Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H....

23
Panicum riparium H.Scholz eine neoindigene Art Europas? Uwe Amarell, Offenburg BAS

Transcript of Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H....

Page 1: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

Panicum riparium H.Scholz

– eine neoindigene Art Europas?

Uwe Amarell, Offenburg BAS

Page 2: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

Sect. Panicum

Panicum miliaceum L.

subsp. miliaceum

subsp. agricola H.Scholz & Mikolsáš

subsp. ruderale (Kitag.) Tzvelev

Panicum capillare L.

subsp. capillare

subsp. barbipulvinatum (Nash) Tzvelev

Panicum riparium H.Scholz

Panicum hillmanii Chase

[ Panicum gattingeri Nash ]

Sect. Dichotomiflora

Panicum dichotomiflorum Michx.

Panicum schinzii Hack.

Sect. Virgata

Panicum virgatum L.

ca. 10 weitere seltene Adventivarten

1. Die Gattung Panicum in Deutschland

Page 3: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2. Panicum riparium

Scholz, H.: Panicum riparium H.Scholz

– eine neue indigene Art der Flora Mitteleuropas.

Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280

Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova

Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro 1-2 mm,

panicula laxiuscula pauce spiculata atque spiculis lateraliter

subterminalibus breve pedicellatis ac spiculis caudatis angustioribus

(0,7-0,8 mm latis) sed longioribus (2,5-3 mm longis).

Distribution:

In Media-Europa ad ripas Albidis (Elbe) et Viadri (Oder) fluminum.

Holotypus:

Germania, Saxonia-Anhaltina: „Elbufer (rechtsseitig) ca. 700 m

westlich Kirche Sandau, 3238/1.1", 12.10.2000, U. AMARELL

(B; Isotypus Hb. Amarell) Röpert, D. (Ed.) 2000- : Digital specimen images at the

Herbarium Berolinense. - Published on the Internet

http://ww2.bgbm.org/herbarium/ (Barcode: B 10 0076682 /

ImageId: 310151) [accessed 30-Sep-11].

Page 4: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.1 Panicum riparium – Verbreitung in Europa

Panicum riparium Verbreitungskarte für

Mitteleuropa

publizierte Quellen: Amarell (2010), Garve (2007+2008), Hohla

(2006 + 2007), Hohla et al. (2009), Király et

al. (2009), Meierott (2008), Müller & Rätzel

(2007), Scholz (2002), Datenbank „Sesam“

Senckenberg

persönl. Mitt.: O. Borkowsky (Braunschweig), F. Hoffer-

Massard (Lausanne), G. Király (Völcsej),

A. Krumbiegel (Halle/S.), L. Nagy (Budapest),

S. Rätzel (Frankfturt/O.) S. Schlesinger

(Inzlingen)

Page 5: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

Panicum capillare Panicum riparium

Habitus ?

20-75 cm Höhe

Rispe reichblütig

dünne, schlaffe Halme,

bis 35 cm Höhe,

Rispe armblütig

Ährchen 2-2,5 mm lang

0,8-1,0 mm breit

mit kurzer Spitze

2,5-3 mm lang

0,7-0,8 mm breit

mit langer Spitze

Nervatur obere Hüllspelze: 7

untere Deckspelze: 9

obere Hüllspelze: 5-7

untere Deckspelze: 5-7

Spelzfrucht ?

0,7-0,9 (- 1mm) breit

ca. 1,5 mm lang

0,6-0,7 mm breit

subterminale

Ährchenstiele

lang, abstehend kurz (höchstens so lang wie

das Ährchen)

Page 6: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

Panicum riparium in ungarischen Maisfeldern – Bild: L. Nagy

Page 7: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

Panicum riparium in ungarischen Maisfeldern – Bild: L. Nagy

Page 8: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

0,7

0,8

0,9

1

1,1

2 2,2 2,4 2,6 2,8 3

Äh

rch

en

_B

reit

e

Ährchen_Länge

P. capillare

P. riparium

Page 9: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

4,5

5,5

6,5

7,5

8,5

9,5

4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8

Ne

rve

n_

Un

tere

De

ck

sp

elz

e

Nerven_Obere Hüllspelze

P. capillare

P. riparium

Page 10: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

0,6

0,7

0,8

0,9

1

1,1

1,2

1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9

Fru

ch

t_B

reit

e

Frucht_Länge

P. capillare

P. riparium

Page 11: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

0

10

20

30

40

0 2 4 6 8 10 12

Win

ke

l_Ä

hrc

he

ns

tie

l

Länge_Ährchenstiel

P. capillare

P. riparium

Page 12: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.2 Panicum riparium – Merkmalsvergleich

Panicum capillare Panicum riparium

Habitus ?

20-75 cm Höhe

Rispe reichblütig

dünne, schlaffe Halme,

bis 35 cm Höhe,

Rispe armblütig

Ährchen 2-2,5 mm lang

0,8-1,0 mm breit

mit kurzer Spitze

2,5-3 mm lang

0,7-0,8 mm breit

mit langer Spitze

Nervatur obere Hüllspelze: 7

untere Deckspelze: 9

obere Hüllspelze: 5-7

untere Deckspelze: 5-7

Spelzfrucht ?

0,7-0,9 (- 1mm) breit

ca. 1,5 mm lang

0,6-0,7 mm breit

subterminale

Ährchenstiele

lang, abstehend kurz (höchstens so lang wie

das Ährchen)

Page 13: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.3 Panicum riparium – historische Belege

Allaman (CH) 1879 Basel (CH) 1869

Zürich (CH) 1888 Zürich (CH) 1888

Kew (GB) 1877

http://herbariaunited.org/specimen/289352/

Hortus Upsalensis 18. Jh. http://www.linnean-online.org/1284/

Page 14: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

2.4 Panicum riparium – Zusammenfassung

• Panicum riparium ist in wesentlichen Merkmalen deutlich von Panicum

capillare unterschieden

• für die Geländeansprache erweisen sich die schmalen „Doppelährchen“

am Ende der Rispenäste als besonders hilfreich

• die Art besitzt eine weite Verbreitung in Mitteleuropa und besiedelt dort

unterschiedlichste Standorte (neben Flussufern auch Ruderalstandorte,

Bahnanlagen, Maisfelder)

• damit einher geht eine größere morphologische Variabilität

• Belege entsprechender Pflanzen lassen sich in Europa mehrfach seit dem

18. Jahrhundert nachweisen

• eine erst vor kurzer Zeit erfolgte Entstehung an Elbe oder Oder erscheint

damit ausgeschlossen

Ist „Panicum riparium“ nicht doch eine amerikanische Sippe?

Page 15: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3. Panicum capillare (s.l.) in Nord-Amerika

Herbarbelege aus dem OAC Herbarium, University of Guelph (Kanada) http://www.uoguelph.ca/HIMS/ark/index.html

Page 16: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.1 Vergleich europäischer und kanadischer Herkünfte

Ergebnisse einer Hauptkomponentenanalyse:

-2

-1

0

1

2

3

-2 -1 0 1 2 3

Fa

kto

r 2

(1

4,2

% d

er

Va

ria

nz)

Faktor 1 (66,2% der Varianz)

P. capillare (Europa)

P. capillare (Kanada)

P. riparium (Europa)

P. ??? (Kanada)

Page 17: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.1 Vergleich europäischer und kanadischer Herkünfte

weitere Ergebnisse:

• die zur Unterscheidung von P.

capillare und P. riparium genutzten

Merkmale lassen sich auch an

kanadischem Material einsetzen

• es ergibt sich eine klare Trennung in

zwei Typen, die jedoch eine größere

Variabilität (insbesondere in der

Ährchenlänge) aufweisen

Page 18: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.2 Amerikanische Binnengliederung des P. capillare

Hitchcock & Chase (1910): The North American Species of Panicum. - Contrib. U.S. Natl. Herb. 15: 1-396

Lectotypus des P. capillare (Clayton 454)

http://www.nhm.ac.uk/research-curation/research/projects/clayton-herbarium/

Page 19: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.2 Amerikanische Binnengliederung des P. capillare

Rydberg (1895): Flora of the Sand Hills of Nebraska. - Contrib. U.S. Natl. Herb. 3: 133-203

P. capillare var. occidentale Rydb. - Contr. U.S. Natl. Herb. 3(3): 186 (1895)

http://botany.si.edu/types/showImage.cfm?mypic=00133128.jpg

Isotypus des P. capillare var. occidentale (Rydberg 1788)

Page 20: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.2 Amerikanische Binnengliederung des P. capillare

Rydberg (1900): Catalogue of the Flora of Montana and the Yellowstone National Park. - Mem. New York Bot.

Gard. 1: 492 p.

P. barbipulvinatum Nash - Mem. New York Bot. Gard. 1: 21, 1900

http://botany.si.edu/types/showImage.cfm?mypic=00133095.jpg

http://botany.si.edu/types/showImage.cfm?mypic=00133096.jpg

Isotypus und Typusfragment des P. barbipulvinatum (Rydberg & Bessey 3544)

Page 21: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

3.2 Amerikanische Binnengliederung des P. capillare

Fernald (1919): Panicum § Capillaria in New England . – Rhodora 21: 110-114

Panicum barbipulvinatum?

(Panicum riparium H.Scholz)

Page 22: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

4. Schlussbemerkungen

• „Panicum riparium H.Scholz“ ist keine neogene Art Europas,

sondern eine eingeschleppte Sippe nordamerikanischen

Ursprungs

• sie ist vermutlich identisch mit Panicum barbipulvinatum Nash

(zumindest in einem weiter gefassten Sinne)

• die Verwendung nicht eindeutiger Merkmale sowie

Fehlinterpretationen in Nordamerika (und folgend in Europa)

erschweren jedoch die systematische Abgrenzung

• es erscheint möglich, dass sich innerhalb der hier unter-

schiedenen Arten (Panicum capillare und Panicum

barbipulvinatum) weitere sinnvolle Untergliederungen ergeben

„Jede Taxon-Beschreibung ist eine Hypothese, die den Test der

Zeit zu bestehen hat....“ H. Scholz 2002

Page 23: Panicum riparium H.Scholz - Flora · Feddes Repertorium 113 (2002) 3-4, 273-280 Panicum riparium H. SCHOLZ, sp. nova Differt a Panico capillari L. s.str. culmis humilibus diametro

Ich danke herzlichst für vielfältige Unterstützungen:

Hildemar Scholz (Berlin-Dahlem)

Arno Wörz (Naturkundemuseum Stuttgart)

Paul Catling & Gisèle Mitrow (Herbarium DAO, Ottawa)

Olaf Borkowsky (Braunschweig)

Thomas Gregor (Schlitz)

Michael Hohla (Obernberg a. Inn)

Gergely Király (Völcsej)

Anselm Krumbiegel (Halle/S.)

Jean-Louis Moret (Herbarium Lausanne)

Lajos Nagy (Budapest)

Stefan Rätzel (Frankfurt/Oder)

Siegfried Schlesinger (Inzlingen)

Guido Wartemann (Dessau)

... et un grand merci à

Franҫoise Hoffer-Massard (Lausanne)