (der Sprache als Norm nicht nur der Sprache als System) uumlblich ist und vor anderen theoretisch moumlglichen bevorzugt wirdldquo

4 Darin unterscheidet sich die fremdsprachendidaktisch orientierte Auffassung des Kollokationsbegriffs von der linguistischen WotjakHeine (2005) und Wallner (2014) schlieszligen naumlmlich FVG aus der Gruppe der Kollokationen aus


(vgl Reder 2006 Konecny 2010 Targońska 2015) Damit wird auch Reder (2006 77ff) zugestimmt die Kollokationen als eine uneinheitliche Gruppe von Wortverbindungen auffasst Sie zaumlhlt naumlmlich zu Kollokationen fol-gende Wortverbindungen die mindestens eine der drei Determinations-beziehungen aufweisen das eingeschraumlnkte Beziehungspotenzial eines Bestandteiles eine semantische Abhaumlngigkeitsbeziehung der Bestandteile oder die konventionsbedingte Kookkurrenz der Bestandteile Zwar weisen Kollokationen mindestens eine von den drei Eigenschaften auf aber einige weisen nur eine andere demgegenuumlber drei solche Eigenschaften auf

Den Kollokationen werden auch Kinegramme zugerechnet (zB die Nase ruumlmpfen die Arme verschraumlnken die Stirn runzeln) Diese druumlcken naumlmlich laut Burger (2007 48) ein sprachlich gefasstes bdquokonventionali-siertes nonverbales Verhaltenldquo aus Die Konvention der jeweiligen Spra-che entscheidet welches Verb in Bezug auf eine bestimmte Gestik bzw Mimik gebraucht wird In manchen Sprachen wird zum Ausdruck eines nonverbalen Verhaltens ein auch in anderen Bereichen angewandtes Verb uumlbernommen in anderen dagegen wird das jeweilige Verb (als Kollokator) nur in den Kinegrammen (das Verb ruumlmpfen tritt nur mit dem Substantiv Nase auf) verwendet

In Anlehnung an Uumlberlegungen von Irsula Pentildea (1994) wird auch eine Mikro- und Makrostruktur der Kollokationen angenommen Dies bedeu-tet dass eine Kollokationsbasis mit einigen Kollokatoren Kollokationen eingehen kann denn eine Basis kann sich auf verschiedene Sachverhalte beziehen (horizontale Ebene) und ein Sachverhalt kann manchmal mittels verschiedener Kollokatoren ausgedruumlckt werden (vertikale Ebene)

Zwar wird wie oben angedeutet von der binaumlren Struktur der Kollo-kationen ausgegangen in der eine Kollokationsbasis und ein Kollokator unterschieden werden aber der Autorin des vorliegenden Beitrags ist es bewusst dass Kollokationen sich zu Trippelstrukturen verbinden koumlnnen bzw haumlufiger mit einem zusaumltzlichen lexikalischen Element auftreten worauf schon Hausmann (2004) hingewiesen hat Dies bedeutet jedoch nicht dass Kollokationen keine binaumlren Strukturen mehr aufweisen Binaumlre Struktur muss nicht als eine zweigliedrige Struktur verstanden werden in der nur zwei lexikalische Einheiten zusammengestellt werden Sie kann als hierarchische Struktur interpretiert werden in der ein Ele-ment dem anderen semantisch untergeordnet ist Als Beispiel kann hier eine Kollokation angegeben werden die meistens mit einem zusaumltzlichen adjektivischen Element gebraucht wird naumlmlich groszligen Wert auf etwas legen bzw besonderen Wert auf etwas legen Dies entspricht auch den Uumlberlegungen von Siepmann (2002) der fuumlr eine breitere Auffassung des


Kollokationsbegriffs plaumldiert Er verweist darauf dass Kollokationen nicht nur aus zwei Gliedern (dem uumlbergeordneten und dem untergeordneten) bestehen sondern dass eine Verbindung von drei bzw vier Inhaltswoumlrtern oft eine houmlhere Festigkeit aufweist als eine Zweier-Verbindung Dies geht auch aus der Studie von Wallner (2014) hervor Im Folgenden schlieszlige ich mich den Uumlberlegungen von Siepmann (2002) und Wallner (2014) an dass Kollokationen nicht nur lexikalischen sondern auch den syntaktischen und morphologischen Restriktionen unterliegen zB in Bezug auf den Artikelgebrauch denn in manchen Kollokationen wird die Kollokations-basis mit dem Nullartikel mit dem bestimmten oder dem unbestimmten gebraucht wird (zB Sport treiben ein Ende bereiten das Bett machen) oder auf den Numerus (Zaumlhne putzen vs den Eindruck gewinnen) (vgl Wallner 2014 29 131minus151)

3 Kollokationen im Lernprozess

Aus der oben dargestellten Charakteristik der Kollokationen in der bedeutungsorientierten Auffassung geht hervor dass diese aumlhnlich wie andere Phraseologismen als eine Ganzheit also als eine Wortschatzlern- einheit zu speichern und abzurufen sind Vielen Studien kommen naumlmlich zu dem Ergebnis dass Fremdsprachenlernende den Kollokationen deren Bedeutung sie leicht erschlossen haben wenig Aufmerksamkeit schenken (vgl Kap 1) Sie fokussieren ihre Aufmerksamkeit nicht auf die Form der Kollokationen weswegen sie den Kollokator der von Sprache zu Sprache unterschiedlich ausfallen kann nicht explizit internalisieren Die Inter-nalisierung von Kollokationen bedarf aber der Aufmerksamkeitsfokussie-rung Aus der Studie von Luumltge (2002 189) geht naumlmlich hervor dass die explizite Aufmerksamkeitlenkung der Fremdsprachenlernenden seitens der Lehrkraft auf Syntagmen sich nicht nur positiv auf die Reproduktion der rezipierten Kollokationen auswirkt sondern die formorientierte Re-zeption beguumlnstigt Die Rolle der Lehrkraft bzw der Lehrwerke ist es den Lernenden Kollokationen bewusst zu machen und ihre Aufmerksamkeit auf sie zu lenken

Das Hauptziel der fremdsprachlichen Wortschatzarbeit sollte die Foumlr-derung der Kollokationskompetenz (mehr dazu bei Targońska 2014) bei Fremdsprachenlernenden sein Wie koumlnnen Kollokationen vermittelt wer-den und wodurch kann der Erwerb der Kollokationskompetenz gefoumlrdert werden Kollokationen muumlssen im DaF-Unterrichtsprozess beruumlcksich-tigt werden und zwar sowohl in der Worschatzeinfuumlhrung und Seman-


tisierung in der Uumlbungs- als auch der Anwendungsphase Damit diese den Unterrichtsgegenstand darstellen muss sich die Lehrkraft dieses Sprachphaumlnomens bewusst sein Aus diesem Grunde sollten Kollokationen in Lehrmaterialien beruumlcksichtigt werden worauf schon bei Targońska (2015a) hingewiesen wurde Zur Foumlrderung der Kollokationskompetenz ist jedoch auch die Verzeichnung der wichtigsten Kollokationen in der Lernerlexikographie unerlaumlsslich

Im Folgenden wird davon ausgegangen dass den Kollokationen nicht nur in Lehrwerken und deren Glossaren der ihnen gebuumlhrende Platz ein-geraumlumt werden sollte (vgl Targońska 2015a) Auch Vokabeltaschenbuuml-cher bzw Vokabellernhefte als Selbstlernmaterialien koumlnnen die Aufgabe der Foumlrderung des Kollokationsbewusstseins bzw der Vermittlung von lexikalischen Einheiten in Form von kollokationalen Wortverbindungen uumlbernehmen Die weitere Praumlmisse die den Ausgangspunkt des empi-rischen Teils des vorliegenden Beitrags bildet ist die Annahme dass Vokabeltaschenbuumlcher bzw Vokabelhefte einen Beitrag zum Lernen von neuen Kollokationen bzw von neuen lexikalischen Einheiten in kolloka-tionalen Wortverbindungen leisten koumlnnten Zwar gibt es bestimmt kein Eins-Zu-Eins-Verhaumlltnis zwischen der Praumlsentation der Kollokationen in den (Selbst)lernmaterialien und dem Erwerbsprozess bzw der Effizienz des Erwerbs von Kollokationen jedoch koumlnnen die Praumlsentation bzw der explizite Hinweis auf Kollokationen den ersten wichtigen Schritt auf dem Weg zum Erwerb von Kollokationen und somit der Kollokationskompetenz darstellen Die Einfuumlhrung bzw Praumlsentation der Vokabeln in kolloka-tionalen Wortverbindungen koumlnnte als ein expliziter Hinweis und die Einbettung der Kollokationen in Beispielsaumltzen als ein impliziter Hinweis auf Kollokationen als Lerneinheiten betrachtet werden

4 Kollokationen in Vokabeltaschenbuumlchern

41 Forschungsfragen

Im vorliegenden Beitrag wird die Thematisierung von Kollokationen in ausgewaumlhlten Vokabeltaschenbuumlchern5 analysiert Dabei wird der Frage nachgegangen inwieweit Kollokationen in diesen Selbstlernmaterialien

5 Vokabeltaschenbuumlcher bzw Vokabelhefte werden als Begleitmaterial zu Kurs- und Arbeitsbuumlchern zu Lehrwerken fuumlr verschiedene Niveaustufen meistens den erwachsenen DaF-Lernenden zur Verfuumlgung gestellt Sie sind als ein Selbstlernmaterial zu betrachten in dem die neuen in jedem Kapitel zum ersten Mal erschienenen Vokabeln aufgelistet werden Die Konzeption der Vokabeltaschenbuumlcher kann unterschiedlich sein In manchen werden


beruumlcksichtigt werden und inwiefern DaF-Lernende dank ihnen neue Kollokationen beherrschen koumlnnen Zusammenfassend soll festgestellt werden ob dank diesem Begleitmaterial DaF-Lernende ihre Kollokati-onskompetenz entwickeln koumlnnen Bei dieser Analyse wird der Versuch unternommen auf folgende detailierten Forschungsfragen einzugehenbull Werden Kollokationen als Sprachphaumlnomen in den Selbstlernmaterialien

explizit thematisiertbull Gibt es irgendwelche Hinweise auf die Notwendigkeit des Lernens von

Kollokationenbull Werden neue Woumlrter in kollokationalen Wortverbindungen eingefuumlhrtbull Werden Kollokationen in Beispielsaumltzen praumlsentiert bzw in Beispielsaumltze

eingebettetDie ersten beiden Forschungsfragen beziehen sich auf den didaktischen Aspekt also auf den expliziten Hinweis auf Kollokationen als Lernpro-blem Der Analyse wird auch der Hinweis auf konkrete Kollokationen in der Vokabelliste unterzogen wobei neben der Form der Einfuumlhrung von neuen lexikalischen Einheiten auch die Form ihrer Semantisierung bzw der kontektuellen Einbettung in Beispielsaumltzen erfasst werden sollen

42 Forschungsgegenstand und Forschungsmethode

Verschiedene Wortarten gehen kollokationale Wortverbindungen ein weswegen sie in folgenden Syntagmen auftreten koumlnnen1) Verb + Substantiv (Objekt) (zB die Schule schwaumlnzen Geld verdienen

Entscheidung treffen)2) Praumlpositionalphrase + Verb (zB in Gefahr bringen in Vergessenheit

geraten etwas in den Griff bekommen)3) Substantiv (Subjekt) + Verb (die Muumlcken stechen der Unterricht faumlllt aus

der Vulkan bricht aus die Nase laumluft)4) Adj + Subst (zB ein blinder Passagier der helle Wahnsinn ranzige

Butter)5) Adv + Adj (zB schwer verletzt wunschlos gluumlcklich unheilbar krank)6) Verb + Adverb (tief beeindrucken scharf angreifen nuumlchtern machen)

Den Forschungsgegenstand des vorliegenden Beitrags stellen verbo-nominale Kollokationen dar die auch als Substantiv-Verb-Kollokationen bezeichnet werden Diese koumlnnen in den drei ersten oben praumlsentierten Syntagmen auftreten wobei Substantive (sowohl als Subjekte und als

zur Semantisierung neuer Vokabeln Beispielsaumltze angegeben in anderen nicht Eins ist diesen Publikationen gemeinsam Der Lernende hat hier Platz fuumlr die Uumlbersetzung der neuen Vokabeln in seine Muttersprache bzw in die jeweilige zuvor gelernte Fremdsprache


Objekte bzw als Praumlpositionalphrasen) Kollokationsbasen darstellen und Verben in der Rolle der Kollokatoren auftreten Aus Platzgruumlnden beschraumlnkt sich der Beitrag auf eine Untergruppe der Kollokationen wobei der Konzentration gerade auf diese Art der Kollokationen folgende Gedanken von Irsula Pentildea (1994 54) zugrunde lagen bdquoDas Substantiv ist die wichtigste Basiswortartldquo und bdquoSVK bilden die wichtigste Untergruppe der Kollokationenldquo (ebenda 59)

Substantiv-Verb-Kollokationen wurden in vier unterschiedlichen Vo-kabeltaschenbuumlchern analysiert Der Analyse wurden aumlltere und neuere Vokabeltaschenbuumlcher unterzogen die als Begleitmaterial zu Lehrwerken fuumlr Erwachsene erstellt wurden Von Belang war es auch Vokabelta-schenbuumlcher fuumlr die Niveaustufen von A1 bis B1 zu erfassen Nicht ohne Bedeutung war daruumlber hinaus die Auswahl der untersuchten Materialien die von verschiedenen Verlagen herausgegeben wurden Die Entscheidung fuumlr die Vokabeltaschenbuumlcher zu folgenden Lehrwerken erfolgte zufaumllligbull Studio d A1 (Kriterium aumllteres Lehrwerk)bull Eurolingua Deutsch 2 (Teilband 1) (Kriterium aumllteres Lehrwerk Niveau-

stufe A2)bull Schritte A1A2 (Kriterium neueres Lehrwek)bull Menschen B1 (Kriterium neueres Lehrwek)Die zwei ersten Taschenbuumlcher wurden vom Cornelsen-Verlag und die beiden letzten vom Hueber-Verlag herausgegeben

Bei der Analyse der Vokabeltaschenbuumlcher wurde die qualitative Vor-gehensweise gewaumlhlt Diese wird durch eine quantitative Auswertung der empirischen Daten ergaumlnzt um das Ausmaszlig der verzeichneten bzw nicht verzeichneten Kollokationen in dem jeweiligen Taschenbuch zu ermitteln Wichtiger als die Anzahl der in dem jeweiligen Vokabeltaschenbuch dar-gestellten Kollokationen war jedoch die Ermittlung der Art und Weise der Praumlsentation und der Bedeutungsvermittlung von solchen Substantiven die oft auch als Kollokationsbasen fungieren sowie von solchen Verben die oft in der Rolle der Kollokatoren fuumlr bestimmte Kollokationen auftreten

43 Ergebnisse der Analyse

Im folgenden Abschnitt werden Ergebnisse der Analyse des jeweiligen Vokabeltaschenbuchs separat praumlsentiert wobei am Ende ein Fazit uumlber die (Nicht-)Beruumlcksichtigung der Kollokationen in Vokabeltaschenbuumlchern gezogen wird


431 Kollokationen im Vokabeltaschenbuch Studio d A1

In diesem Selbtstlernmaterial wird in der ein paar Saumltze langen Ein-fuumlhrung weder auf die Lernprozesse des fremdsprachlichen Wortschartzes bzw auf Vokabellernstrategien geschweige denn auf den Kollokations-begriff hingewiesen In diesem untersuchten Taschenbuch werden Voka-beln in der Regel als Einzelwoumlrter eingefuumlhrt Eine Ausnahme stellt die Praumlsentation folgender Vokabeln dar die in Form von Wortverbindungen eingefuumlhrt wurden In dieser Publikation konnten fuumlnf solche Faumllle fest-gestellt werden

1) stellen hier eine Frage stellen ndash Stellen Sie Fragen62) Karten spielen ndash Wir spielen jeden Sonntagnachmittag Karten3) Platz nehmen Platz genommen minus Er hat im Wartezimmer Platz genommen4) halten (ein Referat) gehalten minus Die Studentin haumllt ein Referat uumlber Tai Chi5) die Empfehlung ndash eine Empfehlung geben

Diese fuumlnf Vokabeln wurden in diesem Taschenbuch schon in Kollokatio-nen eingefuumlhrt und zwar entweder folgte einer Vokabel die als ein Kollo-kator (Beispiele 1 und 4) auftreten kann eine konkrete Kollokation oder als Wortschatzeinheit wird gleich eine Kollokation eingefuumlhrt (Beispiele 2 und 3) Im Anschluss daran werden Kollokationen in Beispielsaumltzen gebraucht Davon dass in diesem Vokabeltaschenbuch Vokabeleintraumlge nicht einheitlich verzeichnet sind kann auch das Bespiel 5) zeugen in dem zu der eingefuumlhrten Vokabel kein Beispielsatz angegeben wurde Stattdessen wird dort eine kollokationale Wortverbindung praumlsentiert

In diesem Lernmittel wurden 56 Vokabeln ermittelt die Kollokations-glieder darstellen koumlnnten Davon werden 36 Vokabeln in kollokationalen Wortverbindungen in Beispielsaumltzen angewendet Dies bedeutet dass DaF-Lernende dort implizit7 mit Kollokationen konfrontiert werden obwohl diese nicht als eine Wortschatzlerneinheit eingefuumlhrt werden In diesem Taschenbuch konnten Kollokationen in folgenden Beispielsaumltzen ausfindig gemacht werden

6) Hausaufgabe8 minus Wir machen heute Hausaufgaben 7) Spaszlig minus Der Unterricht macht Spaszlig

6 Die Hervorhebung durch den Fettdruck wurde von der Verfasserin des Textes zwecks der Hervorhebnung der Kollokationen vorgenommen

7 Als eine explizite Konfrontierung der DaF-Lernenden mit Kollokationen wird ihre Darstellung in Form von Kollokationen aufgefasst

8 In diesem Vokabeltaschenbuch werden substantivische Vokabeln mit dem bestimm-ten Artikel und der Pluralform eingefuumlhrt Zur Vereinfachung der Darstellung der dort eingefuumlhrten Vokabeln werden im Folgenden nur die Substantive ohne die grammatischen


8) verdienen minus Das ist ein guter Job und man verdient viel Geld 9) Exkursion minus Die Studenten machen eine Exkursion nach Berlin10) Spaziergang minus Machen wir einen Spaziergang im Park11) Radtour minus Ich mache eine Radtour und fahre mit dem Rad von Passau nach

Wien12) Raumltsel minus Kannst du das Raumltsel loumlsen13) Ausstellung minus Wir besuchen eine Picasso-Ausstellung14) klingeln minus Das Telefon klingelt sehr oft15) ausfallen ausgefallen minus Der Kurs faumlllt morgen aus 16) einreiben eingerieben minus Reiben Sie die Salbe gut ein17) verschreiben verschrieben minus Die Aumlrztin verschreibt eine Salbe

Erwaumlhnenswert ist die Tatsache dass zu manchen aufeinanderfolgenden Vokabeln die gleichen Beispielsaumltze oder zwei aumlhnliche Saumltze praumlsentiert werden in denen die gleichen Kollokationen festgehalten werden Dies trifft auf folgende Vokabeln zu (Beispiele 18 bis 22)

18) Immunsystem das -e Wichtig Im Herbst das Immunsystem staumlrken19) staumlrken minus Wichtig Im Herbst das Immunsystem staumlrken20) Herz minus Mein Herz klopft21) klopfen minus Mein Herz klopft ganz laut22) Referat ndash Die Studentin haumllt ein Referat uumlber Tai Chi23) halten (ein Referat) gehalten ndash Die Studentin haumllt ein Referat uumlber Tai Chi

Diese sechs Beispiele zeigen dass der Autor der Vokabeleintraumlge die je-weilige Vokabel als ein Glied einer bestimten Kollokation wahrgenommen hat jedoch aus einem unbekannten Grund diese nicht gleich als eine Kol-lokation und damit als eine Wortschatzlerneinheit (statt zweier separater Vokabeln) verzeichnet hat Im Falle der Vokabel die Maus (Computer) wurde kein Beispielsatz angefuumlhrt obwohl dieses Substantiv als Kolloka-tionsbasis mit dem Kollokator klicken eine Kollokation bildet

Bei fast 35 der eingefuumlhrten Vokabeln die Kollokationen eingehen wurde ihre Kollokabilitaumlt in den Beispielsaumltzen nicht beruumlcksichtigt Dies bezieht sich auf folgende Vokabeln mit den Beispielsaumltzen

24) Antwort minus Fragen und Antworten25) Traum minus Die Wohnung ist ein Traum So groszlig und hell26) Mietvertrag minus Haben Sie schon einen Mietvertrag fuumlr die Wohnung27) Reise minus Die Reise nach Berlin war sehr schoumln28) Diagnose minus Seine Aufgaben Diagnose Termine machen29) das Tor minus Der Ball ist im Tor Eins zu Null30) Sonne minus Sonne und Strand Wer denkt da nicht an Urlaub31) Kosten minus Die Kosten fuumlr Medikamente sind hoch

Komponenten angefuumlhrt Ihnen folgen Beispielsaumltze die im Original auf der rechten Seite stehen Zwischen der eingefuumlhrten Vokabel und dem Beispielsatz wird dem Vokabeltaschen-buchbenutzer Platz fuumlr eventuelle Notitzen (zB Uumlbersetzung in die Muttersprache) gelassen Zur Hervorhebung der Kollokationen sind diese in den Beispielsaumltzen fett markiert


32) Medikament minus Die Kosten fuumlr Medikamente sind hoch33) Gymnastik minus Gymnastik dreimal in der Woche ist gut fuumlr den Koumlrper34) Ausbildung minus Sie hat eine gute Ausbildung

In den oben dargestellten Beispielsaumltzen wurde die Moumlglichkeit auf be-stimmte Kollokationen implizit hinzuweisen nicht genutzt Dort haumltte man zwecks der Foumlrderung der Kollokationskompetenz folgende Kolloka-tionen anuumlhren koumlnnen eine Antwort geben einen Traum erfuumlllen einen Mietvertrag unterschreiben eine Reise machen eine Diagnose stellen ein Tor schieszligen die Sonne scheint Kosten fuumlr etwas tragen ein Medikament einnehmenverschreiben Gymnastik machen eine Ausbildung machen Der Gebrauch von den hier vorgeschlagenen Kollokationen wuumlrde nicht nur der Foumlrderung der rezeptiven Kollokationskompetenz dienen sondern koumlnnte auch die Erschlieszligung der jeweiligen Vokabel aus dem Kontext ermoumlglichen

Die Semantisierung der eingefuumlhrten Vokabeln ist nicht immer ge-lungen Der Beispielsatz 28) zeigt nicht in welchem Kontext die Vokabel Diagnose gebraucht werden kann Er liefert naumlmlich keinen sinnvollen Erschlieszligungskontext und dieses Substantiv wird je nach der Konventi-on der jeweiligen Sprache mit einem nicht leicht uumlbersetzbaren verbalen Glied verbunden Interessanterweise wurde in diesem Satz eine andere syntagmatische Wortverbindung naumlmlich Termine machen eingesetzt und zum Wort Diagnose das hier eingefuumlhrt wurde fehlt ein syntagma-tisches verbales Element Im Beispiel 30) wird das Wort Sonne nicht im Kontext sondern kontextlos praumlsentiert indem Assoziationen zu diesem Wort angegeben wurden In diesem Vokabeltaschenbuch wurden auch solche Vokabelpaare ermittelt (wie in Beispielen 31 32) in denen zur Semantisierung zweier Vokabeln zwei gleiche Saumltze verwendet wurden

Auf der anderen Seite ist noch die Tatsache erwaumlhnenswert dass manchmal Kollokationen in einem Satz gebraucht werden der zur Ver-anschaulichung der Bedeutung einer anderen Vokabel dient die keine Kollokationen eingeht So wird zB zur Semantisierung der Vokabel ambulant der Satz Wir behandeln Patienten ambulant gerbaucht in dem die Kollokation Patienten behandeln eingesetzt wird Zur Vokabel abends wurde folgender Satz formuliert

35) Abends mache ich meine Hausaufgaben

in dem die Kollokation Hausaufgaben machen gebraucht wirdInsgesamt kann in diesem Vokabeltaschenbuch der relativ hohe Anteil

an Kollokationen festgehalten werden Diese werden jedoch (bis auf einige Ausnahmen) nicht explizit sondern implizit in den Beispielsaumltzen vermit-


telt Aber bei einigen Vokabeln die als Kollokationsglieder fungieren koumlnn-ten wurde ihre Kollokabilitaumlt in den Beispielsaumltzen nicht beruumlcksichtigt

432 Kollokationen im Vokabeltaschenbuch Eurolingua A2 Teilband 1

In der Einfuumlhrung dieses Bandes wird weder explizit auf Wortschatz-lernstrategien noch auf den Kollokationsbegriff eingegangen In diesem Buch werden 46 eingefuumlhrte Vokabeln als moumlgliche Kollokationsglieder eingestuft die entweder in Form von Kollokationen praumlsentiert oder in Beispielsaumltzen gebraucht werden koumlnnen In der Regel werden auch in diesem Vokabeltaschenbuch Vokabeln in Form von Einzelwoumlrtern einge-fuumlhrt Als Ausnahmefaumllle sind die folgenden Vokabeln zu betrachten die auch als Kollokationen praumlsentiert werden

36) treiben getrieben (hier Sport treiben) ndash Theo treibt viel Sport37) Verfuumlgung (hier) zur Verfuumlgung stehen ndash Stehen viele Uumlbernachtungsmoumlglich-

keiten zur Verfuumlgung38) fuumlhren (hier) ein Telefonat fuumlhren ndash Ich muss noch viele Telefonate fuumlhren39) Recht haben ndash Das stimmt Du hast Recht

Die Verfasser dieses Vokabeltaschenbuchs haben sich dafuumlr entschieden manchmal auf Kollokationen mit dem Hinweis hier zu verweisen (Beispiele 36minus38)

Die Analyse der Vokabeltaschenbucheintraumlge ergibt dass in 80 der Beispielsaumltze die jeweilige eingefuumlhrte Vokabel die eine Kollokation ein-gehen kann in ihrer kollokationalen Wortverbindung gebraucht wird so dass DaF-Lernende hier implizit mit Kollokationen konfrontiert werden In Beispielsaumltzen zu folgenden Vokabeln konnten Kollokationen ermittelt werden

40) Tanzkurs ndash Ich habe einen Tanzkurs besucht41) Langeweile ndash Ich finde nich interessat Ich habe Langeweile42) verdienen ndash Martin hat einen neuen Job Er verdient jetzt mehr Geld43) Fuumlhrerschein ndash Ludmila kann jetzt ein Auto fahren Sie hat ihren Fuumlhrerschein

gemacht44) speichern ndash Du musst den Text auf CD speichern Er darf nicht verloren gehen 45) der Liebeskummer ndash Hellen liebt mich nicht mehr Mir geht es sehr schlecht Ich

habe Liebeskummer46) sparen ndash Tom will eine Wohnung kaufen Er hat schon Geld gespart47) klingeln ndash Ich habe verschlafen Der Wecker hat heute morgen nicht geklingelt48) das Kompliment ndash Peter ist sehr houmlflich und charmant Er macht gerne Kom-

plimente49) das Formular ndash Bitte fuumlllen Sie das Formular aus 50) das Anmeldeformular ndash Bitte fuumlllen Sie das Anmeldeformular aus


51) ausfuumlllen ndash Man muss 100 Formulare ausfuumlllen52) Rundgang ndash Machen wir einen Rundgang durch Zuumlrich53) anlegen ndash Ich lege eine Tabelle an54) Diaumlt ndash Anja hat zu viel gegessen Jetzt macht sie eine Diaumlt55) Uumlberstunde ndashSylvia muss heute laumlnger im Buumlro bleiben und Uumlberstunden ma-

chen56) Freude ne Aumlrger Das hat mir keine Freude gemacht57) Arbeitsvertrag ndash Unterschreiben Sie bitte den Arbeitsvertrag58) sparen ndash (1) Planung kann Zeit sparen (2) Tom will eine Wohnung kaufen

Er hat schon viel Geld gespart59) Sorge ndash Mach dir keine Sorgen Es ist doch alles nicht so schlimm

Insgesamt laumlsst sich feststellen dass die Semantisierung der in diesem Vokabeltaschenbuch eingefuumlhrten Vokabeln durch gut konzipierte Bei-spielsaumltze erfolgt Oft werden in diesen Saumltzen Kollokationen gebraucht Betonenswert ist hier die Tatsache dass zu manchen Vokabeln nicht nur ein Beispielsatz formuliert wird sondern auch oft eine Verbindung von zwei Saumltzen die die Bedeutungserschlieszligung erleichtern kann Dies ist in den Beispielen 41) bis 48) 54) 58) und 59) sichtbar Daruumlber hinaus wird die Semantisierung der jeweiligen Vokabeln zusaumltzlich durch Angabe des Synonyms bzw Antonyms ergaumlnzt (wie im Beispiel 56) Die meisten Vokabeln die Kollokationsglieder darstellen wurden in Beispielsaumltzen in kollokationalen Wortverbindungen gebraucht

Leider fehlen bei vereinzelten Woumlrtern Beispielsaumltze bzw Wort-erklaumlrungen Dies betrifft folgende Vokabeln Vortrag Seminar Studien- reise Stadtrundgang die auch in kollokationalen Wortverbindungen vorkommen koumlnnten (einen Vortrag halten ein Seminar besuchen eine Studienreise machen einen Stadrundgang machen) Andererseits kommen Kollokationen in Beispielsaumltzen zu solchen Vokabeln vor die entweder keine Kollokationen eingehen oder bei denen eine andere Kollokation zu erwarten waumlre (wie im Beispiel 60)

60) Zahnbuumlrste ndash Zum Zaumlhneputzen braucht man eine Zahnbuumlrste (Kollokation zu einem anderen Lexem)

61) Bahnreise ndash Eine Bahnreise macht Spaszlig

Wie aus den Beispielsaumltzen 60) und 61) ersichtlich ist koumlnnen Kollokatio-nen (hier Zaumlhne putzen9 und etwas macht Spaszlig) auch in Beispielsaumltzen zu solchen Vokabeln vorkommen die selbst keine Kollokationen eingehen

9 Das zusammengesetzte Wort Zaumlhneputzen wurde aus der Kollokation Zaumlhne putzen gebildet


In Beispielsaumltzen zu einigen Vokabeln (Beispiele 62 63) wurden keine Kollokationen aufgefuumlhrt Diese koumlnnten bei folgenden unten angefuumlhrten Vokabeln erwartet werden die Kollokationsbasen darstellen (koumlnnten)

62) Rekord ndash Ich laufe schneller als alle Anderen Das ist ein Rekord63) Paket ndash Tom bringt ein Paket zur Post

Aus der Sicht der DaF-Lernenden waumlre es vorteilhaft die Vokabel Rekord in Form der Kollokation einen Rekord aufstellenlaufen bzw einen Rekord brechen zu semantisieren Auch das Wort Paket kommt oft in der Kollo-kation ein Paket aufgeben vor die in dem Beispielsatz 63) nicht gebraucht wurde Interessant sind auch folgende Beispiele

64) Muumltze minus Es ist kalt Wo ist meine Muumltze65) Brille minus Ich sehe nicht gut Ich brauche eine Brille66) aufsetzen minus Setz eine Muumltze auf Es ist kalt

Hier wurden drei Vokabeln aufgelistet die man schoumln in Form von zwei Kollokationen haumltte einfuumlhren bzw semantisieren koumlnnen und zwar als eine Muumltze aufsetzen eine Brille aufsetzten Die Autoren haben sich jedoch fuumlr die Einfuumlhrung von drei Einzelwoumlrtern entschieden

Zusammenfassend laumlsst sich feststellen dass die Moumlglichkeit Kollo-kationen zu vermitteln in dieser Publikation genutzt wurde allerdings nicht in Form von expliziten Darstellungen (Einfuumlhrung der Vokabeln in Kollokationen) sondern implizit in ausgewaumlhlten Beispielsaumltzen

433 Kollokationen im Lernwortschatz zu Schritte A1A2

Dieses Lernmittel weist im Vergleich zu den zuvor besprochenen Vokabeltaschenbuumlchern eine andere Konzeption auf Hier werden neue Vokabeln aufgelistet aber in keinen Beispielsaumltzen semantisiert Die Ler-nenden bekommen lediglich Platz fuumlr das Notieren der muttersprachlichen Aumlquivalenzen Die Analyse der Vokabeleinfuumlhrung kann aus diesem Grund nur anhand der Praumlsentation von einzelnen Vokabeln erfolgen Zudem besteht die andere Konzeption dieses Lernmittels darin dass die Vokabeln nicht der Reihe nach wie sie in Lehrwerken vorkommen aufgelistet son-dern thematisch geordnet sind Zum einen werden sie nach lexikalischen Bereichen (zB Kleidung Arzt und Gesundheit Koumlrperteile Familie und Verwandte Einkaufe auf der Post Zeitangaben) gegliedert oder als Re-demittel zur Realisierung bestimmter Sprechabsichten (Gluumlckwuumlnsche uumlber einen Vorschlag sprechen den Weg beschreiben) zusammengestellt Zum anderen werden sporadisch Substantive die mit dem gleichen Verb


auftreten koumlnnen zusammen dargestellt Dies ist jedoch nur bei bestimm-ten Wortschatzbereichen festzuhalten

Die Vokabeln zu den meisten Themenbereichen werden in Form von Einzelwoumlrtern und nur manchmal in Form von syntagmatischen Wort-verbindungen praumlsentiert Insgesamt wurden in dem Buumlchlein uumlber 30 Vokabeln in kollokationalen Wortverbindungen eingefuumlhrt wobei Kollo-kationsbasen zu manchen Veben aus einem unbekannten Grund in Klam-mern angegeben wurden Dazu zaumlhlen folgende Kollokationen

67) Durst haben68) Hunger haben69) Hausaufgaben machen70) Sport machen71) Kinder bekommen (hat bekommen) 72) Spaszlig machen 73) Teilzeit Vollzeit arbeiten 74) Uumlberstunden haben machen75) (einen) Vertrag abschlieszligen hat abgeschlossen 76) Bescheid sagen77) Acht geben er gibt Acht hat Acht gegeben78) zur Verfuumlgung stehen 79) (Kinder) betreuen hat betreut80) (die Universitaumlt) besuchen81) eine Ausbildung als machen88) eine Lehre ein Praktikum machen83) (Verantwortung) uumlbernehmen er uumlbernimmt hat uumlbernommen84) (einen Vorschlag) ablehnen hat abgelehnt85) (einen Vorschlag) annehmen er nimmt an hat angenommen86) Briefmarken sammeln87) Einen Ausflug einen Spaziergang eine Radtour machen88) Zeit nehmen fuumlr (sich) er nimmt sich hat sich genommen89) einen Termin verschieben90) (ein Visum) beantragen hat beantragt91) (Film) aufnehmen nimmt auf hat aufgenommen92) Geld abheben93) Geld ausgeben94) Geld uumlberweisen95) (die Geheimzahl den PIN-Code) eintippen96) (ein Konto) eroumlffnen97) Zinsen bekommen

Bei der Praumlsentation des Wortschatzes zu Freizeitaktivitaumlten kann man die Gruppierung folgender Vokabeln beobachten

98) ein Fuszligballspiel einen Videofilm einen Krimi ansehen 99) einen Ausflug einen Spaziergang eine Radtour machen100) Karten Klavier Theater spielen101) ins MuseumKonzertTheater gehen


Hier wird der DaF-Lernende darauf hingewiesen dass die jeweiligen Vokabeln in den folgenden Syntagmen auftreten koumlnnen Daruumlber hinaus wurden mache Vokabeln in einfachen syntagmatsichen Substantiv-Verb-Verbindungen eingefuumlhrt wie zB ein Auto versichern Reifen wechseln einen Platz reservieren Erwaumlhnenswert ist die Auflistung der Vokabeln zu Schritte 4 Kap 13 Hier werden zu dem Substantiv Geld folgende Verben aufgelistet einzahlen auszahlen abheben uumlberweisen ausgeben sparen (aus)leihen vom Konto abbuchen Daruumlber hinaus werden hier Vokabeln in folgenden weiteren Syntagmen eingefuumlhrt (ein Konto) eroumlffnen (Kontoaus-zuumlge) zuschicken (eine Karte) ausstellen lassen (sich) Zinsen bekommenzahlen mit EC-Kreditkarte bezahlen in Raten zahlen

Leider wurde nicht bei jedem Substantiv das eine Kollokationsbasis darstellen koumlnnte die Moumlglichkeit der Praumlsentation der ganzen Kollokati-on genutzt Die Darstellung der Vokabeln in Form von Kollokationen waumlre noch bei folgenden Nomen zu erwarten die in diesem Vokabeltaschenbuch leider als Einzelwoumlrter eingefuumlhrt worden sind

102) Telefongespraumlch10 fuumlhren103) Eine Reise machen104) Krankenversicherung abschlieszligen105) eine Nachricht hinterlassen106) das Geschirr spuumllen107) die GrundschuleRealschule Hauptschule besuchen108) einen Vortrag halten109) das Risiko eingehen110) Aufmerksamkeit (jemandem Aufmerksamkeit schenken jemandes Aufmerk-

samkeit auf etw lenken)111) Ehe schlieszligen112) (sich) einen Traum erfuumlllen

Auch bei manchen als Einzelwoumlrter praumlsentierten Verben waumlre es vorteilhafter gewesen diese als kollokationale Wortverbindungen ein-zufuumlhren Dies gilt insbesondere fuumlr solche Verben deren Bedeutung varieren und somit davon abhaumlngen kann mit welchem Substantiv es zusammengestellt wird Eine Praumlsentation der Verben als Kollokatoren waumlre bei folgenden Verben zu erwarten (in Klammern wurde eine moumlgliche Kollokation angegeben)

113) ausmachen (einen Termin den Herd ausmachen)114) erziehen (Kinder)

10 Die fett markierten Substantive widerspiegeln die Einzelwoumlrter die im Lernwortschatz aufgelistet wurden Die nicht unterstrichenen Verben sind Kollokatoren die mit dem jeweiligen Substantiv als Kollokationsbasis eine Kollokation eingehen koumlnnen die jedoch bei der Wortschatzeinfuumlhrung nicht beruumlcksichtigt wurden


115) nachschlagen (Woumlrter Bedeutung der Woumlrter)116) abstellen (den Herd)117) beachten (Regeln Vorschriften)118) backen (Kuchen Brot)119) spuumllen (Geschirr)120) putzen (Zaumlhne Bad)

Die mehrdeutigen Woumlrter (ausmachen abstellen) koumlnnen und sollten nicht als Einzelwoumlrter praumlsentiert werden denn es kann sein dass das jeweilige Verb nur in Verbindung mit einem bestimmten Nomen eine (zB einen Termin ausmachen) bestimmte Bedeutung (also hier festlegen) annimmt und auszligerhalb dieser konventionellen Wortverbindung (zB den Fernseher ausmachen) eine neue Bedeutung hat

Zusammenfassend laumlsst sich feststellen dass in diesem Selbstlernma-terial nicht einheitlich vorgegangen wurde Einige Vokabeln wurden in Kollokationen eingefuumlhrt manche in nicht kollokationalen Syntagmen an-dere dagegen wurden als Einzelwoumlrter praumlsentiert Zwar konnte bei uumlber 60 der Vokabeln die Kollokationen eingehen die Einfuumlhrung von ganzen Kollokationen festgestellt werden Jedoch wurde bei 40 der Vokabeln die entweder als Kollokationsbasen oder als Kollokatoren fungieren koumlnnen die Moumlglichkeit der Darstellung von diesen konventionellen Wortverbin-dungen nicht genutzt was die oben darstellten Beispiele zu verdeutlichen vermoumlgen Manchmal werden Vokabeln die eine starke Kohaumlrenz auf-weisen zB Zigaretten rauchen separat als Einzelwoumlrter Zigarette und rauchen eingefuumlhrt obwohl das Verb rauchen nur in Verbindung mit dem Substantiv Zigarette gebraucht wird Dies gilt auch fuumlr Vokabeln Geschirr und spuumllen die in dem Vokabeltaschenbuch auf derselben Seite separat aufgelistet werden oder fuumlr die Woumlrter Praktikum und Lehre die zuerst getrennt und dann als eine Wortverbindung eine Lehre ein Praktikum machen dargestellt werden

434 Kollokationen im Vokabeltaschenbuch Menschen B1

In diesem Vokabeltaschenbuch wurden 107 lexikalische Einheiten ermittelt (sowohl Substantive als auch Verben) die als Kollokationsglieder aufzufassen sind und die in Form von Kollokationen aufgelistet werden koumlnnten Als Regel kann man hier die Tatsache bezeichnen dass in dieser Publikation neue Vokabeln in Form von Einzelwoumlrtern eingefuumlhrt werden wobei einige Ausnahmen festgestellt werden konnten Folgende Vokabeln werden naumlmlich in Wortverbindungen praumlsentiert


121) werfen einen Blick auf etw werfen 122) verlegen ein Buch verlegen 123) Bescheid -e Bescheid geben124) nachgehen einer Frage nachgehen 125) das Herz -enhellip Liegt mir am Herzen 126) die Bewegung -en in Bewegung setzen

Zwar wurden generell keine Kollokationen als Lerneinheiten eingefuumlhrt und praumlsentiert Dies bedeutet jedoch nicht dass in dieser Publikation keine Kollokationen implizit vermittelt wurden In diesem Vokabelta-schenbuch werden Kollokationen in einigen Saumltzen gebraucht die der Bedeutungsvermittlung der jeweiligen Vokabel dienen Festzuhalten ist dass bei 68 der eingefuumlhrten Vokabeln ihre Kollokabilititaumlt in Beispiel-saumltzen beruumlcksichtigt wird Als Beispiele koumlnnen hier Saumltze zu folgenden Vokabeln angefuumlhrt werden wobei zuerst das eingefuumlhrte Wort und da-nach der dort praumlsentierte Beispielsatz dargestellt wird

127) die Nachhilfe ndash Wir haben uns gegenseitig Nachhilfe gegeben128) die Uumlberstunde ndash Die Kindergaumlrtnerinnen mussten oft Uumlberstunden machen129) die Vollzeit ndash Manche arbeiten Vollzeit andere Teilzeit130) Die Auskunft ndash Eine automatische Ansage gibt Auskuumlnfte131) die Muumlhe -n ndash Ich gebe mir alle Muumlhe132) der Motor -en ndash Der Motor startet nicht133) der Kindertraum ndash Der Verein versucht jeden dieser Kindertraumlume zu erfuumlllen134) die Datei ndash Ich habe meine Datei nicht gespeichert135) der Wert ndash Meine Eltern legen groumlszligten Wert auf Puumlnktlichkeit136) die Traumreise ndash Machen Sie eine Traumreise in Ihre Jugend137) die Malschule ndash Gabriele besucht private Malschulen138) beziehen ndash Uumlberregionale Zeitungen kann man in ganz Deutschland beziehen139) zuruumlcktreten ndash Wir treten vom Auftrag zuruumlck140) ausgeben ndash Man muss viel Geld ausgeben141) maumlhen ndash Ich maumlhe den Rasen142) klingeln ndash Morgens beim Fruumlhstuumlck klingelt das Telefon143) durchfallen ndash Ich bin durch die Pruumlfung gefallen144) belegen ndash Sie koumlnnen waumlhrend des ganzen Jahres neue Kurse belegen145) knuumlpfen ndash Mit Telefongespraumlchen wird haumlufig der erste berufliche Kontakt

geknuumlpft146) abbrechen ndash Kandinsky bricht den Kontakt zu Gabriele ab

Die oben dargestellten Beispiele zeigen dass Kollokationen in Beispiel-saumltze bdquoverpacktldquo werden die der Semantisierung sowohl der eingefuumlhrten Substantive (als Kollokationsbasen) als auch der Verben (als Kollokatoren) dienen

Bei 32 der eingefuumlhrten Lexeme jedoch die auch Glieder von Kollo-kationen darstellen (koumlnnten) werden aus der Sicht der DaF-Lernenden wichtige Kollokationen in Beispielsaumltzen nicht beruumlcksichtigt was an ausgewaumlhlten Beispielen verdeutlicht werden kann


147) der Mut minus Du hast mir mit deinem Mut geholfen

In dem Beispielsatz waumlre eher der Gebrauch der Kollokationen jemandem Mut geben bzw Mut machen zu erwarten Dadurch waumlre die Semantisie-rung sinnvoller und die Bedeutungserschlieszligung einfacher Davon dass die Semantisierung der eingefuumlhrten Vokabeln nicht immer gelungen ist kann der folgende Beispielsatz 148) zeugen der gar nicht zur Bedeu-tungsvermittlung und -erschlieszligung der Vokabel Verbrechen fuumlhrt Diese wird naumlmlich in eine Reihe von Substantiven eingegliedert weswegen ihre Ersetzung durch jedes beliebige Wort zu keiner Bedeutungsaumlnderung des ganzen Satzes fuumlhren wuumlrde

148) das Verbrechen ndash In den Boulevardzeitungen geht es mehr um Unterhaltung Klatsch Beziehungen Verbrechen

Bei dieser Vokabel waumlre es aus Sicht der Foumlrderung der Kollokationskom-petenz vorteilhaft die Kollokation ein Verbrechen begehen kontextuell einzubetten

Kollokationen haumltten auch in Beispielsaumltzen zu folgenden Vokabeln gebraucht werden koumlnnen was jedoch nicht geschieht

149) die Wahl -en Man hat die Wahl zwischen etwa 350 verschiedenen Titeln150) aufgeben minus Ich gebe es auf

Im Falle des Beispiels 149) waumlre es vorteilhafter darin die Kollokation eine Wahl treffen einzusetzen Die im Beispiel 150) eingefuumlhrte Vokabel aufge-ben bot viele moumlgliche Kollokationen an jedoch entschied sich die Autorin fuumlr eine Semantisierungsart die eigentlich keinen Erschlieszligungskontext bietet Aus der Sicht der DaF-Lernenden waumlre in dem Beispielsatz zB der Gebrauch von solchen Kollokationen wuumlnschenswert wie den Plan aufge-ben den Kampf aufgeben die Hoffnung aufgeben oder noch von vielen an-deren Kollokationen denn das Verb aufgeben bietet eine groszlige Anzahl von Kollokationen sowohl auf der horizontalen als auch der vertikalen Ebene

In dem Vokabeltaschenbuch sind noch viele weitere lexikalische Ein-heiten verzeichnet die Kollokaktionsbasen einiger wichtiger Kollokationen darstellen Dazu gehoumlren folgende dort aufgelisteten Vokabeln

151) der Nagel minus Nagel hat zwei Bedeutungen152) ein Referat minus Referat eines Gutachters zum Thema Sicherheit am Arbeitsplatz153) die Rede minus Lisa hat an der Rede zum 50 Geburtstag von ihrem Vater wochenlang

geschrieben154) der Eindruck minus Der erste Eindruck zaumlhlt155) die Ehe minus Ich wuumlrde gerne ihre Ehe retten


Die in den Beispielen 151-155 eingefuumlhrten Vokabeln stellen natuumlrlich auch Glieder der Substantiv-Verb-Kollokationen dar die weder bei der Wortschatzeinfuumlhrung noch in der Semantisierung beruumlcksichtigt wurden Dank dem Beispielsatz 151) kann die Bedeutung des Wortes der Nagel nur schwer wenn uumlberhaupt erschlossen werden Ein Beispielsatz mit der Kollokation einen Nagel (in die Wand) einschlagen wuumlrde die Erschlieszligung der Kollokationsbasis zweifelsohne erleichtern In den Beispielen 152) und 153) waumlre es wichtig die Kollokationen ein Referat halten und eine Rede halten einzufuumlhren denn diese Wortverbindungen sind konventionell und sie koumlnnen in jeder Sprache anders realisiert werden (dies zeigen schon Beispiele im Englischen und Polnischen) weswegen deren Unkenntnis zu Interferenzfehlern fuumlhren kann Im Beispiel 154) koumlnnte die Kollokation einen Eindruck auf jemanden machen und in 155) Kollokation die Ehe schlieszligen thematisiert und eingefuumlhrt werden

Erwaumlhnenswert sind folgende Vokabeltaschenbucheintraumlge156) der Computerkurs minus Es gibt nicht nur Sprachkurse und Computerkurse157) der Malkurs minus Es ist Sommer als sie sich waumlhrend eines Malkurses in ihn

verliebt

In diesen Beispielsaumltzen waumlre der Gebrauch von Kollokationen einen Com-puterkurs besuchen und einen Malkurs besuchen fuumlr die Entwicklung der Kollokationskomptenez vorteilhafter

Einer separaten Betrachtung beduumlrfen folgende aufgelisteten Voka-beln mit ihren Beispielsaumltzen

158) nachschlagen ndash Im Woumlrterbuch darf nichts nachgeschlagen werden159) uumlberweisen minus Die Rechnungen koumlnnen uumlberwiesen werden

Im Beispiel 158) wird kein konkretes Substantiv gebraucht so dass die DaF-Lernenden anhand dieses Satzes dessen Rolle die Bedeutungsver-mittlung ist nicht erfahren koumlnnen was im Deutschen eigentlich nach-geschlagen werden kann Im Beispielsatz 159) wird eine Wortverbindung Rechnungen uumlberweisen gebraucht Diese Wortzusammenstellung scheint nicht gebraumluchlich zu sein und das Verb uumlberweisen (als Kollokator) wird in meisten Faumlllen mit folgenden Substantiven Geld Betrag Summe gebraucht11

Bei der Analyse der in diesem Vokabeltaschebuch aufgelisteten Voka-beln wurde zwar nach Kollokationen in Beispielsaumltzen gerade zu denjenigen

11 In der Kookkurrenzdatenbank httpcorporaids-mannheimdeccdb ist das Wort Rechnung als Kookkurrenz zu dem Verb uumlberweisen uumlberhaupt nicht aufgelistet Auf Platz 47 steht dort nur als Kookkurrenzpartner das Wort Rechnungsbetrag bei dem das Grundwort Beitrag nur durch das Bestimmungwort Rechnung naumlher spezifiziert wird


Vokabeln gesucht die Substantiv-Verb-Kollokationen eingehen Da jedoch alle Beispielsaumltze auf den Gebrauch der Kollokationen zwecks der Semati-sierung untersucht wurden konnte der Einsatz einer Kollokation in einem Satz ermittelt werden der zu einer Vokabel formuliert wurde die keine Kollokationen bildet Es handelt sich um folgendes Beispiel

160) das Regenwasser minus Meine Blumen gieszlige ich mit Regenwasser

Zusammenfassend laumlsst sich feststellen dass in diesem Taschenbuch zu einem Lehrwerk auf der Niveaustufe B1 Vokabeln im Allgemeinen als Ein-zelwoumlrter eingefuumlhrt werden wobei dort einige Ausnahmen zu finden sind auf die oben eingegangen wurde (zB verlegen ein Buch verlegen Bescheid -e Bescheid geben) In manchen Beispielsaumltzen werden die eingefuumlhrten Woumlrter (Substantive und Verben) in einer kollokationalen Wortverbin-dung praumlsentiert Zu betonen ist dass in diesem Vokabeltaschenbuch DaF-Lernende mit relativ vielen Kollokationen konfrontiert werden auch in solchen Saumltzen in denen sie nicht zu erwarten waumlren Als Kritikpunkt ist hier anzumerken dass in einigen Saumltzen die eingefuumlhrte Vokabel in ei-nem Kontext dargestellt wird aus dem ihre Bedeutung gar nicht erschlos-sen werden kann Es handelt sich um den Einsatz der jeweiligen Vokabel in einem fuumlr sie untypischen Kontext Weiterhin werden manchmal zu zwei separat eingefuumlhrten Vokabeln die gleichen Beispielsaumltze praumlsentiert Es waumlre jedoch besser diese Woumlrter gleich als ein Syntagma einzufuumlhren Manchmal kann ein inkorrekter Wortgebrauch vermutet werden

zB uumlberweisen Die Rechnungen koumlnnen uumlberwiesen werden

5 Zusammenfassende Bemerkungen

Die Analyse der Vokabeltaschenbuumlcher hat ergeben dass Kollokatio-nen in Vokabeltaschenbuumlchern fuumlr Lehrwerke verschiedener Niveaustufen beruumlcksichtigt werden Zuruumlckblickend auf die im Abschnitt 41 gestellten Forschungsfragen muss Folgendes festgestellt werden Kollokationen als Sprachphaumlnomen wurden in keinem der analysierten Selbstlernmateri-alien explizit thematisiert Dort fehlt auch der Hinweis auf die Notwendig-keit des Lernens von Kollokationen als Wortschatzeinheiten Die beiden ersten Forschungsfragen muumlssen somit negativ beantwortet werden In Bezug auf die dritte Forschungsfrage zur Einfuumlhrung von Woumlrtern in Form von kollokationalen Wortverbindungen muss festgestellt werden dass in jedem der analysierten Vokabeltaschenbuumlcher nur vereinzelte Vokabeln als Kollokationen eingefuumlhrt werden Ihre Anzahl reicht von vier


in Studio d A21 uumlber fuumlnf in Studio d A1 und sechs in Menschen B1 bis zu 31 in Schritte A1A2 Der groszlige Unterschied zwischen den drei ersten und dem letzt genannten Vokabeltaschenbuch resultiert daraus dass das Vokabeltaschenbuch zu Lehrwerken Schritte A1A2 eine andere Konzep-tion aufweist Hier werden naumlmlich keine Beispielsaumltze zu den aufgeliste-ten Vokabeln angegeben so dass Kollokationen nur in der Vokabelliste praumlsentiert werden Somit konnten dort Kollokationen nur in dieser Form dh in der Vokabelliste beruumlcksichtigt werden

Von Belang war es in dieser Studie auch Beispielsaumltze in Bezug auf den Gebrauch von Kollokationen zu analysieren (Forschungsfrage 4) Dies war nur moumlglich in den Vokabeltaschenbuumlchern zu Studio d A1 Studio d A21 und zu Menschen B1 Dort wurden in vielen Beispielsaumltzen un-terschiedliche Kollokationen gebraucht was als ein implitziter Hinweis auf Kollokationen bzw als implizite Vermittlung von Kollokationen zu den jeweiligen Vokabeln aufgefasst werden kann Festzuhalten ist dass Kollokationen in Beispielsaumltzen in Vokabeltaschenbuumlchern aller Niveau-stufen (auszliger Schritte A1A2) beruumlcksichtigt wurden Diese erscheinen in Beispielsaumltzen zu Verben (als Kollokatoren) und zu Substantiven (als Kollokationsbasen) Natuumlrlich konnten Kollokationen nur bei solchen Vokabeln gebraucht werden die Kollokationen eingehen bzw die als Kol-lokationsglieder aufzufassen sind

In der durchgefuumlhrten Studie sollte untersucht werden inwieweit bei den Vokabeln die oft Kollokationsglieder darstellen bzw Kollokationen eingehen die Moumlglichkeit Kollokationen in Beispielsaumltzen zu vermitteln ausgeschoumlpft wurde Bei der quantitativen Analyse wurde das Verhaumlltnis der Beispielsaumltze mit den dort gebrauchten Kollokationen zu den Beispiel-saumltzen in denen Kollokationen zu erwarten waren gemessen Quantitativ gesehen konnte folgender Gebrauch von Kollokationen in Beispielsaumltzen ermittelt werden In Studio d A1 wurden in Beispielsaumltzen zu 36 von 56 Vokabeln (fast 64) Kollokationen gebraucht in Studio d A21 bei 80 der Vokabeln und in Menschen B1 fast 70 Dieser Anteil des Gebrauchs von Kollokationen bei Vokabeln die als Kollokationsglieder aufgefasst werden konnten ist wider Erwarten relativ hoch Anzumerken ist es jedoch dass bei einigen Vokabeln deren Bedeutungsvermittlung mittels Kollokationen zur einfacheren Bedeutungserschlieszligung fuumlhren koumlnnte diese Moumlglichkeit bedauerlicherweise nicht genutzt wurde was jedoch nichts daran aumlndert dass Kollokationen ihren Platz in Beispielsaumltzen gefunden haben Dadurch koumlnnen die Lernenden mit Kollokationen implizit konfrontiert werden

Aus der Sicht der Lernprozesse waumlre wuumlnschenswert dass Kolloka-tionen nicht nur in Beispielsaumltzen beruumlcksichtigt werden Viel wichtiger


ist es auf Kollokationen explizit hinzuweisen was aus Ergebnissen von empirischen Studien hervorgeht Aus ihnen geht hervor dass die Fremdsprachenlernenden der Form der Kollokationen insbesondere den Kollokatoren keine Aufmerksamkeit schenken Daraus resultiert die For-derung Vokabeln die oft eine konkrete Kollokation eingehen gerade in Form von Kollokationen auf der Vokabelliste zu praumlsentieren Eine andere Moumlglichkeit waumlre es die in Beispielsaumltzen vorkommenden Kollokationen hervorzuheben bzw zu markieren wodurch sie fuumlr die DaF-Lernenden auffaumllliger waumlren Bisher wurde diese Vorgehensweise zumindest in den analysierten Vokabeltaschenbuumlchern nicht beruumlcksichtigt Der explizite Hinweis auf Kollokationen stellt hier aus diesem Grunde in Vokabelta-schenbuumlchern ein Desiderat dar

Literaturverzeichnis

PrimaumlrliteraturNiebisch D (2015) Menschen B1 Deutsch als Fremdsprache Vokabeltaschenbuch Muumlnchen Studio d A1 Vokabeltaschenbuch (2005) BerlinEurolingua Deutsch 2 Teilband 1 Vokabeltaschenbuch (2006) BerlinSchritte Lernwortschatz Niveau A1A2 (2011) Ismaning

SekundaumlrliteraturBahns J Eldaw M (1993) Should we teach EFL students collocations [In] System 211

101ndash114Bahns JSibilis U (1992) Kollokationslernen durch Lektuumlre [In] Neusprachliche Mitteilu-

ngen aus Wissenschaft und Praxis 453 158ndash163Biskup D (1992) L1 influence on learnersrsquo renderings of Englishcollocations A PolishGer-

man empirical study [In] Vocabulary and applied linguistics PJL Arnaud H Beacutejoint (Hrsg) London 85ndash93

Burger H (2007) Phraseologie Eine Einfuumlhrung am Beispiel des Deutschen (3 Aufl) BerlinCaro Cedillo A (2004) Fachsprachliche Kollokationen Ein uumlbersetzungsorientiertes Daten-

bankmodell Deutsch-Spanisch TuumlbingenHausmann F J (1984) Wortschatzlernen ist Kollokationslernen Zum Lehren und Lernen

franzoumlsischer Wortverbindungen In Praxis des neusprachlichen Unterrichts 31 395ndash406 Hausmann F J (2003) Kollokationen in der Fachsprache Schwerpunkt Franzoumlsisch [In]

Fachsprachen und Hochschule Jung Kolesnikova (Hrsg) Frankfurt am Main ua 83ndash92Hausmann FJ (2004) Was sind eigentlich Kollokationen [In] Wortverbindungen ndash mehr

oder weniger fest Steyer (Hrsg) Berlin 309minus334Hussein RF (1990) Collocations The missing link in vocabulary acquisition amongst EFL

learners In Papers and studies in contrastive linguistic 26 123ndash136Irsula Pentildea J (1994) Substantiv-Verb-Kollokationen Kontrastive Untersuchungen Deutsch-

-Spanisch Frankfurt am Main uaKonecny Ch (2010) Kollokationen Versuch einer semantisch-begrifflichen Annaumlherung und

Klassifizierung anhand italienischer Beispiele MuumlnchenLuumltge Ch (2002) Syntagmen und Fremdsprachenerwerb (Ein Lernersprachen problem)

Frankfurt am Main


Marton W (1977) Foreign vocabulary learning as problem no 1 of language teaching at the advanced level [In] Interlanguage Studies Bulletin 21 33ndash57

Martyńska M (2004) Do English language learners know collocations [In] Investigationes linguisticae XI 1ndash12

Nesselhauf N (2003) The use of collocations by advanced learners of English and some implication for teaching In Applied linguistics 42 223ndash242

Nesselhauf N (2005) Collocations in a learner corpus AmsterdamPhiladelphiaPavičić Takač V Miščin E (2013) Exploring the collocational competence of non-native users

of medical English [In] Jahr ndash European journal of bioethics 47 235ndash256Reder A (2006) Kollokationen in der Wortschatzarbeit WienSiepmann D (2002) Eigenschaften und Formen lexikalischer Kollokationen Wider ein zu

enges Verstaumlndnis [In] Zeitschrift fuumlr franzoumlsische Sprache und Literatur 112 (3) 240minus263Szulc A (1971a) Lingwistyczne podstawy programowania języka WarszawaSzulc A (1971b) Linguistische didaktische und methodische Probleme des Fremdsprache-

nunterrichts In Deutsch als Fremdsprache 8 61971 328ndash337Szulc A (1972) Możliwości i granice automatyzacji w nauczaniu językoacutew obcych [In] Języki

Obce w Szkole 21972 88ndash97Szulc A (1975) Kognitivitaumlt und Habituation im Fremdsprachenunterricht [In] Sprachwis-

senschaft und Fremdsprachenunterricht Szulc (Hrsg) Poznań 25ndash37Szulc A (1976) Zasady strategii dydaktycznej w nauczaniu językoacutew obcych [In] Glottody-

daktyka a lingwistyka Grucza (Hrsg) Warszawa 27ndash36Szulc A (1985) Kontrastive Analyse und Interferenz [In] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Jagiellońskiego Prace Językoznawcze 80 7minus14Targońska J (2014) Kollokationen ndash ein vernachlaumlssigtes Gebiet der DaF- Didaktik [In]

Linguistik online 68 127minus149Targońska J (2014a) Lexikalische Strategien der Germanistikstudierenden zu ihrem Stu-

dienbeginn [In] Lingwistyka Stosowana 9 171minus200Targońska J (2015) Welchen Kollokationsbegriff braucht die Fremdsprachendidaktik Anre-

gungen zu einer fremdsprachendidaktisch orientierten Auffassung des Kollokationsbegriffs [In] Kwartalnik Neofilologiczny 32015 415minus434

Targońska J (2015a) Theoretische Uumlberlegungen zu Kollokationen in DaF-Lehrwerken [In] Prace Językoznawcze XVIII3 125minus136

Targońska J (2015b) Konzeption der konventionellen Syntagmen von A Szulc minus ein bisher nicht beachteter Beitrag zur Kollokationsproblematik [In] Lebende Sprachen 60(2) 360minus377

Targońska J (2016) Konventionelle Syntagmen und situative Idiome ndash Uumlberlegungen von Aleksander Szulc zum Wortschatzlernen und zur Wortschatzarbeit im Fremdsprachenun-terricht [In] Lingusitica Silesiana 37 319ndash341

Wallner F (2014) Kollokationen in Wissenschaftssprachen Zur lernerlexikographischen Relevanz ihrer wissenschaftssprachlichen Gebrauchsspezifika Tuumlbingen

Wotjak B Heine A (2005) Zur Abgrenzung und Beschreibung verbnominaler Wortverbin-dungen (Wortdiome Fuktionsverbgefuumlge Kollokationen) [In] Deutsch als Fremdsprache 32005 143minus153

Zabrocki L (1975) O tak zwanych bdquostudiach kontrastywnychrdquo [In] Problem językoznawstwa konfrontatywnego 19 9minus29 Wiederabdruck

Zabrocki L (1980) U podstaw struktury i rozwoju języka At the fundation of language structure and development WarszawaPoznań 271minus292

Zabrocki L (1977) Grundfragen des Deutschunterrichts in fremdsprachlicher Umgebung Einige Grundprobleme des Fremdsprachenunterrichts Zur modernen Neuphilologie PoznańWarszawa


Summary

Acquisition and usage of collocations is a source of problems for foreign language learners because students are often not aware of their existence and do not realize their importance in mastering foreign language vocabulary Collocations are conventionalized fixed sequences of words specific for each language therefore they cannot be creatively generated by a speaker Collocations have to be both acquired and recalled as vocabulary learning units Special materials accompanying handbooks may be useful if they present vocabulary not only as individual words but also as collocations This paper analyses specimens of such materials designed for specific handbooks The objective of the analysis is to investigate if these learning materials include collocations The paper presents the results of an analysis of four specimens designed for coursebooks for teaching German as a foreign language (Levels A1 ndash B2) The qualitative and quantitative analysis covered not only word inventories but also exemplary sentences used to illustrate the meaning of new words The results of the analysis also allow to address the question of how such materials help learners to develop collocational competence

Co znaczy straszyć Proacuteba analizy semantycznej 173

Joanna WołoszynOlsztyne-mail joannawoloszyn91gmailcom

Co znaczy straszyć Proacuteba analizy semantycznej

What does straszyć (to scare) mean A semantic analysis

This article is an attempt at a semantic analysis of lexical units containing the verb straszyć (to scare)

Słowa kluczowe językoznawstwo semantyka formalna jednostka językowaKey words linguistics formal semantics lexical item

1 Celem artykułu jest analiza znaczenia pojęcia straszenia oraz proacuteba opracowania jego definicji Ustalenia leksykografoacutew dotyczące właściwości semantycznych tego wyrażenia nie są jednak zbyt pomocne ndash w większości słownikoacutew ogoacutelnych wspoacutełczesnego języka polskiego nie wyodrębniono jed-nostek leksykalnych konstytuowanych przez czasownik straszyć a zatem podane w nich objaśnienia dotyczą jedynie wyrazu hasłowego Analizę znaczenia badanego predykatu rozpocznę więc od wykazania że pojęcie straszenia jest reprezentowane przez kilka jednostek języka a następnie postaram się ustalić ich postać

Należy roacutewnież podkreślić że najczęstsze elementy definicji słowni-kowych badanego wyrażenia to lsquowzbudzać strachrsquo i lsquogrozićrsquo jak chociażby w eksplikacji z SJPD bdquowzbudzać w kim strach przerażać grozić komu czymrdquo (SJPD VIII 801) Skoro zaś leksykografowie sugerują iż między straszeniem a groźbą zachodzi relacja synonimii zasadne wydaje się poroacutewnanie obu tych pojęć Objaśnienie znaczenia czasownika grozić zostało zaprezentowane przez Macieja Grochowskiego w artykule O pojęciu groźby z 1989 r i dlatego duża część mojej analizy zbudowana będzie na konfrontowaniu moich myśli o straszeniu z ustaleniami Grochowskiego dotyczącymi groźby


174 Joanna Wołoszyn

2 Słownikowe definicje czasownika straszyć wskazują że jest to wy-rażenie mało skomplikowane w opisie ndash często traktowane jako mające tylko jedno znaczenie Zwroacutećmy jednak uwagę na to że pojęcie straszenia reprezentowane jest przez kilka roacuteżnych jednostek języka co udowadniają poniższe zdania z badanym predykatem

(1) Budynek straszy oczodołami okien nadgryzionym dachem obłupaną elewacją1(2) W kościołach straszą plastikowe kwiaty i dekoracje ze styropianu(3) Rozniosła się wnet po zamku nowina że w narożnej wieży straszy(4) Na strychu straszył duch wisielca(5) Kasia straszy braci dziwnymi odgłosami(6) Emil straszy koleżanki pająkiem(7) Babcia straszy Zosię że coś spadnie jej na głowę(8) Ewa straszy brata że powiedziała mamie o jego złych ocenach(9) Ojciec straszy Olę szlabanem (że da jej szlaban) jeżeli dostanie kolejną jedynkę

z fizyki

Nietrudno zauważyć że zdania (1) i (2) (3) i (4) (5) i (6) oraz (7)minus(9) roacuteż-nią się znaczeniami W pierwszych dwoacutech przykładach moacutewi się o straszeniu (czy raczej odstraszaniu) wyglądem ndash zaniedbany budynek czy plastikowe kwiaty tak naprawdę nie budzą w nas strachu są zwyczajnie brzydkie Znaczenie słowa straszy w zdaniach (1) i (2) wydaje się takie samo jednak oba te wypowiedzenia roacuteżnią się konstrukcją ndash w przykładzie (1) pojawia się jednostka coś straszy czymś w (2) zaś ndash coś straszy gdzieś Trzeba zazna-czyć że takiej samej konstrukcji jak w przykładzie (1) można użyć roacutewnież w stosunku do ludzi co widać na przykładzie zdania

(10) Bezdomny straszył podkrążonymi oczami i śmiertelną bladością cery

a zatem kształt jednostek należałoby zapisać jako ktoścoś straszy czymś i coś straszy gdzieś

Wypowiedzenia (3) i (4) służą do moacutewienia o zjawiskach nadprzyrodzo-nych o duchach upiorach i innych istotach tego typu Używając czasownika straszyć w tym znaczeniu nie moacutewimy co się właściwie dzieje w danym miejscu ndash stwierdzamy jedynie że zachodzi tam coś takiego co budzi nasz strach Znamienne jest roacutewnież że schemat realizowany przez te zdania nie wymaga nawet uzupełnienia nazwą straszącego ndash zazwyczaj wystarcza nam informacja o tym gdzie straszy (jak w przykładzie (3)) Należy zwroacutecić uwagę na fakt że jednostka leksykalna opisująca straszenie w tym znacze-niu ma taki sam kształt jak opisany powyżej ciąg dotyczący odstraszania

1 Zdania przykładowe są w większości stworzone przeze mnie lub zaczerpnięte z NKJP i nieco zmodyfikowane W tekście pojawiają się roacutewnież wypowiedzenia pochodzące z artykułu Grochowskiego O pojęciu groźby co odpowiednio zaznaczam


wyglądem ndash coś straszy gdzieś ndash a zatem trzeba ją dodatkowo oznaczyć coś straszy gdzieś II

W niniejszym artykule chciałabym zająć się dwiema jednostkami repre-zentowanymi w pozostałych wypowiedzeniach Oba te ciągi wykorzystujemy do opisywania działań człowieka ktoacutery chce w kimś wzbudzić strach jed-nak i one roacuteżnią się między sobą W zdaniach (5) i (6) słowo straszy zostało użyte w innym znaczeniu niż w kolejnych trzech konstrukcjach Pierwsza grupa wypowiedzeń (przykłady (5) i (6)) realizuje schemat ktoś straszy kogoś czymś ktoacutery może co prawda pojawiać się też w zdaniach reprezentujących znaczenie drugie (zdania (7)minus(9)) ale wtedy są one transformowalne na konstrukcję ktoś straszy kogoś że_ (tak jak w przykładzie (9)) W przypadku pierwszej z badanych jednostek jest to niemożliwe ponieważ wypowiedzenie (6) musiałoby po przekształceniu brzmieć

(11) Emil straszy koleżanki że pokaże im pająka

co zmieniłoby jego znaczenie W zdaniu (6) Emil straszy koleżanki pokazu-jąc im pająka (czyli zdarzenia te zachodzą jednocześnie) zaś w przykładzie (11) straszy że pokaże koleżankom pająka (a zatem straszenie byłoby tylko zapowiedzią pokazania pająka)

Co więcej jednostka ktoś straszy kogoś czymś dotyczy rzeczy postrzegal-nych zmysłowo (dźwiękoacutew czy obiektoacutew) natomiast ciąg ktoś straszy kogoś że_ odnosi się raczej do zdarzeń i wiąże się bardziej ze sferą mentalną niż z percepcją Pierwsze wyrażenie otwiera więc prawostronnie miejsce dla argumentoacutew przedmiotowych drugie ndash dla argumentoacutew nieprzedmiotowych (warto tu zwroacutecić uwagę na przykład (9) w ktoacuterym słowo szlaban odnosi się nie do obiektu lecz do zdarzenia czy też stanu rzeczy a zatem pełni funkcję argumentu nieprzedmiotowego)

Celem straszenia jest rzecz jasna sprawienie żeby ktoś się bał Warto jednak zauważyć że w przypadku ciągu ktoś straszy kogoś czymś nie wy-wołujemy takiego samego strachu jaki wyrażamy za pomocą jednostki ktoś straszy kogoś że_ Strasząc że coś się stanie powodujemy u odbiorcy myśl że może zajść jakieś zdarzenie dla niego niekorzystne natomiast strasząc czymś chcemy sprawić żeby ktoś nie tyle pomyślał że coś mu grozi ile to poczuł

Ponadto ciągu ktoś straszy kogoś że_ używamy wyłącznie do relacjonowa-nia straszenia realizowanego za pomocą moacutewienia (rozumianego tu szeroko ndash jako przekazanie pewnej porcji wiedzy przez roacuteżne kanały informacyjne) co znajduje potwierdzenie w dewiacyjności zdań takich jak

(12) Babcia nie moacutewiąc nic do Zosi straszy ją że coś jej spadnie na głowę(13) Mama nic nie moacutewiąc straszy Antka że odda go Cyganom


Powyższe przykłady pozwalają na stwierdzenie że straszenie w tym znacze-niu jest aktem mowy2 co stanowi podstawę do poroacutewnywania go z pojęciem groźby

3 Jednostka ktoś straszy kogoś czymś znacząco roacuteżni się od przybliżo-nego powyżej wyrażenia ndash przede wszystkim tym że aktem mowy nie jest Można straszyć kogoś czymś nic do niego nie moacutewiąc o czym świadczy fakt że zdania

(14) Emil straszy koleżanki pająkiem nic do nich nie moacutewiąc(15) Michał milcząc straszy siostrę gumowym robakiem

są w pełni akceptowalne Straszenia w tym znaczeniu nie da się zatem zestawiać z groźbą jednak chciałabym zacząć analizę właśnie od niego ponieważ jest zdecydowanie prostsze w opisie

Na początku należałoby stwierdzić że ktoś kto straszy i ktoś kto jest straszony nie mogą być tą samą osobą Wypowiedzenia takie jak

(16) Adam straszy sięsiebie dżdżownicą

są sprzeczne wewnętrznie co powoduje że w zapisie badanego ciągu należy zroacuteżnicować zmienne odnoszące się do osoacuteb ndash ktośa straszy kogośb czymś

Co więcej tak jak już wspominałam jednostka ta przyłącza jedynie argumenty przedmiotowe a zatem straszenie kogoś czymś wiąże się ze zro-bieniem czegoś z obiektem wymienionym w zdaniu ndash najczęściej straszący pokazuje go komuś tak jak opisują to wypowiedzenia (6) (15) i (16)

Straszący musi też zakładać że to czym kogoś straszy spowoduje pożą-daną reakcję straszonego Zazwyczaj chodzi tu zapewne o jakąś właściwość obiektu ktoacutery jest taki że wywołuje w odbiorcy poczucie zagrożenia (jest śliski zimny mokry włochaty itp) ndash a przynajmniej straszący jest przeko-nany że tak będzie Możemy zatem potwierdzić obecność komponentu lsquoktośa sądzi że coś jest takie że powoduje że ktośb będzie się bałrsquo w znaczeniu jednostki ktośa straszy kogośb czymś testem falsyfikacyjnym

(17) Emil straszy koleżanki pająkiem ale Emil nie sądzi że pająk jest taki że może spowodować że koleżanki będą się bać

(18) Kamil straszy siostrę dżdżownicą ale Kamil nie sądzi że dżdżownica jest taka że może spowodować że jego siostra będzie się bać

Analizę znaczenia badanej jednostki należałoby zakończyć proacutebą jej zdefiniowania Zanim to jednak nastąpi trzeba zauważyć że wyroacuteżniony przeze mnie komponent zawiera złożone semantycznie wyrażenie bać się

2 Pojęcie aktu mowy rozumiem zgodnie z intencją jego twoacutercy jako działanie za pomocą moacutewienia (zob Austin 1993)


Jako że eksplikacja powinna być zbudowana z indefinibilioacutew3 uzupełnię ją ustaleniami Anny Wierzbickiej ktoacutera twierdzi że kiedy ktoś się boi bdquoczuje się tak jak się zwykle czujemy wtedy kiedy sądzimy że może nam się stać coś złego i chcemy żeby się to nie stałordquo (Wierzbicka 1971 39) Badaną jednostkę można by zatem definiować następująco

ktośa straszy kogośb czymśxlsquoktośa chce czymśx spowodować żeby ktośb czuł się tak jakby

miało mu się stać coś złegorsquoPrzy czym ktośa oznacza straszącego ktośb ndash straszonego zaś cośx ndash

obiekt ktoacuterym się kogoś straszy Chciałabym ponadto zaznaczyć iż jestem świadoma enigmatyczności sformułowania lsquoktośa chce czymś spowodować żebyhelliprsquo Jest to jednak zabieg celowy ponieważ roacuteżne rzeczy można z obiek-tem wymienionym w zdaniu zrobić (pokazać go komuś dotknąć nim kogoś itp) ndash takie mało sprecyzowane sformułowanie pozwala uniknąć niepotrzeb-nego zawężenia definicji

4 Przejdę teraz do analizy znaczenia drugiej z interesujących mnie jednostek czyli ktoś straszy kogoś że_ Jak już wspominałam to właśnie ze względu na ten ciąg w słownikowych definicjach czasownika straszyć pojawia się element grozić ndash oba badane predykaty nazywają akty mowy co pozwala na poroacutewnywanie ich ze sobą4 Wskazywałam już na obecność lsquomoacutewieniarsquo w znaczeniu jednostki ktoś straszy kogoś że_ a według Grochowskiego jest ono roacutewnież centralnym komponentem semantycznym groźby (Grochowski 1989 37) co potwierdza fakt że wypowiedzenia

(19) Szef grozi Monice że zwolni ją z pracy ale szef nic do Moniki nie moacutewi(20) Edyta nic nie moacutewiąc grozi Krzysztofowi że powie jego żonie o jego romansie

są niepoprawne Trzeba także zaznaczyć że skoro straszenie wiąże się z moacutewieniem

czegoś do kogoś ktoś kto straszy i ktoś kto jest straszony nie mogą być tą samą osobą Zdania typu

(21) Ula straszy siebie (się) że spadnie z huśtawki

3 Budowanie definicji z wyrażeń niedefiniowalnych jest jednym z postulatoacutew metodo-logicznych Andrzeja Bogusławskiego (por np Bogusławski 1988) zaś listy indefinibilioacutew regularnie publikuje Wierzbicka ndash najnowsza z nich liczy 60 wyrażeń (Wierzbicka 2006)

4 Warto zaznaczyć że zaroacutewno straszenie jak i groźba należą do aktoacutew mowy wykluczają-cych użycie form pierwszoosobowych odpowiadających im czasownikoacutew Grochowski twierdzi że bdquozdania konstytuowane przez formę pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego czasownika grozić nie funkcjonują jako wypowiedzi performatywnerdquo (1989 33) Analogicznie jest z wyrażeniem straszyć ndash tak jak grożąc nie moacutewimy Grożę ci że coś ci zrobię strasząc nie powiemy Straszę cię że coś ci zrobię


są zdecydowanie dewiacyjne a zatem w zapisie jednostki należy zroacuteżnico-wać zmienne odnoszące się do osoacuteb ktośa straszy kogośb że_ Tak samo jest z predykatem grozić o czym świadczy wewnętrzna sprzeczność wypowie-dzenia

(22) Nowak grozi sobie że się zabije

Pozycję ostatniego argumentu jednostki ktośa straszy kogośb że_ można wypełnić na dwa sposoby frazą nominalną (jak w zdaniu (23)) lub frazą zdaniową (jak w zdaniach (24) i (25))

(23) Rosja straszy Uzbekoacutew talibami (że zaatakują ich talibowie) żeby sami prosili ją o pozostawienie wojsk na granicy

(24) Mama straszy Antka że odda go Cyganom jeżeli będzie wciąż wrzeszczał(25) Ala straszy Anię że poleci jej oczko w rajstopach

Uzupełnienie miejsca walencyjnego występującego po że może wyrażać roacuteżne treści W zdaniach (23) i (24) moacutewi się o tym że ktoś coś zrobi przy czym ktoś kto straszy i ktoś kto miałby zapowiadaną czynność wykonać mogą (jak w zdaniu (24)) ale nie muszą (jak w zdaniu (23)) być tą samą osobą Natomiast w zdaniu (25) mowa jest jedynie o tym że komuś kogo się straszy coś się stanie ndash chodzi więc o zdarzenie niekontrolowane Pierwszą możliwością uzupełnienia miejsca walencyjnego występującego po że jest zatem zdanie z agensem drugą ndash zdanie bez agensa

W przypadku ciągu ktośa grozi komuśb że_ nie da się natomiast moacutewić o zdarzeniach niekontrolowanych ndash zdania typu

(26) Ala grozi Ani że poleci jej oczko w rajstopach

są zdecydowanie niepoprawne Co więcej wydaje się że nie możemy uży-wać tej jednostki roacutewnież do zapowiadania cudzych działań ndash trudno z całą pewnością przesądzić czy wypowiedzenia

(27) Koleżanka z pracy grozi Monice że szef ją zwolni(28) Nowak grozi Kowalskiemu że Potocki spali mu klub

są sprzeczne wewnętrznie nie można ich jednak bez zastanowienia za-akceptować (chociaż ich odpowiedniki z czasownikiem straszyć nie budzą żadnych wątpliwości) Grożąc zapowiadamy chyba wyłącznie jakieś swoje działanie ndash coś na co mamy wpływ ndash a zatem do moacutewienia o tym co zrobi ktoś inny czasownik grozić raczej nie pasuje Zdania (27) i (28) można by zaakceptować gdyby założyć np że koleżanka Moniki jest kochanką szefa i rzeczywiście może go do zwolnienia kogokolwiek przekonać a Nowak to gangster Potocki zaś jest jednym z jego podwładnych Jednak nawet w takich przypadkach lepiej byłoby użyć akceptowalnych bez zastrzeżeń konstrukcji zapowiadających czynności podmiotu


(29) Koleżanka z pracy grozi Monice że przekona szefa żeby zwolnił Monikę(30) Nowak grozi Kowalskiemu że zleci Potockiemu spalenie klubu Kowalskiego

Ciąg ktośa zrobi coś jest według Grochowskiego składnikiem jednostki ktośa grozi komuśb że_ (badacz zapisuje ją jako X grozi Y-owi że X zrobi A jeżeli Y zrobi B (Grochowski 1989 37)) natomiast ktośa straszy kogośb że_ daje się objaśniać dwiema formułami lsquoktośx zrobi cośrsquo i lsquostanie się cośrsquo (przy czym o kimśx można powiedzieć tylko że nie jest kimśb ndash może więc być zaroacutewno kimśa jak i kimś innym)

Niezależnie od obecności agensa w zdaniu podrzędnym w znaczeniu jednostki ktośa straszy kogośb że_ da się wyroacuteżnić kilka elementoacutew Zwraca-łam już uwagę na obecność komponentu moacutewienia (występującego roacutewnież w definicji ciągu ktośa grozi komuśb że_) Ponadto strasząc kogoś jakimś zdarzeniem zakładamy że byłoby ono dla niego złe Co ważne jest to tyl-ko opinia straszącego gdyż nie możemy odrzucić możliwości że straszony uzna zapowiadane wydarzenie za pożądane ndash spoacutejrzmy na dwa przykładowe zdania

(31) Szef straszy Monikę zwolnieniem z pracy ale Monika sądzi że zwolnienie z pracy byłoby dla niej czymś dobrym

(32) Szef straszy Monikę zwolnieniem z pracy ale szef sądzi że Monika uważa że zwolnienie z pracy byłoby dla niej czymś dobrym

Możemy sobie wyobrazić sytuację w ktoacuterej Monika nie lubi swojej pracy i sądzi że może byłoby lepiej gdyby została zwolniona bo np zmotywowa-łoby ją to do znalezienia takiego zajęcia ktoacutere sprawiałoby jej przyjemność albo było lepiej płatne a zatem zdanie (31) nie powinno budzić wątpliwości Wydaje się natomiast niemożliwe żeby szef straszył pracownicę zwolnieniem i jednocześnie sądził że byłaby ona zadowolona z utraty pracy Nazwanie aktu mowy straszeniem wskazuje jedynie na illokucję5 o efekcie perloku-cyjnym jak wiadomo nie możemy przesądzać

Tę samą uwagę można by odnieść do drugiego z omawianych czasow-nikoacutew ndash grożący musi sądzić że odbiorca uważa zapowiadane zdarzenie za coś złego gdyż inaczej nie moglibyśmy nazwać tego aktu mowy groźbą ale nie da się z goacutery stwierdzić jaką reakcję taka wypowiedź wywoła o czym świadczą poniższe przykłady

(33) Władek grozi Marii że ją rzuci ale Maria sądzi że byłoby dobrze gdyby ją rzucił(34) Władek grozi Marii że ją rzuci ale Władek sądzi że Maria sądzi że byłoby

dobrze gdyby ją rzucił

5 Pojęcia illokucji i perlokucji zostały wprowadzone przez Austina (zob Austin 1993)


Jest naturalne że kiedy ktoś moacutewi że może się nam stać coś złego nie chcemy aby tak było Wydawałoby się więc oczywiste że w znaczeniu jed-nostki ktośa straszy kogośb że p da się wyroacuteżnić komponent lsquoktośb nie chce prsquo Jednak także w przypadku tego elementu definicji należy podkreślić że to jedynie straszący zakłada iż osoba straszona nie chce aby spełniła się jego zapowiedź Skoro w zdaniu (31) Monika uważa że zwolnienie z pracy byłoby dla niej dobre można by też uznać że tego chce ndash wypowiedzenie

(35) Szef straszy Monikę zwolnieniem z pracy ale Monika chce zostać zwolniona

jest bardzo podobne do przykładu (31) a zatem roacutewnież poprawne nie da się mu nic zarzucić gdyż taka sytuacja daje się pomyśleć Nie można nato-miast zaakceptować zdania

(36) Szef straszy Monikę zwolnieniem z pracy ale szef sądzi że Monika chce zostać zwolniona

z czego wynika że straszący musi być przekonany o tym że odbiorca nie chce aby zaszło zapowiadane przez nadawcę zdarzenie Komponent se-mantyczny badanej jednostki należałoby zatem zapisać jako lsquoktośa sądzi że ktośb nie chce prsquo

Grochowski wskazuje na obecność tego elementu w znaczeniu predykatu grozić (Grochowski 1989 37) co potwierdza dewiacyjność zdań

(37) Władek grozi Marii że ją rzuci ale Władek sądzi że Maria chce żeby ją rzucił(38) Nowak grozi Kowalskiemu że zabije jego coacuterkę ale według Nowaka Kowalski

chce żeby Nowak zabił jego coacuterkę

Co więcej należałoby zauważyć że strasząc kogoś zapowiadamy zajście zdarzenia ktoacutere według nas uzna on za możliwe Komponent znaczenia jednostki ktośa straszy kogośb że p moacutegłby zatem brzmieć lsquoktośa sądzi że ktośb wie że p jest możliwersquo jednak wydaje się że to niesłuszna intuicja Możliwe jest wszakże straszenie żartobliwe straszenie wydarzeniem zupeł-nie nieprawdopodobnym jak w zdaniach

(39) Ania straszy Olę że w nocy zjawi się u niej Biała Dama(40) Bartek straszy Zosię że porwie ją niebieska świnia w roacuteżowych trampkach

W wypadkach takich jak w powyższych wypowiedzeniach trudno moacutewić o wiedzy odbiorcy co do możliwości zajścia zapowiadanego zdarze-nia ndash strasząc czymś tak absurdalnym liczymy co najwyżej na to że osoba straszona nam uwierzy będzie sądzić że rzeczywiście może się tak stać Zapewne dlatego w ten sposoacuteb straszymy zazwyczaj dzieci ktoacutere nie mają wiedzy wykluczającej możliwość zaistnienia opisywanej przez nadawcę sytu-acji Przekonanie straszącego że osoba straszona uwierzy że zapowiadane zdarzenie jest możliwe potwierdza dewiacyjność zdań


(41) Ania straszy Olę że w nocy zjawi się u niej Biała Dama ale Ania nie sądzi że Ola może w to uwierzyć

(42) Bartek straszy Zosię że porwie ją niebieska świnia w roacuteżowych trampkach ale Bartek nie sądzi że Zosia może w to uwierzyć

(43) Babcia straszy Zuzię że coś jej spadnie na głowę ale babcia nie sądzi że Zuzia może w to uwierzyć

W znaczeniu jednostki ktośa grozi komuśb że ktośa zrobi cośx Maciej Grochowski wyroacuteżnił zaś komponent lsquoktośa sądzi że ktośb wie że ktośa może zrobić cośxrsquo (Grochowski 1989 37) Wypowiedzenia

(44) Piotr grozi Adamowi że go pobije ale Piotr nie sądzi że Adam wie że Piotr może go pobić

(45) Nauczycielka grozi Jasiowi że wyrzuci go z klasy ale nauczycielka nie sądzi że Jaś wie że nauczycielka może wyrzucić go z klasy6

są rzeczywiście sprzeczne wewnętrznie a zatem można chyba przyjąć że straszenie i groźba roacuteżnią się stopniem pewności co do zajścia zapowiadanego w tych aktach mowy zdarzenia

Warto zauważyć że o ile wyrażenie grozić zawsze można zastąpić czasownikiem straszyć (por przykłady (46)minus(49)) o tyle ta sama operacja w odwrotną stronę jest ograniczona (por (50) i (51)) co potwierdzi kilka przykładowych zdań

(46) Piotr grozi Adamowi że go pobije(47) Piotr straszy Adama że go pobije(48) Nauczycielka grozi Jasiowi że wyrzuci go z klasy(49) Nauczycielka straszy Jasia że wyrzuci go z klasy(50) Babcia straszy Zuzię że coś jej spadnie na głowę(51) Babcia grozi Zuzi że coś jej spadnie na głowę

Należy też podkreślić że o ile możliwe jest straszenie żartobliwe o tyle połączenia żartobliwa groźba nie można zaakceptować7 Predykat grozić nie daje się zastosować w kontekstach takich jak zdania (39) i (40) nie możemy za jego pomocą moacutewić o zdarzeniach nieprawdopodobnych o czym świadczy fakt że wypowiedzenia

(52) Ania grozi Oli że w nocy zjawi się u niej Biała Dama(53) Bartek grozi Zosi że porwie ją niebieska świnia w roacuteżowych trampkach

są dewiacyjne Wynika to z faktu że ndash jak już wspominałam ndash grożąc za-powiadamy jakieś swoje działanie co z kolei wiąże się z większą pewnością co do zajścia zapowiadanego zdarzenia niż w przypadku straszenia Skoro

6 Przykłady (44) i (45) to nieco zmodyfikowane zdania z artykułu Grochowskiego (por Grochowski 1989 37)

7 Wydaje się że można grozić komuś na żarty ndash tak jak można wiele innych czynności wpisywać w konwencję żartu jednocześnie zdejmując z nich właściwy im ciężar gatunkowy


grożący moacutewi że coś zrobi to żeby groźba była skuteczna odbiorca musi wiedzieć że nadawca rzeczywiście ma możliwość spełnienia swojej zapowie-dzi co wyklucza grożenie sytuacjami nieprawdopodobnymi

Podstawową roacuteżnicą gramatyczną między badanymi jednostkami jest fakt że po straszy może wystąpić fraza zdaniowa z czasownikiem zaroacutewno w czasie przyszłym jak i przeszłym zaś ciąg grozi dopuszcza jedynie użycie futurum Widać to na przykładzie następujących zdań

(54) Ewa straszy brata że powie rodzicom o jego złych ocenach(55) Ewa grozi bratu że powie rodzicom o jego złych ocenach(56) Ewa straszy brata że powiedziała rodzicom o jego złych ocenach(57) Ewa grozi bratu że powiedziała rodzicom o jego złych ocenach

Groźba zatem zawsze stanowi zapowiedź pewnego działania moacutewiące-go natomiast straszyć można nie tylko zapowiadając jakąś sytuację lecz także stwierdzając że coś już się stało Ponadto jeżeli straszymy kogoś że jakieś wydarzenie już zaszło to najprawdopodobniej nic takiego nie miało miejsca a moacutewimy inaczej jedynie dla żartu ndash predykat straszyć wydaje się w tym wypadku podważać prawdziwość zdarzenia o ktoacuterym mowa w zdaniu składnikowym Wypowiedzenia

(58) Ewa straszyła brata że powiedziała rodzicom o jego złych ocenach ale Ewa nie powiedziała rodzicom o złych ocenach brata

(59) Ewa straszyła brata że powiedziała rodzicom o jego złych ocenach ale tylko żartowała

czy(60) Ewa tylko straszyła brata że powiedziała rodzicom o jego złych ocenach ale

wcale tego nie zrobiła

nie budzą żadnych wątpliwości natomiast zdania(61) Ewa straszyła brata że wczoraj powiedziała rodzicom o jego złych ocenach

i Ewa rzeczywiście powiedziała wczoraj rodzicom o złych ocenach brata

nie można zaakceptowaćGrochowski zauważa roacutewnież że groźba ma zawsze jakiś cel (Grochowski

1989 37) na ktoacutery wskazuje ostatni argument pełnej realizacji badanego predykatu ndash warunek wprowadzany za pomocą spoacutejnika jeżeli jak w zdaniu

(61) Komendant groził mieszkańcom że powyrzuca na ulicę obrazy szkła i meble jeżeli nie dostanie pieniędzy

Badacz uznaje zatem iż grożąc chcemy skłonić odbiorcę do określonego zachowania wpłynąć na jego działanie co potwierdza wewnętrzna sprzecz-ność wypowiedzenia


(62) Komendant groził mieszkańcom że powyrzuca na ulicę obrazy szkła i meble jeżeli nie dostanie pieniędzy ale komendant nie robił tego po to żeby dostać pieniądze

W przeciwieństwie do zdań z czasownikiem grozić wypowiedzi zawie-rające ciąg straszyć nie wymagają uzupełnienia o warunek (jak np wypo-wiedzenie (54)) co wynika z faktu że straszenie implikuje to że ktośa robi to po to żeby ktośb się bał Wzbudzanie strachu jest podstawowym elemen-tem znaczenia jednostki ktośa straszy kogośb że p odnotowywanym nawet w definicjach słownikowych (por SJPD VIII 801 SJPSz III 322 PSWP XL 324 SWJP 1067 ISJP II 698 USJP III 1411) Obecność tego komponentu potwierdza dewiacyjność wypowiedzeń

(63) Ania straszy Olę że w nocy zjawi się u niej Biała Dama ale Ania nie robi tego po to żeby Ola się bała

(64) Nowak straszy Kowalskiego że zabije jego coacuterkę ale Nowak nie robi tego po to żeby Kowalski się bał

Rozważania na temat znaczenia jednostki ktośa straszy kogośb że p warto zamknąć proacutebą jej zdefiniowania najpierw jednak trzeba zwroacutecić uwagę na fakt że ndash podobnie jak w przypadku ciągu ktośa straszy kogośb czymś ndash jeden z wyroacuteżnionych przeze mnie komponentoacutew zawiera złożone semantycznie wyrażenie bać się Ponownie zatem wykorzystam tu ustalenia Wierzbickiej przywoływane przy objaśnianiu znaczenia poprzedniej jednostki językowej Wydaje się jednak że skoro ndash jak zwracałam już uwagę na początku tekstu ndash straszenie obiektem wywołuje inny rodzaj strachu niż straszenie zda-rzeniem eksplikację badaczki należałoby nieco zmodyfikować Strasząc że coś się stanie chcemy żeby odbiorca nie tyle poczuł się zagrożony ile pomyślał że coś mu się może przydarzyć i dlatego lsquoczuciersquo z objaśnień Wierzbickiej zastąpię w projektowanej definicji lsquomyśleniemrsquo

Ponadto należy roacutewnież sprowadzić do prostszej postaci komponent lsquoktośa sądzi że ktośb uwierzy że p jest możliwersquo zawierający złożone se-mantycznie wyrażenie uwierzyć Było ono przydatne w przeprowadzonych testach falsyfikacyjnych ale nie może zostać użyte w eksplikacji i dlatego element znaczenia w ktoacuterym to słowo wystąpiło powinien brzmieć lsquoktośa sądzi że ktośb sądzi że p jest możliwersquo

Znaczenie badanej jednostki można więc objaśniać następującoktośa straszy kogośb że plsquoktośa chcąc żeby ktośb myślał że może mu się stać coś złego

moacutewi komuśb że może stać się p ktoacutere jest takie żebullktośa sądzi że ktośb nie chce żeby stało się pbullktośa sądzi że ktośb sądzi że p może się staćrsquo


Przy czym ktośa oznacza nadawcę ktośb odbiorcę wypowiedzi (odpo-wiednio ndash straszącego i straszonego) a p ndash jakieś zdarzenie czy pewien stan rzeczy

Możemy więc zauważyć że mimo iż zaroacutewno straszenie jak i groźba8 są aktami mowy zapowiadającymi jakieś niekorzystne dla odbiorcy zdarzenia nie da się potwierdzić sugerowanej przez leksykografoacutew synonimii między jednostkami ktośa straszy kogośb że p i ktośa grozi komuśb że ktośa zrobi cośx Wydaje się że pozostają one raczej w relacji hiponimii gdyż jeżeli ktoś komuś grozi to roacutewnież go straszy natomiast jeżeli ktoś kogoś straszy nie-koniecznie musi mu grozić Ograniczone możliwości wzajemnej substytucji interesujących mnie predykatoacutew (węższy zakres użycia czasownika grozić) wynikają z tego że groźba dopuszcza zapowiadanie tylko własnych działań (straszyć możemy wszystkim nawet czymś na co zupełnie nie mamy wpły-wu lub czymś zupełnie nierealnym) ndash wydaje się że to właśnie ten element znaczenia przesądza też o większej powadze tego aktu mowy i niemożliwości jego żartobliwego użycia Co więcej badane pojęcia roacuteżnią się też celem straszenie ma doprowadzić do tego żeby odbiorca się bał groźba zaś (według Grochowskiego) wzbudzanie strachu traktuje jako środek do właściwego jej celu jakim jest spowodowanie pewnego określonego zachowania człowieka ktoacuteremu się grozi


ISJP minus Inny słownik języka polskiego Red M Bańko T IminusII Warszawa 2000PSWP minus Praktyczny słownik wspoacutełczesnej polszczyzny Red H Zgoacutełkowa T IndashL Poznań 1994SJPD minus Słownik języka polskiego Red W Doroszewski T IminusXI Warszawa 1958SJPSz minus Słownik języka polskiego Red M Szymczak T IminusIII Warszawa 2002SWJP minus Słownik wspoacutełczesnego języka polskiego Red B Dunaj Warszawa1996USJP minus Uniwersalny słownik języka polskiego Red S Dubisz T IminusIV Warszawa 2003

8 Pełna definicja groźby w ujęciu Grochowskiego brzmi następującoX grozi Y-owi że X zrobi A jeżeli Y zrobi BlsquoX sądząc że Y może zrobić B i nie chcąc żeby Y zrobił Bw tym celu żeby Y nie zrobił Bmoacutewi do Y-aże X zrobi Abo X sądzi że Y wiedząc że X może zrobić A i nie chcąc żeby X zrobił A nie zrobi Brsquo (Grochowski 1989 37)


Literatura

Austin JL (1993) Jak działać słowami [W] tegoż Moacutewienie i poznawanie Rozprawy i wykłady filozoficzne Przeł B Chwedeńczuk Warszawa

Bogusławski A (1976) O zasadach rejestracji jednostek języka bdquoPoradnik Językowyrdquo nr 8 s 356minus364

Bogusławski A (1988) Język w słowniku Desiderata semantyczne do wielkiego słownika polszczyzny Wrocław

Danielewiczowa M (2002) Wiedza i niewiedza Studium polskich czasownikoacutew epistemicz-nych Warszawa

Greń Z (1994) Semantyka i składnia czasownikoacutew oznaczających akty mowy w języku polskim i czeskim Warszawa

Grochowski M (1982) Zarys leksykologii i leksykografii Zagadnienia synchroniczne ToruńGrochowski M (1989) O pojęciu groźby bdquoPolonicardquo XIV s 33minus44Wierzbicka A (1971) Kocha lubi szanuje Medytacje semantyczne WarszawaWierzbicka A (2006) Semantyka Jednostki elementarne i uniwersalne Lublin

Summary

The predominant goal of this article is to offer a semantic analysis of the concept of frighteningscaring To begin with lexical units incorporating the verb straszyć are distinguished and listed as follows ktoścoś straszy czymś coś straszy gdzieś I coś straszy gdzieś II ktoś straszy kogoś czymś and ktoś straszy kogoś że_ Afterwards two of the selected units are discussed in detail namely ndash ktoś straszy kogoś czymś and ktoś straszy kogoś że_ The conducted analysis has shown that they describe two different types of fear ndash the literal feeling of being in danger as well as the thought that something bad may happen Furthermore it has been discovered that despite the presence of the verb grozić (threaten) in a dictionary definition of the verb straszyć (scare) phrases ktoś straszy kogoś że_ and ktoś grozi komuś że_ are not synonymous but rather hyponymous in nature The aforementioned considerations are followed by an attempt to define the examined sequences

Recenzje omoacutewienia sprawozdania komunikaty 187

Artur Rejter Nazwa własna wobec gatunku i dyskursu Wydawnictwo Uni-wersytetu Śląskiego Katowice 2016 ss 240

Praca Artura Rejtera pt Nazwa własna wobec gatunku i dyskursu to kolejny głos w dyskusji nad kierunkiem rozwoju wspoacutełczesnej metody badań onomastycznych w ich literackim aspekcie Jak wskazuje autor jest to propozycja opisu wybranego literackiego gatunku i realizowanego w jego obrębie dyskursu z perspektywy obecnego w nim onomastykonu Uwaga badacza skierowana jest ku literaturze dawnej z ktoacuterej wybrano fraszkę (oraz gatunki jej pokrewne) a także określone konteksty poezji barokowej (miłosnyerotyczny i metafizyczny) Założony przez autora cel wskazany we wstępnej części pracy to zaproponowanie nowego modelu opisu i interpretacji onomastykonu literackiego modelu odchodzącego od klasycznych ujęć strukturalnych przenoszącego uwagę z nazwy własnej na maksymalnie szeroki kontekst literacki w ktoacuterym została ona użyta Jak pisze autor bdquomoim założeniem nie jest wyłącznie wyczerpujący i holistyczny opis onomastykonu jakiegoś wybranego gatunku czy dyskursu [] Pragnę raczej wskazać pewne propozycje sposobu odczytywania opisu interpretacji wyższych pięter komunikacji (tekstu gatunku dyskursu) dla ktoacuterych kon-tekstem jest onomastyka literacka Interesuje mnie w jakim sensie nazwa własna wspoacutełkonstytuuje poszczegoacutelne piętra i obszary komunikacjirdquo Już we wstępnej części pracy badacz informuje czytelnika że rozprawa poświęcona literaturze dawnej ma w szerszym kontekście badawczym ukazać związki i wzajemne relacje onomastyki literackiej z lingwistyką tekstu genologią lingwistyczną i teorią dyskursu (s 8) Tego typu rozwiązania i propozycje ujęć pojawiły się już w tym obszarze badań z czego autor pracy zdaje relację czytelnikowi wskazując jednocześnie przestrzenie wymagające uzupełnienia oraz obszary pozostające dotąd poza spektrum zainteresowań onomastoacutew Wśroacuted nich znajduje się roacutewnież literatura dawna co w znaczącym stopniu uzasadnia zaroacutewno podjęty przez autora temat jak i sposoacuteb jego realizacji

Rozprawa złożona jest z trzech rozdziałoacutew ndash jednego o charakterze me-todologicznym i dwoacutech empirycznych Taki układ pracy a przede wszystkim obszerność rozdziałoacutew i ich wewnętrzna architektonika skłania do stwier-dzenia że czytelnik otrzymuje nie zwartą monografię ale pracę stanowiącą


RECENZJE OMOacuteWIENIA SPRAWOZDANIA KOMUNIKATY

188 Recenzje omoacutewienia sprawozdania komunikaty

zbioacuter odrębnych studioacutew poświęconych wybranym problemom z zakresu onomastyki literackiej stanowiący podsumowanie prowadzonych przez autora badań

Rozdział I (Onim ndash tekst ndash kultura) poświęcony jest czterem obszarom refleksji instrumentarium badawczemu onomastyki literackiej proble-mom z zakresu komunikacji (obserwowanej z perspektywy genologicznej) umotywowaniu wyboru baroku jako nadrzędnej (dla prowadzonych analiz) perspektywy historycznoliterackiej oraz ndash w części końcowej ndash przywołaniu pojęcia bdquopamięci kulturowejrdquo obserwowanej z perspektywy onomastycznej co zdaniem autora pozwala włączyć prowadzone analizy w obręb tzw onoma-styki kulturowej1 Ostatnie z przywołanych zagadnień stanowi w badaniach nad nazewnictwem istotną nowość ndash do tej pory zazwyczaj podkreślano swo-istą odrębność (rozpatrywaną na roacuteżnych poziomach) onomastyki literackiej i uzualnej Rozdział II poświęcony jest omoacutewieniu relacji onomastyki lite-rackiej i genologii lingwistycznej (na przykładzie fraszki i form pokrewnych jak epigramat i facecja wspoacutełtworzących konstelację gatunkową) zawiera też uwagi dotyczące sposoboacutew definiowania tego gatunku oraz podejmuje temat rozwoju fraszkopisarstwa w Polsce Odwołując się do swoich wcze-śniejszych prac badacz wskazuje cztery komponenty gatunkowe fraszki jako gatunku mowy (strukturalny stylistyczny pragmatyczny kognityw-ny) aby w dalszej części pracy interpretować obecne w nich onimy Ostatni z rozdziałoacutew zatytułowany Nazwa własna wobec dyskursu poświęcony jest omoacutewieniu onomastykonoacutew wybranych tekstoacutew podejmujących tematykę miłosną i religijną Autor stara się unowocześnić badawcze instrumentarium wprowadzając pojęcie dyskursu jak jednak wskazuje we wstępnej części tej partii perspektywa ta ma podrzędną ndash wobec ujęcia genologicznego ndash pozycję stanowiąc uzupełnienie prowadzonych wcześniej analiz co wynika z realizowanej przez autora koncepcji kulturowego uwikłania gatunkoacutew mowy Poświęcone wskazanym typom dyskursu dwie części rozdziału uzu-pełnia odrębny fragment obejmujący analizę onimoacutew na pograniczach dyskursoacutew a kończy ndash podobnie jak miało to miejsce w rozdziale II minus Podsu-mowanie Całość wieńczy symboliczne zakończenie wykaz źroacutedeł obszerna bibliografia oraz indeksy nazw własnych omoacutewionych w pracy oraz osobowy

Punktem wyjścia rozdziału o charakterze metodologicznym jest ndash tocząca się wśroacuted onomastoacutew literackich ndash dyskusja nad kierunkiem (koniecznego) rozwoju metod badawczych dyscypliny Po dekadach sięgania przez badaczy

1 Notabene założenie to dwukrotnie ilustruje ten sam sześciowersowy fragment pracy E Rzetelskiej-Feleszko zacytowany w części wstępnej (s 17) oraz w rozdziale metodologicznym (s 23) co (pośrednio) potwierdza wysoką rangę takiego rozstrzygnięcia metodologicznego


po schemat Aleksandra Wilkonia nadszedł czas na unowocześnianie ana-litycznego instrumentarium i jego dostosowywanie do przedmiotu badań Znacznie poszerza się zasoacuteb podejmowanych przez badaczy zagadnień ndash wskazane przez Artura Rejtera dane warto uzupełnić o ponad 400 pozycji ktoacutere odnotowano w najnowszym zestawieniu Bibliografii polskiej onoma-styki literackiej za lata 2001minus20132 ndash choć jak słusznie zauważa autor w przeważającej większości dotyczą one analizy onomastykonoacutew wybranych utworoacutewtwoacutercoacutew Objęcie analizą literatury dawnej zwłaszcza barokowej stanowi w tym obszarze badań nazewniczych istotne novum Jak dodatko-wo zaznacza autor wspoacutełczesne badania onomastycznoliterackie nie mogą być wyłącznie zorientowane na analizę nazw ndash badawczym imperatywem staje się włączenie onomastyki literackiej bdquow szersze pole opisu sytuujące dziedzinę w spektrum tekstocentrycznych dyscyplin ponadlingwistycznych takich jak stylistyka teoria tekstu genologia (także lingwistyczna) i dyskur-sologia Takie poszerzenie perspektyw umożliwi sformułowanie spostrzeżeń a z pewnością i wnioskoacutew o charakterze kulturowymrdquo (s 17minus18) Autor recenzowanej pracy kieruje się więc zdecydowanym krokiem w stronę me-todologicznego synkretyzmu wskazując roacuteżnorodne tropy teoretyczne nie proponując jednak pełnej wyczerpującej interpretacji prowadzonej zgodnie z określonymi założeniami Takie podejście może z jednej strony budzić pewne zastrzeżenia zwłaszcza wśroacuted czytelnikoacutewbadaczy przyzwyczajo-nych do podążania za określonymi wytycznymi metodologicznymi zagubio-nych wśroacuted wielości proponowanych w rozprawie rozwiązań teoretycznych Z drugiej strony praca ma otwarty ndash z perspektywy metodologicznej ndash cha-rakter i zaproponowane procedury badawcze mogą znaleźć zastosowanie w analizach tekstoacutew literackich innych okresoacutew historycznoliterackich bądź typoacutew dyskursoacutew Także zawarte w końcowej części pracy słowa autora bdquoZaprezentowana w niniejszej monografii propozycja [] z pewnością nie wyczerpuje zagadnienia Dalsze badania zmierzające w podobnym kierunku jak roacutewnież proacuteby ich weryfikacji będą prowadzone nadal także na innym materiale badawczymrdquo (s 201) sygnalizują potrzebę dalszego bdquosprawdzaniardquo zaproponowanych rozwiązań teoretycznych stanowiąc swoiste bdquozaproszenierdquo dla zainteresowanych tą problematyką badaczy Zaproszenie to kierowane jest do przedstawicieli roacuteżnych nie tylko językoznawczych dziedzin hu-manistyki ndash nawiązując do tytułu swojej rozprawy autor tłumaczy że chce pokazać związki onomastyki literackiej z innymi dyscyplinami zaintereso-wanymi analizą szeroko rozumianego tekstu Jednak już w końcowej partii

2 I Sarnowska-Giefing M Graf J Grzelak-Piaskowska Bibliografia polskiej onomastyki literackiej za lata 2001minus2013 (z uzupełnieniami za lata wcześniejsze) Poznań 2013


pierwszego rozdziału wskazuje że tytułowy przyimek (wobec) sygnalizuje raczej podrzędny charakter refleksji nazewniczych podporządkowanych wyż-szym poziomom interpretacji bdquoNależy sądzić ndash pisze autor ndash że onomastyka literacka może być znakomitym kontekstem metodologicznym dla badań z zakresu lingwistyki tekstu genologii lingwistycznej teorii dyskursu czy stylistykirdquo (s 39) Tego typu założenie upodrzędnia ndash moim zdaniem ndash rangę badań onomastycznoliterackich choć może też być szansą na ich rozwoacutej zwłaszcza otwarcie na badaczy spoza wąskiego onomastycznego kręgu

Rozdział II (Nazwa własna wobec gatunku Na przykładzie fraszki i form pokrewnych) otwierają uwagi dotyczące genologii lingwistycznej i wpisanych w jej obręb analiz onimicznych Autor pracy przywołuje wcze-śniejsze badania nad onomastykonami tekstoacutew dawnych (prowadzone w ramach założeń badawczych lingwistyki tekstu) i przekonuje że wciąż można wskazać nowe interesujące konteksty analityczne Uwaga skupia się na wzorcu gatunkowym fraszki (jako konstelacji gatunku) stąd jego omoacutewieniu poświęca badacz nieco uwagi co jest uzasadnione ze względu na fakt iż fraszka barokowa charakteryzuje się dużym stopniem zroacuteżnicowa-nia stylistycznego Nazwy własne są tu więc analizowane jako komponenty określonego wzorca (aspektu) gatunkowego strukturalnego stylistycznego pragmatycznego i kognitywnego charakteryzujących się roacuteżnorodnym ukła-dem hierarchicznym uzależnionym od konkretnej realizacji Z perspektywy struktury analizie poddane zostały nazwy obecne w tekście zasadniczym i w tytułach utworoacutew (realizujących określone konstrukcje syntaktyczne) pełniących przede wszystkim funkcję nominatywną i deskryptywną (w tej części analiz autor odwołuje się do funkcji charakterystycznych dla nagłoacutew-koacutew prasowych) Uzupełnieniem tych rozważań są uwagi na temat funkcji nazw (lub ich ekwiwalentoacutew rozumianych w pracy bardzo szeroko) jako elementoacutew zapewniających spoacutejność pojedynczego teksu oraz komponentoacutew łączących cykle utworoacutew (funkcja delimitacyjna) Stylistyczny aspekt analiz obejmujący zaroacutewno elementy nacechowane jak i neutralne ujmuje nazwy jako wykładniki funkcji humorystycznej i dydaktycznej a przede wszystkim jako elementy uwikłane w kategorię potoczności Wymiar pragmatyczny związany z obecnością fraszki w komunikacji literackiej (kulturowej) baroku obejmuje interpretację literackich proprioacutew z perspektywy pełnionej przez nie funkcji ludycznej oraz jako elementoacutew wspoacutełtworzących nawiązania intertekstualne W przypadku obu analizowanych kontekstoacutew (stylistycz-nego i pragmatycznego) najwyraźniej widać ndash sygnalizowane przez badacza ndash ich wzajemne przenikanie zwłaszcza w odniesieniu do analiz nazw jako elementoacutew szeroko rozumianych gier językowych Wskazane w trzecim wzorcu odniesienia intertekstualne (tu nawiązania do kultury antycznej)


obecne są także w ostatnim z wyodrębnionych aspektoacutew tekstowych seman-tycznym Jak pisze autor bdquoKomponent semantyczny formy gatunkowej jest ważny przede wszystkim ze względu na ładunek kulturowy jaki ze sobą niesie co z kolei pozwala odtworzyć ndash przynajmniej w stopniu częściowym ndash model komunikacji odnoszącej się do danej wspoacutelnoty komunikatywnej W przypadku analiz historycznych wymiar tematyczny bywa też źroacutedłem informacji o kulturze czasu w ktoacuterym funkcjonował dany gatunekrdquo (s 107) Uogoacutelniając analizowane w tej partii pracy nazwy sygnalizują podejmo-wane tematy wśroacuted nich nawiązania do kultury antycznej odniesienia do aktualnych wydarzeń (politycznych społecznych kulturalnych) wskazy-wanie na kulturową odrębność Polakoacutew wobec innych nacji (rozpatrywaną w kontekście opozycji swoacutejminusobcy) Podsumowując przeprowadzone analizy badacz konstatuje że przyjęcie onimicznej perspektywy opisu gatunku stanowiąc nowość w badaniach z zakresu genologii lingwistycznej pozwala bdquospojrzeć na poszczegoacutelne komponenty wzorca gatunkowego fraszki i form pokrewnych jako na fenomeny w jakimś stopniu determinowane przez po-ziom onimiczny językardquo (s 119)

Trzecia część recenzowanej rozprawy poświęcona jest analizie nazw obec-nych w utworach o tematyce miłosnej (erotycznej) i metafizycznej (religijnej) czyli dwoacutech najwyrazistszych kontekstach tematycznych liryki barokowej Z uwagi na przyjęte założenia badawcze problematyka ta ujmowana jest z perspektywy badań nad dyskursem stąd wstępna część rozdziału poświę-cona jest zdefiniowaniu tego pojęcia w pracach językoznawcoacutew oraz uzasad-nieniu zasadności analiz dyskursologicznych uwzględniających perspektywę historycznoliteracką Perspektywa tematyczna ma w tym rozdziale pozycję nadrzędną warunkującą zaroacutewno wyboacuter zastosowanych form gatunkowych jak i sposoacuteb jej realizacji (w tym zasoacuteb obecnych w tych utworach onimoacutew) Ta część pracy jest bogato ilustrowana obszernymi kontekstami literackimi dodatkowo uzupełnianymi autorskim komentarzem oraz odniesieniami do innych prac autora Tu też najwyraźniej widać dominację ujęcia historyczno-literackiego nad onomastycznym np w odniesieniu do obecnego w badaniach onomastycznoliterackich terminu bdquodeskrypcjardquo ktoacutery badacz stosuje do opisu atrybutoacutew postaci w ktoacuterym apelatywy sąsiadują z konwencjonal-nymi komponentami onimicznymi Połączenie obu kręgoacutew tematycznych miłosnego i ndash podejmującego problematykę egzystencjalną ndash dyskursu metafizycznego wynika z ich wzajemnego uzupełniania W tym przypadku sfera onimiczna obejmuje przede wszystkim nazwy oraz ich ekwiwalenty odsyłające do kultury chrześcijańskiej ktoacutere bdquopojawiają się w dyskursie metafizycznym jako naturalny jego składnik dopełniając pola leksykalne słownictwa apelatywnegordquo (s 163) Ogląd prezentowanego materiału pozwala


suponować że przy jego ekscerpcji najistotniejszą rolę odgrywała funkcja nominatywna stąd obok typowych nazw własnych ich konwencjonalnych i poetyckich ekwiwalentoacutew mamy roacutewnież rozbudowane metafory o charak-terze deskrypcyjnym Interesującym spostrzeżeniem jest fakt iż teonimy i nazwy odsyłające do kultury chrześcijańskiej funkcjonalnie uzupełniają onimy pochodzące z kultury antycznej (antroponimy i toponimy) oraz nazwy reprezentujące kontekst ludyczny często poddane humorystycznym prze-kształceniom Na zakończenie rozdziału autor kieruje uwagę ku nazwom własnym usytuowanym na pograniczu obu dyskursoacutew materiał ilustracyjny czerpiąc z trzech poematoacutew Kaspra Twardowskiego Na wstępie odsyłając czytelnika do lektury innego tekstu swego autorstwa badacz prezentuje tabelę zawierającą leksykę konceptualizującą kluczowe dla tego zbioru pojęcie miłości prezentując wyekscerpowane słownictwo zgodnie z jego ko-lejnością występowania w utworze nie oddzielając onimoacutew od pojedynczych apelatywoacutew (np ogień kapliczka) związkoacutew wyrazowych (jak grzech bezden-ny ducha wlać gębusię całować) czy rozbudowanych fraz poetyckich często w roli ekwiwalentoacutew teonimoacutew (typu serce grzechem zaśmierdziałe Początek bez końca) Tabela ta oraz konteksty poetyckie zawierające komponenty onimiczne służą zilustrowaniu bdquoewolucji poglądoacutewrdquo poety ndash pojawia się tu trudne do zweryfikowania sformułowanie o odzwierciedleniu przez leksykę bdquopostawy światopoglądowej autorardquo (s 196) Mamy tu zatem do czynienia z klasyczną analizą stylistyczną tekstu poetyckiego ndash może jednak warto było po uzupełnieniu o opis innych niż tylko leksykalne wyznacznikoacutew stylu i dokładniejszym przyjrzeniu się warstwie onimicznej uczynić z tego fragmentu osobny zapewne bardzo interesujący rozdział

Artur Rejter proponuje swojemu czytelnikowi lekturę ktoacuterej efektem będzie zreinterpretowanie stereotypowych poglądoacutew dotyczących zaroacutewno literatury i kultury barokowej jak i zadań kompetencji oraz możliwości in-terpretacji z przyjęciem określonych perspektyw badawczych wspoacutełczesnego językoznawstwa Wskazuje roacuteżnorodne tropy metodologiczne ndash niekiedy może zbyt lapidarnie ndash pozostawiając ich głębsze rozpoznanie innym (zapewne także własnym) tekstom Ta otwartość na uzupełnienia i kontynuacje ale też nowe rozpoznania są jedną z istotnych cech tej pracy świadczącą roacutewnież o samym badaczu i jego naukowym warsztacie Po lekturze tej interesują-cej monografii należy mieć nadzieję że autor zrealizuje daną czytelnikom obietnicę a zainicjowane w recenzowanej rozprawie badania będą przez niego kontynuowane w dalszych ważnych nie tylko dla rozwoju metodologii onomastycznych pracach

(Magdalena Graf Poznań)


Roacuteżnorodność językowa zabytkowych zbioroacutewWojewoacutedzkiej Biblioteki Publicznej im Emilii Sukertowej-Biedrawiny w Olsztynie

Zbioacuter ksiąg zabytkowych znajdujący się w zasobach Wojewoacutedzkiej Biblio-teki Publicznej w Olsztynie jest stosunkowo skromny Kolekcja starych dru-koacutew obejmuje zaledwie 136 tytułoacutew opublikowanych w ponad 60 woluminach Najstarsze wydania pochodzą z połowy XVI w z czego większość to dzieła niemieckiego reformatora Marcina Lutra Całość omawianego księgozbioru objęta jest opieką biblioteczną i konserwatorską a dotychczasowe badania ukazują go jako interesującą kolekcję także z perspektywy językoznawczej

Zaledwie 22 woluminy to polonica opublikowane w największych oacutew-czesnych drukarniach warszawskich krakowskich lwowskiej i wileńskiej Pojedyncze egzemplarze wydano w języku polskim w Słucku Poznaniu i w Stragonii Jednak zdecydowana większość zabytkowych drukoacutew prze-chowywanych w WBP w Olsztynie napisana została w językach obcych Księgi mają dość jednorodny charakter tematyczny i reprezentują myśl kulturalno-filozoficzno-teologiczną Europy XVIminusXVIII w Nie dziwi zatem iż językiem dominującym jest łacina (81 woluminoacutew) Pozostałe druki wy-dano po niemiecku (17 woluminoacutew) i po francusku (10 woluminoacutew) Kilka z zachowanych tytułoacutew to pozycje wielojęzyczne

Do ciekawszych w ujęciu językoznawczym należy troacutejjęzyczna łacińsko- -hebrajsko-grecka wersja Starego i Nowego Testamentu (Testamenti Veteris et Novi Biblia Sacrahellip) z 1605 r opublikowana w wydawnictwie Wechelianis w Hanau Greką napisany został roacutewnież Nowy Testament z 1638 r wyda-ny w Genewie (I Kaini Diathiki tog Kgriog Imon Iisog Chosod Diglottos) Z 1677 r pochodzi natomiast Stary Testament opublikowany we Frankfurcie nad Menem (Biblia Testamenti Veteris Dawida Clodiusa) Ciekawą pozycją jest też jeden z tomoacutew prawosławnych tekstoacutew liturgicznych Minieja Mie-siacznaja sprzed 1762 r wydany w Moskwie w języku staro-cerkiewno- -słowiańskim Intrygującym materiałem badawczym dla językoznawcoacutew z pewnością jest też najstarszy przechowywany w bibliotece słownik z 1580 r Verborum latinorum cum Graecis Gallicis Jego autor Guillaume Morel (1505minus1564) francuski humanista i drukarz zgłębiał literaturę grecką ktoacuterą ponownie drukował przetłumaczoną na łacinę Wspomniany słownik oparty jest właśnie na opublikowanych przez niego dziełach autoroacutew starożytnych greckich i łacińskich np Owidiusza Ezopa i Horacego

Szczegoacutelną pozycję w zbiorze starych drukoacutew znajdujących się w Wo-jewoacutedzkiej Bibliotece Publicznej w Olsztynie zajmuje pierwsze wydanie


Constitutiones Synodales Dioecesis Varmiensis czyli Uchwały Synodu Die-cezji Warmińskiej opublikowane w 1612 r w braniewskiej oficynie Georga Schoumlnfelsa Księga jest wyjątkowa nie tylko ze względu na swoacutej historyczny regionalny charakter ale też z powodu fragmentoacutew innego druku ukrytego w okładzinach Zaroacutewno Synody jak i niespodziewanie odkryte podczas konserwacji karty starszego dzieła okazały się fascynującym materiałem do badań językoznawczych

Oacutew zbioacuter wydany z polecenia biskupa warmińskiego Szymona Rud-nickiego to spis zasad obowiązujących duchownych diecezji warmińskiej datowany na 1 maja 1612 r podpisany w Lidzbarku Już na pierwszych stronach w Praefatio Szymon Rudnicki powołuje się na uchwały swoich po-przednikoacutew nawołując do ich poszanowania ale i korygowania zaistniałych błędoacutew oraz wprowadzenia koniecznych regulacji wynikających z potrzeb świata wspoacutełczesnego Co ciekawe już od pierwszej strony tytułowej na ktoacuterej widnieje okazały herb biskupa księga pisana jest łaciną Ale nie jest to jedyny występujący w druku język Przed wspomnianą przedmową Szy-mona Rudnickiego znalazła się łacińska Summa privilegii czyli Najwyższy Przywilej Kroacutelewski przyznany wydawcy Schoumlnfelsowi w ktoacuterym zabrania on przedruku swoich dzieł pod groźbą konfiskaty książek Przywilej dato-wany jest na 10 października 1611 r i spisany w Warszawie

Warto dodać że Georgius Schoumlnfels w ciągu niemal trzech dekad swojej działalności drukarskiej i wydawniczej opublikował około stu pozycji z czego większość stanowiły druki urzędowe biskupstwa oraz mające charakter teolo-giczny religijny służący min rezydującym w Braniewie jezuitom Schoumlnfels tłoczył głoacutewnie druki łacińskie ale z jego oficyny wyszło też dziesięć tytułoacutew w języku niemieckim śpiewniki w języki łotewskim i estońskim oraz trzy pierwsze w Braniewie druki w języku polskim

Zrąb głoacutewny omawianych Synodoacutew stanowią oacutewcześnie aktualne oraz wcześniej obowiązujące przepisy roacutewnież zapisane łaciną To kolejno Statuty Synodalne opublikowane przezminus Łukasza Watzenrode (1497)minus Marcina Kromera (1575) odwołujące się min do statutoacutew Stanisława

Hozjusza i Łukasza Watzenrode minus Marcina Kromera (1577)minus Marcina Kromera (1582)minus Szymona Rudnickiego (1612)

Constitutiones Synodales w dalszych fragmentach zawierają Ein Kir-chsordnung den Kirchgang betreffende czyli Przepisy kościelne dotyczące Kościoła Ten opublikowany w języku niemieckim dokument wydany został z polecenia Marcina Kromera a datowany jest na 23 lutego 1570 r Przede


wszystkim miał wspierać nadzoacuter duchowieństwa nad uczęszczaniem na nabożeństwa kościelne Na kolejnych stronach zaprezentowano ten sam dokument tyle że w języku staropolskim jako Ustawy Kośćiołne z strony ugesczania do Kościoła

Na ostatnią część Constitutiones Synodales składa się ponadto opubli-kowana w dwoacutech językach formuła wyznania wiary po łacinie (Mandatum Super Forma Iuramenti Professionis fidei Pius Episcopus Servus Servorum Dei ad perpetuam rei memoriał) i po niemiecku (poza łacińskimi nagłoacutewkami Confesio fidei) Całość starego druku wieńczy Canon w języku niemieckim wraz z łacińskim tłumaczeniem (Textus Latinus superioris versionis Canonis amp Capituli sub ijsdem titulis)

Jeszcze większą roacuteżnorodność językową wnosi do omawianego dzieła zawartość fragmentoacutew Confessio Christiana czyli sześć dwustronnie za-drukowanych kart zastosowanych w Synodach warmińskich w charakterze makulatury Zachowany dokument odkryty w obu okładzinach przedniej i tylniej ukazał ciekawy szerszy kontekst samych Synodoacutew Luźne strony po złożeniu w całość wskazały na kolejny druk o charakterze religijnym zapisany w języku duńskim

Stan odkrytych w Synodach stronic był na tyle dobry iż pozwolił na zbadanie zawartości treściowej We wstępnym etapie pracy wskazoacutewkami były zaroacutewno kroje czcionek jakość papieru (typowa dla końca XVI w) jakość przeprowadzonej korekty (w tym przypadku niedbała wskazująca na druk ulotny o charakterze popularyzatorskim i edukacyjnym) a także ilość i estetyka wykonania zdobień graficznych (nieliczne i skromnie opracowane winiety oraz finaliki)

Jednak kluczowym tropem okazał się język duński Znajdujący się w nagłoacutewku (na co drugiej stronie wszystkich kart) tytuł Bekiendelsens (SpowiedźWyznanie wiary) wskazywał na wspoacutelny tytuł publikacji (lub jego fragment) Ujęte w nagłoacutewkach słowa foslashrste oraz andit odnosiły się do poszczegoacutelnych rozdziałoacutew dzieła Czytelny tekst odsłonił min pełne brzmie-nie Wyznania wiary chrześcijańskiej (Den Christelige Bekiendelsis andit Capittel Om herrens veig) czy też fragmentu zatytułowanego Om Troen (O wierze) Z kolei skrupulatne badanie pozostałych treści pokazało że mamy do czynienia z wyrywkami dokumentu będącego rodzajem komentarza do Pisma Świętego (Starego i Nowego Testamentu) ktoacutery dla przejrzystości i łatwej lektury skomponowany został w formie pytań i odpowiedzi z zakresu wiary katolickiej

Wiedza na temat publikowania drukoacutew o charakterze reformacyjnym w krajach skandynawskich w językach narodowych pozwoliła z kolei okre-ślić datę powstania badanych fragmentoacutew Wiadomo iż ruch reformacyjny


w Danii rozpoczął się już w latach dwudziestych XVI w To wtedy po raz pierwszy przetłumaczono na język duński fragmenty Pisma Świętego (1524) W połowie stulecia wyraźnie zwiększyło się także zapotrzebowanie na religij-ne druki ulotne w językach ludoacutew poacutełnocnych W 1550 r ukazało się pierwsze pełne duńskie tłumaczenie Biblii a w 1569 r ostatni przekład psalmoacutew

Także postać autora Laurentiusa Nicolai Norvegusa (1539minus1622 lub 1621) nazywanego też Wawrzyńcem Norvegusem okazała się intrygująca i wiele wniosła do historii badanych stron Był on jednym ze studentoacutew Seminarium Papieskiego w Braniewie a jako czynny obrońca Kościoła katolickiego podroacuteżował po terenie katolickiej Warmii gdzie pozostawił po sobie druki ulotne odwołujące się do jego aktywnej postawy kontrreforma-cyjnej Jedną z bardziej znaczących prac tego jezuity było omawiane właśnie Confessio Christiana wydane najpierw po łacinie w 1604 r w Krakowie następnie po duńsku w 1605 r w Braniewie (Confessio Christiana Det er Den Christelige Bekiendelse om Herrens veig) Ponieważ oba wydania można dziś oglądać w Kroacutelewskiej Bibliotece Narodowej w Kopenhadze istnieje pewność że zachowane w olsztyńskich Synodach makulaturowe fragmenty to właśnie strony z duńskiego Confessio Christiana

(Anita Romulewicz Olsztyn)


Recenzenci

bdquoPrace Językoznawczerdquo XVIII4 z 2016 r(ISSN 1509-5304)

Irena Betko Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztynieAnna Dargiewicz Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztynieJerzy Duma Instytut Słowianoznawstwa PAN w WarszawieEwa Dzięgiel Instytut Słowianoznawstwa PAN w WarszawieAnna Just Uniwersytet WarszawskiJolanta Kowalewska-Dąbrowska Uniwersytet GdańskiJoanna Kuć Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w SiedlcachHalina Pelcowa Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w LublinieDaniela Pelka Uniwersytet Opolski Instytut Filologii GermańskiejAlicja Pstyga Uniwersytet GdańskiKatarzyna Sobstyl Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w LublinieMałgorzata Steciąg Uniwersytet ZielonogoacuterskiMichał Szczyszek Uniwersytet im Adama Mickiewicza w PoznaniuWeronika Szubko Uniwersytet ŁoacutedzkiWanda Szulowska Instytut Słowianoznawstwa PAN w WarszawieEwa Wolnicz-Pawłowska Uniwersytet WarszawskiBoryan Yanev University of Plovdiv Faculty of Languages and Literature

Zasady etyczne

Redakcja kwartalnika bdquoPrace Językoznawczerdquo wprowadza zasady ktoacuterych celem jest przeciwdziałanie przejawom nierzetelności naukowej a w szczegoacutelności zaporę ghostwri-ting i zaporę guest authorship

Zjawisko ghostwriting zachodzi woacutewczas gdy ktoś kto wnioacutesł istotny wkład w po-wstanie pracy nie został wymieniony jako jej wspoacutełautor oraz nie podano jego udziału w powstaniu publikacji

Zjawisko guest authorship ma miejsce woacutewczas gdy udział autora jest znikomy lub w ogoacutele nie miał miejsca a pomimo to jest on autoremwspoacutełautorem publikacji

W ramach zapory ghostwriting Redakcja wymaga od autoroacutew publikacji podania ich afiliacji i kontrybucji czyli ujawnienia kto jest autorem koncepcji założeń metod itp wykorzystywanych przy przygotowaniu publikacji przy czym głoacutewną odpowiedzialność za rzetelność informacji ponosi autor zgłaszający manuskrypt do druku

W ramach zapory guest authorship Redakcja wymaga w przypadku dwoacutech lub więk-szej liczby autoroacutew tekstu złożonego do bdquoPrac Językoznawczychrdquo podania procentowego wkładu poszczegoacutelnych autoroacutew w powstanie publikacji

Wykryte przypadki nierzetelności naukowej (np przepisywanie fragmentoacutew innych prac bez podania przypisoacutew) będą demaskowane włącznie z powiadomieniem odpowied-nich podmiotoacutew (instytucji zatrudniających autoroacutew towarzystw naukowych itp)

W związku z zapobieganiem tego typu zjawiskom prosimy Autoroacutew o oświadczenie iż praca jest oryginalnym wynikiem ich badań

Procedura recenzowania

Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w czasopiśmie stosuje się następujące zasady recenzowania publikacji naukowych

1 Wszystkie prace złożone do publikacji w kwartalniku bdquoPrace Językoznawczerdquo są recenzowane

2 Do oceny każdej publikacji powołuje się co najmniej dwoacutech niezależnych recen-zentoacutew spoza jednostki naukowej afiliowanej przez autora publikacji

3 Recenzentami są pracownicy nauki o dużym dorobku naukowym i wiedzy Recen-zentem publikacji nie może być osoba pozostająca w relacjach osobistych lub podległości zawodowej z autorem publikacji

4 Autorzy publikacji i recenzenci nie znają swoich tożsamości (double-blind review process) W szczegoacutelnych przypadkach recenzent podpisuje deklarację o niewystępowa-niu konfliktu interesoacutew przy czym za konflikt interesoacutew uznaje się zachodzące między recenzentem a autorem bezpośrednie relacje osobiste (w szczegoacutelności pokrewieństwo do drugiego stopnia związek małżeński) relacje podległości zawodowej lub bezpośrednią wspoacutełpracę naukową w ciągu ostatnich dwoacutech lat poprzedzających rok przygotowania recenzji

5 Recenzja ma formę pisemną i kończy się jednoznacznym wnioskiem o dopuszcze-niu artykułu do publikacji lub jego odrzuceniu

6 Jeżeli recenzenci dopuszczają artykuł do publikacji bez uwag Autorowi przekazuje się tylko recenzję dotyczącą tego artykułu

7 Jeżeli recenzenci dopuszczają tekst do publikacji pod warunkiem wprowadzenia poprawek (podają uwagi i wnioski sugerujące poprawienie tekstu) Autor otrzymuje zło-żony do publikacji tekst pracy i recenzje Autor ma obowiązek poprawienia tekstu zgodnie z uwagami recenzentoacutew i ponownego przesłania go do publikacji w wersji papierowej i elektronicznej lub może zrezygnować z jego publikowania

8 Nazwiska wszystkich recenzentoacutew bdquoPrac Językoznawczychrdquo są publikowane jako lista recenzentoacutew na stronie internetowej i w wersji drukowanej czasopisma W celu za-chowania anonimowości nie ujawnia się kto recenzował dany numer czasopisma lub poszczegoacutelne publikacje

9 Kryterium zakwalifikowania publikacji do druku jest uzyskanie dwoacutech pozy-tywnych recenzji zastosowanie się do wskazań w nich zawartych (jeśli takie wystąpiły) i zgodność zgłaszanego tekstu z profilem czasopisma

Zasady przygotowania tekstoacutew do druku w czasopiśmie bdquoPrace Językoznawczerdquo

1 Do druku w kwartalniku bdquoPrace Językoznawczerdquo przyjmowane są materiały nigdzie dotąd niepublikowane Wszystkie artykuły zamieszczane w kwartalniku są recenzowane

2 Kwartalnik bdquoPrace Językoznawczerdquo publikuje materiały w języku polskim innych językach słowiańskich lub w językach kongresowych angielski rosyjski niemiecki fran-cuski

3 Do druku przyjmowane są artykuły recenzje omoacutewienia sprawozdania i archi-walia Maksymalna objętość artykułu wynosi 20 stron recenzji omoacutewienia sprawozdania ndash 8 stron

4 Przy każdym tekście należy podać nazwisko autora adres mailowy oraz afiliację tekstu W przypadku dwoacutech lub większej liczby autoroacutew publikacji złożonej do bdquoPrac Językoznawczychrdquo autorzy mają obowiązek podania procentowego wkładu poszczegoacutelnych autoroacutew w powstanie publikacji Wszelkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą demaskowane włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotoacutew (instytucji zatrudniających autoroacutew towarzystw naukowych itp)

5 Do druku przyjmowane są prace napisane w programie Word Tekst należy zło-żyć na nośniku multimedialnym i przesłać pocztą jego wydruk w 1 egzemplarzu jeżeli w tekście występują znaki i symbole specjalne lub jego zapis w PDF

6 Jedna strona tekstu powinna zawierać 30 wersoacutew po 60 znakoacutew łącznie z odstę-pami międzywyrazowymi Dotyczy to roacutewnież przypisoacutew cytatoacutew i bibliografii (format A4 czcionka Times New Roman wielkość czcionek 12 odstępy między wierszami 15 akapit 10) Marginesy powinny mieć wymiary goacuterny 25 mm dolny 35 mm lewy 35 mm prawy 35 Do tekstu należy wprowadzić kursywę i pogrubienia Nie należy stosować pod-kreśleń i pisać tekstu wielkimi literami

7 Przypisy należy zamieszczać na każdej stronie pod tekstem głoacutewnym Powinny być numerowane Przypisy bibliograficzne (tzw wewnętrzne) umieszczane w tekście powinny zawierać nazwisko autora rok wydania pracy i jej stronę np (Skubalanka 1988 11) W przypadku stosowania przypisoacutew bibliograficznych na końcu artykułu należy zamieścić literaturę w układziendash dla prac zwartych nazwisko i pierwsza litera imienia rok wydania tytuł pracy miejsce

wydania strony

ndash dla artykułoacutew nazwisko i pierwsza litera imienia rok wydania tytuł artykułu nazwa czasopisma numer zeszyt strony lub jeżeli artykuł mieści się w pracy zbiorowej ndash jej tytuł nazwisko redaktora miejsce wydania i strony

Tabele powinny być napisane na oddzielnych kartkach załamanych do formatu A4 napisane w układzie podobnym do drukarskiego

Mapy i rysunki powinny być wykonane w skali 11 techniką komputerową lub czar-nym tuszem o jednakowej grubości kresek oraz jednakowej wielkości napisoacutew na białej kalce technicznej

8 Do każdego artykułu należy dołączyć tłumaczenie tytułu na język angielski abs-trakt tekstu słowa kluczowe oraz streszczenie w języku polskim i angielskim Streszczenie o objętości do 05 strony powinno zawierać przedmiot metody i wyniki badań Abstrakt inaczej zarys treści powinien określać czego praca dotyczy jaki jest jej cel Słowa klu-czowe ndash do 5 wyrazoacutew ndash powinny określać zawartość tekstu

Teksty ktoacutere nie spełniają wymogoacutew formalnych nie będą przyjmowane do druku

00

01_Czerepowicka-M

02_Daszkiewicz-A

03_Galilej-C

04_Jaros-I

05_Kaczmarz-E

06_Kolesnyk-N

07_Kostecka-Sadowa-A

08_Kowalewski-H

09_Kucharczyk-R

10_Rutkowski-M

11_Targonska-J

12_Woloszyn-J

13_Recenzje_Graf_Romulewicz

Zasady_Pr-jezyko

2 Mariusz Rutkowski

TytułangielskiPAPERSINLINGUISTICS

RadaProgramowaZOFIAABRAMOWICZ(Białystok)MARIABIOLIK(Olsztyn)BERNHARDBREHMER(GreifswaldNiemcy)MIROSŁAWDAWLEWICZ(WilnoLitwa)LILIANADIMITROVA--TODOROVA(SofiaBułgaria)ADAMDOBACZEWSKI(Toruń)JERZYDUMA(Warszawa)CHRISTINAGANSEL(GreifswaldNiemcy)IWONAKOSEK(Olsztyn)JAROMIRKRŠKO(BanskaacuteBystricaSłowacja)VALENTINAKULPINA(MoskwaRosja)MARIUSZRUT-KOWSKI(Olsztyn)WANDASZULOWSKA(Warszawa)MAacuteRIAVARGA(GyoumlrWęgry)MARIAWOJTAK(Lublin)EWAŻEBROWSKA(Olsztyn)

RedakcjainformujeżewersjąpierwotnączasopismajestwydaniepapieroweCzasopismowdrożyłoproceduręzabezpieczającąprzedzjawiskiemghostwriting

RedaktornaczelnyMARIABIOLIK

RedaktorzeszytuMARIABIOLIK

RedaktorzytematyczniALINANARUSZEWICZ-DUCHLIŃSKAEWAKUJAWSKA-LISANNADARGIEWICZ

SekretarzeredakcjiIZAMATUSIAK-KEMPAIWONAGOacuteRALCZYK

RedaktorzyjęzykowiROBERTLEEEWAKUJAWSKA-LISMARZENAGUZRENATAMAKAREWICZSEBASTIANPRZYBYSZEWSKI

RedaktorstatystycznyMONIKACZEREPOWICKA

ProjektokładkiBARBARALIS-ROMAŃCZUKOWA

RedakcjawydawniczaBARBARASTOLARCZYK

ADRESREDAKCJIUWMwOlsztynieInstytutFilologiiPolskiejulKurtaObitza110-725Olsztyntel895276313e-mailfilpolhumanuwmedupl

On-linehttpwydawnictwouwmedupl httpwwwuwmeduplpolonistykapracejezykoznawcze

ISSN 1509-5304

copyCopyrightbyWydawnictwoUWMbullOlsztyn2016

WydawnictwoUWMOlsztyn2016Nakład125Arkwyd1475arkdruk125DrukZakładPoligraficznyUWMzamnr30

Wstęp 3

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145173

187

193

Spis treści

Artykuły















4 Mariusz Rutkowski

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145

173

187

193

Contents

Articles




















in school practice








ARTYKUŁY



T=04(Tw + Ts)gdzie














Liceum










2 Eksperyment


















































3 Podsumowanie















2003

Inne źroacutedła



Literatura






Summary









1 Ziel des Beitrags



20 Anna Daszkiewicz










22 Anna Daszkiewicz












24 Anna Daszkiewicz



















26 Anna Daszkiewicz


























28 Anna Daszkiewicz








30 Anna Daszkiewicz

Bibliografie
















Summary











32 Cecylia Galilej










34 Cecylia Galilej














36 Cecylia Galilej










38 Cecylia Galilej




zdrobnienie np











lub regionalne




40 Cecylia Galilej


Przykłady









42 Cecylia Galilej












44 Cecylia Galilej









b) potoczne np






46 Cecylia Galilej

d) regionalne np










48 Cecylia Galilej


Zakończenie











50 Cecylia Galilej



1966ndash2012

Literatura










Summary












52 Irena Jaros








54 Irena Jaros









56 Irena Jaros












58 Irena Jaros













60 Irena Jaros




















62 Irena Jaros









Literatura




























64 Irena Jaros

Summary








1 Wstęp







66 Ewa Kaczmarz





















68 Ewa Kaczmarz






431 Geneza











70 Ewa Kaczmarz








51 Rama tekstowa








72 Ewa Kaczmarz


















74 Ewa Kaczmarz


52 Segmenty













6 Aspekt poznawczy





76 Ewa Kaczmarz















78 Ewa Kaczmarz

















80 Ewa Kaczmarz


8 Podsumowanie



Literatura












Summary











84 NataliaKołesnyk








86 NataliaKołesnyk










88 NataliaKołesnyk








90 NataliaKołesnyk




















92 NataliaKołesnyk











Summary











1 Wprowadzenie

































3 Uwagi o fonetyce


31 Samogłoski






















































5 Podsumowanie









Literatura

































Summary








methods

1 Wstęp



























































Literatura
















Summary























11 Labializacja





























3 Mazurzenie













































Literatura










Summary






































































Literatura










Summary





fuumlr DaF-Lernende





1 Einleitung





































41 Forschungsfragen


























































































































verliebt



































Frankfurt am Main

























Summary














z fizyki


























































































































Literatura







Summary



















































Recenzenci



Zasady etyczne



























wydania strony






00

01_Czerepowicka-M

02_Daszkiewicz-A

03_Galilej-C

04_Jaros-I

05_Kaczmarz-E

06_Kolesnyk-N


08_Kowalewski-H

09_Kucharczyk-R

10_Rutkowski-M

11_Targonska-J

12_Woloszyn-J


Zasady_Pr-jezyko

Wstęp 3

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145173

187

193

Spis treści

Artykuły















4 Mariusz Rutkowski

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145

173

187

193

Contents

Articles




















in school practice








ARTYKUŁY



T=04(Tw + Ts)gdzie














Liceum










2 Eksperyment


















































3 Podsumowanie















2003

Inne źroacutedła



Literatura






Summary









1 Ziel des Beitrags



20 Anna Daszkiewicz










22 Anna Daszkiewicz












24 Anna Daszkiewicz



















26 Anna Daszkiewicz


























28 Anna Daszkiewicz








30 Anna Daszkiewicz

Bibliografie
















Summary











32 Cecylia Galilej










34 Cecylia Galilej














36 Cecylia Galilej










38 Cecylia Galilej




zdrobnienie np











lub regionalne




40 Cecylia Galilej


Przykłady









42 Cecylia Galilej












44 Cecylia Galilej









b) potoczne np






46 Cecylia Galilej

d) regionalne np










48 Cecylia Galilej


Zakończenie











50 Cecylia Galilej



1966ndash2012

Literatura










Summary












52 Irena Jaros








54 Irena Jaros









56 Irena Jaros












58 Irena Jaros













60 Irena Jaros




















62 Irena Jaros









Literatura




























64 Irena Jaros

Summary








1 Wstęp







66 Ewa Kaczmarz





















68 Ewa Kaczmarz






431 Geneza











70 Ewa Kaczmarz








51 Rama tekstowa








72 Ewa Kaczmarz


















74 Ewa Kaczmarz


52 Segmenty













6 Aspekt poznawczy





76 Ewa Kaczmarz















78 Ewa Kaczmarz

















80 Ewa Kaczmarz


8 Podsumowanie



Literatura












Summary











84 NataliaKołesnyk








86 NataliaKołesnyk










88 NataliaKołesnyk








90 NataliaKołesnyk




















92 NataliaKołesnyk











Summary











1 Wprowadzenie

































3 Uwagi o fonetyce


31 Samogłoski






















































5 Podsumowanie









Literatura

































Summary








methods

1 Wstęp



























































Literatura
















Summary























11 Labializacja





























3 Mazurzenie













































Literatura










Summary






































































Literatura










Summary





fuumlr DaF-Lernende





1 Einleitung





































41 Forschungsfragen


























































































































verliebt



































Frankfurt am Main

























Summary














z fizyki


























































































































Literatura







Summary



















































Recenzenci



Zasady etyczne



























wydania strony






00

01_Czerepowicka-M

02_Daszkiewicz-A

03_Galilej-C

04_Jaros-I

05_Kaczmarz-E

06_Kolesnyk-N


08_Kowalewski-H

09_Kucharczyk-R

10_Rutkowski-M

11_Targonska-J

12_Woloszyn-J


Zasady_Pr-jezyko

4 Mariusz Rutkowski

5

19

31

5165

83

93107

119

133

145

173

187

193

Contents

Articles




















in school practice








ARTYKUŁY



T=04(Tw + Ts)gdzie














Liceum










2 Eksperyment


















































3 Podsumowanie















2003

Inne źroacutedła



Literatura






Summary









1 Ziel des Beitrags



20 Anna Daszkiewicz










22 Anna Daszkiewicz












24 Anna Daszkiewicz



















26 Anna Daszkiewicz


























28 Anna Daszkiewicz








30 Anna Daszkiewicz

Bibliografie
















Summary











32 Cecylia Galilej










34 Cecylia Galilej














36 Cecylia Galilej










38 Cecylia Galilej




zdrobnienie np











lub regionalne




40 Cecylia Galilej


Przykłady









42 Cecylia Galilej












44 Cecylia Galilej









b) potoczne np






46 Cecylia Galilej

d) regionalne np










48 Cecylia Galilej


Zakończenie











50 Cecylia Galilej



1966ndash2012

Literatura










Summary












52 Irena Jaros








54 Irena Jaros









56 Irena Jaros












58 Irena Jaros













60 Irena Jaros




















62 Irena Jaros









Literatura




























64 Irena Jaros

Summary








1 Wstęp







66 Ewa Kaczmarz





















68 Ewa Kaczmarz






431 Geneza











70 Ewa Kaczmarz








51 Rama tekstowa








72 Ewa Kaczmarz


















74 Ewa Kaczmarz


52 Segmenty













6 Aspekt poznawczy





76 Ewa Kaczmarz















78 Ewa Kaczmarz

















80 Ewa Kaczmarz


8 Podsumowanie



Literatura












Summary











84 NataliaKołesnyk








86 NataliaKołesnyk










88 NataliaKołesnyk








90 NataliaKołesnyk




















92 NataliaKołesnyk











Summary











1 Wprowadzenie

































3 Uwagi o fonetyce


31 Samogłoski






















































5 Podsumowanie









Literatura

































Summary








methods

1 Wstęp



























































Literatura
















Summary























11 Labializacja





























3 Mazurzenie













































Literatura










Summary






































































Literatura










Summary





fuumlr DaF-Lernende





1 Einleitung





































41 Forschungsfragen


























































































































verliebt



































Frankfurt am Main

























Summary














z fizyki


























































































































Literatura







Summary



















































Recenzenci



Zasady etyczne



























wydania strony






00

01_Czerepowicka-M

02_Daszkiewicz-A

03_Galilej-C

04_Jaros-I

05_Kaczmarz-E

06_Kolesnyk-N


08_Kowalewski-H

09_Kucharczyk-R

10_Rutkowski-M

11_Targonska-J

12_Woloszyn-J


Zasady_Pr-jezyko

Papers in Linguistics XVIII V 4 2016 - Wydawnictwo UWM

Documents

Transcript of Papers in Linguistics XVIII V 4 2016 - Wydawnictwo UWM