Sylwia BródkaAndrzej Macias

M. Kistowski. B. Korwel-Lejkowska ted.).wa|oryzacja śDdo/iska przyrcdni(fe8ow planowaniu przetuzennym, 2007,Gdansk - Warszawa, 5. 6l-75.

Etapy oceny środowiska przyrodniczegooraz ich znaczenie w procesie planistycznym

Teoretyczne i metodo|ogiczne aspekty ocen środowiska przyrodniczego dyskutowa-ne są szeroko W literaturfe naukowej od wie|u lat. W więkzości opracowań z tego zakre.su podkreś|a się ogromny wymiar praktyczny tego zagadnienia, szczególnie w konteKciewprowadzanych w ostatnich latach w Polsce zmian w systemie planowania przestrzen-nego, których efektem wydaje się być wzrost znaczenia prob|ematyki przyrodniczejw opracowaniach planistycznych np.: opracowanie ekofizjograficzne, prognoza od-dziatywania na środowisko projektÓw planów zagospodarowania przestrzennego.

Uty|itarne znaczenie ocen warunkÓw przyrodniczych związane jest między innymiz okreś|eniem potencjału gospodarczego środowiska, optyma|izacją sposobu gospo-darowania przestrzenią oraz kzta,ltowaniem jakości życia społeczności Iudzkich.Do najważniejszych etapów tego procesu za|iczyĆ na|ezy:. diagnozę i analizę' d|a ktÓrych punktem wyjścia jest opracowanie spójnego i kom.

p|etnego banku danych Źródtowych o środowisku,. syntezę i prognozę krajobrazowo-ekologiczną, zawierającą wskazania okreś|ające moż.

Iiwości harmonijnego rozwoju funkcji przyrodniczych (ekologicznych) i społeczno-go-spodarczych oraz zakres i natężenie ich realizacji w określonym horyzoncie czasowym.

ocenę definiujemy jako pewien sąd wartościujący' zawieraj4cy aprobatę |ub dez-aprobatę okreś|onego stanu rzeczy lub zdarzenia, wyrażający dodatnie |ub ujemneustosunkowanie sie wypowiadającego do kogoś lub czegoś. Zdaniem Wojciechowskie-go (1986) można przyjąć, iż istota oceny polega na konfrontacji jakiegoś dobra, rzeczyczy zjawiska z pewnym wzorcem przyjętym za jednostkę porównawczą. Bartkowski(1986) podkreś|a z kolei, że oceną nazywac możemy rezultat porównania jakiejś rzeczy(zjawiska) z kryterium oceny, a to kryterium zależne jest zarówno od ce|u, jak i odnrzar|minłl l nranrl

Na gruncie nauk geograficznych, a także w p|anowaniu przestrzennym ocenę moż.na utożsamiać z wartościowaniem - okreś|aniem znaczenia, przypisywaniem pewnychzalet składnikom środowiska przyrodniczego oraz przejawom i siłom związków funk-cjonalnych. decydujących o jego dynamice i moż|iwościach zaspokojenia potrzebcztowieka (Hopfer, Cymerman, Nowak l982, Sotowiej l992). W zwiqzku z tym, term|-nem powszechnie stosowanym w odniesieniu do tego procesu jest ,,waloryzacja".

Procedura oceny środowiska przyrodniczego ujmowana jest najczęściej w formieschematycznej. Na ryc. I przedstawiono wybrane schematy procesu oceny w uktadzie

Bańkowski (1977) cymerman, Hopfeą NoWak (1982)'Seneka (2001)

Kostrowicki (1992) Rużicka' Mik|oś (1994)

AnaIiza środowiska pŻyrodniczego -tworzanie banku informacji

Ryc. l ' Wybrane schematy procesu oceny środowiska przyrodniczegoFig. L Chosen schemes of environmental evaluation process

ldentyfikacja ocenianego zjawiskaI ooszaru

Usta|enie zasad i kMeńó\,v oceny

vwbór metod i technik prezentacji

WeMkacja wyników oceny z punktuwidzenia ich Wańości poznawczej

ipraktycznej

Ostateczno wyniki ocony oraz ich klasyfikacja

okreś|eni9 ce|u i deIimitacjaterenu opracowywanego

Analizakra.iobrazowo-ekologiczna

Syntezakrajobrazowo-ekologiczna

ocena pŻydatnościkrajobraz u

Propozycja organizacjiterenu

Planowani€ orzestęennei branżowe

o.=

o;

3.ó

okreś|enie ceIuopracowanaa

Wybór ska|iopracowanaa

Wybór po|apodstawowego oceny

WybórkMeriów oceny

oBg

8E

Bonitacja

Kwalifikacia

Selekcja danych -z Uwzg|ędnieniem ich

istotności, użytecznościoraz dostępności

metodycznej

NJ

:Śś.

ó.

P

3.3o,

!,

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie planistycznym 63

chronologicznym. Taka forma ich porównania pozwala w 5po5ób dość obrazowy prze-

śledzić zmiany, jakie następowaty w metodyce oceny środowiska przyrodniczego'a także okreś|ić ich bezpośredni związek z rozwojem teorii badań krajobrazowych'Wzrost znaczenia podejścia systemowego w geografii fizycznej spowodował koniecz.ność spojrzenia na środowisko przyrodnicze z eko|ogicznego punktu Widzenia. Uzna.wane więc za optyma|ne rozwiązania metodyczne (patrz schemat wedtug Bartkowskiego

] 977) ulegały stopniowej weryfikacji. Pojawienie się wie|u nowych fagadnień związa-nych chociażby z potrzebą uwzględniania w procesie oceny czynnika antropogenicznego'

Tabela l. Podstawowe opracowania planistyczne i znaczenie w nich czynnika przyrodniczegoTable l. Basic soatial studies and sisnificance of included natural factor

Rodzaj opracowaniaWykorzystanie w planowaniu

przestrzennymSrodowisko przyrodnicze

studium uwarunkowańi kierunków za8ospodaro-wania orzestrzennePo

do konstrukcji p|anówi strategii rozwoju gminy

uwarunkowania środowiskowe powinny byćszeroko ujęte Mącznie z mode|em jego

funkcjonowania

opracowanie ekofi zjogra-ficzne podstawowe

na potrrebyplanu miejscowego

szczegótowa Charakterystyka środowiskaprzyodniczego. .iego diagnoza w zakresie

stanu i funkcjonowania, pognoza oraf jego

urErd P'dil'>ryuld

opracowanie ekofizjogra-ficzne poblemowe

w przypadku koniecznościbardziej szoegółowego rozpo-znania środowiska przyrodnicf e-

go' je8o cech i zagrożeń

rozszerzona i uszczegółowiona probIematykaśrodowiskowa dotycząca konkretnego zadaniap|anistycfnego wraz z uwzg|ędnieniem stanu

środowiska

miejscowy planzagospodarowaniaprzestrzennego

podstawowy akt prawamie.jscowego

uwarunkowania przyrodnicze, specyfika i stanśrodowiska prryrodniczego są jednym z czyn.ników decydujących w konstrukcji mpzp (co

wynika ze strate8ii zrównoważone8o rozwoju)

oceny I proSnozyoddzialywaniana środowisko

ważne narzędzie minimalizowa-nia i |ikwidowania konfliktóWcz|owiek _ środowisko

dok|adność rozpoznania i opis środowiskaprzyrodniczego odpowiedni do rodzajuiskali opracowania

plan ochrony parkównarodowych' rezerwatówprzyrody. parków krajo-brazowych. obszarówNatura 2000

odpowi€dnik p|anów miejsco-wych dla terenów chronionych.preferencje przeslanek ekolo-gicznych

szczegótowy je8o opis ujmujący stan i dyna-mikę zmian obszarów prawnie chronionych,operaty szczegó,lowe dotyczące poszczegó|.

nych elementów środowiska przyrodniczego

program ocnronyśrodowiska

przesłanki planistycZne

dla lokalnego systemuobszarow chronionych

dokładna charakterystyka środowiskaprzyrod n iczego

plan gospodarkiodpadami

przesłanki p|anistyczne w zakre-sie gospodarki odpadami

uwarunkowania przyrodnicze jako tfodla gospodarki odpadami na danym terenie

strategia rozwoju (lokal-negc/przestŹennego)

opracowanie uzupełniającew stosunku do studium uwa-runkowań i kierunków za8o.spooarowanra przestrzennegow pracach nad projektamipIanÓw miejscowych

dokument kompIekowy UWZględniającynajważnie.isf e uwarunkowania przyrodniczeprzy budowaniu podstawowych kierunkówrozwoju danego obszaru

Źrod|o: opracowanie wlasne.

64 Sylwia Bńdka' Andrzej Macias

który obniża lub podnosi rangę ekologiczną terenu, prob|emów dynamiki systemÓwprzyrodniczych i prtyczyn ich zmian, wreszcie zagadnień prognozowania zmian (pro.gnozowanie krajobrazowe) zdecydowato o tym' że poza poznawczą ro|ą procesu oce-

ny coraz większego znaczenia zacząt nabierać jego wymiar praktyczny (zastosowanie

w p|anowaniu przestrzennym i zarządzaniu środowiskiem), (patrz schematy wedługKostrowickiego 1992 oraz Rużicki i Mik|ośa 1994).

W dobie zrównoważonego rozwoju niefmiernie ważnym czynnikiem dotyczącymwsze|kiej dziata|ności cztowieka są uwarunkowania przyrodnicze. To one w dużej mie.rze powinny przyczyniaĆ się do rozwoju poszczegó|nych miast, gmin czy też powiatówi województw. Ujęcie prob|ematyki przyrodniczej w najważniejszych opracowaniachplanistycznych ukazuje tabela 1.

Waloryzując środowisko przyrodnicze d|a potrzeb p|anistycznych na|eŹy brać poduwagę podstawy teoretyczne. Z szeregu teorii geograficznych ty|ko część znajduje zasto-

sowanie w p|anowaniu przestrzennym. Te ostatnie można podzielić na podstawowei uzupetniające (tabela 2). Stosowanie w praktyce tych teorii wymaga roz|egłej wiedzyoraz sprawia wie|e trudności, ale pozwala na optymalną waloryzację środowiska przy.rodniczego.

oprócz teorii niezmiernie waŹne są zagadnienia termino|ogiczne, bowiem pozwa-|ają one na uniknięcie sytuacji, gdy jedno pojęcie (np. krajobraz) jest różnie rozumianeprzez przedstawicie|i różnych nauk. Ujedno|icona terminologia daje możIiwość unik-nięcia pomytek i btędów. Podstawowy aparat pojęciowy powinien być zrozumiaty dlawszystkich oraz wynikać z obowiązującego prawodawstwa. Niestety, najważniejsza

ustawa dotycząca planowania przestrzennego (Dz.U. nr 80/2003' poz' 717), a takzejej nowy projekt, są bardzo ubogie jeś|i chodzi o zakres przyrodniczy, Fakt ten ukazuje

tabe|a 3, w której zawarto także pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska Występujące

w innych ustawach związanych z dziata|nością człowieka w środowisku przyrodniczym.Autorzy niniejszego artykułu wydzieliIi 5 etapów oceny środowiska przyrodnicze-

go, stanowiących pewnego rodzaju podsumowanie pog|ądów na ten temat i będącychpróbą ich Usystematyzowania. W etapie l (przygotowawczym) ważne jest okreś|enie

celu opracowania, jego zakresu przestrzennego, rozumianego jako obszar badań orazwybór skali opracowania. Jest to bardzo ważny moment calej oceny, bowiem wybórjednej lub innej opcji będzie rzutował na proces catej oceny. oczywiście z punktu wi-dzenia p|anowania przestrzennego najważniejsze są cele utylitarne, bo to one dają od.powiedź na pytania dotyczące potrzeb p|anistycznych. Natomiast wybór skali planumiejscowego z racji rozwiązań zawartych w Ustawie o planowaniu i zagospod arowan iu

przestrzennym z 2003 roku jest ograniczony do map zasadniczych. Wymaga to posiadania szczegÓłowej bazy danych o środowisku przyrodniczym. Takie rozwiązaniepozbawia teŹ moź|iwości planowania np. eko|ogicznego systemu obszarów chronio-nych w obrębie catej gminy, a także stwarza sytuację, ze część terenów w gminie nie

objęta jest źadnym p|anem miejscowym. Powodować to może wie|e zagrożeń taduprzestrzennego w gminie oraz praktycznego wprowadzania w życie zasad zrównowa-żonego rozwoju' Dopiero projekt nowej Ustawy o p|anowaniu i zagospodarowaniuprzestrzennym wprowadza pojęcie p|anu kierunkowego, ktÓry będzie obejmowałteren całego miasta i/lub gminy.

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie planistycznym 65

Tabela 2. wybrane teorie naukowe stosowane w naukach geograficznych i ich zastosowanie

w planowaniu przestrzennymTable 2. Selected scientific theories applied in geography and their application in spatial planning

ZastoJowania i

teona systemu powszechnie stosowana w naukach przyrodniczych. pozwa|a.jąca na całośCiowe

spojrzenie na środowisko przyrodnicze oraŹ na skutki inwestycji i dzialań

cztowieka w środowisku

teoria potencjału

środowiska

teoria konfliktówcztowiek _ środowisko

teoria syntezkraj obrazowych

teoria zńwnoważone8oIOZWOJU

teoria termodynamicf-nej struktury

biogeograficzna teoriastruktur krajobrazowych(teoria matryc. płatów

korytarzy)

ekologiczna teoriapercepcji krajobrazu

teoria zarządzaniaśrodowiskiem

obecnie kładzie się na nią szczegó|ny nacisk, pozwa|a ocenić wszystkie

na'iważniejsze elementy środowiska przyodniczego dIa potrzeb pIanowania

przestrzennego

wynika z teorii systemóW waźne znaczenie w p|anowaniu przestrzennym,

szczególnie w prognozach i ocenach oddzia|ywania na środowisko

daje moż|iwość synergicznej oceny integralnej środowiska przyrodniczego

dla potrzeb planowania przestrzennego

podstawowa. lansowana teoria we wszystkich opracowaniach planistycznych,

wynik za|ożeń polityki ekologicznej państwa, uwarunkowania przyrodnicze

stanowią podstawę rozwoju lokalnego. funkcje eko|ogiczne traktowane na rowni

z funkcjami spoleczno-gospodarczymi

posiada ścisty zWiązek f teorią zównoważonego mzwoju' podstawowym

założeniem jest takie p|anowanie relacji cztowiek _ śtodowisko' by tworzylyone harmonijną ca|ość. wymagane jest w niej uwzględnienie uwarunkowańprzyrodniczych' f un kcjonalnych. kulturowyó i estetycznych

traktuje krajobraf jako system interakcyjny środowisko- cztowiek. w którym

działa|ność człowieka ma najwiękze znaczenie; zwra(a ona uwagę. że czynnościąpoprzedzająca wprowadzenie jakiejkolwiek funkcji gospodarczej jest wskafanie

sposobów poprawy jakości środowiska

pozwa|a na okreś|enie struktury funkcjonalno-przestrzennej oraz optymalizac.ię

relac,|i w środowisku oraz interakcji cf,łowiek _ środowisko. wymaga jednak

umiejętne8o stosowania' nie zawsze sprawdza się w p|anowaniu przestrzennym

trudności w zastosowaniu dla potrzeb p|anowania przestrfenne8o' aczko|wiek

stanowi cenne uzupetnienie syntez krajobrafowych idaje możliwość inne8o

spojrzenia na środowisko przyrodnicze z uwzg|ędnieniem potrzeb społecznych

i estetycznych

dopiem wchodzi ona do gmin, teoria pomocnicza do planowania przestrzenne-

go' wyma8ająca uwzg|ędniania czynnika przyrodniczego iciąglej jego poprawy'

wymusfa'iąca odpowiednią ko|ejność przy opracowaniach pIanistycznych

zńdło: opracowanie własne.

Etap dokumentacyjny polega na zbieraniu danych źródłowych o środowisku przy.

rodniczym oraz jego komponentach i tworzeniu baz danych. W zależności od potrzeb

i zadań p|anistycznych opracowuje się aIbo komp|ekową bazę danych źródtowych,ztożoną z róŻne1o typu materiałów i w rÓżnej ska|i, a|bo tematyczną (ednokierun.kowq) bazę danych składającą się z opracowań specja|istycznych w odpowiedniej ska|i.

uzu Peln iaj ąC e

Table 3. Definitions connected with natural environment assessment, applied in polish legislation

jest to o8ół e|ementów przyrodnic2ych. w tymtakże przekztałconych w wyniku działalnościczlowieka. a w sz(zegó|nośCi powierzchnia ziemikopaliny' wody' powietrze. zwierzęta i rośliny.krajobraz oraz klimat (Ustawa Prawo OchronySrodowiska z 2001 roku oraz Ustawa o Planowa-niu iZagospodarowaniu Przestrzennym z 2003)

kra,jobraz wraz z tworami przyrody nieożywioneoraz naturalnymi i przekztafconymi siedliskamiprzyrodniczymi z występującymi na nich roś|ina.mi. zwierzętami igrzybami (Ustawa o ochroniePrzyrody z 2004 roku)

brak (istnieje natomiast w Ustawie Prawo Wod-ne z 200l roku def zasobów wodnych)

walory ekologiczne. estetyczne lub kulturoweobsfaru oraf związane z nimj rfeźba terenu.twory i sk|adniki przyrody, u|śzta|towane przez

siły przyrody |ub działalność człowieka (Ustawao Ochronie Przyrody z 2004 roku)

Sylwia Bńdka, Andrzej Macias

Tabela 3. Pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska przyrodniczego występujące w polskimustawodawstwie

Pojęcie Uwagi

środowisko należałoby uzupełnić tą definicjęo wzajemne re|acje pomiędzyeIementami środowiska

na|eżałoby ujednoIicić defi nicjęśodowiska i opracować jedną wspÓ|ną

dla wszystkich ustaw dotyczącychśrodowiska, najlepiej pod pojęciemwłaśnie środowiska przyrodniczego

zasooyśrodowiskaprzyrod n ioego

warorykrajob razowe

Użytkiśrodowiskaprzyrodniczego

potencjafśrodowiskaprzyrodniczego

5ą to substanc'ie i energie możliwedo gospodarczego wykorzystania

uwzg|ędnić w nowej ustawieo planowaniu i zagospodarowaniuprzestrfennym

wprowadzić to pojęcie do ustawo-dawstwa jako substancje i energieoraz warunki przyrodnicfe moż|iwe

człowieka

wprowadzić to pojęcie do prawo.dawstwa jako zdolność środowiskado zaspokajania potrzeb czfowieka

Zńdło: opracowanie własne na podst. Ustawy o P|anowaniu i Zagospodarowaniu PrzestŹennym (2003). Usta-Wy Prawo ochrony Środowiska (200]), Ustawa o ochronie Przyody (2004). Ustawa Prawo Wodne (2oo]).

Materiały do banku danych ŹrÓdłowych zbiera się Wykorzystując różnego typuźródta archiwa|ne i materiały pochodz4ce z badań terenowych. Przystępując do tegoetapu należy przeana|izować dostępne źródła danych pod kątem Wykorzystania ich dopóŹniejszej oceny. sktadają się na nie źródta pisane (prace naukowe' monografie'opracowania planistyczne, opracowania statystyczne), Źródta ikonograficzne (różnemapy tematyczne, zdjęcia lotnicze i satelitarne) oraz systemy informacji geograficznej(CIS). Przegląd tych materiałów powinien dać odpowiedŹ na następujące pytania: Ja-kich danych ijakiego typu brakuje? Które z zebranych danych wymagajq weryfikacjiterenowej? Dopiero po odpowiedzi na te pytania na|eży przygotować materiały doprac terenowych (m.in. mapy topograficzne z naniesionymi obiektami do weryfikacjiterenowej).

D|a obszańw nie posiadających wiarygodnych i odpowiednich informacji o środo-wisku przyrodniczym należy wykonać inwentaryzację wraz z kartowaniem terenowymz wykorzystaniem 6Ps. W zależności od potrzeb moźe to być inwentaryzacja przyrod.nicza (dotycząca świata ożywionego i przyrody nieożywionej) lub inwentaryzacja

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie P|anistycznym 67

komp|ekowa (powszechna - rozszerzona o stan środowiska przyrodniczego i antropo-sferę). Taka inwentaryzacja pozwala na zbudowanie odpowiedniej iaktua|nej bazydanych źródłowych stanowi4cej potem dobrq podstawę do etapu analitycznego isyn.tetycznego.

Materiałami stużącymi do wa|oryzacji środowiska przyrodniczego są studia uwa-runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz opracowania fizjogra.fi czne/ekof izj ografi czn e.

Według Ustawy o p|anowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 rokupodstawowym źrÓdtem danych o środowisku powinno być studium uwarunkowańi kierunków zagospodarowania przestrzennego. W praktyce nie zawsze tak jest, ponie-waż w niektórych przypadkach jest to bardzo ogóIna charakterystyka środowiska przy-rodniczego, która nie daje dobrych informacji potrzebnych do waloryzacji środowiska,a tym samym do konstrukcji pĄektów p|anów miejscowych. Dlatego dobrym rozwią-zaniem wydaje się przywrÓcenie znaczenia w p|anowaniu przestrzennym opracowa-niom ekofizjograficznym ' Zna|az]ro to swój odzew w Rozporządzeniu Ministra Środowl.ska z 9.09.2002 roku iw projekcie nowej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniuprzestrzennym, w których jest mowa, że na potrzeby projektóW p|anów miejscowychsporządza się opracowania ekofizjograficzne' Mają one zapewnić rea|izację założeńrozwoju zrównowazonego'

W przypadku obszaróW miejskich istniejq opracowania fizjograficzne, wykonywanenajczęściej od lat 60. do końca lat 80. XX wieku. Dominuje w nich wa|oryzacja fizjo.graficzna terenu dla potrzeb planistycznych. Jedynie wykonywane obecnie opracowa-nia ekofizjograficzne, które mają takze waloryzację eko|ogiczną, dają dobre podstawydo oceny integralnej środowiska przyrodniczego oraz do konstrukcji planÓw miejsco-wycn.

Bardzo szeroko potraktowana jest problematyka przyrodnicza w planach ochronyparków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parkÓw krajobrazowych. Wynikającez nich przesłanki p|anistyczne muszą być zawarte w studiach uwarunkowań i kierunkówzagospodarowan ia przestrzennego oraz p|anach miejscowych. oprócz tych przestanekzawarte w nich wiadomości moŹna z powodzeniem wykorzystać do wa|oryzacji środo-wiska przyrodniczego d|a potrzeb p|anistycznych. To samo dotyczy ocen oddziaływa.nia na środowisko różnych inwestycji.

W procesie oceny środowiska przyrodniczego fundamenta|ne znaczenie ma anaIizaisynteza (krajobrazowa' kra.jo brazowo.eko|ogiczna), szczegÓlnie wtedy' gdy przedmio-tem badań jest system interakcyjny człowiek.środowisko. Wzmocnieniu ulega wtedyutylitarny wymiar tych dwóch etapÓw postępowania badawczego' na co uwagę zwra-cają między innymi Sołowiej (] 999) i Pietrzak (1 998). Zdaniem tego ostatniego autorajednym z istotniejszych aspektów badań ekologiczno-kĘobrazowych jest zagadnienieużyteczności krajobrazu rozumiane jako:. okreś|enie zasobów i potencjatu oraz wykorzystania i funkcji krajobrazu'. analiza systemów przyrod niczo-techn icznych,o wartościowanie krajobrazu oraz prob|emy gospodarowania.

Autor ten podkreśla jednocześnie, że synteza krajobrazowa jest funkcją rozpozna.nia. odwzorowania oraz percepcji i użyteczności krajobrazu.

I Sy|wia Bńdka. Andnej Macias

llakł zatem przyjąć' ze w ujęciu praktycznym synteza powinna być wynikiemln"rł

*-.'.€j analizy i opisu środowiska przyrodniczego, złożoności występujących w nim

E-.gkjm od wtaściwego doboru składników icech a następnie kryteriów oceny śro-

&/i'ka przyrodniczego, decydujących o rozwoju funkcji gospodarczych (efekt..' syn.Eł cząstkowe), które warunkują z kolei moż|iwości współistnienia funkcji ekologicz.nych z gospodarczymi (efekt + synteza krajobrazowa lub krajobrazowo-ekologiczna).

W związku z tym, do podstawowych cech charakteryzujących wzajemne re|acje

mie.dzy etapem analizy isyntezy w procesie badawczym za|iczyć nalei ich:

. ryk|iczność (powtarzalność), co podyktowane jest koniecznością przeprowadzania

xen cząstkowych nazywanych potocznie branźowymi'. Jynamiczny charakter, co wynika z załozenia, że żadnego etapu badania nie można

traktować jako skończonego i co wyraźnie wzmacnia znaczenie prognozy w procesie

oceny środowiska dla potrzeb p|anowania przestrzennego.Realizacja etapu ana|itycznego w procedurze badawczej pociąga za sobą koniecz-

ność wyboru kryterióW i metod oceny środowiska przyrodniczego, a także okreś|eniaodzaju pola podstawowego oceny.

Kryterium w ogóInym rozumieniu traktowane jest jako miernik służący za podsta.wę oceny, natomiast w geografii fizycznej oznacza cechę środowiska przyrodniczego'za pomocą której dokonujemy k|asyfikacji i oceny zjawisk fizycznogeograficznych(Sotowiej ]992). Wybór kryteriów oceny, szczegÓlnie w przypadku przeprowadzaniaocen specja|istycznych (np. d|a potrzeb turystyki i rekreacji) jest ściś|e za|eżny od celu

i ska|i opracowania oraz od przedmiotu oceny. Dobór cech opisujących środowisko po-winien umoż|iwiać jego wnikliwą i wie|owątkową ana|izę na różnych poziomach szcze.gółowości opracowania. Na|eży jednocześnie zadbać o precyzyjny ijednoznaczny opiskryteriów ustalenie ich rangi _ znaczenia - d|a wyników oceny oraz zapewnienieporównywalności różnych wartości środowiska przyrodniczego odnoszących się do róz-nych jego cech.

Metoda oceny oznacza świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowa-

nia d|a osiągnięcia określonego ce|u |ub też celowe czynności iśrodki prowadz4ce dorozwiązania danego problemu. Stosunkowo częste wartościowanie środowiska przy-

rodniczego przeprowadza się metodą bonitacji punktowej. a jej zastosowania obser-wować można w wielu pracach z zakresu geografii fizyczne1 komp|ekowej oraz eko.fizjografii. Pomimo zarzu\ów wysuwanych wobec tej metody, związanych przede

wszystkim z jej ogromnym subiektywizmem, jest ona nadal z powadzeniem stosowna(patrz prace Kistowskiego 1995, 1996,Senetry iCieś|ak 2004, Bajerowskiego 2000).Równie powszechne wykorzystywana jest metoda nakładania ocen komponentówktórej efektem jest zestaw map ana|itycznych stanowiących następnie podstawę do

wykonania jednej lub kilku map syntetycznych. Zdaniem Richlinga ('|992) najbardziejwłaściwym rozwiązaniem z metodycznego punktu widzenia jest waloryzacja w grani-

cach jednostek natura|nych - geokompIeków.Pole podstawowe oceny definiujemy jako powierzchnię, w ramach której przepro-

wadzane jest wartościowanie środowiska przyrodniczego. Po|e podstawowe ocenymoże mieć charakter ',uniwersalny,' wtedy gdy jest jednocześnie jednostką generowa-

nia (etap dokumentacyjny)' a następnie przetwarzania informacji o środowisku przy-

ETAP I- PRZYGOTOWAWCZYokreś|enie co|u opracowan|a' jego zakresu pŻestrzennego (obszar badań) oraz wybór ska|i opracowania

Zakroa przBtrzonny Skala opracowanla

. Foznawcry (naukowy)

. utylitamy (instrumentalny.

praktyczny), w tym:

- geoekologiczny

- społeczny

- gospodarczo€konom|cfny

- techniczny

. J€dnostki podzia|uadministracyjnego (kraj, region,powiat, gmina)

. lednostkl osadniczs - miastolub 'i€go wybrany fragment

. lednostki regionalizacllgeograficznej (regiony różnegotypu irangi)

. InneJednostki:

- obszary prawnie chronione(parki narodowe, rezerwaty,parki krajobrazowe, obszaryNatura 2000)

- zlewnie

Opracowania:

. wleloskalowo - pozlom mleJscowyI gminny

ska|e l:25000 | wlększe

- mapy topograficzne - 1:10000 i l:25000

- BDO - 1:10000

. średnioska|owe - poziom wojewódzki

od 1:50000 do 1:100000

- mapy lopograficzne - 1:50000 i1:100000

- większość map tematycznych(środowiskowych). 1;50000

- BOO - 1:50000

. małoska|owe - poziom krajowy

ska|e 1:200000 i mnieisz€

- mapy topograflczne - 'l:200000 | 1:300000

- BDO - 1:250000

io

Ó

d

ś.

óo-a'fDo!

ń.

n.D

6'tdID:4.

il=.

3

@

ETAP II - DOKUMENTACYJNYTwozenie bazy danych źródłowych o ś|odowisku pŻyrodniczym

Metody pozysk|wan|a materia|ówźródlowychRodzaje maler|ałów źródłowychZasady tworzenla banku danych

źródlowych

. materialy opisowe:. opracowan|a nauKow€

z zakresu nauk pzyrodniczych

- opracowaniamonograficzne

- opracowaniaplanistyczne

- opracowaniaslatyslyczne

. materiały ikonogra|iczne w wersji

analogowej (mapy tematyczne, lzw.

środowiskowe, zdjęcia lotniczg.

zdjęcia sate|itarne)

. dane praestrzenne w zapisia

cńowym - systemy

inwentaryzacyjne, m.in. BDO

. metody kameralne

. metody terenowe - kańowenie

terenowe z wykorzystaniem

metody pomiańw sate|iiarnych

GPS

. kompleksotYa baza

danych źródlowych -złożona z material.Ótv

różnoiematycznych

iwieloskalowych

. ,ednoklerunkowa baza

danych źródlowych -złożona z materiałó{v

specjalistycznych

w odpowi€dnie.i ska|i

.*l

:Śś.

;=o-Ń

=!JE'

[]

t-tl.lt8ll3ltctlolt ot!

loltl

ETAP III - ANALIZA SRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

lwbór kMe.iów ocenylvybór po|a podstawouvego oceny

. Jadnostki naturalne:- jednostkiregionalizacji

lub typologiilizycznogeograficznej

- geokompleksy- zlewnte- jednostkikrajobrazowo-

ekologiczne

. J.dnostk| sńuczneI- jednostki podziału

administracyjnego- ligury geometryczne

Rodzaj i |iczba kMeńół ocenyza|6żna od ce|u i ska|i opracowania

K,... l(

. Bonitacji punkiowej w polachpodstawowych oceny

. Nakładania ocen komponentów

. Waloryzacji w granicach ,iednosteknaturalnych

. Barier (ograniczeń) przyrodniczych

Ana|iza zmienności prfestrzennej sk|adników i csch śIodowiska pęyrodniczego (E, '.' E^)

z punktu widzenia pąyjętych kryteńów ich oceny (Kl ... K^)

trtrtr trtrtr trtrtr trtr8

{

o-

ooo

o

ń.

=6'€!d

9.-oil;'

3

\l

ETAP IV- SYNTEZA

Ryc. 2. Etapy oceny środowiska przyrodniczegoFig. 2. The phases of environmental evaluation

qs, s"

Kompleksowa synteza krajobrazowo{kologlczna -okreś|enie pzydatności środowiska pzyrodniczego

pzy zabżeniu harmonijnego rozwoju funkcji eko|ogicznych i społeczno{ospodarczych w przestz€ni pzyrodnicz€j

ETAP V - PROGNOZAopracowanie wańantóW reakcji

środowiska pŻyrodniczegona p|anowaną działa|ność

Eko|ogiczna optymaIizacja uŹlkowania środoWiska pzyrodnicz€goLikwidacja Iub minima|izacja konf|iktów funkcjonaInych

!NJ

=ś.

ó'

P

ilo.

=o.

'

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie p|anistycznym 73

rodniczym (etap analityczny). W literaturze problemowej z zakresu ekofizjografii nadalaktua|ne wydają się dyskusje dotyczące zasadności wyboru podstawowej jednostkioceny już na etapie tworzenia bazy danych o środowisku przyrodniczym, a także wy-boru rodzaju po|a oceny, tak by byto ono jednocześnie obszarem póŹniejszych dziatańplanistycznych (patrz prace Bajerowskiego 2000, Kistowskiego 2003, PrzewoŹniaka1991. Richlinga i Solona 1996, Senetry 200 1).

W teorii pól podstawowych oceny rozróżnia się pola o granicach przyrodniczychnazywane inaczej naturalnymi jednostkami powierzchniowymi oraz pola o granicachsztucznych, czyli obszary wynikające z podziatów adm inistracyjnych |ub figury geome.tryczne. Dużą dogodność stwarza stosowanie jednostek podziału ad min istracyjnego zewzględu na tatwą dostępność do wielu danych statystycznych, jednak Wątpliwości bu-dzi nieporównywa|ność powierzchni poszczególnych jednostek, a także zmienność ichgranic w czasie. z ko|ei stosowanie geometrycznych pól odniesienia do oceny zjawiskprzyrodniczych uważane jest przez niektórych badaczy za btędne Iub mało przeko-nuj4ce gtÓwnie z tego powodu, że wyniki oceny uzyskiwane d|a poszczególnych pól post.rzegane są jako wartości uśrednione (Senetra, Cieślak 2004). Pewne niejasności wiąŹą sięńwnież z po|ami oceny o charakterze naturalnym, poniewaz przestrzeń podzielona najednostki fizycznogeograficzne zawiera sama w sobie e|ement wartościowania środowiskaprzyrodniczego i wyprzedza w związku z tym etap jego zasadniczej oceny.

Efektem prac na etapie analizy środowiska przyrodniczego jest synteza, któraw początkowej fazie powinna przyjąć charakter syntezy cząstkowej' a w fazie końcowejformę komp|ekowej syntezy krajobrazowo.eko|ogicznej. ogniwem tączącym te dwawymiary procesu syntezy jest ocena integralna' pojmowana jako dziatanie po|egającena tworzeniu całości najbardziej przydatnej dIa okreś|onego ceIu. Jest to najbardziejzłożony etap postępowania badawczego, który Sotowiej (1999) nazywa ',syntezą sku-tecznego dziatania''. Na|eży podkreślić, że ceIem procesu syntezy w ujęciu praktycz.nym jest zharmonizowanie rozwoju funkcji eko|ogicznych i społeczno-gospodarczychW przestrzeni przyrodniczej, zmierzające do eko|ogicznej optyma|izacji uŹytkowaniaśrodowiska przyrodniczego i minima|izacji konfliktów funkcjonalnych. W związkuz tym, etap syntezy powinien być wzmocniony prognozą kierunków i natężenia zmianwywotanych pIanowaną działalnością'

Literatura

Bajerowski T. i in., 2000, Wycena krajobrazu' Rynkowe aspekty oceny i wa|oryzacji kĄobrazu'Educatena. OIsztyn.

Bartkowski r., 1977 , Metody badań geografii fizyr.znĄ, PWN, Wa6zawa.Bańkowski T.. l986' Zastosowania geografii fizycznej, PWN, Warszawa.Hopfer A.' Cymerman R'. Nowak A.' l982, ocena i wa|oryzacja gruntów wiejskich' PWR|L,

Warszawa.

Kistowski M.. l 995. Propozycja zastosowania metody oceny przyrodniczych uwarunkowań roz.woju w ska|i makroregionalnej na przykładzie Po|ski pótnocno.wschodniej, Przeg|ąd Ceogra-ficzny, t. XVll. z I -2.

Kistowski M.. l996, Metoda badań potencjatu krajobrazu na przyktadzie obszańw mtodoglacja-|nych, Przeg|ąd Geograficzny, t. XVl|l, z 3.4.

Kistowski M., 2003, Regiona|ny model zrównowaźonego rozwo.|u i ochrony środowiska Polski

a strategie rozwoju wojewÓdftw. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Kostrowicki A. S., l992, system człowiek-środowisko w świet|e teorii ocen, Prace ceograficzne,156, Wyd. PAN. Wrocław, Wanzawa. Kraków.

lPietrzak M.. l998. Syntezy krajobrazowe. Zatożenia, problemy, zastosowania, Bogucki \ilĄldawni. l

ctwo Naukowe, Poznań.

PrzewoŹniak M., l99l, Kra.jobrazowy system interakcyjny streĄl nadmorskiej w Po|sce, Wyd. Uc,Cdańsk.

Richling A.. 1992, Komplekowa geografia fizyczna, Wlid. PWN, Warszawa.

Richling A.. Solon .1.. 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. PWN. WaRZawa.

Różićka M., Mik|oś L.. 1994, Basic premises and methods In landscape eco|ogica| p|anning andoptimization, [w:] Zonneveld L S., Forman R. T. T. (ed), Changing landscapes and ecologicalpeEpective. Springer Verlag, New York.

Senetra A., 2001, Zagospodarowanie rekreacyjne jako element rozwoju prrestrzeni wiejskiej naprzyktadzie regionu warmińsko-mazurskiego' Katedra PIanowania i Zagospodarowania Prze-strzennego, UWM w Olsztynie (maszynopis).

senetra A.. Cieślak |.' 2004' Kartograficzne aspekty oceny i wa|oryzacji przestrzeni. \^/ydawnictw

UWM, Olsztyn.

Sołowiej D., l 992, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnic-two Naukowe UAM' Poznań.

Sołowie'| D., l999' Podstawy ekorozwoju ..Zie|onej Wstęgi odra-Nysa... \ńĄld awn ictwo Kontekst,

Poznań'Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 200l roku' Dz.U. nr. 62. poz. 627, z dnia

20 czerwca 2001 .

Ustawa o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym z dnia 27 marca 2003 roku, Dz.U.nr 80. poz. 717. z dnia l0 maja 2003.

Ustawa o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym projekt. stan na sierpień 2006,www. mtib.govpl.

Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, Dz.U. nr 92, poz. 880. z dnia 30kwietnia 2004.

Ustawa Prawo Wodne z dnia l8 |ipca 200l roku, Du.U. nr l l 5, poz. 1229, z dnia .l .| paździemika

2001 .

Wojciechowski K. H., 1986. Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, WydawnictwoUMCS, Lublin.

Stages in the assessment of the natural environmentand their significance in the planning process

Summary

Theoretical and methodological aspects of assessments of the natural environment have

been widely discussed in the literature for years. Most studies emphasise the huge practical di-mension of this issue. especially in the context of the changes recently being introduced into the

Polish physical planning system whose effect seems to be an increase in the significance of natu-. ral factors in planning documents.

The utilitarian value of assessments of natural conditions is connected. among other things.

with the determination of the economic potential of the environment, optimisation of space

Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie p|anistycznym 75

management, and improvement in the quality of life of human communities. The most impor-

tant stages in this process embrace:o an analysis for which the starting point is the development of a consistent and complete bank

of source data about the environment,. a synthesis and a landscape-ecological forecast with indications of the possibilities of a harmoni-

ous development of natural (ecological) and socio-economic functions as well as the scope andI level of their implementation within a specified time horizon.

The paper offers an overview of the chief scientific theories applicable to environmental as-

sessment and an appraisal of their utility value. Special attention was given to problems involved

in the selection of source materials about the environment (their availability, relevance, cognitive

and practical utility) as well as the choice of the criteria and methods of assessment. Emphasis

was also put on the great impońance of the ana|ysis, synthesis and forecast in the process of en.

vironmental assessment as well as on their dvnamic and functional nature.