ORGANIZACJA I ZARZĄ - polsl.pl · Powyższe zależności oraz czynniki wpływające na akceptację...

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ GLIWICE 2010

ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE

KWARTALNIK NAUKOWY

Nr 3(11)

SPIS TREŚCI

1. Jarosław BANAŚ – Użycie modeli na potrzeby analizy użytkowników systemów informatycznych, ujęcie teoretyczne ……………………………………………….... 5

2. Janusz KARWOT, Jan BONDARUK – Innowacyjna współpraca pomiędzy sektorem B+R a przemysłem w praktyce ……………………………………………. 17

3. Piotr KORDEL – Repozytorium wiedzy w strategii zarządzania wiedzą organizacji. Studium przypadku przedsiębiorstwa branży informatycznej ………….. 29

4. Helena KOŚCIELNIAK – Monitoring finansowy przedsiębiorstw w ujęciu sektorowym …………………………………………………………………………... 43

5. Marta MACEŁKO, Izabela MENDEL – Miasto kreatywne – najważniejsze wyzwanie dla Zabrza ………………………………………………………………… 57

6. Elena MIESZAJKINA – Postrzeganie przedsiębiorczości w Polsce i na Białorusi .. 79

7. Sławomir OLKO, Maciej SAJKOWSKI, Tomasz STENZEL – Marketing w procesie innowacyjnym. Studium przypadku komercjalizacji autonomicznego robota HEXOR ………………………………………………………………………. 91

8. Ewelina SKOWRON – Tereny pogórnicze w rozwoju społeczno-ekonomicznym gmin województwa śląskiego i Zagłębia Ruhry (na przykładzie Essen) …………….. 107

9. Tomasz SZEWC – Ewolucja ustroju i funkcjonowania administracji publicznej w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku ………………………………………….. 125

10. Wojciech ZOLEŃSKI – Systemy wczesnego ostrzegania wykorzystujące wiedzę ... 143

Jarosław BANAŚ Politechnika Lubelska Wydział Zarządzania Katedra Organizacji Przedsiębiorstwa

UŻYCIE MODELI NA POTRZEBY ANALIZY UŻYTKOWNIKÓW SYSTEMÓW INFORMATYCZNYCH, UJĘCIE TEORETYCZNE

Streszczenie. W artykule omówione zostały wybrane teorie dotyczące zachowań człowieka: Teoria Uzasadnionego Działania oraz Teoria Planowanego Działania. Przedstawiono, oparty na nich, Model Akceptacji Technologii wraz z możliwymi modyfikacjami. Zaprezentowane zostały możliwości wykorzystania powyższych modeli na potrzeby analizy użytkowników systemów informatycznych w Polsce.

Słowa kluczowe: Teoria Uzasadnionego Działania, Teoria Planowanego

Działania, Model Akceptacji Technologii

USING MODELS FOR THE ANALYSIS OF INFORMATION SYSTEMS USERS. THEORETICAL APPROACH

Summary. The paper discusses selected theories of human behavior: Theory of Reasoned Action and Theory of Planned Behavior. Based on previous models the Technology Acceptance Model with its possible extensions has been presented. The possibility of using these models for the analysis of users of information systems in Poland have been also presented.

Keywords: Theory of Reasoned Action, Theory of Planned Behavior,

Technology Acceptance Model

J. Banaś 6

1. Wstęp

Rzeczywistość gospodarcza cechująca się zmiennością tłumaczona jest przez liczne teorie oraz modele. Mają one za zadanie w adekwatny sposób wyjaśniać interakcje zachodzące w analizowanej jej części. Jednym z bardziej interesujących obszarów tej rzeczywistości jest gospodarka elektroniczna oraz zależności w niej zachodzące. Obecnie jesteśmy uczestnikami rynku, w którym tradycyjne produkty, znajdują swoje elektroniczne odpowiedniki. Dodatkowo powstają nowe produkty bazujące na rozwoju technologii informatycznych. Następuje rozwój społeczeństwa informacyjnego oraz wzrost znaczenia globalnej wymiany. Dla przedsiębiorców przewartościowaniu ulega znaczenie poszczególnych zasobów, co zostało przedstawione na rys. 1. Istotne staje się posiadanie unikalnych informacji na temat zachowań klientów, co w połączeniu z podwyższaniem efektywności działania stanowi jedno ze źródeł budowania przewagi konkurencyjnej. W społeczeństwie zmieniają się kryteria wyborów, priorytety itp., dlatego też szczególnie interesującym z punktu widzenia badacza, są klienci indywidualni i przedsiębiorcy udostępniający i użytkujący produkty w elektronicznej formie.

Rys. 1. Schemat przewartościowania zasobów przedsiębiorstwa w gospodarkach tradycyjnej

i elektronicznej Fig. 1. A schematic diagram of re-evaluation of corporate resources in traditional and

electronic economy Źródło: Jelonek D.: Wybrane problemy adaptacji przedsiębiorstw do wymogów e-

gospodarki, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 598, Ekonomiczne problemy usług; nr 58, E-gospodarka w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, część II. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s. 478.

Użycie modeli na potrzeby analizy… 7

Istnieje wiele teorii i modeli tłumaczących określone zachowania konsumenckie w gospodarce tradycyjnej. Są nimi m.in. Teoria Uzasadnionego Działania1 i jej rozszerzenie Teoria Planowanego Działania.2 Na bazie założeń tych teorii powstały ich modyfikacje, mające za zadanie tłumaczyć związki przyczynowo-skutkowe w badanych obszarach gospodarki elektronicznej oraz społeczeństwa informacyjnego. Model Akceptacji Technologii3 bezpośrednio wywodzi się z powyższych założeń i stanowi podstawę do wyjaśniania wpływu określonych czynników na postrzegane efekty wykorzystania technologii. Pod wpływem dalszych badań, podstawowa wersja Modelu doczekała się licznych modyfikacji, mających wyjaśniać kolejne aspekty e-gospodarki. Kolejnym etapem było rozszerzanie podstawowej wersji Modelu Akceptacji Technologii o dodatkowe zmienne oraz powiązanie go z innymi modelami, np. z Modelem Adekwatności Zadań i Technologii.4

2. Teoria Uzasadnionego Działania

Teoria Uzasadnionego Działania (Theory of Reasoned Action, TRA), której autorami są M. Fishbein i I. Ajzen,5 sformułowana została w 1975 r. Autorzy stwierdzają, iż ludzie są świadomi swoich Postaw (Attitude, A) i Zachowań (Behavior, B). Wykazali, że może zachodzić zależność pomiędzy postawą a zachowaniem, która dotąd nie była omawiana przez psychologię społeczną. W swoich badaniach M. Fishbein i I. Ajzen wykazali, iż jeśli będzie się mierzyć łącznie cały zestaw zachowań związanych z postawą, to okaże się, że postawy i zachowania są w istocie powiązane. Dlatego też, aby właściwie określić ogólne relacje pomiędzy postawami a zachowaniami wymagane jest rozważenie wielu rodzajów zachowań, które są związane z postawą.6

Jak to zostało przedstawione na rys. 2, Teoria Uzasadnionego Działania zakłada, że określone zachowanie bezpośrednio poprzedza świadomy zamiar – Intencja (Intention, Behavioral Intention, BI). Na intencję natomiast bezpośrednio oddziałuje indywidualna Postawa (Attitude toward behavior, A) oraz subiektywnie postrzegane Normy (Subjective Norm, SN). Intencje zostały „zdefiniowane jako określone elementy (parametry)

1 Fishbein M., Ajzen I.: Belief, Attitude, Intention, and Behavior: An Introduction to Theory and Research,

Reading. Addison-Wesley, MA 1975. 2 Ajzen J.: The theory of planned behaviour. „Organisational Behaviour and Human Decision Processes”,

vol. 50, 1991, pp. 179-211. 3 Davis F.D.: Perceived usefulness, perceived ease of use, and user acceptance of information technology. „MIS

Quarterly”, no. 13(3), 1989, pp. 319-339. 4 Goodhue D.L., Thompson R.L.: Task-technology fit and individual performance. „MIS Quarterly”, no. 19(2),

1995, pp. 213-236. 5 Fishbein M., Ajzen I.: Belief… op.cit. 6 Bordens K.S., Horowitz I.A.: Social psychology. Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Publishers, 2002, p.

176.

J. Banaś 8

motywacyjne wpływające na zachowanie. Są one miarą wysiłku, jaki człowiek jest gotów ponieść. Postawa definiowana jest jako indywidualne odczucie (o charakterze pozytywnym lub negatywnym), nakierowane na określone zachowanie.

Rys. 2. Koncepcyjny model Teorii Uzasadnionego Działania Fig. 2. A conceptual model of the Theory of Reasoned Action Źródło: Chang C-C., Lin C-Y., Chen Y-C., Chin Y-C.: Predicting information-seeking

intention in academic digital libraries. „Electronic Library”, vol. 27, no. 3, 2009, pp. 450.

Przy tak prowadzonych badaniach istotne jest zdefiniowanie czasu, jaki mają osoby na

ustosunkowanie się do konkretnego działania. Jeżeli występuje znaczna presja czasowa, to jedną z najprostszych i najszybszych metod oszacowania potencjalnego zachowania jest właśnie intencja. Dodatkowo wykazano, że istnieje ścisły związek pomiędzy sposobem zadawania pytań o postawę a uzyskiwanymi informacjami o zachowaniu. Pytania mające charakter ogólny nie dają pełnej wiedzy o potencjalnych zachowaniach. Dlatego też najlepiej doprecyzować pytania i badać postawy porównując je z rzeczywistym zachowaniem.

Na rynkowe zachowania istotnie wpływają także subiektywne normy, przez pryzmat których poszczególne osoby podejmują decyzje. Osoby te potrafią z jednej strony wzmocnić działanie postaw w kierunku odpowiedniego zachowania, z drugiej zaś wpływ subiektywnych odczuć może całkowicie zminimalizować wpływ (ugruntowanej już) postawy na zachowanie.7 Subiektywne normy wynikają z przekonań normatywnych, które to są wyznacznikiem zaakceptowania bądź nie zaplanowanego działania przez najbliższe otoczenie, z którego opinią liczy się rozważająca to osoba. Dodatkowo, ważną rolę odgrywa tu determinacja w dążeniu do osiągnięcia określonego celu.

7 Więcej informacji na temat przeprowadzonych badań korelacji pomiędzy postawą a zachowaniem oraz

znaczenie subiektywnych norm można znaleźć w Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka, Poznań, 1997, s. 345-347.

Postawa

Subiektywne normy

Intencja Zachowanie


3. Teoria Planowanego Działania

Rozwinięciem Teorii Uzasadnionego Działania jest Teoria Planowanego Działania (Theory of Planned Behavior, TPB), rozwinięta w 1991 r. Do modelu TRA dodatkowo dodaje ona kategorię – Postrzegalna Kontrola Zachowania (Perceived Behavioral Control, PBC), co zostało przedstawione na rys. 3.

Rys. 3. Koncepcyjny model Teorii Planowanego Działania Fig. 3. A conceptual model of the Theory of Planned Behavior Źródło: Chang C-C., Lin C-Y., Chen Y-C., Chin Y-C.: Predicting information-seeking

intention in academic digital libraries. „Electronic Library”, vol. 27, no. 3, 2009, pp. 450.

Teoria Planowanego Działania zakłada bezpośrednie oddziaływanie Intencji na

Zachowanie. Intencja jest tu zdeterminowana przez działanie trzech sił: Postawy, Subiektywnych Norm oraz Postrzegalnej Kontroli Zachowania. Postrzegalna kontrola zachowania jest przekonaniem, że istnieje wpływ człowieka na wykonanie zamierzonego działania oraz przeświadczenie o istnieniu czynników ułatwiających bądź też utrudniających osiągnięcie zamierzonego celu.8 Wiele badań potwierdza, że wprowadzenie trzeciego komponentu (PBC) lepiej tłumaczy Intencje (BI) niż wcześniej omawiany model TRA.9

Modele te stanowią punkt wyjścia do tworzenia bardziej skomplikowanych struktur, tłumaczących współczesne zachowania uczestników rynku. Ze względu na złożoność badań stosuje się modyfikacje modeli TRA i TPB na potrzeby wyjaśniania zależności przyczynowo-skutkowych zarówno w gospodarce tradycyjnej, jak i w gospodarce elektronicznej.

8 Rozszerzoną postać TPB można znaleźć na stronie: http://www.people.umass.edu/aizen/tpb.diag.html. 9 Li J., Mizerski D., Lee A., Liu F.: The relationship between attitude and behavior: an empirical study in China.

„Asia Pacific Journal of Marketing and Logistics”, vol. 21, no. 2, 2009, pp. 232-242.

Postrzegalna kontrola zachowania

Postawa

Subiektywne normy Intencja Zachowanie

J. Banaś 10

4. Model Akceptacji Technologii

Wraz z rozwojem Internetu jako medium szeroko pojętej wymiany informacji oraz globalnej działalności gospodarczej pojawiały się potrzeby badania społeczeństw, do których były skierowane technologie informatyczne. Istotne było, w jaki sposób absorbują oni pojawiające się narzędzia informatyczne. Wielkie znaczenie odgrywała tu postawa użytkowników w stosunku do dostarczanych im systemów IS/IT, ich potrzeby w tym obszarze oraz sposób, w jaki są zaspokajane. Klienci systemów informatycznych to ogromna grupa, wielce zróżnicowana pod względem zapotrzebowania, sposobu używania oprogramowania i postrzegania. Podmioty gospodarcze, dostarczające rozwiązania IT, z uwagi na wielką dynamikę rozwoju tego segmentu rynku oraz utrzymanie i powiększanie własnej pozycji konkurencyjnej, zainteresowane są badaniem charakterystyk swoich klientów oraz ich opinii na temat użytkowanych systemów, nie tylko w kontekście sprzedaży własnych produktów, ale również produktów związanych z ich otoczeniem.

Model Akceptacji Technologii (Technology Acceptance Model, TAM) bezpośrednio bazuje na Teorii Planowanego Działania. Koncepcja TAM stworzona została przez F.D. Davisa w 1989 r.,10 później została zmodyfikowana.11 Model ten stosowany jest do wyjaśniania różnych aspektów wykorzystywania systemów informatycznych, postrzegania i użytkowania narzędzi przez społeczeństwo informacyjne oraz w gospodarce elektronicznej. Bazując na modelach wynikających z TRA i TPB, Davis wykazuje, że Aktualne Wykorzystanie systemów IT (Actual Using, AU) jest bezpośrednio zdeterminowane przez Behawioralne Intencje Użycia (Behavioral Intention to Use, BI) co widać na rys. 4. TAM definiuje dwa czynniki, istotnie wpływające (bezpośrednio) na Intencje użytkowania:

− Postrzegalna Użyteczność – (Perceived Usefulness, PU) to stopień, do którego osoba wierzy, że wykorzystanie określonego systemu może podnieść wyniki jej pracy,

− Postrzegalna Łatwość Użytkowania – (Perceived Ease of Use, PEU) to stopień, do którego osoba wierzy, że wykorzystanie danego systemu będzie pozbawione wysiłku.12

10 Davis F.D.: Perceived... op.cit. 11 Bagozzi R.P., Davis F.D., Warshaw P.R.: Development and test of a theory of technological learning and

usage. „Human Relations”, no. 45(7), 1992, pp. 660-686. 12 Pastuszak Z.: Implementacja zaawansowanych rozwiązań biznesu elektronicznego w przedsiębiorstwie.

Placet, Warszawa 2007, s. 164-165.


Rys. 4. Model Akceptacji Technologii Fig. 4. Technology Acceptance Model Źródło: Davis F.D., Venkatesh V.: A critical assessment of potential measurement biases in

the technology acceptance model: Three experiments. „International Journal of Human-Computer Studies”, vol. 45, Issue 1, July 1996, pp. 19-45.

Powyższe zależności oraz czynniki wpływające na akceptację technologii zostały

wykorzystane przez wielu badaczy oraz projektantów systemów informatycznych. Atrakcyjność modelu wynika z tego, iż trafnie i w stosunkowo prosty sposób potrafi określić poziom akceptacji technologii badanej próby. Dla użytkowników i projektantów systemów informatycznych coraz większego znaczenia nabiera użyteczność (usability), która determinuje sposób korzystania z systemu IT. Modelowanie z wykorzystaniem TAM daje informacje dla budowniczych systemów, wykorzystywane później podczas analizy wymagań oraz na innych etapach rozwoju. Czynniki zawarte w TAM mogą być szeroko stosowane w rozwiązywaniu problemów dotyczących akceptacji systemów IS/IT.13 Poznanie opinii i poziomu umiejętności badanej próby ma istotne znaczenie przy unowocześnianiu już istniejących i wprowadzaniu nowych rozwiązań. Projekty informatyczne obarczone są niekiedy ogromnym ryzkiem, a ich powodzenie w ogromnej mierze zależy od właściwego przyjęcia proponowanych rozwiązań przez końcowych użytkowników. Modelowanie z wykorzystaniem TAM jest unikalnym, wielowymiarowym źródłem wiedzy dla przedsiębiorstw wdrażających rozwiązania IT, gdyż pozwala też na określenie akceptacji technologii jako całości, a nie tylko wybranych produktów.

Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na analizę użytkowników IT oraz adaptację przez nich technologii informatycznych powstały modyfikacje TAM. Wzbogacone o nowe

13 Lee M-C.: Factors influencing the adoption of internet banking: An integration of TAM and TPB with

perceived risk and perceived benefit. „Electronic Commerce Research and Applications”, no. 8, 2009, pp. 130-141.

Postrzegalna użyteczność (Perceived Usefulness)

Postrzegalna łatwość użycia

(Perceived Ease of Use)

Intencje użycia (Behavioral

Intention to Use)

Aktualne wykorzystanie (Actual Usage)

J. Banaś 12

czynniki TAM2 (wpływy społeczne i postrzeganie procesów)14 oraz TAM315 jeszcze precyzyjniej określają stopień akceptacji technologii w badanych obszarach. Wynika to z przeprowa-dzonych badań, potwierdzających bądź odrzucających wpływ określonych czynników na akceptację technologii. Próbą scalenia wszystkich istotnych czynników w jeden uniwersalny model akceptacji technologii była opracowana przez V. Venkatesha Unified Theory of Acceptance and Use of Technology (UTAUT).16

5. Wykorzystanie modelu TAM do analizy zachowań użytkowników systemów informatycznych

Analiza literatury zagranicznej w zakresie wykorzystania modelu TAM wykazuje, że model ten znajduje bardzo szerokie zastosowanie, głównie w badaniach dotyczących nauk o zarządzaniu. Wiele źródeł literaturowych potwierdza zasadność wykorzystania klasycznego modelu TAM na potrzeby badania użytkowników systemów informatycznych. Modelowanie z wykorzystaniem koncepcji TAM umożliwia także utworzenie modelu, który oprócz podstawowej konstrukcji TAM może zostać wzbogacony o istoty (zdaniem badacza) zbiór dodatkowych cech.

Ogromne możliwości rozszerzania TAM (extended TAM) sprawiły, że jego podstawowa wersja jest uzupełniana o inne czynniki, mające znaczenie dla określenia stopnia akceptacji technologii. W literaturze można spotkać wiele implementacji wzbogaconych o różne rodzaje ryzyka, charakterystykę personalną użytkowników, kulturę organizacyjną itp. Dzięki konstrukcji TAM i jego rozszerzonych wersji można badać dwa rodzaje efektów (oddziaływań pomiędzy zmiennymi). Służy do tego metoda analizy ścieżek (path analysis).17 Efekt bezpośredni występuje pomiędzy dwoma analizowanymi zmiennymi i na podstawie wartości liczbowej można określić wielkość oddziaływania. Efekt pośredni wyznacza się ze współczynników wynikających z innych, możliwych (alternatywnych) ścieżek pomiędzy badanymi zmiennymi. Analizując wpływ poszczególnych zmiennych na siebie należy określić całkowity efekt działania, który równy jest sumie efektu bezpośredniego i efektu pośredniego. Taka analiza stanowi cenne źródło informacji o badanej próbie, a otrzymane wnioski mogą dotyczyć analizowanej populacji i stanowić o jej możliwościach adaptacji technologii.

14 Venkatesh V., Davis F.D.: A Theoretical Extension of the Technology Acceptance Model: Four Longitudinal

Field Studies. „Management Science”, no. 46, 2000, pp. 186-204. 15 Venkatesh V., Bala H.: Technology Acceptance Model 3 and a Research Agenda on Interventions. „Decision

Sciences”, no. 39(2), 2008, pp. 273-315. 16 Venkatesh V., Morris M.G., Davis G.B., Davis F.D.: User acceptance of information technology: Toward

a unified view. „MIS Quarterly”, no. (27:3), 2003, pp. 425-478. 17 Brzeziński J.: Wielozmiennowe modele statystyczne w badaniach psychologicznych. PWN, Warszawa-

Poznań 1987.


Utworzony w ten sposób model daje znacznie szersze możliwości empirycznego weryfikowania postawionych hipotez, które najczęściej dotyczą zależności pomiędzy zmiennymi lub ich wzajemnego wpływu. Dzięki temu powstaje nowa wiedza, dotycząca wskazania powiązania bądź udowodniająca jego brak dla nowego zbioru cech, determinujących gospodarkę elektroniczną. Badaniu z wykorzystaniem modelu TAM mogą więc zostać poddane konkretne produkty, szczególnie w postaci elektronicznej (niekiedy trudnej do zbadania) oraz różnorodne formy elektronicznych interakcji w sferach B2B, B2C, P2C i ich pochodne.

Jednym z możliwych rozszerzeń modelu TAM jest połączenie go z innymi modelami wspomagającymi analizę użytkowników IS/IT, np. z Modelem Adekwatności Zadań i Technologii (Task-Technology Fit, TTF). Umożliwia on badanie zagadnień związanych z wpływem wykonywanych zadań na wykorzystanie i akceptację technologii (ujęcie procesowe). Autorami koncepcji TTF są D. L. Goodhue i R. L. Thompson. Zakładają oni, że technologia jest akceptowana jeśli dobrze pasuje do wykonywanego zadania (zadań).18 Jak wykazały przeprowadzone badania, połącznie modeli TAM i TTF może być efektywniejsze niż korzystanie tylko z modelu TAM, ponieważ może powodować powiększenie stopnia wyjaśnienia wariancji dla użytych zmiennych.19

Opierając się zatem na bogatej literaturze zagranicznej, można stwierdzić, że model TAM jest elastycznym modelem do badań adaptacji i użytkowania systemów IS/IT, szczególnie z punktu widzenia użytkownika końcowego. Metodologia badań została wielokrotnie pozytywnie zweryfikowana, a jej zastosowanie jest szerokie, m.in. adaptacja i wykorzystanie Internetu oraz usług internetowych przez społeczeństwa20 oraz przedsiębiorstwa,21 rynek elektroniczny i jego wpływ na zachowania konsumentów,22 wykorzystanie specjalistycznych usług, szczególnie finansowych,23 dokonywanie nowoczesnych form realizacji płatności24 oraz korzystanie z najnowszych możliwości komunikacji.25 Zainteresowanie badaczy 18 Goodhue D.L., Thompson R.L.: Task-technology… op.cit. 19 Klopping I.M., McKinney E.I.: Extending the Technology Acceptance Model and the Task-Technology Fit

Model to Consumer E-Commerce. „Information Technology, Learning and Performance Journal”, vol. 22, no. 1, Spring 2004, pp. 35-48.

20 Lee H-H., Fiore A.M., Kim J.: The role of the technology acceptance model in explaining effects of image interactivity technology on consumer responses. „International Journal of Retail & Distribution Management”, vol. 34, no. 8, 2006, pp. 621-644; Lu J., Yu C-S., Liu C., Yao J.E.: Technology acceptance model for wireless Internet, „Internet Research: Electronic Networking Applications and Policy”, vol. 13, no. 3, 2003, pp. 206-222.

21 Alam S.S.: Adoption of internet in Malaysian SMEs. „Journal of Small Business and Enterprise Development”, vol. 16, no. 2, 2009, pp. 240-255.

22 Liu S-P., Tucker D., Koh C.E., Kappelman L.: Standard user interface in e-commerce sites. „Industrial Management & Data Systems”, vol. 103, no. 8, 2003, pp. 600-610.

23 Jaruwachirathanakul B., Fink D.: Internet banking adoption strategies for a developing country the case of Thailand. „Internet Research”, vol. 15, no. 3, 2005, pp. 295-311.

24 Amin H.: An analysis of mobile credit card usage intentions. „Information Management & Computer Security”, vol. 15, no. 4, 2007, pp. 260-269.

25 Wei T.T., Marthandan G., Chong A. Y-L., Ooi K-B., Arumugam S.: What drives Malaysian m-commerce adoption? An empirical analysis. “Industrial Management & Data Systems”, vol. 109, no. 3, 2009, pp. 370-388.

J. Banaś 14

w Polsce systemami informatycznymi i technologiami internetowymi jest coraz większe. Wynika ze wzrostu znaczenia systemów IS/IT w gospodarce oraz z przekształceń w społeczeństwach. Klienci indywidualni oraz przedsiębiorcy w Polsce dostrzegają istotne korzyści zarówno w sferze finansowej, jak i funkcjonalnej, płynące z wykorzystania z narzędzi elektronicznych. Dlatego też, na polski grunt można przenosić metodologię TAM także na potrzeby badania różnorodnych interakcji, zachodzących na dynamicznie rozwijającym się rynku elektronicznym. Elementami tego rynku są:

− szeroko rozumiany towar (w tym: informacja, usługi), − kontrahenci (oferenci, konsumenci i ich relacje wzajemne, znani sobie lub anonimowi), − elektroniczny pieniądz (dotychczas wspomagany gotówkowym pieniądzem

tradycyjnym i kartami, występuje w postaci elektronicznych płatności – cyberpłatności), − elektroniczny dokument (we wszystkich możliwych standardach), − elektroniczna transakcja (procedura rozliczeniowa w sieci pomiędzy kontrahentami,

realizowana za pomocą płatności tradycyjnych lub cyberpłatności).26

6. Podsumowanie

Korzystając z modeli zawartych w przestawionych powyżej teoriach (Teorii Uzasadnionego Działania i Teorii Planowanego Działania) oraz z Modelu Akceptacji Technologii uzyskiwać można unikalną wiedzę na temat zachowań użytkowników systemów informatycznych. Jest ona szczególnie istotna, gdyż wraz z ewolucją społeczeństw wzrasta rola elektronicznych sposobów komunikacji i globalnej wymiany. Zarówno klienci indywidualni, jak i przedsiębiorcy dynamicznie zwiększają udział elektronicznych interakcji, oczekując zastępowania produktów tradycyjnych ich elektronicznymi odpowiednikami oraz wprowadzania nowych produktów w elektronicznej formie.

Analiza klientów indywidualnych i instytucjonalnych w zakresie adaptacji technologii informatycznych jest szczególnie ważna zarówno z punktu widzenia podmiotów rozwijających już istniejące produkty elektroniczne, jak i tych, które wprowadzają na rynek nowe e-produkty. Obecnie wykorzystanie narzędzi informatycznych nieustannie wzrasta i wynika z coraz bardziej świadomych swoich potrzeb klientów. Wzrost popytu na różnorodne narzędzia w elektronicznej formie (zarówno dla klientów indywidualnych, jak i przedsiębiorstw) bezpośrednio wynika także z ich szeroko pojętej utylitarności oraz ze wzrastającej wiedzy i umiejętności wykorzystujących je klientów.

Jak to zostało pokazane w niniejszym artykule, istnieją ugruntowane sposoby badań zachowań użytkowników gospodarki elektronicznej. Wynikają one z psychologii społecznej,


a wsparte odpowiednimi modelami matematycznymi i metodologią rozwiązywania sprawiają, że przydatne są na potrzeby nauk o zarządzaniu. Taki sposób przeprowadzania pomiarów daje szansę uzyskania statystycznie istotnych wyników, jako podstawy do podejmowania trafnych decyzji biznesowych.

Bibliografia

1. Ajzen I.: The theory of planned behaviour. „Organisational Behaviour and Human Decision Processes”, vol. 50, 1991.

2. Alam S.S.: Adoption of internet in Malaysian SMEs, „Journal of Small Business and Enterprise Development”, vol. 16, no. 2, 2009.

3. Amin H.: An analysis of mobile credit card usage intentions. „Information Management & Computer Security”, vol. 15, no. 4, 2007.

4. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań 1997.

5. Bagozzi R.P., Davis F.D., Warshaw P.R.: Development and test of a theory of technological learning and usage. „Human Relations”, no. 45(7), 1992.

6. Borcuch A.: Społeczności wirtualne a wirtualny obieg pieniądza. CeDeWu, Warszawa 2009.

7. Bordens K.S., Horowitz I.A.: Social psychology. Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Publishers, 2002.

8. Brzeziński J.: Wielozmiennowe modele statystyczne w badaniach psychologicznych. PWN, Warszawa-Poznań 1987.

9. Chang C-C., Lin C-Y., Chen Y-C., Chin Y-C.: Predicting information-seeking intention in academic digital libraries. „Electronic Library”, vol. 27, no. 3, 2009.

10. Davis F.D.: Perceived usefulness, perceived ease of use, and user acceptance of information technology. „MIS Quarterly”, no. 13(3), 1989.

11. Davis F.D., Venkatesh V.: A critical assessment of potential measurement biases in the technology acceptance model: Three experiments. „International Journal of Human-Computer Studies”, vol. 45, Issue 1, July 1996.

12. Fishbein M., Ajzen I.: Belief, Attitude, Intention, and Behavior: An Introduction to Theory and Research, Reading. Addison-Wesley, MA 1975.

13. Goodhue D.L., Thompson R.L.: Task-technology fit and individual performance. „MIS Quarterly”, no. 19(2), 1995.

14. Jaruwachirathanakul B., Fink D.: Internet banking adoption strategies for a developing country the case of Thailand. „Internet Research”, vol. 15, no. 3, 2005.

15. Jelonek D.: Wybrane problemy adaptacji przedsiębiorstw do wymogów e-gospodarki. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 598, Ekonomiczne problemy usług,

26 Borcuch A.: Społeczności wirtualne a wirtualny obieg pieniądza. CeDeWu, Warszawa 2009, s. 73.

J. Banaś 16

nr 58, E-gospodarka w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, część II, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010.

16. Klopping I.M., McKinney E.I.: Extending the Technology Acceptance Model and the Task-Technology Fit Model to Consumer E-Commerce. „Information Technology, Learning and Performance Journal”, vol. 22, no. 1, Spring 2004.

17. Lee H-H., Fiore A.M., Kim J.: The role of the technology acceptance model in explaining effects of image interactivity technology on consumer responses. „International Journal of Retail & Distribution Management”, vol. 34, no. 8, 2006.

18. Lee M-C.: Factors influencing the adoption of internet banking: An integration of TAM and TPB with perceived risk and perceived benefit. „Electronic Commerce Research and Applications”, no. 8, 2009.

19. Li J., Mizerski D., Lee A., Liu F.: The relationship between attitude and behavior: an empirical study in China. „Asia Pacific Journal of Marketing and Logistics”, vol. 21, no. 2, 2009.

20. Liu S-P., Tucker D., Koh C.E., Kappelman L.: Standard user interface in e-commerce sites. „Industrial Management & Data Systems”, vol. 103, no. 8, 2003.

21. Lu J., Yu C-S., Liu C., Yao J.E.: Technology acceptance model for wireless Internet. „Internet Research: Electronic Networking Applications and Policy”, vol. 13, no. 3, 2003.

22. Pastuszak Z.: Implementacja zaawansowanych rozwiązań biznesu elektronicznego w przedsiębiorstwie. Placet, Warszawa 2007.

23. Venkatesh V., Bala H.: Technology Acceptance Model 3 and a Research Agenda on Interventions. „Decision Sciences”, no. 39(2), 2008.

24. Venkatesh V., Davis F.D.: A Theoretical Extension of the Technology Acceptance Model: Four Longitudinal Field Studies. „Management Science”, no. 46, 2000.

25. Venkatesh V., Morris M.G., Davis G.B., Davis F.D.: User acceptance of information technology: Toward a unified view. „MIS Quarterly”, no. (27:3), 2003.

26. Wei T.T., Marthandan G., Chong A. Y-L., Ooi K-B., Arumugam S.: What drives Malaysian m-commerce adoption? An empirical analysis. „Industrial Management & Data Systems”, vol. 109, no. 3, 2009.

Recenzenci: Dr hab. inż. Jan Kałuski, prof. nzw. w Pol. Śl. Prof. dr hab. inż. Józef Bendkowski

Janusz KARWOT Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Sp. z o.o., Rybnik Jan BONDARUK Główny Instytut Górnictwa, Katowice

INNOWACYJNA WSPÓŁPRACA POMIĘDZY SEKTOREM B+R A PRZEMYSŁEM W PRAKTYCE

Streszczenie. W artykule zostały przedstawione geneza oraz uwarunkowania tworzenia trwałych mechanizmów współpracy pomiędzy sektorem przedsiębiorczości a B+R, który jest fundamentem gospodarki konkurencyjnej, opartej na wiedzy i innowacjach. Na podstawie praktycznych doświadczeń autorów zidentyfikowano sekwencję etapów (kroki) realizacji projektów badawczych w ramach konsorcjum przemysłowo-naukowego. Szczególną uwagę zwrócono na rolę prawidłowo dobranej struktury organizacyjnej wraz z określeniem powiązań funkcjonalnych. Zaprezentowane podejście może być elementem dobrych praktyk w zarządzaniu multidyscyplinarnymi zespołami badawczo-technologicznymi. Zwrócono również uwagę na bezpośrednie i pośrednie korzyści, płynące z podejmowania tego typu współpracy zarówno z punktu widzenia przedsiębiorstwa, jak i instytucji naukowo-badawczej. Konkludując autorzy stawiają tezę, że formuła konsorcjów przemysłowo-naukowych, wspierana środkami dotacyjnymi jest efektywnym narzędziem kształtowania rynku usług badawczych oraz budowania trwałych, interdyscyplinarnych relacji na linii sektor przedsiębiorczości – nauka.

Słowa kluczowe: zarządzanie, badania naukowe, innowacyjność, gospodarka

oparta na wiedzy

J. Karwot, J. Bondaruk 18

INNOVATIVE COLLABORATION BETWEEN R&D AND INDUSTRY SECTOR IN PRACTICE

Summary. The article presents the genesis and the conditions for creation of permanent mechanisms of cooperation between the business and R & D sector that are the foundation of a competitive economy based on knowledge and innovation. As a result of practical experience the authors have identified the stages (steps), research projects within a industrial – research consortium. Special attention was paid to the role of properly chosen organizational structure, including the determination of functional relations. The presented approach can be an element of good practice in managing multidisciplinary research and technology teams. Also noted were the direct and indirect benefits of making this type of cooperation, both from the viewpoint of enterprises and R&D institution. In conclusion, the authors advance a thesis that the formula of industrial – research consortia – supported by subsidy funds is an effective tool for shaping the market of research services and building long – lasting interdisciplinary relationships on the line of business and science sector.

Keywords: management, research, innovation, knowledge based economy

1. Wprowadzenie

Procesy globalizacji, wszechobecna konkurencja oraz rosnąca świadomość znaczenia innowacji w osiąganiu przewagi konkurencyjnej stawiają przed sektorem przedsiębiorczości nowe wyzwania. Czynnikiem, który obecnie jest postrzegany jako decydujący o stanie oraz poziomie konkurencyjności sektora przedsiębiorczości jest zdolność do kreowania innowacji oraz absorpcji innowacyjnych rozwiązań technologicznych będących wynikiem prac badawczo-rozwojowych uczelni oraz instytutów naukowo-badawczych. Rola współpracy sektora badawczo-rozwojowego oraz przedsiębiorczości jest niekwestionowana, co znalazło swoje odzwierciedlenie w wielu dokumentach strategicznych oraz programowych zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym. Wzmocnienie relacji pomiędzy sektorem przedsię-biorczości i nauką jest celem i przedmiotem działań w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG), co obrazuje rys. 1.

U podstaw potrzeby intensyfikacji tego typu współpracy leżą wymagania stawiane nowoczesnym gospodarkom, których motorem napędowym jest tzw. gospodarka oparta na wiedzy. Cechuje ją szybki rozwój dziedzin, związanych z przetwarzaniem informacji i rozwojem nauki, głównie gałęzi przemysłu, zaliczanych do tzw. wysokiej techniki, a także technik i usług społeczeństwa informacyjnego.

Innowacyjna współpraca pomiędzy sektorem… 19

Rys. 1. Model współpracy sektorów nauki i przedsiębiorczości na rzecz rozwoju polskiej

gospodarki, zdefiniowany w POIG Fig. 1. Model of collaboration between scientific and business sectors for the development of

the Polish economy, which was defined in Innovative Economy Programme Gospodarka oparta na wiedzy bazuje na czterech podstawowych filarach: − pierwszy filar – edukacja i szkolenia.

Wykształcenie i kwalifikacje są potrzebne do tego, aby tworzyć, przekazywać i wykorzystywać wiedzę. Nakłady na edukację i szkolenia znacznie przyczyniają się do zwiększania tempa wzrostu gospodarczego.

− drugi filar – infrastruktura informatyczna. Filar ten dotyczy szybkiej komunikacji i przekazywania informacji przez Internet, telewizję i radio.

− trzeci filar – bodźce ekonomiczne i warunki instytucjonalne. Związany ze swobodnym przepływem wiedzy, wspieraniem przedsiębiorczości i inwestycji.

− czwarty filar – systemy innowacji. Poprzez ośrodki badawcze, uniwersytety, narodowe centra badawcze, zespoły eksperckie, partnerstwa publiczno-prywatne są niezbędne do wykorzystania zasobów wiedzy oraz tworzenia nowej wiedzy. Zajmuje ono szczególne miejsce wśród czynników warunkujących konkurencyjność. Jest czynnikiem determinującym międzynarodową konkurencyjność przedsiębiorstw.

Jednak identyfikowane są bariery takiej współpracy. W ramach RPO WSL (2007-2013) przy opisie Priorytetu I można znaleźć zapis, mówiący o braku sformalizowanych form

Nauka - Nowoczesna infrastruktura - Współpraca międzynarodowa - Dofinansowanie badań i rozwoju

Przedsiębiorstwa - Innowacyjne - Prowadzące własne badania - Wdrażające wyniki prac badawczo-

rozwojowych (B+R)

Współpraca między naukowcami a przedsiębiorcami

- Więcej innowacyjnych produktów polskich na rynku międzynarodowym - Nowe firmy - Więcej miejsc pracy - Polska nauka bardziej konkurencyjna - Nowe technologie

Rozwój polskiej gospodarki na podstawie innowacyjnego przedsiębiorstwa


kontaktów różnych potencjalnych uczestników procesu transferu technologii i innowacji w województwie śląskim oraz braku wiedzy poszczególnych partnerów rynku technologicznego o zasobach i możliwościach transferu technologii. Od wielu lat badania ankietowe potwierdzają rzeczywisty obraz tych relacji, które można opisać poniższym zestawem tez:

− 1/5 polskich przedsiębiorców nie wie o możliwościach współpracy ze środowiskiem naukowym.

− Brak jest wiedzy o potencjalnych korzyściach współpracy. − Niskie zainteresowanie współpracą ze strony biznesu. − Wysokie koszty wdrożenia innowacji. − Programowa rozbieżność interesów i inne rozumienie celowości podejmowanych

badań. Technologia stała się zatem kluczem do konkurencyjności w gospodarce i rozwoju

ekonomicznego państwa/regionów. Już wiele lat temu środowiska ekonomistów uznały inwestowanie w rozwój nowych technologii i ich upowszechnianie za siłę napędową wzrostu gospodarczego [3].

Nowe technologie zapewniają wydajniejsze metody pracy i otwierają nowe perspektywy działalności człowieka. Umożliwiają także poprawę jakości i zwiększenie wydajności, skrócenie czasu wprowadzenia produktu na rynek oraz zaspokojenie niezaspokojonych jeszcze potrzeb człowieka.

Poprzez zróżnicowanie wyrobów i usług na rynku, innowacje techniczne, stosowane przez firmy – procesy planowania, wdrażania, kontroli i oceny zmian technicznych stwarzają nowe możliwości zwiększania ich konkurencyjności i rozwoju [2, 11].

2. Potrzeby przedsiębiorstw odnośnie współpracy z sektorem B+R

Gospodarce opartej na wiedzy towarzyszy pojęcie innowacji. Cechą tej gospodarki jest innowacyjność, czyli skłonność i zdolność tworzenia nowych i doskonalenia istniejących produktów, nowych technologii i organizacji. Powszechne stosowanie innowacji to umiejętność korzystania z osiągnięć technicznych, z prowadzonych na szeroką skalę badań naukowych oraz dążenia do racjonalnego gospodarowania zasobami. Organizacja oparta na wiedzy jest organizacją, której struktura ukierunkowana jest na tworzenie wartości dodanej opartej na efektywnym wykorzystaniu wiedzy. Wiedza niemająca zastosowania jest bowiem bezużyteczna. Dopiero jej wykorzystanie jest zwieńczeniem całego procesu zarządzania wiedzą. Wiedza zgromadzona przez przedsiębiorstwo i pracowników, jej zdolność do kapitalizacji w procesie produkcji jest podstawowym nakładem potrzebnym do powstania innowacji.


Wiedza jest niezwykłym i istotnym zasobem przedsiębiorstwa. W odróżnieniu od innych zasobów w miarę upływu czasu przybywa jej. Dla każdego przedsiębiorstwa umiejętność zarządzania wiedzą i kapitałem intelektualnym staje się koniecznością. Doskonalenie tych umiejętności może i powinno być realizowane przy udziale sfery B+R. Dla przedsiębiorstwa, chcącego przetrwać na rynku, jego możliwości rozwojowe zależą od systematycznego tworzenia i wykorzystania wiedzy, nierozerwalnie związanej z działalnością badawczo-rozwojową. Zastosowanie wiedzy w procesach produkcji przybiera postać postępu technicznego, a więc następują zmiany w technice, technologii i organizacji. Można się zatem pokusić o stwierdzenie, że wiedza generuje wiedzę [6, 8].

Przykłady udanej i efektywnej współpracy pomiędzy sektorem B+R a przedsiębiorstwami są coraz liczniejsze. Wynika to nie tylko z coraz efektywniej wdrażanych instrumentów dotacyjnych oraz programów wspomagających intensywną współpracę pomiędzy sferami przedsiębiorczości i nauki. U podstaw sukcesu leży prawidłowe zidentyfikowane oczekiwań oraz celów takich działań przez obie strony [9]. Istotnymi motywatorami ze strony przedsiębiorstw są:

− potrzeba zastosowania wiedzy w celu pozyskania nowych technologii, opartych na wysoko zaawansowanych rozwiązaniach (innowacje),

− zwiększenie konkurencyjności, − poprawa warunków świadczenia usług, − pozyskanie funduszy unijnych, − efektywniejsze zarządzanie w przemyśle.

3. Innowacyjność w praktyce

Potrzebę innowacyjności dostrzega również Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rybniku, widząc w niej źródło potencjału do dalszego rozwoju firmy. Działalność proinnowacyjna firmy to również wypełnianie misji na rzecz społeczności lokalnej oraz realizacja wizji najnowocześniejszego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej na Śląsku.

Przedsiębiorstwo nieprzerwanie od 2005 r., w ramach współpracy z placówkami naukowo-badawczymi, prowadzi prace, które mają na celu dostarczenie nowoczesnych rozwiązań [5].

Jeden z takich innowacyjnych projektów PWiK w Rybniku realizuje we współpracy z Głównym Instytutem Górnictwa. Projekt obejmuje problematykę gospodarki ściekowej, jego przedmiotem jest zwiększenie redukcji biogenów poprzez optymalizację procesu biologicznego oczyszczania ścieków w oczyszczalni ścieków Rybnik – Orzepowice. Na realizację tego projektu uzyskano dofinansowanie z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach wspierania przez budżet państwa współpracy przemysłu z jednostkami


badawczymi. Wartość projektu to 1 410 000,00 zł, a kwota uzyskanego dofinansowania – 380 000,00 zł. Termin realizacji obejmuje okres od 24.04.2009 do 31.12.2010.

Głównym celem projektu jest opracowanie i wdrożenie optymalnych rozwiązań technologicznych i logistycznych w ramach istniejącej technologii biologicznego oczyszczania, zapewniających spełnienie zaostrzonych wymogów redukcji biogenów po przewidywanym przekroczeniu obciążenia powyżej 100 000 RLM. Realizacja tego celu powinna nastąpić przez:

− wprowadzenie zintegrowanego systemu monitorowania i sterowania pracą komór biologicznych, z uwzględnieniem rozpoznania optymalnych parametrów osadu czynnego,

− opracowanie i wdrożenie prototypowego układu dozującego węgiel organiczny dla maksymalizacji usuwania azotu.

Kluczowym problemem, będącym przedmiotem badań, jest podniesienie efektywności oczyszczania ścieków w warunkach wzrostu dopływu ładunku zanieczyszczeń.

Zakres prac obejmował wykonanie zadań w postaci prac rozwojowych oraz badań przemysłowych (stosowanych), zgodnie z rys. 2.

Rys. 2. Schemat logiczny realizacji zadań merytorycznych w projekcie [14] Fig. 2. Logical scheme of the substantive tasks in the project [14]

U podstaw realizacji projektu leżała kilkuletnia współpraca przedsiębiorstwa z Zakładem Ochrony Wód GIG związana z realizacją bieżących prac doradczych oraz koncepcyjnych. Następnym krokiem było wypracowanie wspólnej wizji, założeń, a także określenie ram techniczno-finansowych projektu, wraz z przygotowaniem wniosku aplikacyjnego do MNiSW.

Badania przemysłowe (stosowane)

Prace rozwojowe

Zadanie 1 Badanie procesu usuwania biogenów z uwzględnieniem dynamiki zmian ładunku zanieczyszczeń.

Zadanie 2 Badanie optymalizacyjne i pilotowe procesu usuwania azotu z wykorzystaniem zewnętrznego źródła węgla organicznego.

Zadanie 4 Zainstalowanie i badanie pierwotnego układu dozującego.

Zadanie 3 Badania technologiczne z uwzględnieniem modyfikacji procesu biologicznego oczyszczania ścieków i parametrów eksploatacyjnych.

Zadanie 5 Budowa i badanie pierwotnego systemu kontrolno-pomiarowego.

Zadanie 6 Wytyczne i zalecenia projektowe dla modernizacji części biologicznego oczyszczania ścieków.

Zadanie 7 Wdrożenie nowej technologii efektywnego oczyszczania z biogenów


Cały proces przygotowawczy był realizowany przy ścisłej współpracy władz przedsiębiorstwa z przedstawicielami jednostki badawczo-rozwojowej, umożliwiło skonkretyzowanie oczekiwań stron oraz ustalenie szczegółowego harmonogramu realizacji prac badawczych.

Przebieg realizacji projektu można umownie podzielić na 4 kroki, przedstawione na rys. 3. Rys. 3. Schemat obrazujący przebieg metodyczny realizacji prac merytorycznych w projekcie Fig. 3. Scheme showing the methodical course of the project substantive work implementation

O przebiegu oraz skuteczności współpracy pomiędzy zespołem technologicznym

przedsiębiorcy a zespołem badawczym decydują (w zasadniczy sposób) ustalenia poczynione w ramach kroku 1 i kroku 2. Ewentualne skutki pominięcia istotnych aspektów techniczno-organizacyjnych – na tych etapach – rzutują na przebieg realizacji projektu oraz możliwość osiągnięcia satysfakcjonujących efektów współpracy. Niedocenianym elementem jest również potrzeba przełamania bariery niechęci do współdziałania poprzez artykułowaną motywację władz przedsiębiorstwa, przekładającą się na wszystkich uczestników oraz osoby zaangażowane w realizację projektu. Etap przygotowawczy do realizacji analizowanego projektu celowego polegał na przeprowadzeniu serii spotkań organizacyjnych oraz ustaleń, które zaowocowały stworzeniem struktury organizacyjnej wraz z podziałem kompetencji, obowiązków oraz odpowiedzialności za realizację poszczególnych zadań badawczych.

Na rys. 4 przedstawiono schemat organizacyjny realizacji projektu.

Opracowanie i wdrożenie struktury organizacyjnej projektu oraz narzędzi

zarządzania

Realizacja etapów prac badawczych i technologicznych

Weryfikacja sprawozdań i raportów

Ocena i weryfikacja wyników badań Rozliczenie merytoryczne i finansowe

Proces wdrożeniowy

Krok 1

Krok 2

Krok 3

Krok 4

Analiza problemu badawczego Sformułowanie zadań

i harmonogramu realizacji projektu

Zar

ządz

anie

i pr

omoc

ja


Rys. 4. Schemat organizacyjny realizacji projektu [4] Fig. 4. Project organization chart [4]

Powiązanie poszczególnych komórek oraz zespołów realizacyjnych w jeden sprawny

organizm – konsorcjum naukowo-przemysłowego miało na celu zapewnienie optymalnych warunków realizacji projektu z uwzględnieniem możliwości bieżącej weryfikacji osiągniętych wyników oraz kontroli, a także wdrożenia działań naprawczych. Nadzór nad przebiegiem projektu sprawuje rada konsorcjum, w skład której wchodzą liderzy instytucji tworzących konsorcjum. Rada jest organem monitorującym realizację i zarządzanie projektem. Do obowiązków członków rady należy między innymi:

− nadzór nad zespołem realizującym oraz monitoring projektu, − udział w spotkaniach, prezentacjach oraz konferencjach podsumowujących kluczowe

elementy prac, − ocena i weryfikacja elementów projektu (sprawozdania, raporty, wyniki badań), − udzielanie organizacyjnego i merytorycznego wsparcia przy rozwiązywaniu problemów

technicznych i badawczych. Mając na uwadze zarówno wysoki poziom merytoryczny, jak i użyteczność

realizowanych prac badawczych ze strony zespołu badawczego GIG powołano Forum Wsparcia i Promocji Projektu, do którego zostali zaproszeni eksperci zewnętrzni.


Realizacja projektu przyczyniła się do opracowania użytecznych rozwiązań technologicznych, bazujących na dorobku przeprowadzonych badań technologicznych zespołu GIG oraz efektywnej współpracy z zespołem PWiK w zakresie ich wdrożenia [15].

Wyzwania podejmowane przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rybniku, powiązane z konsekwentnie realizowaną strategią rozwojową doprowadziły do przekształcenia typowej spółki komunalnej w firmę nowoczesną i innowacyjną, firmę tworzącą, przetwarzającą i pożytkującą wiedzę. W podejmowanych procesach decyzyjnych uwzględniane są realne możliwości i szybko zmieniające się wymagania rynku. Istotną rolę odgrywa tutaj kapitał ludzki, będący najważniejszym składnikiem procesów produkcyjnych, a tym samym innowacyjnych. Rozwój wiedzy stanowi z kolei podstawowy czynnik postępu technicznego i organizacyjnego przedsiębiorstwa. Wysiłki zarządzających i pracowników PWiK w Rybniku zostały skierowane na uczynienie wiedzy użyteczną, a wiedza posiadana przez firmę jest wykorzystywana do tworzenia wartości dodanej.

4. Podsumowanie

Reasumując wyniki dotychczasowej współpracy można dokonać zestawienia oczekiwanych korzyści ze współpracy pomiędzy jednostką B+R a przedsiębiorcą w formie poniższej tabeli.

Ze strony przedsiębiorcy Ze strony JBR Dostęp do nowoczesnych, innowacyjnych rozwiązań Możliwość praktycznej weryfikacji proponowanych

rozwiązań Zwiększenie konkurencyjności Potwierdzenie pozycji na rynku usług badawczych Dyfuzja wiedzy i transfer know-how, przyczyniające się do wzrostu potencjału intelektualnego firmy

Zwiększenie potencjału zespołu badawczego poprzez aktywny udział w procesie wdrażania ekoinnowacji

Wiedza pozyskiwana w trakcie realizacji projektów przyjmuje charakter studiów podyplomowych

Możliwości konfrontowania wiedzy z praktyką technologiczną

Możliwości rozwiązywania szerokiej gamy zagadnień w ramach multidyscyplinarnych zespołów

Identyfikacja możliwości aplikacyjnych oraz praktycznych uwarunkowań komercjalizacji rozwiązań badawczo-rozwojowych

Korzystny wizerunek Korzystny wizerunek Mobilizacja potencjału, identyfikacja „wiedzy ukrytej”

Weryfikacja „wiedzy jawnej”

Zasób dokumentacyjny Dorobek publikacyjny

Powyższe zestawienie nie wyczerpuje katalogu potencjalnych korzyści zarówno tych,

które mają charakter kwantyfikowalny, jak i tych, których znaczenie ujawnia się dopiero w dłuższej perspektywie czasowej. Można do nich zaliczyć praktycznie zweryfikowane procedury współpracy, możliwość multiplikowania takiej formuły współpracy, kształtowanie


trwałych międzysektorowych relacji, umiejętność formułowania celów badawczych oraz wypracowanie zasad ich raportowania.

Przemysł z kolei poprzez zastosowaną wiedzę w trakcie wspólnej współpracy otrzymuje dedykowane rozwiązanie, bez potrzeby sięgania po kosztowny zakup technologii.

Realizacja projektów naukowo-badawczych w sposób ciągły zwiększa wartość firmy, wartość ta oceniana jest jako definiowany „goodwill”, czyli potencjał przedsiębiorstwa do tworzenia synergii dla przyszłych przedsięwzięć, które będą realizowały projekty o ponad-standardowym wymiarze. W przyszłości, w przypadku zgłoszenia się zainteresowanych podmiotów, Spółka w konsorcjum z jednostkami badawczo-naukowymi może przeprowadzić wdrożenia systemów opartych na umiejętnościach pracowników (komercjalizacja wiedzy) i wiedzy jaką zdobywa w wyniku realizacji projektów.

Zaprezentowane podejście może być elementem dobrych praktyk w realizacji projektów badawczych w układzie nauka – przemysł i stanowić przedmiot dalszych studiów odnośnie do zarządzania tego typu projektami.

Bibliografia

1. Transfer technologii a rozwój. Podręcznik szkoleniowy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Biuro Promocji Inwestycji i Technologii w Warszawie, Warszawa 2004.

2. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M.: Sustainability w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania. Poltext, Warszawa 2010.

3. Grudzewski W.M., Hejduk I.K.: Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji. Difin, Warszawa 2008.

4. Wniosek aplikacyjny dla projektu celowego nr 6 ZR7 2008C/07051 pn. „Zwiększenie redukcji biogenów przez optymalizację procesu biologicznego oczyszczania ścieków w oczyszczalni ścieków Rybnik – Orzepowice”.

5. Raport z pracy badawczo-rozwojowej realizowanej we współpracy PWiK Sp. z o.o. z Politechniką Śląską, pt. „Innowacyjny sposób zagospodarowania osadów ściekowych cele spełnienia wymagań Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska i energetyki”, projekt nr UDA-POIG01.04.00-24-026/09-00, finansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Działanie 1.4.

6. Chodyński A.: Innowacyjność i jakość strategii w rozwoju firmy. Wydawnictwo BIT, Sosnowiec 2003.

7. Drucker P.F.: Innowacja i przedsiębiorczość: praktyka z zasady. PWE, Warszawa 1992.


8. Glińska-Newes A.: Tendencje w ewolucji kultur organizacyjnych polskich przedsiębiorstw na tle wyzwań globalizującego się otoczenia. „Przegląd Organizacji”, nr 708, 2001.

9. Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2002. 10. Lewandowski J., Szomburg J.: Propozycje przekształceń gospodarki polskiej.

Wydawnictwo PTE, Warszawa 1989. 11. Obłój K.: Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej. PWE,

Warszawa 2001. 12. Potocki A., Mikuła B.: Metody zarządzania innowacyjno-partycypacyjnego. Oficyna

Wydawnicza Antykwa, Kluczbork 1997. 13. Zarządzanie wiedzą – czasopismo poświęcone wiedzy i zarządzaniu wiedzą, pod red. Jacka

Rąba. Oficyna Wydawnicza na Rzecz Rozwoju Nauki Polskiej, Zabrze 2001. 14. Materiały konferencyjne, Projekt celowy nr 6 ZR7 2008C/07051, pt.: „Zwiększenie redukcji

biogenów przez optymalizację procesu biologicznego oczyszczania ścieków w oczyszczalni ścieków Rybnik – Orzepowice”, Rybnik 2009.

15. Raport z realizacji Zadania 6, pt.: Wytyczne i zalecenia projektowe dla modernizacji części biologicznego oczyszczania ścieków w Rybniku – Orzepowicach, w ramach projektu celowego nr 6 ZR7 2008C/07051, pt.: „Zwiększenie redukcji biogenów przez optymalizację procesu biologicznego oczyszczania ścieków w oczyszczalni ścieków Rybnik – Orzepowice”, GIG, Katowice 2010.

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Małgorzata Gableta Dr hab. Agnieszka Sitko-Lutek, prof. UMCS

Piotr KORDEL Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania Katedra Podstaw Zarządzania i Marketingu

REPOZYTORIUM WIEDZY W STRATEGII ZARZĄDZANIA WIEDZĄ ORGANIZACJI. STUDIUM PRZYPADKU PRZEDSIĘBIORSTWA BRANŻY INFORMATYCZNEJ

Streszczenie. Autor w artykule opisuje znaczenie procesu zarządzania wiedzą w odniesieniu do przedsiębiorstw funkcjonujących w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Strategie zarządzania zasobami ludzkimi oraz zarządzania relacjami zewnętrznymi organizacji są opisywane jako kluczowe elementy strategii zarządzania wiedzą. Repozytorium wiedzy stanowi centralny mechanizm przekazywania oraz przechowywania wiedzy i informacji, w odniesieniu do strategii zarządzania wiedzą. W ostatnim rozdziale autor prezentuje studium przypadku wdrożenia repozytorium wiedzy w firmie informatycznej, jako empiryczną ilustrację przedstawionego modelu strategii zarządzania wiedzą.

Słowa kluczowe: gospodarka oparta na wiedzy, strategia zarządzania wiedzą,

repozytorium wiedzy

KNOWLEDGE REPOSITORY IN ORGANIZATIONAL KNOWLEDGE MANAGEMENT STRATEGY. THE CASE STUDY OF IT ENTERPRISE

Summary. the meaning of knowledge management strategy in the context of enterprises functioning in the framework of knowledge based economy is presented in the article. The strategies of human resource management and external relations management are described as crucial for knowledge management strategy. In this light knowledge repository plays important role of central system of information and knowledge storing and distribution. In the last part of the article author presents the empirical illustration of knowledge repository implementation in IT enterprise.

Keywords: knowledge based economy, knowledge management strategy,

knowledge repository

P. Kordel 30

1. Zarządzanie wiedzą mechanizmem rozwojowym współczesnych organizacji

Współczesne gospodarki, na skutek lawinowego przyrostu zmian o charakterze głównie technologicznym, ale także społeczno-politycznym, ewoluują w kierunku tzw. gospodarek opartych na wiedzy. Do głównych determinant gospodarek wiedzy należą następujące charakterystyki społeczno-gospodarczo-technologiczne współczesnej rzeczywistości:1

− wiedza staje się kluczowym zasobem wejściowym organizacji, co znajduje swoje odzwierciedlenie w we wzroście nakładów inwestycyjnych na wiedzę (np. nakładów na działalność badawczo-rozwojową, szkolenia, oprogramowanie czy technologie informatyczne i informacyjne);

− wiedza jako produkt jest obecnie dużo bardziej widoczna niż to było w przeszłości (np. wzrost znaczenia usług opartych na wiedzy czy przemysłów wysokich technologii);

− wiedza skodyfikowana jako wynik systemu zarządzania wiedzą jest podstawą wielu współczesnych przemysłów (np. przemysły oparte na dużym udziale wiedzy w postaci patentów, jak przemysł: biotechnologiczny czy nanotechnologiczny);

− rozwój gospodarki wiedzy jest silnie powiązany z rozwojem technologii informa-tycznych i telekomunikacyjnych (np. platformy internetowe, biznes elektroniczny, bazy wiedzy, informatyczne systemy wspomagania typu CAD czy CAM).

Do głównych czynników powodujących zmiany we współczesnych przedsiębiorstwach, a wynikających z wymienionych powyżej uwarunkowań gospodarki opartej na wiedzy należy zaliczyć:2

− lawinowo przyrastającą ilość wiedzy i idący za tym wzrost znaczenia kapitału ludzkiego;

− następujące radykalne zmiany w wiedzy technologicznej (istnieją przewidywania, że w następnych dwudziestu latach będzie więcej zmian technologicznych niż w całej dotychczasowej historii);

− postępująca globalizacja napędzana wzrostem technologii internetowych, informa-tycznych oraz komunikacyjnych (żyjemy w globalne wiosce);

− ustawiczne zmiany w środowisku politycznym oraz ekonomicznym współczesnego świata;

− radykalne zmiany w środowisku społecznym (głębokiej zmianie ulegają fundament-talne dotychczas wartości społeczne).

1 Cook P., Laurentis C., Todtling F., Trippl M.: Regional Knowledge Economies: Markets, Clusters and

Innovation. Edward Elgar, Chetelnham 2007, p. 336. 2 Sydänmaanlakka P.: An Intelligent Organization: Integrating Performance, Competence and Knowledge

Management. Capstone Publishing Limited, Oxford, UK 2002, p. 165-197.

Repozytorium wiedzy w strategii zarządzania… 31

Dynamiczne zmiany w środowisku społeczno-gospodarczym współczesnych organizacji, nazywane gospodarką opartą na wiedzy, powodują dwa przeciwstawne trendy rozwojowe klasycznych szkół zarządzania strategicznego.3 Zgodnie z pierwszym4 współczesne organizacje powinny coraz intensywniej konkurować (tzw. hiperkonkurencja) dla zaburzania osiąganych doraźnie stanów równowagi i związanych z nimi średnich zwrotów sektorowych (określanych równowagą sił rynkowych, zgodnie z metodą Pięciu Sił Portera). Zgodnie z drugim kierunkiem rozwoju,5 współczesne organizacje powinny raczej intensyfikować relacje międzyorganizacyjne o charakterze partnerskim, w ramach tworzenia i wdrażania strategii koopetycji.6

Drugi trend rozwoju szkół zarządzania strategicznego zawiera tzw. strategie socjoekologiczne,7 które wywodzą się z teorii otwartych systemów.8 Strategie te koncentrują się na tworzeniu sieci powiązań zewnętrznych organizacji z jej kluczowymi partnerami. Powiązania te powinny zawierać silne, pozytywne relacje społeczne, tworzące międzyorganizacyjne środowiska społeczne. Analiza strategii socjoekologicznych nie obejmuje pojedynczych organizacji, sektorów czy branż gospodarczych, ale konkretne przedsięwzięcia oraz działania podejmowane i realizowane w sieciach. Przedsięwzięcia te są identyfikowane poprzez badania sieci oddziaływań społecznych oraz działań podejmowanych przez aktorów społecznych, reprezentujących różnorakie organizacje. Tak jak w przypadku klasycznych szkół strategii, turbulentność jest odnoszona do środowisk zadaniowych poszczególnych organizacji, tak w przypadku podejścia socjoekologicznego turbulentność jest odnoszona do konkretnych przedsięwzięć organizacyjnych. W warunkach turbulentnego otoczenia przewaga leży w zdolnościach organizacji do współdziałania opartego na wzajemnym partnerstwie. Potencjał rozwojowy organizacji leży w ich zdolnościach do nawiązywania współdziałania z innymi organizacjami, dla wykorzystywania zachodzących nagle zmian, a nie budowania silnych przewag konkurencyjnych wokół obecnej rzeczywistości. Zgodnie z klasycznymi podejściami do strategii, decyzje strategiczne koncentrują się na wyborze sposobów konkurowania, obronie oraz ataku, w celu pokonania rywala strategicznego. Myślenie socjoekologiczne kieruje uwagę strategiczną kadry

3 Selsky J.W., Goes J., Babüroglu O.N.: Contrasting Perspectives of Strategy Making: Applications in „Hyper”

Environments. „Organization Studies”, no. 28, 2007, p. 70-94. 4 Special Issues on Hypercompetition. „Organization Science” no. 7, 1996, p. 469-681. 5 Friedman T.: The World is Flat. Farrar Straus & Giroux, New York 2005, p. 660. 6 Czakon W., Yami S., Roy F.: Strategie koopetycji – nowa forma dynamiki międzyorganizacyjnej. „Przegląd

Organizacji”, nr 6, 2008, s. 3-7. 7 Z ang. socioecological strategies, dokładny opis zob.: Selsky J. W., Goes J. Babüroglu O.N.: Contrasting

Perspectives of Strategy Making: Applications in „Hyper” Environments. „Organization Studiem”, no. 28, 2007, p. 70-94.

8 Emery M.: The Current Version of Emery’s Open System Theory. „Systemic Practice and Action Research”, no. 13, 2000, pp. 623-644.

P. Kordel 32

zarządzającej na poszukiwanie zbieżnych z innymi organizacjami kontekstów i zrozumień w kierunku identyfikowania szans i realizacji wspólnych przedsięwzięć rozwojowych.

Gospodarka wiedzy jako kierunek rozwoju współczesnych gospodarek światowych oraz kontekst funkcjonowania współczesnych organizacji w ramach strategii socjoekologicznych znalazły już swoje odzwierciedlenie w wielu badaniach empirycznych, realizowanych cyklicznie przez uznawane światowe instytucje czy firmy doradcze. Pierwsza grupa przykładowych badań empirycznych dotyczy analiz gospodarki wiedzy, np. badania OECD oraz KE9, natomiast druga grupa dotyczy przedsiębiorstw wykorzystujących strategie zarządzania wiedzą, w tym strategie socjoekologiczne, np. badania OECD oraz KPMG10. Istnienie ugruntowanego dorobku badawczego, a nawet standardowych narzędzi diagno-stycznych w obszarze analiz gospodarki wiedzy oraz organizacji wiedzy (wykorzystującej metodykę zarządzania wiedzą) świadczy o pewnym kompromisie metodycznym w tym zakresie. Kompromis ten dotyczy szczególnie ogólnej architektury rozwiązań, pewne braki (widoczne zwłaszcza po stronie użytkowników tych rozwiązań) funkcjonują w odniesieniu do konkretnych wdrożeń zarządczych. Zatem w dalszej części artykułu zaprezentowany zostanie przykład konkretnego narzędzia repozytorium wiedzy, jako elementu koncepcji zarządzania wiedzą (ze szczególnym wyeksponowaniem znaczenia strategii socjoekologicznych).

2. Miejsce repozytorium wiedzy w procesie zarządzania wiedzą

Strategie socjoekologiczne, jako podejście uwypuklające środowiska społeczne i kapitał społeczny organizacji w metodyce zarządzania wiedzą należy odnieść do relacji inter-personalnych na poziomach organizacyjnym i międzyorganizacyjnym.

W odniesieniu do relacji społecznych na poziomie organizacyjnym kluczową strategią kierunkową przedsiębiorstwa jest strategia zarządzania zasobami ludzkimi. Główne elementy strategii zarządzania zasobami ludzkimi powinny zawierać następujące aspekty: (a) inteligentne przywództwo; (b) system rekrutacji i doboru pracowników, (c) system szkoleń i rozwoju pracowników oraz (d) system redukcji i zwolnień. Najbardziej elementarnymi składnikami systemu zarządzania zasobami ludzkimi są pracownik

9 OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, http://www.oecd.org/document/10/0,3343,en

_2649_33703_39493962_1_1_1_1,00.html#about, z dn. 30.01.2010 r.; Reinstaller A., Unterlass F.: What is the right strategy for more innovation in Europe? Drivers and challenges for innovation performance at the sector level, Austrian Institute for Economic Research (WIFO), Vienna, Austria 2008; http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/facts-figures-analysis/innovation-scoreboard/index_en.htm, http://www.europe-innova.eu/web/guest, z dn. 27.01.2010 r.

10 http://www.oecd.org/document/16/0,3343,en_2649_39263294_2756624_1_1_1_1,00.html, z dn. 30.01.2010 r.; Raport badawczy KPMG Polska, Zarządzanie wiedzą w Polsce 2004, Warszawa 2004.


i stanowisko pracy. Należy tutaj zwrócić uwagę, iż gospodarka wiedzy powoduje konieczność wprowadzania zmian nie tylko na poziomie przedsiębiorstwa (rozwój przedsiębiorstw w kierunku przedsiębiorstw inteligentnych), ale w konsekwencji także na poziomie indywidualnym, tj. na poziomie poszczególnych stanowisk pracy w organizacji.11 Do głównych zmian zachodzących w środowiskach pracy współczesnych organizacji należą:

− komórki organizacyjne – przejście z funkcjonalnego klucza tworzenia komórek organizacyjnych do pracy w ramach zespołów, tworzonych według klucza procesowego;

− zakres pracy na stanowiskach pracy: przejście z powtarzalnych, jednorodnych zadań określanych regulaminem pracy do zadań wielowymiarowych;

− role pracowników – przejście od ścisłej kontroli zachowań pracowników do zachowań współuczestniczących, opartych na autonomii (z ang. empowerment);

− przygotowanie do pracy – przejście od szkolenia do kształcenia; − systemy wynagrodzeń – przejście od aktywności do rezultatów, jako podstawowej

miary wynagradzania pracowników; − ocena postępów i rozwoju – przejście od oceny wydajności do zdolności; − system wartości – przejście od wartości, jako elementów ochronnych do wartości jako

elementów pobudzających do bycia twórczym; − role menedżerów – przejście od ról nadzorczych do ról trenerskich (z ang. coaching); − struktury organizacyjne – przejście od struktur scentralizowanych do struktur płaskich

z minimalną liczbą szczebli hierarchicznych; − role kadry zarządzającej – przejście od ról depozytariuszy władzy i decydentów

zachęt motywacyjnych do ról liderskich, opartych na nieformalnym autorytecie. Powyższe zmiany, zachodzące w środowiskach pracy współczesnych organizacji,

powodują zmianę wymagań w obszarze kompetencji pracowników. W powyższych warunkach kluczowym obszarem kompetencji pracownika inteligentnej organizacji, jako agenta zmian, są kompetencje społeczne. Pracownik jako agent zmian organizacyjnych odpowiada koncepcji współuczestnictwa (z ang. empowerment), podkreślającej takie cechy, jak:

− wewnętrzna motywacja (lub inaczej samomotywacja), − wewnętrzne uzasadnianie podejmowanych decyzji (autonomia), − wspólna odpowiedzialność oraz wspólne rozwiązywanie problemów. W odniesieniu do relacji społecznych na poziomie międzyorganizacyjnym zasadniczą

strategią jest polityka sieciowa organizacji (w literaturze przedmiotu nazywana często

11 Hammer M., Champy J.: Reengineering the Corporation: A manifesto for Business Revolution. Harper

Business, New York, US 1993.

P. Kordel 34

strategią relacyjną). W świetle metodyki zarządzania wiedzą jest ona komplementarna względem strategii zarządzania zasobami ludzkimi, innymi słowy tworzy ona zewnętrzny mechanizm tworzenia wiedzy organizacyjnej. W powyższym kontekście strategia relacyjna obejmuje zarządzanie relacjami zewnętrznymi przedsiębiorstwa, jako zewnętrznymi przestrzeniami przepływów wiedzy. Przykładowo, relacje zewnętrzne, poza tradycyjnymi więziami przedsiębiorstwa z klientami, dostawcami, kooperantami i konkurentami, obejmują także relacje sieciowe. Przykładami takich relacji może być uczestnictwo przedsiębiorstwa w różnego typu konsorcjach czy stowarzyszeniach. Mogą one mieć charakter badawczo-rozwojowy (np. z udziałem instytucji naukowo-badawczych), terytorialny w formie uczestnictwa w klastrach innowacyjnych, z udziałem samorządu terytorialnego, ale także handlowy, czy mogą to być także konsorcja powoływane w celu uczestnictwa w przetargach. Umiejętności kadry menedżerskiej w zakresie zarządzania różnego typu relacjami zewnętrznymi przedsiębiorstwa tworzą tzw. kompetencję sieciową organizacji. Kompetencja taka, obok kompetencji w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi, stanowi kluczowy element omawianej w poprzednim punkcie artykułu strategii socjoekologicznej przedsię-biorstwa. Na rys. 1 zilustrowano kluczowe znaczenie strategii zarządzania zasobami ludzkimi oraz strategii zarządzania relacjami zewnętrznymi, w odniesieniu do strategii zarządzania wiedzą przedsiębiorstwa.

Rys. 1. Repozytorium wiedzy jako kluczowe narzędzie wspomagające strategię zarządzania wiedzą

Fig. 1. Knowledge repository as the key support tool of knowledge management strategy Źródło: Opracowanie własne.

Podstawową rolę, w odniesieniu do powyżej zilustrowanej strategii zarządzania wiedzą

przedsiębiorstwa, stanowią rozwiązanie informatyczne typu repozytorium wiedzy. W jednej hurtowni informacji integruje ono różnorakie rozwiązania informatyczne o charakterze szczegółowym, jako systemy CRM (skrót z ang. Customer Realtionship Managament), ERP (skrót z ang. Enterprise Resource Planning) czy SCM (skrót z ang. Supply Chain Management). Jest to uniwersalne narzędzie informatyczne używane do umieszczania,

Prze

pływ

y in

form

acji

Strategia zarządzania wiedzą

Strategia zarządzania zasobami ludzkimi

Strategia zarządzania relacjami zewnętrznymi

Repozytorium wiedzy


przechowywania oraz udostępniania informacji, jako podstawy podejmowania decyzji menedżerskich (w bardziej zaawansowanej formie przyjmuje postać systemu wspomagania decyzji typu Business Intelligence). Narzędzie to w swojej bardziej rozbudowanej formie służy przepływom informacji zarówno w poprzek hierarchii i specjalizacji organizacyjnej, jak i poza granicami zewnętrznymi organizacji, np. do kontaktów z klientami czy kooperantami. Na obecnym etapie rozwoju systemów informatycznych ma ono charakter mobilny (jest ono integralną częścią sieci intranetowej oraz internetowej) i stanowi niezbędne instrumentarium zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, jako podmiocie gospodarki opartej na wiedzy. Repozytorium wiedzy może być narzędziem wdrażania strategii socjoekologicznych współczesnych organizacji (szczególnie w swoich modułach wspomagających pracę grupową). Ma ono charakter uniwersalny, jednak w zależności od branży, w której działa dana organizacja przyjmuje różnorakie postacie. Szczególne zastosowanie znajduje w organizacjach sektora wysokich technologii czy usług zaawansowanej wiedzy, np. w sektorze informatycznym, gdzie stanowi zasadniczą strukturę rozwoju organizacyjnego.

Przepływ informacji między procesem zarządzania strategicznego a systemami teleinformatycznymi ma charakter dwukierunkowy, tworzy on centralną magistralę przepływu informacji w przedsiębiorstwie. Jak już opisano powyżej, dwa główne obszary strategii zarządzania wiedzą to: zarządzanie zasobami ludzkimi, jako wewnętrzny mechanizm tworzenia i przekazywania wiedzy oraz zarządzanie relacjami zewnętrznymi, jako zewnętrzny mechanizm tworzenia i przekazywania wiedzy. Przedstawiony na rys. 1 model obszarów zarządzania wiedzą przedsiębiorstwa w praktyce zarządczej przedsiębiorstw może przyjmować mniej bądź bardziej unitarne formy, jednakże w każdym przypadku zilustrowane obszary są silnie, dwustronnie powiązane.

3. Studium przypadku wdrożenia repozytorium wiedzy w przedsię-biorstwie informatycznym

Jak już wspomniano w poprzedniej części artykułu, repozytorium wiedzy, jako instrumentarium informatyczne zarządzania wiedzą znajduje swoje szczególne zastosowanie w przedsiębiorstwach branży informatycznej. W niniejszej części artykułu zostanie przedstawione studium przypadku wdrożenia repozytorium wiedzy, opartego na oprogramowaniu typu open source. Opisane studium przypadku jest wynikiem wywiadu ustrukturyzowanego, przeprowadzonego z kadrą zarządzająca badanego przedsiębiorstwa. Głównym narzędziem badawczym był kwestionariusz wywiadu swobodnego. Badanie zostało przeprowadzone osobiście przez autora niniejszego artykułu w pierwszej połowie

P. Kordel 36

2010 r. Przy opracowywaniu studium przypadku zostały także wykorzystane udostępnione materiały wewnętrzne badanej firmy, w tym informacje zawarte na stronie internetowej.

Badana firma należy do kategorii małych przedsiębiorstw, działa na rynku instytucjonalnym. Zakres działalności badanego przedsiębiorstwa obejmuje rozwiązania informatyczne dla klientów instytucjonalnych zarówno sektora prywatnego, jak i sektora publicznego. Przedsiębiorstwo specjalizuje się w oferowaniu usług typu technologie baz i hurtowni danych, systemy zapewniające bezpieczny obieg dokumentów elektronicznych oraz zaawansowane strony i portale internetowe. Powyższe produkty są konstruowane na podstawie technologii światowych potentatów takich, jak: Oracle, Microsoft czy Dell. Działalność ma charakter projektowy, sprzedawane produkty są dopasowywane każdorazowo do konkretnych wymagań klienta.12 Przedsiębiorstwo rozwija się w środowisku gospodarki opartej na wiedzy. Należy ono do sektora usług o dużej intensywności procesów wiedzy (z ang. knowledge intensive services), wg klasyfikacji przemysłów wiedzy OECD. Wiedza jako zasób przedsiębiorstwa stanowi zasadniczy nośnik tworzenia wartości w przedsię-biorstwie. Zasoby materialne przedsiębiorstwa w znikomym stopniu tworzą jego wartość, rozwój organizacji powodowany jest głównie rozwojem jego kapitału intelektualnego.

Na chwilę realizacji badania firma nie posiadała stworzonej, jednolitej wizji rozwojowej. Strategia rozwojowa była tylko fragmentarycznie sformalizowana (np. w odniesieniu do polityki zarządzania kadrami czy zarządzania portfelem projektowym), spójność zachowań strategicznych przedsiębiorstwa była nadawana przez ogólnie podzielane wartości (np.: kompetencje, pracownicy oraz kontrakty z klientami). Rozwój przedsiębiorstwa zachodzi według logiki wysoko specjalistycznej strategii produktowej zaadresowanej do precyzyjnie określonego, wąskiego segmentu klienta. Specyfika przedsiębiorstwa powoduje, iż strategia zarządzania wiedzą stanowi w zasadzie całościową strategię rozwojową firmy. Klasyfikacja typów wiedzy w przedsiębiorstwie jest wyznaczana metodyką zarządzania projektami. Istotną metodyką zarządzania przedsiębiorstwem jest (ogólnie znana wśród firm projektowych) metodyka PRINCE2. Dwa główne obszary wiedzy to wiedza techniczna oraz wiedza z zakresu zarządzania projektami. Wiedza jest katalogowana głównie według typów projektów oraz powiązanych z nimi rozkładów zadań i odpowiedzialności. Kadra zarządzająca przedsiębiorstwa wykształciła wyraźną kompetencję w zakresie zarządzania portfelami projektów informatycznych. Kompetencja ta jest traktowano jako podstawa zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem.

Organizacyjne uczenie się w obszarze zewnętrznych przepływów wiedzy jest realizowane głównie w ramach relacji międzyorganizacyjnych z klientami instytucjonalnymi. Nabywanie nowej wiedzy z zewnątrz jest kształtowane potrzebami klienta. Organizacyjne

12 Przedsiębiorstwo stosuje ogólnoświatową metodykę zarządzania projektami PRINCE2.


uczenie się w obszarze wewnętrznych przepływów wiedzy jest realizowane w ramach jasno zdefiniowanej struktury projektowej przedsiębiorstwa. Zespoły projektowe stanowią podstawowy element jego struktury organizacyjnej. Kadra zarządzająca do najważniejszych kompetencji pracownika – poza doskonałością techniczną – zalicza zaangażowanie, otwartość, chęć do samorozwoju oraz pewność siebie, rozumianą jako brak lęku przed przyznawaniem się do popełnianych błędów. Podstawowym czynnikiem konkurencyjności przedsiębiorstwa jest obsługa klienta, budowanie trwałych relacji z klientami oraz oferowanie produktu o najwyższej jakości. W obszarze innowacji produktowych przedsiębiorstwo wykazuje zachowania proaktywne, polegające na wyprzedzających – w stosunku do formułowanych przez klienta potrzeb – ulepszeniach oferowanego produktu. Jednocześnie, innowacyjność przedsiębiorstwa jest analizowana z punktu widzenia jej zdolności i ryzyka komercyjnego.

W przedsiębiorstwie za główną barierę wdrażania systemu zarządzania wiedzą zalicza się konieczność inwestycji czasu kompetentnych pracowników, co wiąże się bezpośrednio z nakładami finansowymi. Do realizacji zadań związanych z projektowaniem i wdrażaniem systemu zarządzania wiedzą niezbędni są kluczowi pracownicy o najwyższych kompetencjach. Istotnymi problemami są także długi czas zwrotu z inwestycji w system zarządzania wiedzą oraz wysoka niepewność i ryzyko z nimi związane.

Repozytorium wiedzy jako narzędzie informatyczne strategii zarządzania wiedzą badanego przedsiębiorstwa stanowi element strategii zarządzania wiedzą, w jej części dotyczącej strategii IT. Inicjatywa realizacji projektu repozytorium wiedzy pochodziła od pracowników przedsiębiorstwa różnego szczebla i nie była bezpośrednią konsekwencją zmian zachodzących w jego otoczeniu. Główny powód tworzenia repozytorium wiedzy leżał we wnętrzu przedsiębiorstwa, a dokładnie w oddolnych inicjatywach pracowników, dążących do udoskonalania ich miejsc i środowisk pracy. Wiązał się on z rozwojem przedsiębiorstwa mierzonym wzrostem zatrudnienia, fluktuacją pracowników i związanymi z nią przepływami wiedzy oraz z koniecznością uporządkowania przechowywanych dokumentów związanych z realizacją działalności gospodarczej. Pomysł repozytorium wiedzy od dłuższego czasu był rozważany przez pracowników przedsiębiorstwa gdyż już wcześniej była potrzeba usystematyzowania wiedzy w przedsiębiorstwie, jednakże dopiero bezpośrednie zaangażo-wanie kadry zarządzającej najwyższego szczebla pozwoliło na jego realizację. Pomysł był wynikiem problemów wynikających w trakcie realizacji różnych projektów i inicjatyw, pochodził od członków różnych zespołów projektowych.

Jak już wspomniano powyżej, główną bazą programową tworzonego repozytorium było oprogramowanie typu open source. Wybór tej bazy programowej, był poprzedzony staranną analizą porównawczą dostępnego oprogramowania źródłowego. Wybrany produkt integrował

P. Kordel 38

w sobie inne, dostępne rozwiązania i był najbardziej optymalny – z punktu widzenia zaspokajania potrzeb przedsiębiorstwa. Praca z oprogramowaniem źródłowym nie wymaga zaawansowanej wiedzy informatycznej, wymaga jednak wizji rozwojowej oraz znajomości obecnych przepływów wiedzy w przedsiębiorstwie. Jedną rzeczą jest platforma technologiczna, którą tworzy oprogramowanie źródłowe, inną jest wizja, jak powinny przebiegać przepływy wiedzy w przedsiębiorstwie. Poza różnymi informacjami o charakterze historycznym, skatalogowanymi według projektów, klientów czy osób biorących udział w projektach, repozytorium służy też ewidencjonowaniu różnorakich inicjatyw rozwojowych. Repozytorium zawiera wiedzę w zakresie polityki szkoleniowej, na przykład realizowane szkolenia zewnętrzne są odnotowywane w repozytorium wiedzy, a następnie na tej podstawie są organizowane szkolenia wewnętrzne. Notatki ze szkoleń zewnętrznych są umieszczane w repozytorium wiedzy i udostępniane innym pracownikom. System gromadzi i udostępnia wiedzę, kwestia jej wykorzystania – na przykład w procesie decyzyjnym – należy już do kadry zarządzającej.

Projekt repozytorium wiedzy ma charakter ciągły, jego realizacja jest przeprowadzana przez kilkuosobową grupę osób, starannie wyselekcjonowaną spośród strategicznych pracowników przedsiębiorstwa. Pracują oni zgodnie z metodyką „burzy mózgów”. Do głównych etapów czy „kamieni milowych” procesów projektowania i wdrażania repozytorium wiedzy zaliczono: (a) skatalogowanie obecnej wiedzy i zaprojektowanie pożądanej infrastruktury przepływów wiedzy; (b) wybranie narzędzia do tworzenia repozytorium wiedzy i jego przetestowanie przez kluczowe osoby w przedsiębiorstwie (np. oprogramowanie redmine), (c) przetransformowanie wiedzy do nowej postaci, stworzenie nowej architektury wiedzy, z wykorzystaniem funkcjonalności wybranego narzędzia (jest to moment kluczowy, gdyż zła implementacja może wręcz zahamować rozwój przedsiębiorstwa), (d) szkolenie wszystkich pracowników w zakresie korzystania z repozytorium wiedzy, (e) ciągły monitoring i iteracyjne wprowadzanie zmian w repozytorium na skutek rozwoju przedsiębiorstw i inicjatyw pracowników. Jak już wspomniano, projekt ma charakter ustawiczny, jego dalsze perspektywy rozwoju to: (a) udostępnienie informacji podmiotom zewnętrznym, szczególnie klientom (obecnie tylko podwykonawcy, w trakcie realizacji wspólnych projektów, mają dostęp do repozytorium); (b) ewolucja systemu w kierunku systemów inteligentnych czy uczących się (tzw. sztuczna inteligencja); (c) skorelowanie systemu repozytorium wiedzy z przepływami finansowymi (na przykład z przychodami ze sprzedaży); (d) uzupełnienie systemu o szczegółowy opis zachodzących procesów, aż do poziomu opisywania ról poszczególnych pracowników. Do głównych barier wdrażania repozytorium wiedzy zaliczono: (a) wyjaśnienie i przekonanie wszystkich pracowników do celu, dla jakiego tworzy się repozytorium; (b) przekonanie


wszystkich, żeby z tego narzędzia korzystali i że ma ono dużą wartość; (c) przypisanie odpowiednich zasobów (w tym szczególnie czasu osób kompetentnych); (d) efekt wdrożenia repozytorium wiedzy jest długoterminowy (zwroty, mierzone przyspieszeniem rozwoju przedsiębiorstwa, nie przychodzą szybko); (e) problemy z dobrymi firmami szkoleniowymi, czy raczej doradczymi (łatwo można stworzyć „śmieciowisko wiedzy” w firmie, które wręcz zahamuje rozwój przedsiębiorstwa).

Projekt repozytorium ma charakter strategiczny i wpływa wielowymiarowo na rozwój przedsiębiorstwa. Oddziałuje on na takie czynniki wzrostu przedsiębiorstwa, jak: zarządzanie kadrami, polepszanie istniejących produktów, tworzenie nowych produktów czy powiększanie obecnych i wejście na nowe rynki. Korzyści z wdrożenia repozytorium wiedzy były szczególnie widoczne w obszarze polityki zarządzania zasobami ludzkimi (w tym szczególnie polityki szkoleniowej), koordynacji zarządzania cyklem życia produktu czy portfelem projektowym oraz wzmacniania relacji przedsiębiorstwa z klientami.

4. Wnioski

Chociaż opisane studium przypadku repozytorium wiedzy dotyczy przedsiębiorstwa informatycznego, należy podkreślić uniwersalność tego narzędzia, oznaczającą możliwość jego zastosowania w każdej organizacji. Organizacje gospodarki wiedzy stoją współcześnie w obliczu konieczności wdrażania metodyki zarządzania wiedzą, dla której repozytorium wiedzy jest niezbędnym narzędziem wspomagającym. Do głównych wniosków z przedsta-wionej analizy teoretycznej oraz empirycznej zagadnienia repozytorium wiedzy należą:

1. Współczesne przedsiębiorstwa, a w szczególny sposób firmy funkcjonujące w środowiskach o większym nasileniu warunków gospodarki, opartej na wiedzy, są zmuszone do wdrażania strategii zarządzania wiedzą, realizowanych w konwencji strategii socjoekologicznych.

2. Strategie socjoekologiczne jako kanon tworzenia strategii zarządzania wiedzą uznają zdolności do kooperacji, w tym wewnętrznej i zewnętrznej współpracy opartej na kapitale społecznym. Jest to kluczowy nośnik konkurencyjności współczesnych przedsiębiorstw.

3. Strategie zarządzania wiedzą eksponują znaczenie strategii zarządzania zasobami ludzkimi oraz strategii zarządzania relacjami zewnętrznymi, bo są to filary strategii rozwojowych organizacji (jako podmiotów gospodarki opartej na wiedzy).

4. Repozytoria wiedzy stanowią centralny mechanizm udanego wdrażania strategii zarządzania wiedzą, zarówno z punktu widzenia przechowywania informacji, jak i ich udostępniania oraz podejmowania decyzji menedżerskich.

P. Kordel 40

5. Udane wdrożenie repozytorium wiedzy, jako podstawa strategii zarządzania wiedzą,

wymaga zaangażowania pracowników o najwyższych kompetencjach w organizacji i zależy w równej mierze od umiejętności technicznych (tutaj w przypadku repozytorium – w zakresie technologii informatycznych) oraz od umiejętności trafnego opisywania obecnych i pożądanych w przyszłości przepływów wiedzy w organizacji.

Podsumowujące należy stwierdzić, iż sprawnie działające repozytorium wiedzy stanowi kluczowy czynnik konkurencyjności współczesnych przedsiębiorstw, szczególnie przedsiębiorstw funkcjonujących w warunkach nasilonej gospodarki wiedzy (np. branży informatycznej). Udane wdrożenie repozytorium wiedzy wspomaga jednoczesną trwałość oraz elastyczność rozwoju strategicznego współczesnego przedsiębiorstwa.

Bibliografia

1. Cook P., Laurentis C., Todtling F., Trippl M.: Regional Knowledge Economies: Markets, Clusters and Innovation. Edward Elgar, Chetelnham 2007.

2. Czakon W., Yami S., Roy F.: Strategie koopetycji – nowa forma dynamiki między-organizacyjnej. „Przegląd Organizacji”, nr 6, 2008.

3. Emery M.: The Current Version of Emery’s Open System Theory. „Systemic Practice and Action Research”, no. 13, 2000.

4. Friedman T.: The World is Flat. Farrar Straus & Giroux, New York 2005. 5. Hammer M., Champy J.: Reengineering the Corporation: A manifesto for Business

Revolution. Harper Business, New York 1993. 6. Selsky J.W., Goes J. Babüroglu O.N.: Contrasting Perspectives of Strategy Making:

Applications in ‘Hyper’ Environments. „Organization Studiem”, no. 28, 2007. 7. Special Issues on Hypercompetition. „Organization Science”, no. 7, 1996. 8. Sydänmaanlakka P.: An Intelligent Organization: Integrating Performance, Competence and

Knowledge Management. Capstone Publishing Limited, Oxford 2002.

Źródła internetowe

9. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, http://www.oecd.org/document/ 10/0,3343,en_2649_33703_39493962_1_1_1_1,00.html#about, z dn. 30.01.2010 r.


10. Reinstaller A., Unterlass F.: What is the right strategy for more innovation in Europe? Drivers and challenges for innovation performance at the sector level, Austrian Institute for Economic Research (WIFO), Vienna, Austria 2008, http://ec.europa.eu/enterprise/policies/ innovation/facts-figures-analysis/innovation-scoreboard/index_en.htm, http://www.europe-innova.eu/web/guest, z dn. 27.01.2010 r.

11. http://www.oecd.org/document/16/0,3343,en_2649_39263294_2756624_1_1_1_1,00.html, z dn. 30.01.2010 r.; Raport badawczy KPMG Polska, Zarządzanie wiedza w Polsce 2004, Warszawa 2004.

Recenzenci: Prof. dr hab. Grażyna Gierszewska Dr hab. inż. Anna Michna, prof. nzw. w Pol. Śl

Helena KOŚCIELNIAK Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem

MONITORING FINANSOWY PRZEDSIĘBIORSTW W UJĘCIU SEKTOROWYM

Streszczenie. Funkcjonujące organizacje w swojej działalności wykorzystują określoną kombinację zasobów ludzkich, finansowych, rzeczowych i informacyjnych.1 Informacja stała się czwartym – obok ziemi, kapitału i pracy – czynnikiem produkcji, gdyż służy do osiągnięcia celów przedsiębiorstwa.2

Nie każda informacja pojawiająca się w gospodarce jest czynnikiem produkcji; jest nim tylko taka informacja, która ma cechy zasobu ekonomicznego. Zbiory informacji, aby przedstawiały wartość ekonomiczną dla przedsiębiorstwa, muszą być zbiorami uporządkowanymi. Jednym z wysoko kreatywnych narzędzi w zakresie zarządzania, umożliwiającym tworzenie nowych zasobów informacyjnych i decyzyjnych jest monitoring finansowy.

Słowa kluczowe: monitoring finansowy, luka informacyjna, wskaźnik syntetyczny

COMPANIES FINANCIAL MONITORING IN SECTORAL TERM

Summary. For their operation, organizations employ a particular combination of human, financial, material and information resources Except for land, capital and labour, information has become the fourth means of production since it is utilized for achievement of the goals.

Not all information that appear in economy becomes a means of production; this occurs only in the case of information which shows the nature of economic resources. A set of information, in order to become an economic value to an enterprise, must form an ordered set. Financial monitoring is one of the most creative tools for management, allowing for creation of new information and decision-related resources.

Keywords: financial monitoring, information gap, synthetic ratio

1 Griffin R.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2002, s. 37. 2 Goliszewski J.: Koordynacja systemu zasilania w informacje. „Przegląd Organizacji”, nr 10, 1990, s. 4.

H. Kościelniak 44

1. Luka informacyjna w procesie podejmowania decyzji

W zmieniającej się gospodarce informacja pełni trzy funkcje:3 − jest towarem; transakcja może dotyczyć produktu informacyjnego (konkretnych

wiadomości odwzorowanych na właściwym nośniku) albo samej usługi informacyjnej, polegającej na pozyskaniu i udostępnieniu konkretnej informacji,

− jest zasobem, to znaczy zbiorem określonych wiadomości gromadzonych na odpowiednich nośnikach, dostępnym potencjalnym użytkownikom, wykorzysty-wanym w szeroko rozumianym życiu społeczno-gospodarczym,

− jest czynnikiem wytwórczym. Podkreśla się, że zbiory informacji można analizować w trzech aspektach:4 − składni – badając stosunki między znakami przedstawiającymi informację

ekonomiczną, nie zajmując się ich treścią, − semantyki – badając treść informacji ekonomicznej i sposób jej przedstawienia za

pomocą znaków, − pragmatyki – badając informację ekonomiczną z punktu widzenia jej wartości dla

odbiorcy. Rozwiązywanie problemów decyzyjnych związane jest z ciągłą akumulacją informacji.

Różnica pomiędzy informacjami, które decydent chciałby posiadać a tymi, które może faktycznie uzyskać nazywana jest luką informacyjną i oznacza poczucie braku informacji, wiedzy, zrozumienia problemu, które są potrzebne w sytuacji decyzyjnej (rys. 1).

Wskazuje się, że ma ona bardzo subiektywny charakter, a jej główne własności to: − odniesienie do konkretnego podmiotu (brak informacji odczuwany przez jedną osobą

niekoniecznie musi być odczuwany przez inną), − wrażliwość na czynnik czasu (wraz z upływem czasu i zdobywaniem informacji luka

może się zwiększać lub zmniejszać), − rozmycie informacyjne (ograniczona możliwość określenia jej zakresu).5

3 Łukasik-Makowska B., Niedzielska E.: Społeczeństwo informacyjne – już teraźniejszość czy dopiero

perspektywa?, [w:] Łapińska A. (red.): Informacja w społeczeństwie XXI wieku. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2003, s. 35.

4 Olejniczak W.: Projektowanie systemów informacji ekonomicznej w przedsiębiorstwie. PWE, Warszawa 1989, s. 36.

5 Flakiewicz W.: Systemy informacyjne w zarządzaniu (uwarunkowania, technologie, rodzaje). C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 28.

Monitoring finansowy przedsiębiorstw… 45

Rys. 1. Koncepcja luki informacyjnej w procesie podejmowania decyzji Fig. 1. The concept of information gap in the process of decision-making Źródło: Rabin J., Jackowski E.M.: Handbook of Information Resource Management,

Marcel Dekker, New York 1988. Dla potrzeb zarządzania ważną sprawą jest zapewnienie odpowiedniej jakości

przygotowywanych informacji, będących podstawą podejmowania decyzji. Problem ten podkreśla J. Penc, który stwierdza, że na prawidłową decyzję składa się 80% informacji, 10% inspiracji (pomysłowości) i 10% intuicji (wyczucia) menedżera.6

2. Miejsce monitoringu finansowego w systemie informacyjnym przedsiębiorstwa

Monitoring jest mechanizmem informacyjnym, który umożliwia śledzenie ilościowych i jakościowych zmian pewnych, ustalonych wcześniej, obiektów obserwacji, wykorzystując określone techniki rejestracji.

6 Penc J.: Decyzje menedżerskie – o sztuce zarządzania. C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 223.

Postęp

w d

efin

iow

aniu

pro

blem

u i p

ozys

kiw

aniu

info

rmac

ji

Moment ostatecznej definicji problemu i podjęcia decyzji

Luka informacyjna

Informacje posiadane

Informacje pożądane

Zasoby zużyte w definiowaniu problemu (pieniądze, czas itp.)

H. Kościelniak 46

W literaturze przedmiotu wskazuje się na następujące funkcje monitoringu: − gromadzenie i przetwarzanie informacji oraz ich rozpowszechnianie,7 − budowanie modeli normatywnych, empirycznych oraz ocena informacji i procesów

informacyjnych,8 − określanie obszarów badawczych działalności przedsiębiorstw, podlegających

monito-rowaniu, ustalanie norm, kryteriów dla tych obszarów, wybór zasad reagowania na odchylenia oraz tworzenie zorganizowanych form zasilania informacyjnego,9

− identyfikacja i wybór obiektów obserwacji, opis obiektów za pomocą wzorca, rejestracja wyników działania obiektów, zestawienie wzorców z wynikami, porządkowanie i udostępnianie wyników i wzorców.10

Opierając się na przytoczonych wyżej funkcjach należy stwierdzić, iż monitoring jest postrzegany, jako:

− obserwacja i odpowiednia, zorganizowana rejestracja wszystkich parametrów, zdarzeń, sytuacji związanych z działaniem obiektu, mogących mieć wpływ na funkcjonowanie całości lub istotnej jego części,

− bieżące kontrolowanie realizacji planu, przy jednoczesnym konfrontowaniu stopnia wykorzystania budżetu z planem rzeczowym wykonanych zadań,

− żmudna praca badawcza, pozwalająca na ocenę trafności decyzji i ewentualne ich korygowanie,

− powiadamianie decydentów o możliwych zagrożeniach i zmuszeniu ich do interwencji.

Zastosowanie koncepcji monitoringu w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa pozwala wyodrębnić z całokształtu jego działalności ekonomicznej obszar badań dla monitoringu finansowego.

Monitoring finansowy jest narzędziem zarządzania w zakresie funkcjonowania procesów finansowych przedsiębiorstwa. Rozumiany jest, jako proces ciągłej analizy ekonomiczno-

7 Kowalczyk S.: Informacja w monitorowaniu otoczenia organizacji, [w:] Borowiecki R., Kwieciński M. (red.):

Monitorowanie otoczenia. Przepływ i bezpieczeństwo informacji. W stronę inteligencji przedsiębiorstwa. Zakamycze 2003, s. 20.

8 Oleński J.: Ekonomika informacji. PWE, Warszawa 2001, s. 52. 9 Leszczyński Z.: Monitoring finansowy w zarządzaniu małym i średnim przedsiębiorstwem, [w:] Strużycki M.

(red.): Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie. Difin, Warszawa 2002, s. 273.

10 Mytlewski A.: Monitoring ekonomiczny przedsiębiorstw. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 28.


finansowej, wspomagającej podejmowanie decyzji finansowych i operacjonalizację wartości przedsiębiorstwa.11

Rys. 2. Miejsce monitoringu finansowego w systemie zarządzania Fig. 2. Financial monitoring in management system Źródło: Skowronek-Mielczarek A., Leszczyński Z.: Controlling analiza i monitoring

w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Difin, Warszawa 2007. Przeprowadzanie monitoringu finansowego wymaga spełnienia takich warunków, jak: − określenie potrzeby ciągłej analizy, − właściwy opis zdarzeń finansowych, wynikających z działań przedsiębiorstwa,

z wykorzystaniem określonych podejść metodycznych. Jest systemem, który integruje sposoby przetwarzania i przepływu różnych strumieni

informacji z systemem zarządzania oraz wspomaga kierownictwo w nadzorowaniu najistotniejszych składników funkcjonowania organizacji.12

A. Skowronek-Mielczarek, Z. Leszczyński13 wskazują na ważne i szczególne cechy monitoringu finansowego, a są nimi:

− wybór kluczowych obszarów zarządzania finansami przedsiębiorstwa;

11 Caputa W., Szwajca D.: Finanse we współczesnych procesach kreowania wartości. CeDeWu, Warszawa

2008, s. 239. 12 Bendkowski Józef, Bendkowski Jacek: Praktyczne zarządzanie organizacjami. Kompetencje menedżerskie.

Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008. 13 Skowronek-Mielczarek A., Leszczyński Z.: Controlling… op.cit., s. 31.

Funkcje zarządzania Narzędzia zarządzania

Planowanie

Organizowanie

Przewodzenie

Kontrolowanie

Kluczowe obszary

Metodyka analizy

Normy

Wysoka częstotliwość

Mon

itoring fin

ansow

y

Strumień informacyjno-decyzyjny

H. Kościelniak 48

− wyznaczanie norm, baz odniesienia, które będą podstawą oceny i weryfikowania działania,

− stosowanie narzędzi nowoczesnej analizy finansowej, − systematyczna obserwacja, rejestrowanie zmian w badanych procesach finansowych. Mając na uwadze cechy monitoringu należy stwierdzić, że jest on podstawą tworzenia

nowych zasobów informacyjnych i decyzyjnych przedsiębiorstwa. System monitoringu wspomaga zarządzanie przedsiębiorstwem przez wczesne ostrzeganie i ocenę zagrożeń działalności przedsiębiorstwa; zmniejsza lukę informacyjną (zob. rys. 3). Rys. 3. System informacyjny przedsiębiorstwa a monitoring finansowy Fig. 3. Information System and Financial Monitoring Źródło: Opracowanie własne na podstawie Mytlewski A.: Monitoring ekonomiczny

przedsiębiorstw. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007 oraz Rabin J., Jackowski E.M.: Handbook of Information Resource Management. Marcel Dekker, New York 1988.

3. Rachunek wskaźnika syntetycznego dla potrzeb monitorowania działalności przedsiębiorstw według sektorów

Dla potrzeb monitorowania działalności przedsiębiorstw, sektorów o różnej wielkości obliczane są wskaźniki finansowe. Stanowią one sposób porównania i określania związków między różnymi informacjami finansowymi, weryfikującymi działalność przedsiębiorstw, sektorów. Wskaźniki finansowe są najczęściej pogrupowane w następujących kategoriach: wskaźniki krótkoterminowej wypłacalności lub płynności, wskaźniki długoterminowej

Posiadane informacje

Strefa realna przedsiębiorstwa

System informacyjny przedsiębiorstwa

Pożądane informacje

Monitoring finansowy

luka informacyjna

redukcja luki


wypłacalności lub dźwigni finansowej, wskaźniki zarządzania aktywami lub rotacji, wskaźniki rentowności oraz wartości rynkowej.

Dla potrzeb monitoringu finansowego, należy dokonać wyboru wskaźników, które będą podstawą weryfikacji zdarzeń finansowych w przedsiębiorstwach. W literaturze przedmiotu podejmowane są próby wytypowania kluczowych wskaźników obserwacji zjawisk finansowych.

Komisja ds. Analizy Finansowej Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych wspólnie z Wywiadownią Gospodarczą InfoCredit w Polsce publikuje wskaźniki sektorowe do oceny przedsiębiorstw. Wywiadownia Gospodarcza InfoCredit ma własną bazę Tegiel, zawierającą informacje finansowe o ok. 30 000 firm, zarejestrowanych na terytorium Polski. Ich wiarygodność jest wysoka, co wynika z przyjęcia europejskich standardów weryfikacji pozyskiwania i przetwarzania danych oraz długoletniego już doświadczenia.

Dla potrzeb monitorowania działalności przedsiębiorstw podjęto próbę opracowania miary syntetycznej, opartej na kilku wskaźnikach cząstkowych, publikowanych przez ww. Komisję ds. Analizy finansowej. W grupie wskaźników wyznaczonych do szybkiej i ogólnej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw zastosowane zostały następujące wskaźniki:

− rentowności kapitału własnego, − pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym i rezerwami długoterminowymi, − rentowności operacyjnej aktywów, − rentowności ekonomicznej sprzedaży, − szybkości obrotów zapasów, − płynności finansowej I stopnia. Wskaźnik rentowności kapitału własnego został policzony, jako relacja wyniku

finansowego netto i średniorocznego stanu kapitału (funduszu) własnego. Wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym i rezerwami długo-

terminowymi stanowi relację kapitału (funduszu) własnego, powiększonego o rezerwy długoterminowe i aktywów trwałych, powiększonych o należności z tytułu dostaw i usług powyżej 12 miesięcy.

Rentowność operacyjna aktywów stanowi iloraz wyniku z działalności operacyjnej i średniorocznego stanu aktywów.

W grupie badanych wskaźników jest również relacja wyniku z działalności operacyjnej plus amortyzacja do przychodów ze sprzedaży produktów, towarów, materiałów i pozostałej działalności operacyjnej; wskaźnik ten określa rentowność ekonomiczną sprzedaży.

Szybkość obrotu zapasów została obliczona w dniach, w drodze zestawienia średniorocznych zapasów oraz przychodów netto ze sprzedaży produktów oraz towarów i materiałów.

H. Kościelniak 50

Wskaźnik płynności finansowej I stopnia obejmuje aktywa obrotowe ogółem (bez należności z tytułu dostaw i usług o okresie płatności powyżej roku) do zobowiązań krótkoterminowych (bez zobowiązań z tytułu dostaw i usług o okresie wymagalności powyżej roku). Zaprezentowane wskaźniki zostały policzone dla wartości średnich przedsiębiorstw poszczególnych sektorów.

Wymienione wskaźniki zostały wykorzystane do konstrukcji miary syntetycznej [W], która jest wypadkową wybranych wskaźników, odpowiednio ważonych. Na podstawie badań wśród kadry kierowniczej badanych przedsiębiorstw dla tych wskaźników zostały ustalone określone wagi. Dla wskaźnika rentowności kapitału własnego waga wynosi 1,5; dla wskaźnika pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym i rezerwami długoterminowymi wagę oszacowano na poziomie 0,08; wskaźnik rentowności operacyjnej aktywów ma wagę 10,0; dla wskaźnika rentowności ekonomicznej sprzedaży waga wynosi 5,0; szybkość obrotu zapasów ma wagę 0,3; wskaźnik płynności finansowej I stopnia ma wagę 0,1.

Suma iloczynów poszczególnych wskaźników i ich wag jest podstawą wyznaczenia wskaźnika syntetycznego [W]. Skala ocen tak obliczonego wskaźnika jest następująca:

− [W] < 0 oznacza przedsiębiorstwo o złej kondycji ekonomiczno-finansowej, zagrożone upadłością,

− 0 < [W] < 1 oznacza przedsiębiorstwo o słabej kondycji, ale niezagrożone upadłością, − 1 < [W] > 2 oznacza przedsiębiorstwo o dość dobrej kondycji finansowej, − [W] > 2 wskazuje na przedsiębiorstw o bardzo dobrej kondycji finansowej. Przedmiotem badań są przedsiębiorstwa następujących różnorodnych sektorów: − rolnictwo łowiectwo, − rybactwo, − górnictwo węgla kamiennego i brunatnego, − produkcja artykułów spożywczych i napojów, − włókiennictwo, − produkcja odzieży, − produkcja drewna, − produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru, − produkcja wyrobów chemicznych, − produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, − produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, − produkcja metali, − produkcja metalowych wyrobów gotowych, − produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, − produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych,


− produkcja mebli, − budownictwo. W sektorze rolnictwo i łowiectwo poziom wskaźnika [W] systematycznie rośnie,

co świadczy o dobrej kondycji w trzech ostatnich latach; powodem wzrostu jest finansowanie przedsięwzięć tego sektora ze środków UE. Niski poziom wskaźnika [W] odnotowano w rybactwie, co wskazuje na jego słabą kondycję finansową. W grupie przedsiębiorstw o dość dobrej kondycji znajduje się większość badanych sektorów, gdzie wskaźnik [W] wynosi od 1 do 2. Z danych za 2009 rok wynika, że do grupy przedsiębiorstw o bardzo dobrej kondycji finansowej (gdzie wskaźnik [W] jest bliski 2) należą sektory: górnictwo węgla, produkcja wyrobów chemicznych, produkcja wyrobów gumowych, produkcja drewna oraz produkcja metali (rys. 4).

Oceniając poziom obliczonego wskaźnika [W] w przekroju badanych sektorów stwierdzić należy, że najwyższy w 2009 roku poziom omawianego wskaźnika miały w kolejności przedsiębiorstwa: produkcji wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcji instrumentów medycznych, produkcji metalowych wyrobów gotowych, budownictwa oraz produkcji maszyn i aparatury elektrycznej; były to przedsiębiorstwa o bardzo dobrej kondycji finansowej, w których wskaźnik [W] był większy od 2.

H. Kościelniak 52


Rys. 4. Poziom wskaźnika syntetycznego w wybranych sektorach przedsiębiorstw Fig. 4.The level of synthetic ratio in companies from selected sectors Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji o wartościach wskaźników

publikowanych na łamach „Rachunkowości”, nr 7, 2007 i nr 5, 2010.

H. Kościelniak 54

4. Podsumowanie

Przedsiębiorstwa działające na rynku międzynarodowym muszą zmierzać się z warunkami konkurowania, które ulegają ciągłym zmianom; co więcej muszą się przygotowywać do przyszłości, co oznacza konieczność dysponowania takimi narzędziami zarządzania, które pozwolą zinterpretować i podjąć właściwe decyzje. Dobrą podstawą wspomagającą podejmowanie decyzji jest monitoring finansowy. W swoich badaniach wykorzystuje on rachunek wskaźnika syntetycznego, który integruje rozproszone obszary oceny finansowej przedsiębiorstw.

Przedstawione wyniki badań empirycznych pozwoliły wyłonić przedsiębiorstwa należące do sektorów o słabej kondycji finansowej, dość dobrej oraz o bardzo dobrej kondycji finansowej, a także ocenić dynamikę zmian w latach 2005-2009. Należy podkreślić, iż rachunek wskaźnika syntetycznego jest jednakowy dla przedsiębiorstw należących do różnych branż. Dlatego analizując możliwość rozwoju przedstawionego rachunku należy rozważyć jego rozbudowę o nowe wskaźniki cząstkowe i dopasowanie do branż o wyraźnej specyfice technicznej czy ekonomicznej.

Rachunek oparty na wskaźniku syntetycznym, który został wykorzystany w procesie monitorowania działalności przedsiębiorstw, jest istotnym źródłem pozyskiwania informacji; nie jest jednak jedynym i wystarczającym źródłem w procesach podejmowania decyzji.

Bibliografia

1. Bendkowski Józef, Bendkowski Jacek: Praktyczne zarządzanie organizacjami. Kompetencje menedżerskie. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008.

2. Borowiecki R., Kwieciński M.: Monitorowanie otoczenia. Przepływ i bezpieczeństwo informacji. W stronę inteligencji przedsiębiorstwa. Zakamycze 2003.

3. Flakiewicz W.: Systemy informacyjne w zarządzaniu (uwarunkowania, technologie, rodzaje). C.H. Beck, Warszawa 2002.

4. Griffin R.: Podstawy zarządzania organizacjami. PWN, Warszawa 2002. 5. Hawawini G., Viallet C.: Finance for Executives, Managing for Value Cration. South-

Western, Cincinnati 2002. 6. Mytlewski A.: Monitoring ekonomiczny przedsiębiorstw. Wydawnictwo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 2007. 7. Penc J.: Decyzje menedżerskie – o sztuce zarządzania. C.H.Beck, Warszawa 2001. 8. Olejniczak W.: Projektowanie systemów informacji ekonomicznej w przedsiębiorstwie.

PWE, Warszawa 1989.


9. Rabin A., Jackowski E.M.: Handbook of Information Resource Management. Marcel Dekker, New York 1988.

10. Skowronek-Mielczarek A., Leszczyński Z.: Controlling analiza i monitoring w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Difin, Warszawa 2007.

Recenzenci: Dr hab. inż. Jan Brzóska, prof. nzw. w Pol. Śl. Prof. dr hab. Ewa Bojar

Marta MACEŁKO Izabela MENDEL Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania Katedra Podstaw Zarządzania i Marketingu

MIASTO KREATYWNE – NAJWAŻNIEJSZE WYZWANIE DLA ZABRZA

Streszczenie. Artykuł stanowi próbę wykazania roli, jaką odgrywa miasto – jako jednostka samorządu terytorialnego, konkretna przestrzeń, a przede wszystkim jako zbiorowość mieszkańców – w kształtowaniu samorozwoju, a także w kreowaniu rozwoju regionalnego. Dbałość o rozwój kapitału ludzkiego, kulturowego i społecznego powinna zaowocować powstaniem kapitału symbolicznego, który będąc najwyższą forma kapitału wpływa na elitarność posiadających go jednostek terytorialnych.

Autorki podjęły próbę zdiagnozowania Zabrza jako miasta, które dzięki endogenicznemu potencjałowi może stać się centrum wzrostu.

Słowa kluczowe: endogeniczne czynniki rozwoju, kapitał ludzki, kapitał

społeczny, kapitał kulturowy, kapitał symboliczny, centrum wzrostu, Indeks Kreatywności

CREATIVE CITY – THE MAIN CHALLENGE FOR ZABRZE

Summary. The article is about cultural, human, social and symbolic capital. These types of capital are important for regions and cities. High symbolic capital is result of processes building other kinds of capital. The city is a special place, also important for regional development. Endogenous processes of growth depend on own resources. The main problem is how to create city Zabrze as a local pole of growth. The essay is a preface to own research.

Keywords: Culture capital, social capital, human capital, symbolic capital,

endogenous factors of development, local pole of growth, Creativity Index

M. Macełko, I. Mendel 58

1. Miasto jako przestrzeń – kreowanie rozwoju

Dla społeczności lokalnej kapitałami decydującymi o przewadze są kapitały: społeczny, ludzki, kulturalny. Jednostki samorządowe (administracyjne) w jakich żyjemy – gminy i miasta – stają się areną, na której rozgrywają się działania, mające na celu zapewnienie wysokiego standardu życia mieszkańcom, atmosfery przyjaznej inwestorom, zapewnienia atrakcji przyciągających turystów, podwyższenia walorów zajmowanej przestrzeni pod względem: intelektualnym, kulturalnym oraz infrastrukturalnym. Miasta muszą koncentrować się na ekspansywnym rozwoju, a nie na „byle jakim” trwaniu. Obecnie nie ma wątpliwości, że człowiek – on sam i sieć relacji nawiązywanych z innymi – współdecyduje, wespół z tradycyjnie pojmowanymi środkami produkcji, o rozwoju gospodarczym. Stąd też nie można mieć wątpliwości, że rozwój gospodarczy miasta jest ściśle powiązany z rozwojem kapitału ludzkiego i społecznego, ponieważ same zasoby materialne nie są w stanie zapewnić ekspansywnego rozwoju. Aby miasto mogło stać się centrum wzrostu konieczne jest świadome wykorzystanie wszystkich jego zasobów, ze szczególnym uwzględnieniem posiadanych zasobów społecznych. T. Zarycki1 pisze o współzawodnictwie miast, których siła opierać się może na kapitale ekonomicznym, politycznym, ale właściwa rywalizacja bazuje na posiadanym potencjale kultury czy/oraz wiedzy.

W literaturze przedmiotu od wielu lat można znaleźć liczne prace poświęcone opisowi i badaniu pozamaterialnych czynników rozwoju. Solow2 zbadał wpływ rozwoju techno-logicznego na rozwój gospodarczy, który jego zdaniem jest związany z działalnością uczelni wyższych. Ullman3 podkreślił rolę kapitału ludzkiego dla rozwoju regionalnego. Jacobs4 natomiast badała rolę miast i regionów w transferze i dyfuzji wiedzy. Jacobs stwierdziła, że wraz ze wzrostem wielkości i różnorodności (kulturowej, etnicznej i innej) miasta, następuje intensyfikacja procesów tworzenia się powiązań pomiędzy aktorami ekonomicznymi, co w rezultacie wpływa na kreowanie nowych idei i innowacji.

Andersson5 również powiązał kreatywność regionu z jego rozwojem ekonomicznym. Podkreślił wagę wiedzy, kultury, komunikacji i kreatywności w rozwoju i dobrobycie

1 Zarycki T.: O „magicznych” efektach rozwoju ośrodków regionalnych. PPG, nr 4, 2007, s. 12-16. 2 Solow R.: Technical Change and the Aggregate Production Function. „Review of Economics and Statistics”,

no. 39, 1957, p. 312-320. 3 Ullman E.L.: Regional development and the geography of concentration. „Regional Science Association”,

no. 4, 1958, p. 179-198. 4 Jacobs J.: The Death and Life of Great American Cities. Random House, New York 1961; Jacobs J.: The

Economies of Cities. Random House, New York 1969. 5 Andersson Å.E.: Creativity and Regional Development. „Regional Science Association”, no. 56, 1985, p. 5-

20; Andersson Å.E.: Creativity The Future of Metropolitan Regions. Prisma, Stockholm 1985.

Miasto kreatywne – najważniejsze wyzwanie dla Zabrza 59

regionu. Podobnie jak Florida, docenił otwartość na odmienność innych, dowodząc, że tolerancja odgrywa istotną rolę w stymulowaniu kreatywności miast i regionów. Endogeniczny model wzrostu Romera6 powiązał technologię z kapitałem ludzkim, wiedzą i wzrostem ekonomicznym. Inwencja oraz kreatywność stają się wymaganą, celową aktywnością. Aby jednostki takie, jak region czy miasto mogły się dynamicznie rozwijać, muszą nie tylko dysponować realnymi źródłami kreatywności, ale także powinny dbać o ich rozwój oraz właściwe wykorzystanie.

Endogeniczy model wzrostu, rozwinięty przez R. Lucasa,7 wyjaśnił rolę kapitału ludzkiego w rozwoju ekonomicznym. R. Lucas opisał efekt koncentracji (clustering) kapitału ludzkiego oraz jego wpływ na rozwój miasta. W mieście, w którym zlokalizowany jest wysoki kapitał ludzki i którego mieszkańcy wpływają na przepływy informacyjne (wyraźnie widać więc zbieżność z koncepcją społeczeństwa sieci M. Castellsa) zaczyna się wytwarzać „obfitość wiedzy”; miasto staje się motorem zmian ekonomicznych. Poprzez fakt dysponowania wysokim kapitałem ludzkim, miasta redukują koszty transferu wiedzy, idee krążą dużo szybciej, następuje dynamiczny wzrost wiedzy.

E.L. Glaeser8 potwierdził korelację między kapitałem ludzkim i ekonomicznym rozwojem regionu. Dowiódł, że firmy znacznie chętniej lokują się na obszarach, gdzie jest wysoki kapitał ludzki, a nie: „(…) pozwalają dostawcom i klientom samodzielnie dyktować (…)” swoją lokalizację. Rozwój ekonomiczny z kolei wpływa na dalszą koncentrację kapitału ludzkiego w danym mieście czy regionie (Floryda;9 Berry i Glaeser10). Zatem im atrakcyjniejsza pod względem różnorodności kapitałów przestrzeń, tym większa szansa na pozyskanie inwestorów, co z kolei skutkuje wzrostem gospodarczym, podwyższającym atrakcyjność miasta/regionu zarówno dla mieszkańców, jaki i przedsiębiorców. M. Porter pisze o tzw. paradoksie lokalizacji.11 „Lokalizacja nadal ma znaczenie. Im bardziej czynniki stają się mobilne, tym większego znaczenia nabiera ich ulokowanie (…). Wydaje się, że to miejsce, nie zaś abstrakcyjna przestrzeń jest kluczowym czynnikiem życia ekonomicznego. Sama gospodarka w coraz większym stopniu kształtuje się wokół realnych skupisk ludzi zamieszkujących realne miejsca”. W rozwoju gospodarczym przestrzeń publiczna odgrywa

6 Romer P.M.: Increasing returns and long-run growth. „Journal of Political Economy”, no. 90, 1986, p. 1002-1037; Romer P.M.: Crazy explanations of the productivity slowdown. „NBER Macroeconomics Annual”, no. 2, 1987, p. 163-202.

7 Lucas R.: On the Mechanics of Economic Development. „Journal of Monetary Economics”, no. 22, 1988, p. 3-42.

8 Glaeser E.L.: The new economics of urban and regional growth, [in:] Gordon C., Meric G., Feldman M. (eds.): The Oxford handbook of economic geography. Oxford University Press, Oxford 2000, p. 83-98.

9 Florida R.: The Economic Geography of Talent. „Annals of the Association of American Geographers”, no. 92(4), 2002, p.743-755.

10 Berry C.R., Glaeser E.L.: The Divergence of Human Capital Levels Across Cities. „NBER Working Paper”, no. 11617, no. 09, 2005.


zatem doniosłą rolę. Miasta mają właściwość nie tylko koncentrowania kapitału ludzkiego, ale i pobudzania kreatywności mieszkańców; właściwości te wpływają na wzrost poziomu kapitału ludzkiego.

Miasto jest przestrzenią która, zgodnie z teorią F. Perroux, jest obszarem, na którym znajdują się centra zdolne do wytwarzania sił dośrodkowych i na które oddziałują siły odśrodkowe.12

R. Lucas13 również docenia szczególne właściwości miasta, wynikające z silnych związków miedzy rozwojem gospodarczym i społecznym. Stwierdza on, że biorąc pod uwagę jedynie tradycyjne czynniki ekonomiczne nie znajduje się uzasadnienia dla istnienia miasta. W ujęciu teorii produkcji miasto jest tylko skupiskiem czynników produkcji. Stwierdza, że siłą, która stanowi o centralnej roli miast w życiu gospodarczym są ludzie, dzięki którym osiąga się korzyści płynące z posiadanego kapitału ludzkiego.

P. Romer z kolei docenia rolę kreatywności: „Wzrost gospodarczy ma miejsce, kiedy ludzie sięgają po zasoby i wykorzystują je w sposób, który czyni je bardziej wartościowymi (…). Historia uczy nas, że wzrost gospodarczy możliwy jest dzięki lepszym receptom, nie tylko dzięki większej liczbie składników. Nowe recepty pozwalają nam zmniejszyć nieprzyjemne efekty uboczne oraz wygenerować większą wartość ekonomiczną w przeliczeniu na jednostkę wykorzystanego materiału”.14 Dalej stwierdza: „Co oczywiste, to właśnie miasta są miejscem, gdzie odbywa się opisany proces. W tym sensie urbanizacja stanowi fundament rosnącej innowacyjności oraz produktywności”.

Urbanizacja oznacza stworzenie przyjaznego środowiska dla rozwoju mieszkańców i działających organizacji. Ch. Landry proponuje wprowadzenie pojęcia „miękkiej infrastruktury”.15 Przyjazne środowisko musi odznaczać się kreatywnością – miasto oferujące „kreatywne milieu” ma wszystkie niezbędne elementy pod względem „twardej” oraz „miękkiej” infrastruktury, dzięki czemu może generować przepływ idei oraz wynalazków. Takie „milieu” to fizyczne miejsce, w którym krytyczna masa przedsiębiorców, intelektualistów, aktywistów społecznych, artystów, administratorów, power brokerów oraz studentów operować może w otwartym, kosmopolitycznym kontekście i gdzie bezpośrednia interakcja może rodzić nowe idee, artefakty, produkty, usługi oraz instytucje, przyczyniając się w ten sposób do sukcesu gospodarczego. (…) miękka infrastruktura to system połączonych struktur oraz sieci społecznych, powiązań oraz międzyludzkich interakcji, które

11 Porter M.: The Competitive Advantage of Nations. The Free Press, New York 1990. 12 Gawlikowska-Hueckel K.: Rozwój nie wszędzie w tym samym czasie. „PPG”, nr 4, 2007, s. 5-9. 13 Lucas R.: On the Mechanics of Economic Development. „Journal of Monetary Economics”, no. 22, 1988, p. 3-

42. 14 Romer P.M.: Endogenous technical change. „Journal of Political Economy”, no. 98(5), 1990, s. 71-102. 15 Landry Ch.: The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators. Earthscan Publications, London 2000.


leżą u podstaw oraz pobudzają przepływ idei pomiędzy jednostkami oraz instytucjami. Proces ten dokonuje się albo w drodze bezpośredniej komunikacji, albo za pośrednictwem technologii informacyjnych, co umożliwia rozwój szerszych sieci komunikacyjnych, napędzając w ten sposób wymianę dóbr i usług”.

2. Kapitał ludzki i kapitał społeczny – ich rola i znaczenie dla rozwoju lokalnego

Skoro liczni badacze przypisują kapitałom ludzkiemu i społecznemu tak kluczową rolę w kreowaniu rozwoju miasta i regionu, w tym miejscu należy dokonać syntetycznego przeglądu ich definicji.

Terminy kapitał ludzki (human capital) i kapitał społeczny (social capital) to pojęcia wielowymiarowe, w ostatnich latach robiące wyjątkową „furorę” zarówno w publicystyce naukowej, jak i popularnej. Corocznie jest im poświęcone wiele publikacji oraz stron internetowych. Są w centrum zainteresowania socjologów, psychologów, politologów, a także ekonomistów, zajmujących się zwłaszcza problematyką rozwoju lokalnego i regionalnego. Z uwagi na multidyscyplinarne podejście do problematyki kapitału ludzkiego i kapitału społecznego oraz znaczącą liczbę badaczy zagadnień, można mówić o różnorodności definicyjnej i poznawczej zarówno w badaniach empirycznych, jak i rozważaniach teoretycznych. Na chwilę obecną nie ma – i raczej nie będzie – jednej, wspólnej definicji kapitałów ludzkiego i społecznego. Aczkolwiek wszyscy autorzy prac nad kapitałami ludzkim i społecznym zgodnie twierdzą, że mają one niematerialny charakter, a ich „ucieleśnienie” odbywa się w człowieku. Zawsze są osadzone w konkretnym środowisku, które powinno być przyjazne, tj. ma cechować się możliwościami kreowania, pobudzania kreatywności, wpływem na wzrost poziomów tych kapitałów.

Dla zobrazowania różnic w definiowaniu i rozumieniu kapitałów ludzkiego, kulturowego i społecznego przygotowane zostały tabelaryczne zestawienia, zawierające nazwiska głównych autorów, źródła literaturowe wraz z przyjętymi przez nich definicjami i określeniami kapitałów.


Tabela 1 Kapitały ludzki i kulturowy

AUTOR ŹRÓDŁO DEFINICJA J.S. Coleman Foundation of Social Theory,

Cambridge, Massachusetts 1990 Kapitał ludzki jest ucieleśniony w umiejętnościach i wiedzy nabytych przez jednostki, oznacza wartość ludzkich kwalifikacji.

T. Michalczyk, S. Musioł

Kapitał ludzki i społeczny a rozwój społeczno-ekonomiczny w świetle nowej analizy instytucjonalnej, s. 61, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki

Kapitał ludzki w skrócie oznacza wartość kwalifikacji ludzkich.

G.S. Becker Human Capital. New York, 1975, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki

Każdy jest wyposażony przez naturę w „human capital”, wychowanie i wykształcenie, w określone kwalifikacje, które rosną ze wzrostem nakładów na wykształcenie. Im wyższe wykształcenie, tym wyższe umiejętności zawodowe i zarobkowania, niezależnie od posiadania dodatkowego kapitału materialnego.

A. Nowak Rola instytucji edukacyjnych w rozwoju obszarów wiejskich. Wyd. Akademii Rolniczej w Lublinie, Lublin 2005, s. 69.

Kapitał ludzki „to materiał intelektualny: wiedza, informacje, własność intelektualna i doświadczenie, które mogą być wykorzystane do tworzenia bogactwa. Kapitał ludzki musi być połączony z umiejętnością praktycznego zastosowania posiadanej wiedzy i umiejętności. Bierność obniża jego jakość.

A. Czyżewski, M. Góralczyk-Modzelewska, E. Saganowska, M. Wojciechowska

Regionalne zróżnicowanie kapitału ludzkiego w Polsce, Studia i prace z publikacji Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych. GUS i PAN, Warszawa 2001, s. 6.

Jakość kapitału ludzkiego nie ogranicza się tylko do cech populacji danego regionu, obejmuje też inne istotne cechy społecznie– zdolność do tworzenia więzi społecznych.

R. Florida Ch. Mellander

The Creative Class or Human Capital? Explaining Regional Development in Sweden. The Martin Prosperity Institute, 2006

Pisze o trwających obecnie dyskusjach na temat mierników kapitału ludzkiego, tradycyjne (również stosowane przez autorów Diagnozy Społecznej) bazowały na cenzusie wykształcenia. Florida stwierdza, że warto raczej badać „to, co ludzie robią, czym się zajmują” czyli wykonywane zawody. Podejmuje on także problem (ważny dla Zabrza, w którym funkcjonuje kilka uczelni wyższych) kreowania, kształtowania kapitału ludzkiego dla innych regionów/miast; inicjuje dyskusję nad czynnikami wpływającymi na geograficzną (przestrzenną) dystrybucję (przepływ – flow) kapitału ludzkiego.


cd. tab. 1 P. Bourdieu Tuner J.: Struktura teorii

socjologicznej. Warszawa 2004, s. 597.

Kapitał kulturowy to postrzegane w życiu prywatnym umiejętności, zwyczaje, nawyki, style językowe, rodzaj ukończonych szkół, gusty, style życia. P. Bourdieu wyróżnił trzy formy kapitału kulturowego: ucieleśniony (indywidualna inwestycja czasu i wysiłku), uprzedmiotowiony (materialna postać wytworów kulturowych), zinstytucjonalizowany (nabyte i społecznie rozpoznawalne kompetencje edukacyjne).

P. Sztompka Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wyd. Znak, Kraków 2005, s. 353.

Kapitał kulturowy to zespół kwalifikacji i kompetencji związanych z kulturą symboliczną (wysoką) – w odmienności od ludowej i masowej – to nawyki, umiejętności i odruchy nabyte przez socjalizację w grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, co ułatwia utrzymanie i reprodukcje tych elitarnych pozycji, i są symbolem przynależności do grup elitarnych.

Z. Rykiel Kapitał społeczno-kulturowy a budowa nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki

Kapitał kulturowy wywodzi się z kapitału ludzkiego. Ekonomiści wykazali, że wykształcenie, umiejętności, talenty, zdrowie – składniki zasobów ludzkich – mają wymierną wartość ekonomiczną i są ważniejszym czynnikiem produkcji niż klasyczne środki produkcji.

K. Olechnicki, P. Załęcki

Słownik socjologiczny. Graffiti BC, Toruń 1998.

Kapitał kulturowy tworzą język, wiedza, nawyki, umiejętności i orientacje, które mogą pomoc w zdobywaniu wyższych pozycji społecznych.

W. Świątkiewicz Kapitał społeczno-kulturowy w województwie śląskim, [w:] Frąckiewicz L. (red.): Zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Akademia Ekonomiczna w Katowicach; Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice 2005, s. 243-266.

Zauważa odmienność elementów kapitału kulturowego w sytuacji rodzinnej i w funkcjonowaniu w większych społecznościach – lokalnej czy regionalnej. Kapitał kulturowy członków rodziny tworzą: wiedza (wykształcenie), umiejętności (zawód), kompetencje w zakresie werbalnej i niewerbalnej komunikacji symbolicznej, doświadczenie tradycji kulturowej – zakorzenienie w kulturze, orientacje na wartości (etos) – religia i moralność, aspiracje życiowe i otwartość na nowe doświadczenia (kierunki mobilności), style uczestnictwa w kulturze, zwyczaje i obyczaje, nonkonformizm – gotowość do akceptacji zmian. W przypadku funkcjonowania jako członek społeczności lokalnej/regionalnej elementami kapitału kulturowego są: infrastruktura edukacyjna, struktura zawodowa, struktura socjolektalna, homogeniczność – heterogeniczność kulturowa instytucjonalizacja wartości i ich infrastruktura środowiskowa, struktura społeczna i kryteria mobilności (reprodukcji), rozmieszczenie przestrzenne instytucji upowszechnienia kultury i ich oferta, folklor i jego zasięg społeczny, dziedziny i obszary zmian (innowacji) kulturowych i ich struktura.


cd. tab. 1 B. Fatyga, W. Burszta

Wstęp – o przyjętej koncepcji kultury w kulturoznawczej perspektywie badawczej, [w:] Raport o stanie i zróżnico-waniach kultury miejskiej w Polsce. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009, s. 4.

Kapitał kulturowy to „wiedza w najogólniejszym rozumieniu”.

Źródło: opracowanie własne. Kapitał ludzki dla R. Floridy stanowił punkt wyjścia do stworzenia jego szczególnego

rodzaju, tzw. kapitału kreatywnego oraz wprowadzenia pojęć:16 − „talent” – osoba o wysokim poziomie kapitału kreatywnego (posiadacz Talent Human

Capital), − „klasa kreatywna” – osoby, których praca polega na kreatywnym rozwiązywaniu

problemów i szukaniu innowacyjnych rozwiązań (niekoniecznie legitymują się formalnym wykształceniem),

− wskaźnikiem uczyniono rodzaj wykonywanego zawodu – naukowcy i inżynierzy, wykładowcy uniwersyteccy, artyści, artyści estradowi, aktorzy, architekci, inżynierowie, ludzie mediów, wpływowe postaci w kulturze zarówno popularnej, jak i elitarnej.

Badania przeprowadzone przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego17 potwierdziły tezy Floridy, że mieszkańcy dużych aglomeracji cechują się większym indywidualizmem – poszukują tożsamości „na własna rękę”.

Podobnie jak kapitały ludzki i społeczny – Talent Human Capital jest związany z rozwojem ekonomicznym, zwłaszcza pobudzając go. Florida zidentyfikował trzy czynniki, które mają wpływ na kapitał kreatywny, a jednocześnie wraz z jego wzrostem następuje ich rozwój. Stworzony przez siebie model nazwał „3T”. Składają się na niego:

− uniwersytety, − różnorodność oferowanych usług (czyli przyjazne milieu), − otwartość i tolerancja. Uniwersytety odgrywają kluczową rolę w kreowaniu początkowych osiągnięć

w budowaniu kapitału ludzkiego. Florida zauważa jednakże, że samo funkcjonowanie uniwersytetów, choć konieczne, równocześnie nie oznacza wysokiego poziomu/koncentracji kapitału ludzkiego. Pisze o regionach, które mą świetne uniwersytety oraz wysoki poziom kapitału ludzkiego („duża koncentracja talentów”), ale również i o takich, które „produkując” kapitał ludzki (czyli edukując i dając zawód) innym regionom oferują wyedukowanych ludzi.

16 Florida R.: The Rise of the Creative Class. Basic Books, New York 2002. 17 Burszta W., Duchowski M., Fatyga B., Nowiński J., Pęczak M., Sekuła E.A., Szlendak T., przy współpracy

Hupy A., Majewskiego P.: Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009.


Nawet dobry, regionalny system edukacji nie zapewni zatrzymania talentów, które swobodnie mogą odpływać do innych miast czy regionów. Zatem uniwersytety są koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem koncentrowania talentów.

Różnorodność sektora usług jest ważnym kryterium miejsca zamieszkania dla dobrze wykształconych, utalentowanych jednostek. R. Lloyd i T.N. Clark18, podobnie jak Florida, podkreślili rolę dominującego wśród mieszkańców danego obszaru stylu życia, oferty rozrywek, kultury. Zadaniem miasta jest zdiagnozowanie, które z usług mają moc „przyciągnięcia talentów”.19

R. Florida udowodnił także, iż tolerancja i otwartość na różnorodność mają wpływ na poziom i geograficzne rozmieszczenie kapitału ludzkiego. Miasto, które chce być kreatywne musi cechować się otwartością na „odmiennych”. Obecność tolerancji wpływa na zmniejszenie barier wejścia, co umożliwi procesy koncentracji kapitału ludzkiego – „talentu”. Im bardziej otwarte jest dane miejsce na nowe idee i nowych ludzi, tym niższe bariery wejścia dla kapitału ludzkiego, tym więcej talentu może przyciągnąć. Florida pisze o konkurencyjnej walce regionów i miast o utalentowanych ludzi. Jego zdaniem istnieje ścisły związek miedzy niskimi barierami wejścia dla kapitału ludzkiego a uzyskaniem przewagi ekonomicznej w walce o przyciągniecie talentów i kapitału ludzkiego, co następnie przekłada się w zdolność przyciągania firm z branży wysokich technologii.

W badaniach nad rozwojem gospodarczym wielokulturowość okazuje się czynnikiem napędzającym rozwój: chodzi zarówno o różnorodność firm,20 jak i jednostek.21 S. Page22 wpływ wielokulturowości opisał w kategoriach szerszych perspektyw, poszerzenia horyzontów myślowych – co prowadzi do lepszego sposobu podejmowania decyzji, wpływa na wzrost innowacyjności i rozwój ekonomiczny. Warto jednak przytoczyć odmienną opinię A. Sadowskiego, który pisząc o zróżnicowaniu kulturowym nie traktuje go (w każdym przypadku) jako pozytywu. Jego zdaniem o tym, czy zróżnicowanie kulturowe jest bogactwem czy problemem, decydują warunki polityczne, ekonomiczne, administracyjne, społeczne i kulturowe.23

18 Lloyd R., Clark T.: The city as an entertainment machine. „In Research in urban sociology”, vol. 6, Critical perspectives on urban redevelopment. Gatham F. (ed.): Oxford: JAI/Elsevier, 2001, p. 357-378.

19 Florida R., Gates G., Knudsen B., Stolarick K.: The University and the Creative Economy, 2006, www.creativeclass.org/ rfcgdb/articles/University%20For%20City%20and%20Community%204.pdf, z dnia 20.09.2010.

20 Quigley J.M.: Urban Diversity and Economic Growth. „Journal of Economic Perspective”, no. 12, 1998, p. 127-138.

21 Jacobs J.: The Death and Life of Great American Cities. Random House, New York 1961. 22 Page S.: The Difference. Princeton University Press, Princeton 2007. 23 Sadowski A.: Uwarunkowania konwersji zróżnicowania kulturowego mieszkańców dużego miasta pogranicza

w kapitał społeczny i kulturowy, [w:] Szczepański M., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.): Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 177-198.


Reasumując – trzy elementy – uniwersytety, różnorodność usług oraz tolerancja i otwartość uzupełniają się wzajemnie, są komplementarne w procesach dystrybucji „talentu”.

Klasa twórcza, wybiera jako miejsca zamieszkania te miasta/regiony, w których wykształcił się „intelektualny ekosystem”, czyli właściwa infrastruktura kulturalna i jakość środowiska społecznego oraz warunki pracy i warunki wypoczynku po pracy.24

Miasto aspirujące do miana nowoczesnego, kreatywnego centrum, przyjaznego mieszkańcom i o wysokim rozwoju gospodarczym – może skorzystać z zaproponowanego przez J. Kozieleckiego (na podstawie teorii R. Floridy) Indeksu Kreatywności,25 na który składają się następujące elementy:

− zaawansowanie technologii (innowacyjność, wynalazczość, ekspansja high-tech), − talent (kapitał umysłowy zatrudnionych, uzdolnienia, stopień ich wykształcenia,

liczba pracowników, od których wymaga się myślenia produktywnego), − tolerancja (otwartość na inne kultury i odmienności, nieszablonowość, akceptacja

marginesu ryzyka). Strategia miasta, które aspiruje do pełnienia roli ośrodka wzrostu w regionie powinna

uwzględniać nadrzędny cel – „miasto szyte na miarę człowieka”. Prawidłowe, przyjazne mieszkańcom i organizacjom środowisko oznacza dbałość o infrastruktury naukową i kulturalną, jakość środowiska społecznego, zagwarantowanie warunków pracy i wypoczynku po pracy.

Podejmując próbę dookreślenia pojęcia kapitału społecznego, który definiowany jest w sposób zróżnicowany, można wskazać na powszechne akcentowanie jego ponad-indywidualnego, niejednostkowego charakteru.26

Kapitał społeczny charakteryzują cechy życia społecznego, sieci, normy i zaufanie, które pozwalają uczestnikom razem skuteczniej działać na rzecz realizacji wspólnych celów.27

Również istnieje pewna zgodność badaczy dotycząca kwestii rozwoju (wzrostu) i mobilności kapitału społecznego. Powstaje on wówczas, gdy się go eksploatuje. Nie jest mobilny, ponieważ jest przypisany do społeczności i terytorium. Bez względu na sposób definiowania kapitału społecznego można postawić tezę, że ma on niewątpliwy wpływ na poziom rozwoju gospodarczego – ułatwiając bądź utrudniając wspólne działania zmierzające do realizacji celów indywidualnych i zbiorowych.

Tabela 2

24 Bendyk E.: Kody kultury w epoce cyfrowej, http://bistro.edu.pl/artykul,Kody_kultury_w_epoce_cyfrowej.html. 25 Kozielecki J.: Skazani na twórczość. Od Aleksandrii – przez Lwów – do San Francisco. „Meritum”, nr 3(10),

2008, s. 4-11. 26 W literaturze przedmiotu można spotkać następujące podziały kapitału społecznego na: pozytywny

i negatywny, społeczny i aspołeczny, łączący i dzielący, pomostowy i integracyjny, inkluzywny i ekskluzywny, czysty i brudny oraz łatwy i trudny. Szerzej na ten temat Rykiel Z.: Kapitał społeczno-kulturowy a budowa nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, [w:] Szczepański M., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.): Kapitały… op.cit., s. 200.

27 www.socialcapitalgateway.org.


Kapitał społeczny AUTOR ŹRÓDŁO DEFINICJA

R.S. Burt Structural Holes versus Network Closure and Social Capital, 2001, za: A. Niesporek: Miejsce i funkcja pojęcia kapitału społecznego w teorii socjologicznej, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd.Uniwesytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 25, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki

Traktuje kapitał społeczny jak swoistą metaforę. „...ludzie, którzy lepiej sobie radzą, w jakiś sposób są lepiej ze sobą powiązani.(...)”. Powiązania z innymi, ufanie innym buduje sieć. O kapitale społecznym stanowią kontrola nad dystrybucją informacji oraz udział w sieci.

P. Bordieu, L.J.D. Wacquant

Zaproszenie do socjologii refleksyjnej. Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 105.

Kapitał społeczny jednostki jest wynikiem jej usytuowania w sieci stosunków społecznych. Stanowi „sumę zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości i wzajemnego uznania…” W praktyce oznacza to, iż posiadanie kapitału społecznego przez jednostkę jest uzależnione od rozmiaru sieci, które może ona skutecznie mobilizować. Jest również uzależnione od poziomu pozostałych kapitałów: ekonomicznego, kulturowego i symbolicznego, które są wykorzystywane w kontaktach z innymi.

J.S. Coleman Foundations of Social Theory. Harvard University Press, Cambridge 1990, pp. 300-305.

Kapitał społeczny jest „ucieleśniony w relacjach międzyludzkich.(...)”, odzwierciedla umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup, tworzy go struktura społaczna, przyczyniająca się do realizacji celów, które bez jego udziału lub nie mogłyby być zrealizowane w ogóle bądź przy znacznie wyższych kosztach. To struktura wspiera konkretne działania aktorów, toczące się w jej ramach. Zaufanie, normy i relacje podwyższają sprawność zbiorowego współdzaiłania. Aktorzy kalkulują zyski i straty, a na podstawie przeprowadzonego bilansu decydują o podjęciu konkretnej aktywności.

F. Fukuyama Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN, Warszawa-Wrocław 1997, s. 20, 37.

Utożsamia kapitał społeczny z zaufaniem. Dla niego jest to: „...zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie.” Jest „…zdolnością wynikającą z rozpowszechnienia zaufania w obrębie społeczeństwa lub jego części”. Wiąże się z umiejętnością współpracy. Może charakteryzować małą grupę, jaką jest rodzina, jak również cały naród.


cd. tab. 2 L.J. Hanifan za: A. Niesporek: Miejsce

i funkcja pojęcia kapitału społecznego w teorii socjologicznej, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd.Uniwesytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 19, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki.

„...namacalna substancja, która ma znaczenie dla przeważającej części codziennego życia ludzi: mianowicie życzliwość, koleżeństwo, sympatia i stosunki społeczne pomiędzy jednostkami i rodzinami stanowiącymi społeczną całość.”

D. Markowski Struktura klasowo-warstwowa, [w:] Socjologia w Polsce, (pod red.): Z. Krawczyk, K.Z. Sowa. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1998, s. 120; za: B. Szacka: Wprowadzenie do socjologii. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 306.

„...kapitał społeczny jako sieć towarzyskich znajomości, społecznych kontaktów oraz kluczowych powiązań…”

R. Putnam Demokracja w działanniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Wyd. Znak, Kraków-Warszawa 1995, s. 258.

To cecha życia społecznego, „...odnosi się do cech społecznego zorganizowania, takich jak sieci, normy i społeczne zaufanie, ułatwiających ku obopólnej korzyści koordynację i współpracę.” Stanowi odpowiedź na dylematy zbiorowego działania. Kapitał społeczny charakteryzuje się oddolnością jego tworzenia. Zdolność do samoorganizowania się, Jego przejawem jest uczestnictwo, zatem jego poziom jest wyższy w nowoczesnych (obywatelskich) społeczeństwach.

P. Sztompka Socjologia. Wyd. Znak, Kraków 2002, s. 224.

„więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń.”

A. Krishna, E. Shrader

Social Capital Assessment Tool, 1999, za: Z. Zagała: Kapitał społeczny: jedna kategoria pojęciowa – wiele kontrowersji, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 32, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki.

Rozróżniają kapitał społeczny, poznawczy i strukturalny. Pierwszy opiera sie na wartościach takich jak zaufanie, wzajemność, solidarność i odnosi się do zachowań i postaw bazujących na tych wartościach. Natomiast na strukturalny kapitał składają się sici stosunków społecznych, budowanych przez organizacje. W jego zakres wchodzi jawność procesów podejmowania decyzji i odpowiedzialność, praktyki wspólnych działań.


cd. tab. 2 C. Trigilia Social Capital and Local

Developement, [in:] „European Journal of Social Theory”, no. 4, 2001, pp. 427-442, za: J. Działek: Geografia kapitału społecznego. Regionalne zróżnicowanie zasobów kapitału społecznego w Polsce, [w:] Kapitały ludzkie i społeczna a konkurencyjność regionów. Wyd. Uniwesytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 128, (pod red.): M. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki.

Połączył definicje P. Bordieu’a i J. Colemana ze specyfiką badań geograficznych, określając kapitał społeczny jako „zbiór powiązań społecznych, dzięki którym dana jednostka, grupa lub instytucja uzyskuje dostęp do innych zasobów, umożliwiajac tym samym realizację działań, które bez niegio nie mogły być podjete lub osiągnięte zostałyby wyższym kosztem.” „...w aspekcie przestrzennym można powiedzieć, że dany obszar jest mniej lub bardziej zasobny w kapitał społeczny...”

Źródło: opracowanie własne. Przegląd literaturowy nasuwa kilka ogólnych wniosków. Po pierwsze, różnie rozkładają

się akcenty dotyczące dwóch głównych aspektów definicyjnych, jakimi są sieci oraz normy. I tak, dla przykładu Fukuyama uważa, że najważniejsze są normy, z zaufaniem na czele, natomiast Putnam główny nacisk kładzie na sieci. Jego zdaniem to właśnie sieci społeczne, a nie sama grupa stanowią o potencjale kapitału społecznego. Ciekawą koncepcję tworzenia heterogenicznych sieci, „przerzucania mostów” zaprezentował Andrzej Góralczyk w artykule „Sieci szczególnych powiązań”.28 Zdaniem autora na kapitał społeczny składają się trzy komponenty: więzi lokalne, luki społeczne oraz pośrednicy. Przez więzi lokalne rozumie powiązanie międzyludzkie, decydujące o spoistości małych społeczności. Z kolei luki społeczne to obszary, w których mała społeczność otwiera się na wpływy zewnętrzne. Można je potraktować jak okna na świat, przez które można przerzucać pomosty pomiędzy jednostkami niebędącymi członkami homogenicznej społeczności. Przerzucaniem owych mostów zajmują się pośrednicy, których nazywa się także brokerami.

Z punktu widzenia wpływu kapitału na rozwój lokalny, istotne jest jego osadzenie w relacjach międzyludzkich. W tym zakresie można mówić o ścisłych więzach – kapitał wiążący, na który składają się więzi spajające – bonding ties. Jest to rodzaj kapitału zamkniętego. Kapitał otwarty jest kapitałem pomostowym – brinding ties. Wypadkową stanowi kapitał powiązań – linking social capital – który jest efektem przyciągania słabo osadzonych w strukturach hierarchicznych ludzi, gotowych do zmian, mobilnych.29 Ludzie odnoszą sukcesy zawodowe i osobiste głównie dzięki uczestnictwu w różnego rodzaju sieciach społecznych. Im szerszy i bardziej różnorodny jest krąg powiązań sieciowych jednostki, tym większa jest jej szansa na odniesienie sukcesu.

28 Góralczyk A.: Sieci szczególnych powiązań. „CEO: Magazyn Top Menedżerów”, nr 5, 2003. 29 Bartoszek A.: Konwersja kapitałów społeczno-kulturowych na kapitał obywatelski – rzecz o wytwarzaniu

otwartych społeczności, [w:] Szczepański M., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.): Kapitały… op.cit., s. 79.


Kapitał wiążący – jak wynika z badań30 – utrudnia jednostkom ze środowisk homogenicznych budowanie produktywnych relacji z osobami tworzącymi kapitał pomostowy. Konwersja kapitału więzi w kapitał obywatelski jest znacznie utrudniona, czasem wręcz niemożliwa, ponieważ małe kręgi społeczne dbają przede wszystkim o zachowanie status quo, tym samym zamykając się na alternatywne wizje ładu społeczno-kulturowego.

Zaufanie na poziomie lokalnym, jako element konstrukcyjny kapitału społecznego, ma swoje źródła zarówno w uwarunkowaniach kulturowych, jak i instytucjonalnych. Zatem z jednej strony wspólnota dziejów, wspólne doświadczenia oraz poczucie tożsamości, z drugiej zaś sprawność działania instytucji, przede wszystkim administracji publicznej, decydują o jakości kapitału społecznego, który tym samym stanowi podstawę funkcjonowania demokracji. Wynika z tego, iż skuteczne budowanie społeczeństwa obywatelskiego oraz stymulowanie rozwoju społeczno-gospodarczego wymaga działań zorientowanych na kompleksowe i efektywne wzmacnianie kapitału społecznego. Jednym z kluczowych czynników, które kształtują trwałe i efektywne struktury otwartego, pomostowego kapitału sieciowego jest szeroko rozumiana edukacja. Zróżnicowane formy kształcenia na wszystkich poziomach, umożliwiające transfer wiedzy między jednostkami i instytucjami, rozwijają zasoby wiedzy nie tylko zaangażowanych jednostek, ale także układów lokalnych i regionalnych. Oznacza to, że wiedza i uczenie się nie są przypisane wyłącznie jednostkom. Bez wątpienia o współczesnych regionach można mówić, że są regionami uczącymi się, pod warunkiem, że spełniają określone warunki: rozwijane są nowe sposoby zarządzania, charakteryzujące się większą elastycznością, walką ze skostnieniem instytucjonalno-proceduralnym, otwartością na procesy pozyskiwania wiedzy.31

Kapitał społeczny jest rodzajem spoiwa, które utrzymuje społeczeństwo jako całość i bez którego ekonomiczny wzrost bądź dobrobyt ludzki może nie zaistnieć. Istnienie oraz kreowanie owego spoiwa powoduje, że dla zbiorowości miasta/regionu wzrasta poziom dobrobytu społecznego. Zasoby społeczne jednostki kapitalizują się w momencie ich instytucjonalizacji. Brak kapitału społecznego powoduje, że działania instytucji formalnych stają się mniej efektywne.

Posiadanie powyższych typów kapitałów (lub właściwiej – wybranie określonego typu i stworzenie z niego wartości unikatowej), które – jak wskazano – są od siebie współzależne,

30 Sabatini F.: Does Social Capital Improve Labour productivity in Small and Medium Enterprises? „Working Paper”, Dipartamento Di Economia Pubblica 92, Rome 2006.

31 Florida R.: Toward the Learning Region. „Futures”, no. 27, 1995, p. 5, za: Leszczyński M.: Otwarte systemy edukacyjne w budowaniu regionów uczących się, [w:] Szczepański M., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.): Kapitały… op.cit., s. 381-382.


nie jest warunkiem wystarczającym do pełnienia przez miasto roli centrum nowoczesności. P. Bourdieu, opisując podstawowe typy kapitałów, dokonał szczególnego wyróżnienia kapitału symbolicznego – jako najwyższej formy.32 Kapitał ten składa się z sumy wszystkich typów kapitałów albo może być szczególną postacią wybranego spośród nich. Powstaje wtedy, gdy owa suma kapitałów lub dany kapitał są postrzegane przez władających nimi oraz otoczenie jako „oczywiste, prestiżowe, niepodważalnie, nieodwołalnie posiadane przez dany podmiot. Posiadacz kapitału symbolicznego staje się „kimś więcej” niż tylko posiadaczem danego typu kapitału – ma do niego niezbywalne prawo, autorytet, elitarność – a dziedziny jego działania, w powszechnym odczuciu, zaczynają być traktowane jako wzorcowe”. W przypadku miast, kapitał symboliczny przejawia się w postrzeganiu ich jako centra – nowoczesne, atrakcyjne, a ich mieszkańcy zyskują przez sam fakt zamieszkiwania w takim „lepszym miejscu” – T. Zarycki pisze o „niezwykłej aureoli doskonałości i nowoczesności”. Zasoby miasta posiadającego kapitał symboliczny zaczynają oddziaływać ze zwielokrotnioną siłą – co przekłada się na wzrost i konwersję również innych kapitałów. Miasto, które ma kapitał symboliczny oddziałuje również tzw. miękką siłą – autorytetem. Analogicznie – miasta pozbawione kapitału symbolicznego są uznawane za gorsze, przez mieszkańców i innych, kontakt z nim świadczy o niższości, zacofaniu.33

Zamieszkiwanie w takim mieście negatywnie wpływa na pozycję społeczną mieszkańców, jednocześnie jest postrzegane jako przyczyna ich niższego kapitału ludzkiego i kapitału kulturowego.

3. Czy Zabrze może stać się centrum wzrostu?

Według teorii biegunów wzrostu aglomeracje miejskie, które mają zdolność dynamizowania procesów rozwojowych, można nazwać lokalnymi centrami (biegunami) wzrostu.34 Dla prowadzenia świadomej polityki endogennego rozwoju, konieczne wydaje się zdiagnozowanie wszystkich atutów miasta Zabrze, które mogą pozytywnie wpływać na jej kształtowanie.

Zabrze jest miastem na prawach powiatu, zlokalizowanym w zachodniej części Górnego Śląska. W czerwcu 2010 roku miasto liczyło 176 140 mieszkańców.35

32 Bourdieu P., Wacquant L.J.D.: Zaproszenie do socjologii refleksyjnej. Oficyna Naukowa, Warszawa 2001. 33 Zarycki T.: O „magicznych” efektach rozwoju ośrodków regionalnych. „PPG”, nr 4, 2007, s. 12-16. 34 Gawlikowska-Hueckel K.: Rozwój nie wszędzie w tym samym czasie, “PPG”, nr 4, 2007, s. 6-9. 35 Należy nadmienić, że od niemal dwóch dekad liczba mieszkańców systematycznie spada. W 19991 roku

w Zabrzu odnotowano największą liczbę mieszkańców – 205 789 osób. Ta spadkowa tendencja jest charakterystyczna dla wszystkim śląskich miast.


Pierwsze wzmianki historyczne o dzielnicach, składających się na współczesne miasto, datowane są na przełom XIII i XIV wieku, natomiast dynamiczny rozwój Zabrza zarówno ludnościowy, jak i infrastrukturalny miał miejsce w XVIII i XIX wieku, kiedy to powstawały liczne zakłady przemysłowe: kopalnie, huty, koksownie. W 1905 roku nastąpiło połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę – Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców, będącą potężnym ośrodkiem przemysłowym. Zabrze uzyskało prawa miejskie w 1922 roku, licząc wówczas 125 tys. mieszkańców. Dalszy rozwój terytorialny nastąpił w latach 50. W 1951 roku w granice Zabrza włączone zostały miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów, a w 1954 dołączono osiedle Helenka i tym samym Zabrze uzyskało swój aktualny kształt.

Rozwój nowoczesnych technologii, restrukturyzacja przemysłu ciężkiego, propagowanie idei ustawicznego kształcenia się, wykorzystanie walorów położenia geograficznego diametralnie zmieniły przemysłowy charakter miasta. Zabrze – niegdyś postrzegane jako miasto przemysłowe – obecnie staje się miastem usług i turystyki przemysłowej. Podziemne skanseny „Królowa Luiza” i „Guido” są wizytówką nie tylko Zabrza, ale i całego regionu.36

W mieście rozwija się mała i średnia przedsiębiorczość, która wspierana jest przez władze samorządowe oraz może korzystać z odpowiedniego zaplecza, zarówno infrastrukturalnego, jak i z wykwalifikowanej kadry kierowniczej oraz wyspecjalizowanych pracowników.

Miasto systematycznie rozwija także swoje zaplecze akademickie oraz naukowo-badawcze. Od 1948 roku działa tu Śląski Uniwersytet Medyczny,37 w 1998 roku przeniesiono do Zabrza siedzibę Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej. Od roku akademickiego 2009/2010 działa Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach, w 2007 roku powstał Wydział Zamiejscowy Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Zabrzu, który kształci studentów na kierunku gospodarka przestrzenna. W Zabrzu swoje siedziby mają również instytucje naukowe: Centrum Materiałów Polimerowych i Węglowych PAN, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Instytut Techniki i Aparatury Medycznej ITAM, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN.

Miasto, którego 60% powierzchni stanowią tereny zielone (w tym ogród botaniczny i kąpielisko leśne) jest organizatorem licznych imprez kulturalnych, z których najważniejsze to: Ogólnopolski Festiwal Dramaturgii Współczesnej Rzeczywistość Przedstawiona, Festiwal

36 W 2003 roku Polska Organizacja Turystyczna przyznała miastu certyfikat „Zabrze miastem turystyki przemysłowej”.

37 Początkowo Uniwersytet nosił nazwę Akademia Lekarska, a następnie Śląska Akademia Medyczna (do 2007 roku), szerzej na temat SUM: www.sum.edu.pl.


Muzyki Improwizowanej JAZ, Zabrzańska Jesień, Międzynarodowy Festiwal Rysowania, Festiwal Organowy, Międzynarodowy Festiwal Tańca Towarzyskiego, Dni Muzyki Dawnej, Festiwal Kwiatów, Festiwal Zakątek Zwierzątek, Festiwal Kultury Młodzieży Szkolnej. Na co dzień propozycje w sferze kultury tworzą: Dom Muzyki i Tańca, Filharmonia Zabrzańska, Miejski Ośrodek Kultury i Miejska Biblioteka Publiczna ze swoimi filiami, Muzeum Miejskie i Muzeum Górnictwa Węglowego, Kopalnia Sztuki, Teatr Nowy, CK Wiatrak, szkoła muzyczna i plastyczna oraz Ogniska Pracy Pozaszkolnej, wzmiankowany szlak zabytków techniki (w skład którego wchodzą: Zabytkowa Kopalnia Guido, Skansen Królowa Luiza).

Analizując potencjał Zabrza pod kątem oferty edukacyjnej, przyjaznego milieu oraz otwartej i tolerancyjnej postawy jego mieszkańców warto zmierzyć jego Indeks Kreatywności.

Należy zatem postawić pytanie: czy i dlaczego, pomimo dość szerokiej oferty edukacyjnej i badawczej instytutów naukowych, oferty kulturalnej i rekreacyjnej Zabrze nie posiada wysokiego kapitału symbolicznego, przegrywając w opinii publicznej z miastami w regionie, takimi jak Gliwice czy Katowice? Autorzy niniejszego artykułu dostrzegają niebezpie-czeństwo tzw. zasysania kształcących się tu ludzi przez inne ośrodki. W tym przypadku Zabrze może stać się „dostarczycielem” kapitału ludzkiego dla regionu, miastem, w którym tylko „się pracuje” lub „się uczy”, lecz nie mieszka.

Wykorzystywanie własnego potencjału jest konieczne, ale niewystarczające, dla uzyskania statusu centrum wzrostu niezbędne jest także uczestnictwo w sieci współpracy. Dlatego też wszelkie formy aktywności Zabrza na arenie europejskiej należy ocenić pozytywnie.

Nawiązując do opisanych powyżej koncepcji kapitału ludzkiego, kreatywnego i społecznego – jako wartości istotnych dla rozwoju miasta – można wykazać, iż harmonizują z nimi postanowienia Karty Lipskiej38 oraz programy URBACT i URBACT II.39 Uzasadnieniem ich jest postulat, by miasta europejskie stały się centrami wiedzy i źródłami wzrostu oraz inspiracji. Przystąpienie do programu URBACT II CoNet, realizowanego w ramach projektu „Europejska Współpraca Terytorialna” spowodowało, że Miasto Zabrze jest jednym z członków europejskiej sieci miast, współpracujących na rzecz zrównoważonego i zintegrowanego rozwoju.

Zgodnie z założeniami Projektu URBACT II w Zabrzu powstała Lokalna Grupa Wsparcia, skupiająca przedstawicieli samorządu, pracowników Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie, Pracowników Powiatowego Urzędu Pracy oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych i Kościoła – co realizuje zalecenie karty Lipskiej o konieczności zwrócenia szczególnej

38 Karta Lipska na rzecz Zrównoważonych Miast: www.mrr.gov.pl.


uwagi na najuboższe dzielnice w kontekście miasta jako całości. Zabrzańska Grupa Wsparcia na stronach Urzędu Miejskiego publikuje notatki ze swojej działalności oraz zaprasza do współpracy wszystkich zainteresowanych. Szczególnym zadaniem Zabrzańskiej Grupy Wsparcia jest pobudzenie aktywności społeczności lokalnej, wykorzystanie siły czynników endogenicznych, tkwiących w mieście.

Nie wystarczą odgórne działania, wymienione w Strategii Rozwoju Miasta na lata 2008-2020, jako wyzwania:

− wzmocnienie konkurencyjności gospodarczej miasta, − dążenie do udziału w rozwoju cywilizacyjnym miast europejskich, − poprawę funkcjonalności przestrzeni miasta, − zdobycie pożądanej pozycji w Metropolii Górnośląskiej. Koniecznością dla kreowania centrum wzrostu jest współdziałanie z innymi jednostkami,

w ramach sieci współpracy, co może w istotny sposób wpłynąć na poprawę możliwości rozwoju.

Podsumowując, można sformułować najważniejsze wyzwania stojące przed miastem Zabrze, które bez wątpienia aspiruje do odgrywania roli lokalnego centrum wzrostu.

Wśród najważniejszych do zrealizowania, wymienić należy następujące działania: − pobudzanie aktywności oddolnej mieszkańców miasta, − prowadzenie działań integrujących zróżnicowane środowiska (np. grupę etniczną

zabrzańskich Romów, osób wykluczonych z powodu biedy, niepełnosprawności czy patologii społecznych itp.),

− tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości, − pozyskiwanie osób z tzw. klasy kreatywnej w charakterze mieszkańców, studentów

i pracowników wszystkich sektorów, − rozszerzenie i wzmocnienie oferty związanej ze spędzaniem czasu w mieście, − kreowanie przyjaznego środowiska (tzw. milieu, „ miękkiej infrastruktury”).

Bibliografia

1. "Andersson A.E.: Creativity The Future of Metropolitan Regions. Prisma, Stockholm 1985.

2. Andersson Å.E.: Creativity and Regional Development. „Regional Science Association”, no. 56, 1985.

39 Szerzej na ten temat: www.funduszestrukturalne.gov.pl.


3. Berry C.R., Glaeser E.L.: The Divergence of Human Capital Levels Across Cities. „NBER Working Paper”, no. 11617, no. 09, 2005.

4. Bourdieu P., Wacquant L.J.D.: Zaproszenie do socjologii refleksyjnej. Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.

5. Burszta W., Duchowski M., Fatyga B., Nowiński J., Pęczak M., Sekuła E.A, Szlendak T., przy współpracy Hupy A. i Majewskiego P.: Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009.

6. Coleman J.S.: Foundation of Social Theory. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1990.

7. Czyżewski A., Góralczyk-Modzelewska M., Saganowska E., Wojciechowska M.: Regionalne zróżnicowanie kapitału ludzkiego w Polsce. Studia i prace z publikacji Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych. GUS i PAN, Warszawa 2001.

8. Florida R.: The Economic Geography of Talent. „Annals of the Association of American Geographers”, no. 92(4), 2002.

9. Florida R.: The Rise of the Creative Class. Basic Books, New York 2002. 10. Florida R., Gates G., Knudsen B., Stolarick K.: The University and the Creative

Economy. Martin Prosperity Institute, Toronto 2006. 11. Fukuyama F.: Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN, Warszawa-

Wrocław 1997. 12. Gawlikowska-Hueckel K.: Rozwój nie wszędzie w tym samym czasie. „PPG”, nr 4,

2007. 13. Glaeser E.L.: The new economics of urban and regional growth, [in:] Gordon C., Meric

G., Feldman M. (eds.): In The Oxford handbook of economic geography. Oxford University Press, Oxford 2000.

14. Góralczyk A.: Sieci szczególnych powiązań. „CEO: Magazyn Top Menedżerów”, nr 5, 2003.

15. Jacobs J.: The Economies of Cities. Random House, New York 1969. 16. Jacobs J.: The Death and Life of Great American Cities. Random House, New York

1961. 17. Kozielecki J.: Skazani na twórczość. Od Aleksandrii – przez Lwów – do San Francisco.

„Meritum”, nr 3(10), 2008. 18. Landry Ch.: The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators. Earthscan Publications,

London 2000. 19. Lloyd R., Clark T.: The city as an entertainment machine, [in:] Gatham F. (eds.): Critical

perspectives on urban redevelopment. „Research in Urban Sociology”, vol. 6. JAI/Elsevier, Oxford 2001.


20. Lucas R.: On the Mechanics of Economic Development. „Journal of Monetary Economics”, no. 22, 1988.

21. Mellander Ch., Florida R.: The Creative Class or Human Capital? Explaining Regional Development in Sweden. Martin Prosperity Institute, Toronto 2006.

22. Nowak A.: Rola instytucji edukacyjnych w rozwoju obszarów wiejskich. Wyd. Akademii Rolniczej w Lublinie, Lublin 2005.

23. Olechnicki K., Załęcki P.: Słownik socjologiczny. Graffiti BC, Toruń 1998. 24. Page S.: The Difference. Princeton University Press, Princeton 2007. 25. Porter M.: The Competitive Advantage of Nations. The Free Press, New York 1990. 26. Putnam R.: Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych

Włoszech. Wyd. Znak, Kraków-Warszawa 1995. 27. Quigley J.M.: Urban Diversity and Economic Growth. „Journal of Economic

Perspective”, no. 12, 1998. 28. Romer P.M.: Endogenous technical change. „Journal of Political Economy”, no. 98(5),

1990. 29. Romer P.M.: Crazy explanations of the productivity slowdown. „NBER

Macroeconomics Annual”, no. 2, 1987. 30. Romer P.M.: Increasing returns and long-run growth. „Journal of Political Economy”,

no. 90, 1986. 31. Sabatini F.: Does Social Capital Improve Labour productivity in Small and Medium

Enterprises? „Working Paper”, Dipartamento Di Economia Pubblica, no. 92, Rome 2006.

32. Solow R.: Technical Change and the Aggregate Production Function. „Review of Economics and Statistics”, no. 39, 1957.

33. Świątkiewicz W.: Kapitał społeczno-kulturowy w województwie śląskim, [w:] Frąckiewicz L. (red.): Zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego, Katowice 2005.

34. Szacka B.: Wprowadzenie do socjologii. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. 35. Szczepański M., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.): Kapitały ludzkie i społeczna

a konkurencyjność regionów. Uniwersytet Śląski, Katowice 2008. 36. Sztompka P.: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wyd. Znak, Kraków 2005. 37. Tuner J.: Struktura teorii socjologicznej. PWN, Warszawa 2004. 38. Ullman E.L.: Regional development and the geography of concentration. „Regional

Science Association”, no. 4, 1958. 39. Zarycki T.: O „magicznych” efektach rozwoju ośrodków regionalnych, „PPG” nr 4,

2007.


Zródła internetowe

40. http://bistro.edu.pl/artykul,Kody_kultury_w_epoce_cyfrowej.html, z dnia 20.09.2010. 41. http://www.creativeclass.org/rfcgdb/articles/University%20For%20City%20and%20Co

mmunity%204.pdf, z dnia 20.09.2010. 42. www.funduszestrukturalne.gov.pl, z dnia 13.10.2010. 43. www.mrr.gov.pl, z dnia 10.10.2010. 44. www.socialcapitalgateway.org, z dnia 01.09.2010.

Recenzenci: Prof. dr hab. Ewa Bojar Prof. dr hab. inż. Jan Stachowicz

Elena MIESZAJKINA Politechnika Lubelska Katedra Zarządzania Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie

POSTRZEGANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W POLSCE I NA BIAŁORUSI

Streszczenie. W artykule omówiono zagadnienia dotyczące istoty przedsiębiorczości. Zaprezentowano sytuację oraz problemy rozwoju małego biznesu w Polsce i na Białorusi. Przedstawiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród mieszkańców województwa lubelskiego (Polska) i województwa brzeskiego (Białoruś) na temat postrzegania przez nich przedsiębiorczości. W obu krajach badania wykazały pozytywny stosunek ludności do przedsiębiorczości, ale niską aktywność i chęć działań przedsiębiorczych. Nie wykryto większych różnic w ich poglądach i postawach.

Słowa kluczowe: przedsiębiorca, przedsiębiorczość, postrzeganie przedsiębiorczości

ATTITUDE TOWARDS THE ENTREPRENEURSHIP IN POLAND AND BELARUS

Summary. Issues concerning the essence of entrepreneurship have been discussed. The situation and problems of small business development in Poland and Belarus have been presented. Results of poll research conducted among citizens of the district of Lublin (Poland) and the district of Brest (Belarus) in order to research their attitude towards the entrepreneurship have been presented. The research have proven their positive attitude towards the entrepreneurship but also the lack of activity and willingness to take up enterprising actions alike. No major differences in views and attitudes of the population of the Polish-Belarusian frontier have been detected.

Keywords: entrepreneurship, entrepreneur, attitude towards the entrepreneurship

E. Mieszajkina 80

1. Wstęp

Rozwój każdego społeczeństwa ukierunkowują rozmaite potrzeby człowieka, głównie te niezaspokojone. Dlatego działalność związana z odkrywaniem potrzeb i efektywnym ich zaspokajaniem jest podstawową działalnością ludzkości w ciągu całej jej historii. Człowiek wyraźnie dąży do zaspokojenia swej potrzeby samorealizacji. Stopień zadowolenia z tego to miara sukcesu życiowego. Jeśli jednak jakaś grupa ludzi poświęca się określonej potrzebie człowieka i właściwie zajmuje się doskonaleniem sposobów jej zadowolenia (lekarze, adwokaci, malarze itp.), to istotą aktywności innej grupy jest właśnie poszukiwanie niedostatecznie zaspokojonych potrzeb działania. Ci ludzie to przedsiębiorcy.

Gospodarczo efektywne formy nowoczesnej przedsiębiorczości w Polsce i na Białorusi nie powstaną w jednej chwili, lecz będą się kształtować pod wpływem wielu czynników, w długim przedziale czasu. Rozważania i badania na temat przedsiębiorczości bardzo często koncentrują się na zagadnieniach makroekonomicznych, funkcjonowaniu całych sektorów, przedsiębiorstw, organizacji gospodarczych, co daje jednostronny i niepełny obraz życia ekonomicznego. W tej perspektywie znikają lub traktowane są jako mało znaczące twórcze działania samych przedsiębiorców. Dużo i chętnie mówi się o przedsiębiorstwach, przeważnie jednak jako o tworach bezosobowych. Rzadko zaś w centrum zainteresowania znajduje się sam przedsiębiorca suwerennie podejmujący decyzje, na własną odpowiedzialność i ryzyko. Warto jednak jest skoncentrować się na osobie przedsiębiorcy. Jako motto można tu przyjąć słowa B. Russella: „Jeśli społeczność ma się rozwijać, potrzebne jej są jednostki wyjątkowe, których działania, choć pożyteczne, wykraczają poza przyjęte powszechne formy” [5].

B. Karlof uważa, że dla przedsiębiorcy ważne są takie cechy charakterystyczne, jak samodzielność w podejmowaniu decyzji, podatność na nowości, otwartość na konstruktywną krytykę, dążenie do celu końcowego działalności, do szybkiego rozwoju i innowacji, stawianie wysokich wymagań wobec siebie i partnerów, aktywność w biznesie [11]. Przedsiębiorcy bardziej lubią dominować, są śmiali, radykalni, mniej niespokojni niż na przykład urzędnicy organizacji państwowych. Samorealizacja czy ucieleśnienie siebie w konkretnym działaniu jako stały cel i „motor” całego życia człowieka jednocześnie jest jedną z najważniejszych podstaw moralności. Swobodna działalność człowieka (a przedsię-biorczość w szerokim znaczeniu tego słowa właśnie taką jest) to główny środek budowy własnej drogi życiowej. Jednak żeby spełniać tę rolę, ta działalność musi przybierać odcień osobowościowy, czyli być zdolna odzwierciedlać i ucieleśniać się przez osobowość. Niektórzy badacze uważają, że człowiek nieświadomie szuka zajęcia, w którym będzie mógł zachować wierność swym wyobrażeniom o sobie, a wybierając profesję poszukuje realizacji tej zgodności. Dla człowieka konieczne jest zobaczenie siebie w tej maleńkiej rzeczy lub

Postrzeganie przedsiębiorczości w Polsce… 81

działalności, którą w tym momencie wykonuje. W. Goethe pisał, że w głębi człowieka założona jest siła twórcza, która zdolna jest stworzyć to, co powinno być, która nie da nam spokoju i odpoczynku, dopóki w ten czy inny sposób nie wyrazimy, nie ucieleśnimy na zewnątrz tego, co jest w nas [9].

2. Przedsiębiorczość i przedsiębiorca w biznesie

Pojęcie „przedsiębiorczość” w swym rozwoju etymologicznym przyjmowało różny sens w zależności od tego, jak zmieniała się rola przedsiębiorczości w rozwoju gospodarczym. Zgodnie z najbardziej rozpowszechnionym punktem widzenia, rozpoznawczą oznaką przedsiębiorczości jest jej innowacyjny charakter. Takie rozumienie tego pojęcia wprowadził J. Schumpeter na początku XX wieku. Przez przedsiębiorcę rozumiał on innowatora, czyli osobę lub grupę osób, która wprowadza nowy wyrób do produkcji i na rynek, nową technikę produkcji, odkrywa nowe rynki zbytu itp. [6]. Innowacyjną teorię przedsiębiorczości prezentował również P. Drucker, określając innowacje jako: „szczególne narzędzie przedsię-biorców, za pomocą którego zmiany czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub świadczenia nowych usług” [2]. Analogiczny punkt widzenia prezentuje szwedzki ekonomista i psycholog K.E. Wärneryd, który definiuje przedsiębiorczość jako działalność w zakresie tworzenia więzi lub struktur społecznych (a taką niewątpliwie jest przedsiębiorstwo) w tej sferze, gdzie wcześniej ich nie było [8].

W interpretacji przedsiębiorczości jako działalności innowacyjnej można wyróżnić trzy główne podejścia. Pierwsze rozpatruje przedsiębiorczość jako zdolność osiągania celów dzięki własnej inicjatywie, pomysłowości, gotowości do ryzyka, podejmowaniu i realizacji niestandardowych decyzji. Z tego punktu widzenia, przedsiębiorca to racjonalny, pełen inicjatywy i twórczy człowiek, działający przeważnie w gospodarce. Według drugiego podejścia, przedsiębiorczość rozpatruje się jako specyficzną warstwę w strukturze społecznej i akcentuje system społeczno-nowatorski działalności przedsiębiorców, wspierający transformację rynkową gospodarek postsocjalistycznych, bez względu na metody, sposoby oraz cele końcowe, które im przyświecają. Również istnieją próby rozpatrywania przedsiębiorczości przez pojęcie „przedsiębiorca”, tzn. osoba działająca w warunkach wolnej gospodarki rynkowej i dążącej do głównego celu, którym jest maksymalizacja zysków [7].

W każdej z tych interpretacji przedsiębiorczość charakteryzowana jest za pomocą różnorodnych cech: ekonomicznych (osiągnięcie zysku, autonomia decyzji gospodarczych), społeczno-kulturowych (warstwa społeczna, grupa), moralnych (swoboda, własna odpowiedzialność), psychologicznych (twórczość, własne ryzyko, zadowolenie).

E. Mieszajkina 82

Można się posłużyć definicją, którą zaproponowali R.D. Hisrich i M.P. Peters, gdzie przedsiębiorczość jest kojarzona z procesem tworzenia czegoś nowego, co ma swoją wymierną wartość, a przedsiębiorcę jako człowieka poświęcającego temu niezbędny czas, siły, przyjmującego na siebie całość finansowego, psychologicznego i społecznego ryzyka, otrzymującego jako nagrodę pieniądze i zadowolenie z osiągnięć [12]. Główny motyw przedsiębiorczości (w tym ujęciu) to dążenie do osobistej niezależności oraz wyzwolenie się z presji bycia nieustannie ocenianym. Przestaje być przedsiębiorczym ten, dla którego ocena otoczenia jest wyznacznikiem działania i pozwala innym decydować, czy jest wart aprobaty czy nie.

Przyjmując definicję przedsiębiorczości jako specyficznego rodzaju działalność ludzi nasuwa się pytanie: czy jest ona postrzegana tak samo w różnych krajach, o innych ustrojach gospodarczych, politycznych, społecznych?

Rozwój przedsiębiorczości w poszczególnych krajach, w dużej mierze zależy od oczekiwań ludzi i ich stosunku do działań przedsiębiorczych. Ukształtowane w społeczeństwie wartości, normy postępowania, zasady funkcjonowania, wzorce zachowań przekładają się na wyobrażenia o gospodarce i jej typie, wpływają na sposób interpretacji zachodzących w niej zjawisk. Kultura i wartości społeczne, postawy przedsiębiorcze kształtują się przez wieki i pokolenia [4]. Wspólna historia ludzi zamieszkujących tereny wschodniej Polski i zachodniej Białorusi została przerwana 17 września 1939 roku. Mimo że Polska przez kolejne dziesięciolecia należała do bloku socjalistycznego, zachowały się tu tradycje biznesowe, pozytywne nastawienie do prywatnej własności, przetrwały marzenia o wolności gospodarczej. Na Białorusi zapanowała własność państwowa, zbudowana została gospodarka socjalistyczna. Zmieniła się mentalność ludzi, sposób patrzenia na świat biznesu. Ponad 70-letnie propagowanie idei, że własność państwowa zapewnia dobrobyt dla wszystkich, a „prywaciarze” dorabiają się kosztem innych, zrobiła swoje. Można więc wysunąć tezę, że stosunek do przedsiębiorczości w Polsce jest bardziej pozytywny niż na Białorusi.

3. Postrzeganie przedsiębiorczości przez mieszkańców pogranicza polsko-białoruskiego

Rozwój przedsiębiorczości w krajach postsocjalistycznych, w tym Polski i Białorusi, wiąże się z procesami transformacji ustrojowej. W Polsce, w warunkach scentralizowanej gospodarki istniały jednak niektóre możliwości do prowadzenia własnej działalności gospodarczej, na przykład: prywatne gospodarstwa rolne, drobne zakłady rzemieślnicze, handlowe, usługowe. W wyniku szybkich, radykalnych reform na początku lat 90., masowej


prywatyzacji powstało wiele nowych przedsiębiorstw, prowadzących działalność na niewielką skalę.

Polska gospodarka pod względem struktury działających w niej firm nie odbiega od światowych standardów. W 1998, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły 99,76% wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw w całej gospodarce, dając pracę 56,4% ogółu zatrudnionych w kraju. Odgrywają one również kluczową rolę w tworzeniu PKB. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że około 50% PKB powstaje w firmach małych i średnich.

Na preferencje i wybór obywateli decydujący wpływ mają takie czynniki społeczne, jak dobrobyt materialny i ogólna społeczno-ekonomiczna dynamika w kraju. Mieszkańcy oceniają je w porównaniu do tego „jak było wcześniej”, na podstawie własnych doświadczeń oraz pod wpływem dostępnych informacji. Na Białorusi na wybór i preferencje obywateli prawie nie mają wpływu wizerunek i zachowanie się elity ekonomicznej (jak to ma miejsce, np. w Rosji), z powodu braku wyraźnego wykształtowania się tej klasy. Natomiast zjawiska dotyczące procesu prywatyzacji, działań przedsiębiorców prezentuje się często jako negatywne, szkodliwe dla społeczeństwa, niemal przestępcze. Nie sprzyja to oczywiście kształtowaniu się pozytywnego stosunku do przedsiębiorczości. Ograniczenie dostępu do informacji i przedstawianie w państwowych mass mediach przedsiębiorców jako tych, którzy odpowiadają za rozwarstwienie społeczeństwa na bardzo bogatych i biednych, pogłębia negatywną ocenę przedsiębiorczości.

Ostrożny stosunek do zakładania przez Białorusinów własnych firm potwierdzają dane statystyczne: udział małego biznesu w tworzeniu PKB wynosi około 10%, w tym sektorze pracuje około 14% ogółu zatrudnionych. Wpływ małej przedsiębiorczości na wskaźniki makroekonomiczne pozostaje niewielki, mimo że w ostatnich latach podjęto wiele ważnych działań w kierunku polepszenia klimatu inwestycyjnego i warunków prowadzenia działalności gospodarczej. W latach 2007-2009 liczba małych przedsiębiorstw wzrosła ponad-dwukrotnie do około 80 tysięcy, a liczba osób prowadzących indywidualną działalność gospodarczą zwiększyła się o 15%, osiągając poziom 220 tysięcy. Jednak w dalszym ciągu mały biznes na Białorusi koncentruje się przeważnie w sferach, niewymagających wysokich kwalifikacji, specjalistycznej wiedzy oraz wysokich nakładów finansowych. Ponad 40% małych przedsiębiorstw i około 70% indywidualnych przedsiębiorców zajmuje się drobnym handlem detalicznym. Obserwowany jest brak chęci inwestowania w rozwój działalności oraz realizacji perspektywicznych, innowacyjnych projektów [10]. Przyczyny tej sytuacji można podzielić na dwie grupy:

− nadmierne sformalizowanie działalności gospodarczej, ogromna liczba procedur biurokratycznych, stosowanie się, do których nie tylko odbiera przedsiębiorcom dużo

E. Mieszajkina 84

czasu i powoduje poważne koszty finansowe, ale również stwarza podstawy do nałożenia bardzo odczuwalnych kar w przypadku nawet tylko formalnych błędów,

− problemy organizacyjno-ekonomiczne, związane z dzierżawieniem, najmem i nabyciem obiektów dla prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczony dostęp do źródeł finansowania i kredytowania, trudności w organizacji współpracy, zawierania kontraktów z dużymi przedsiębiorstwami, szczególnie państwowymi.

W Polsce dynamika powstawania nowych przedsiębiorstw jest wielokrotnie wyższa, w 2009 r. powstało ich o około 70% więcej, niż w 2004 r., przy czym 99% z nich to mikroprzedsiębiorstwa. Z najnowszego sondażu Eurobarometru wynika, że co drugi Polak (49%) chciałby prowadzić własny biznes [13]. To oznacza, że duch przedsiębiorczości jest w Polsce większy niż unijna średnia (45%).

W celu zbadania stosunku do przedsiębiorczości mieszkańców pogranicza polsko-białoruskiego zostały przeprowadzone badania ankietowe wśród mieszkańców województw lubelskiego i brzeskiego. Badaniami zostali objęci przypadkowo wybrani mieszkańcy województwa lubelskiego (268 osób) i województwa brzeskiego (175 osób). Struktura próby badawczej wygląda następująco (województwo lubelskie, województwo brzeskie):

− płeć: mężczyźni (40 i 47%), kobiety (60 i 53%), − wiek: 18-24 lata (20 i 19%), 25-44 lata (61 i 43%), 45-64 lata (16 i 25%), powyżej 65

lat (3 i 13%), − wykształcenie: podstawowe (2 i 3%), średnie (39 i 42%), wyższe (59 i 55%), − liczba osób w rodzinie: jedna (12 i 14%), dwie (19 i 23%), trzy (26 i 33%), cztery

(26 i 22%), pięć i więcej (17 i 8%), − miejsce zamieszkania: miasto wojewódzkie (48 i 40%), inne miasta (28 i 32%), wieś

(24 i 28%). W większości mieszkańcy obydwu województw mają pozytywny stosunek do

przedsiębiorczości. Na pytanie „Czy Pana/Pani zdaniem działalność przedsiębiorców przynosi dla kraju korzyści czy szkody?” 84% Polaków i 79% Białorusinów odpowiedziało, że korzyści, a 1% Polaków i 6% Białorusinów negatywnie odnosi się do przedsiębiorczości. Około 15% respondentów w obu województwach nie ma zdania na ten temat.

Mieszkańcy województw lubelskiego i brzeskiego tak oceniają rolę przedsiębiorców w społeczeństwie (można było zaznaczyć kilka odpowiedzi):

− tworzą nowe miejsca pracy i dają możliwość zarobienia innym ludziom (65 i 66%), − zaspokajają potrzeby ludzi w różnorodne towary i usługi (34 i 50%), − odprowadzane przez nich podatki stanowią znaczną część budżetu państwa (15 i 28%), − są źródłem rozwoju gospodarki (45 i 24%), − ich działalność sprzyja rozwojowi konkurencji i obniżeniu cen (32 i 25%),


− działają wyłącznie w celu własnego wzbogacenia się (17 i 16%), − unikają podatków i nie przestrzegają zasad odpowiedzialności społecznej (9 i 12%), − zawyżają ceny w sposób nieuzasadniony (6 i 5%), − przeszkadzają w normalnym rozwoju gospodarki kraju (1 i 2%), − trudno odpowiedzieć (7 i 2%). Jak widać, nie ma większych różnić w ocenie roli przedsiębiorców w społeczeństwie

przez mieszkańców Lubelszczyzny i Brestowszczyzny. O zaufaniu do przedsiębiorczości świadczyć mogą także odpowiedzi na pytanie o formie

własności, w której respondenci chcieliby pracować. Okazuje się, że w firmach państwowych i komunalnych chętnie by się zatrudniło ponad 49% mieszkańców województwa lubelskiego i 45% mieszkańców województwa brzeskiego. Pracę w firmach prywatnych woli 28% Polaków i 29% Białorusinów. Dla pozostałych respondentów forma własności nie ma znaczenia. Przy tym obecnie 44% badanych w województwie lubelskim pracuje w firmach państwowych i komunalnych, 36% – w firmach prywatnych, a prawie 20% nie pracuje. 47% mieszkańców województwa brzeskiego zatrudnia sektor państwowy, 19% – prywatny i 34% obecnie nie pracuje. Na tak wysoki odsetek osób niepracujących w Białorusi wpływa fakt, że studenci, uczniowie, emeryci (około 30% badanych) mają niewielkie możliwości podjęcia pracy. W Polsce osoby z tych grup (27%) często zakładają i prowadzą własną działalność gospodarczą.

To, że Białorusini wolą pracować w przedsiębiorstwach państwowych nie wywołuje zdziwienia, natomiast ten sam fakt w Polsce jest dość dużym zaskoczeniem. Trzy podstawowe powody tego wyboru w województwie lubelskim: stabilność wynagrodzenia, stabilność zatrudnienia, okresowe szkolenia i doskonalenia na koszt pracodawcy. W województwie brzeskim jest nieco inny zestaw: stabilne wynagrodzenie, gwarancje socjalne i stabilność zatrudnienia. Ci respondenci, którzy wolą pracę w sektorze prywatnym podają następujące trzy najważniejsze powody takiego wyboru: w Polsce – elastyczny czas pracy, przedsiębiorczy klimat w pracy, możliwość samorealizacji i awansów; na Białorusi – wysokie wynagrodzenia, elastyczny czas pracy, przedsiębiorczy klimat.

Na wybór jako miejsca zatrudnienia przedsiębiorstwa tej czy innej formy własności ma wpływ również postrzeganie cech i celów ich kierownictwa. Na Lubelszczyźnie mieszkańcy wskazują na następujące trzy, najważniejsze cechy dyrektorów firm państwowych: umiejętność wykorzystywania nadarzających się okazji, skłonność do robienia „przekrętów”, osiąganie celu bez skrupułów. Cechy dyrektorów firm prywatnych są podobne: umiejętność wykorzystywania nadarzających się okazji, pracowitość, osiąganie celu bez skrupułów. Natomiast na Brestowszczyźnie dyrektorzy firm państwowych ocenieni są znacznie lepiej: pracowitość, wysoki profesjonalizm, umiejętność wykorzystywania nadarzających się okazji. O dyrektorach firm prywatnych opinia jest też lepsza: umiejętność wykorzystywania

E. Mieszajkina 86

nadarzających się okazji, pracowitość oraz inicjatywność, wytrwałość. Być może, w tym przejawia większy szacunek do władzy na Białorusi niż w Polsce.

Bez względu na różnice w preferencjach dotyczących zatrudnienia w firmach prywatnych lub państwowych, możliwości znalezienia dobrej pracy (w ocenie respondentów obydwu krajów) są niewielkie. Potwierdza to fakt, że jako główny czynnik pomagający w znalezieniu dobrej pracy mieszkańcy pogranicza polsko-białoruskiego zgodnie wymieniają układy i znajomości: 66% w Polsce, 64% na Białorusi, na drugim miejscu są wysokie kwalifikacje i umiejętności: 42 i 44%, na trzecim posiadanie specjalności, która obecnie jest wysoko ceniona: 25 i 36%.

Większość respondentów zarówno w Polsce, jak i na Białorusi podobnie ocenia własny poziom dochodów w porównaniu do poziomu dochodów swojego otoczenia, jako średni (49 i 53%). Natomiast 20% mieszkańców województwa lubelskiego ocenia swoje dochody jako niskie, 15% – poniżej średniego. Tylko 12% ocenia dochody powyżej poziomu średniego, a 4% jako wysokie. W województwie brzeskim niskie dochody deklaruje około 16% mieszkańców, poniżej średniego – nieco ponad 20%, tylko 8% uważa je za wyższe od poziomu średniego, 3% – za wysokie.

Czy taka ocena własnych dochodów przekłada się na chęć założenia własnej firmy? Ankietowani odpowiadali w następujący sposób:

− prowadzę już własną działalność gospodarczą: 9% w województwie lubelskim, 8% w województwie brzeskim,

− zamierzam uruchomić własny biznes: 48% i 41%, − nie mam zamiaru uruchamiać własnego biznesu: 43% i 51%. Jako główne przeszkody rozpoczęcia własnej działalności i Polacy i Białorusini

wymienili brak kapitału początkowego (ponad 83% badanych). Natomiast osoby, które nie chcą zostać przedsiębiorcami motywują to następującymi argumentami: w Polsce – brak środków finansowych (57%), za dużo jest przeszkód, trudności (34%), odpowiada mi to, co robię teraz (33%), na Białorusi jest nieco inaczej – odpowiada mi to, co robię teraz (41%), brak odpowiednich zdolności (35%), nie wierzę, że zarobię więcej niż najemny robotnik (11%). W odpowiedziach na te pytania można było wybrać kilka możliwości. Zaskakująca jest postawa mieszkańców województwa lubelskiego – „nie chcę własnej firmy, bo nie mam pieniędzy” – jest to pasywna postawa i można przypuszczać, że za tą odpowiedzią respondenci chcieli ukryć brak ambicji, lenistwo, strach przed podjęciem ryzyka i ciężką pracą. Tym bardziej, że w Polsce istnieje wiele możliwości uzyskania wsparcia finansowego dla rozpoczęcia własnego biznesu.

Odpowiedzi na kilka innych pytań potwierdzają podobny styl myślenia mieszkańców obydwu województw. Większość respondentów (ponad 60%) chciałaby, by ich dzieci prowadziły własną działalność gospodarczą. Tak samo wolą mieszkać w kraju o gospodarce


rynkowej z nieznaczną regulacją państwowa (po 36% badanych). Niewiele się różnią w ocenie formy własności, która jest najbardziej efektywna ekonomicznie:

− prywatna: 46% w województwie lubelskim i 40% w województwie brzeskim, − państwowa (tu są różnice, spowodowane raczej tym, że na Białorusi sektor

państwowy w dalszym ciągu odgrywa znaczącą rolę, a w Polsce ma raczej marginalne znaczenie – 11 i 40%),

− mieszana: 27 i 16%, − trudno odpowiedzieć: 15 i 4%. Porównując poziom życia we własnym kraju i w krajach sąsiedzkich Polacy uważają,

że lepiej jest w Niemczech (90% badanych) i Czechach (31%), 4% – że najlepiej jest w Polsce (tylko, a może aż 2 osoby wskazały, że na Białorusi). Białorusini uważają, że lepiej się żyje w Polsce (54%) i w Rosji (33%), natomiast 31% uważa, że w żadnym sąsiedzkim kraju nie jest lepiej niż na Białorusi.

Mieszkańcy po obu stronach granicy korzystają z podobnych źródeł informacji, na pierwszych trzech miejscach są prasa, telewizja krajowa i Internet. Mieszkańcy województwa lubelskiego największym zaufaniem darzą prasę, w województwie brzeskim – telewizję białoruską.

4. Zakończenie

Przeprowadzone badania nie wykazały większych różnic w ocenie przedsiębiorczości przez mieszkańców województw lubelskiego i brzeskiego. Mimo ogólnie pozytywnej oceny, połowa badanych nie zamierza podjąć ryzyka działalności „na własny rachunek”. Można tu szukać przyczyn i barier makroekonomicznych, politycznych i innych, na pewno jest ich niemało. Jednak preferowanie pracy w sektorze państwowym, stawianie na układy i znajomości przy poszukiwaniu pracy świadczą o pasywnej pozycji życiowej, godzeniu się ze swoją średnią w porównaniu do otoczenia sytuacją materialną.

Pogranicze polsko-białoruskie to region, który stwarza przedsiębiorcom ogromne potencjalne możliwości. Granica Unii Europejskiej z WNP daje unikalną szansę rozwojową, ale jej wykorzystaniu przeszkadzają nie tylko bariery celne, ale również względy natury politycznej [3]. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego [14], w strefie przygranicznej znajdują się 93 miasta i gminy po stronie polskiej (największe miasto to Biała Podlaska) i 89 jednostek administracyjnych (największe miasta to Brześć i Grodno) po stronie białoruskiej. Zamieszkuje tu ponad 570 tysięcy ludności. Na granicy polsko-białoruskiej znajduje się 7 przejść granicznych.

E. Mieszajkina 88

Z badań prowadzonych przez GUS wynika, że ruch graniczny osób na granicy z Białorusią stanowi około 1/3 ogółu przekroczeń na zewnętrznej granicy lądowej UE na terenie Polski. Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców, przekraczających granicę polsko-białoruską w I kwartale 2010 r. wyniosła 245,2 mln zł i była o 21,5% niższa w porównaniu z IV kwartałem 2009 r. Z kolei wydatki Polaków ukształtowały się na poziomie 15 mln zł i były o 29,2% niższe w stosunku do poprzedniego kwartału. Wydatki cudzoziemców i Polaków przekraczających granicę polsko-białoruską stanowiły odpowiednio 35,2% i 15,4% wydatków na granicy zewnętrznej UE na terenie Polski. Wśród osób przekraczających granicę polsko-białoruską dominowali mieszkańcy miejscowości znajdujących się w odległości do 50 km od granicy. Zarówno cudzoziemcy, jak i Polacy najchętniej dokonywali zakupów w odległości do 50 km od granicy [14].

Jednak, jak uważa W. Horabik [3], w tym regionie mamy do czynienia z dwoma problemami. Pierwszy dotyczy niskiej kultury korporacyjnej dużych przedsiębiorstw. Są źle zarządzane i ekonomicznie nieefektywne, dopiero ostatnio zaczynają przyswajać sobie zasady prawidłowego funkcjonowania. Niewiele z nich prowadzi interesy na skale ogólnokrajową i międzynarodową. Drugi problem wiąże się z przedsiębiorstwami małymi i średnimi. Większości z nich często brakuje wizji i odwagi w korzystaniu z dostępnych możliwości handlu ponadnarodowego. Jak wykazują badania socjologiczne, stopień przedsiębiorczości mieszkańców Polski Wschodniej jest niski, mobilność niewielka, a wzorcem kariery życiowej pozostaje zatrudnienie się w przedsiębiorstwie państwowym.

Rozwój przygranicznych regionów Polski i Białorusi w dużym stopniu zależeć będzie od aktywności społecznej oraz mechanizmów pobudzania przedsiębiorczości mieszkańców przez administrację publiczną, instytucje pozarządowe, uczelnie wyższe. Uruchomienie potencjału społecznego jest jednak możliwe wtedy, gdy lokalna społeczność uzna swój dotychczasowy styl życia za możliwy do zmiany. Potrzebne tu są programy ułatwiające podniesienie lub zmianę dotychczasowych kwalifikacji mieszkańców oraz przedstawiające korzyści, jakie można będzie uzyskać w wyniku podjęcia działań przedsiębiorczych.

W Gazecie Wyborczej z 14 maja 2010 r. jeden z nagłówków brzmi: „Na Zachodzie przedsiębiorca to bohater” [1]. Okazuje się, że Włosi wybaczają przedsiębiorcom łapówkarstwo; Brytyjczycy cenią ich za to, że hamują monopol i ekspansję państwa; we Francji mogą liczyć na dużą przychylność mieszkańców, jeżeli będą przestrzegać zasad odpowiedzialności społecznej; w Niemczech przedsiębiorcy czasami nawet uznawani są za lokalnych bohaterów, cenionych za to, że dają pracę i poczucie stabilności. Natomiast w krajach postsocjalistycznych, w tym w Polsce i na Białorusi, panuje opinia, że sukces przedsiębiorcy i „czysty” interes to pojęcia niezgodne.


Bibliografia

1. Bielecki T.: Na Zachodzie przedsiębiorca to bohater. „Gazeta Wyborcza”, 14 maja 2010, s. 32.

2. Drucker P.: Innowacja i przedsiębiorczość. PWE, Warszawa 1992, s. 29. 3. Horabik W.: Inwestowanie na Ścianie Wschodniej. „Investment Tribune”, nr 15, 2010,

s. 18-20. 4. Mieszajkina E.: The role of modern management concepts in the creation of enterprising

organizations, [w:] Sitko W., Rakowska A. (red.): Creating The Entrepreneurship In Contemporary Organizations. Dom Organizatora, Toruń 2009, s. 23-38.

5. Russell B.: Władza i jednostka. Książka i Wiedza, Warszawa 1997. 6. Schumpeter J.: Teoria rozwoju ekonomicznego. PWN, Warszawa 1996. 7. Sitko W., Mieszajkina E.: Kreacja przedsiębiorczości, [w:] Sitko W. (red.): Zarządzanie

przedsiębiorstwem – ekonomia, prawo, kultura, etyka. LCM Sp. z o.o, Lublin 2005, s. 5-16.

8. Wärneryd K.E.: The psychology of innovative entrepreneurship, [in:] Wärneryd K.E. (ed.): Handbook of economic psychology. Kluwer Academic Publisher, Dordrecht 1998.

9. Гете. Собрание сочинений в десяти томах. Том 8, Изд. „Художественная литература”, Москва 1975.

10. Зиновский B.: Процессы либерализации условий предпринимательской деятельности будут продолжаться. „Рэспублiка”, np 90, 2010, c. 5.

11. Карлоф Б.: Деловая стратегия: концепция, содержание, символы, Изд. „Экономика”, Москва 1991.

12. Хизрич Р., Питерс М.: Создание и развитие нового предприятия, Изд. „Прoгресс-Универс”, Москва 1992.

13. http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly, 25.07.2010. 14. http://www.stat.gov.pl, 02.08.2010.

Recenzenci: Dr hab. Agnieszka Sitko-Lutek, prof. UMCS Prof. dr hab. inż. Jan Stachowicz

Sławomir OLKO Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania Katedra Podstaw Zarządzania i Marketingu Maciej SAJKOWSKI Tomasz STENZEL Politechnika Śląska Wydział Elektryczny Katedra Energoelektroniki, Napędu Elektrycznego i Robotyki

MARKETING W PROCESIE INNOWACYJNYM. STUDIUM PRZYPADKU KOMERCJALIZACJI AUTONOMICZNEGO ROBOTA HEXOR

Streszczenie. Celem artykułu jest przedstawienie istoty procesu innowacyjnego od strony teoretycznej i strony praktycznej. W części teoretycznej przedstawiono przegląd koncepcji związanych z procesami innowacyjnymi oraz charakterystykę współ-czesnego środowiska procesów innowacyjnych. W części praktycznej zaprezentowano studium przypadku komercjalizacji robota mobilnego Hexor® przez pracowników naukowych Politechniki Śląskiej.

Słowa kluczowe: proces innowacyjny, przedsiębiorczość akademicka

MARKETING IN INNOVATIVE PROCESS. CASE STUDY OF COMMERCIALIZATION OF AUTONOMUS ROBOT HEXOR

Summary. The main goal of the paper is presentation of innovative process from the theoretical and practical point of view. In the theoretical analysis the review of contemporary concepts and approaches to innovation has been presented as well as the description of contemporary environment of innovative processes. In the practical part of the paper the case study of innovative process of commercialization of mobile, autonomus robot Hexor® developed by the scientist of Silesian University of Technology is presented.

Keywords: innovative process, academic entrepreneurship

S. Olko, M. Sajkowski, T. Stenzel 92

1. Istota procesu innowacyjnego

Proces innowacyjny to wdrażanie pomysłów zaczerpniętych z aktualnego stanu wiedzy do praktyki. A. Pomykalski [7] samą innowację rozumie jako proces obejmujący wszystkie działania związane z kreowaniem pomysłu, powstaniem wynalazku, a następnie wdrażaniem nowego lub ulepszonego produktu, procesu czy też usługi. Dzięki podręcznikowi OSLO [2006] w świadomości naukowców istnieje konsensus co do wyodrębniania rodzajów innowacji. Przyjęto (za Schumpeterem [10]), że możemy mieć do czynienia z innowacjami: produktowymi, procesowymi, marketingowymi i organizacyjnymi.

Proces innowacji, który odnosi się do technologii (innowacja procesowa) jest procesem transferu technologii. Z. Wysokińska [14] przez transfer technologii rozumie „wszelkie działania związane z wdrażaniem osiągnięć nauki w gospodarce, a także obrót patentami i licencjami, ochronę własności intelektualnej”.

Techniczna architektura przedsiębiorstwa

Społeczna architektura przedsiębiorstwa

Elastyczne i prężneprocesy biznesowe,

zogniskowana analityka

N = 1 Spersonalizowane

współtworzone doświadczenie

klienta

R = GDostęp

do globalnych zasobówi talentów

Rys. 1. Model współczesnego środowiska innowacji (tzw. Nowy Dom Innowacji) Fig. 1. Model of contemporary innovation environment (New House of Innovation) Źródło: Prahalad C.K., Krishnan M.S.: The New Age of Innovation. Driving Co-created

Value through Global Networks. McGraw Hill 2008, s. 6.

Współczesne środowisko innowacji uległo bardzo istotnym zmianom, z których najważniejsza to dostępność do globalnych zasobów wiedzy oraz zindywidualizowanie. Prahalad i Krishnan [8] uważają dostęp do globalnych zasobów wiedzy (R = G) oraz personalizację działań skierowanych do klienta jako dwa, podstawowe filary współczesnego procesu innowacyjnego (rys. 1). Autorzy przekonują o tym, że osoba lub instytucja poszukująca rozwiązania własnego problemu przez Internet ma dostęp do globalnych

Marketing w procesie innowacyjnym… 93

zasobów wiedzy, obecnych w bazach danych patentów, serwisach z artykułami z prasy fachowej i w książkach. Istotnie to zmienia sytuację wynalazcy lub technologa, który nie jest skazany wyłącznie na własne eksperymentowanie lub wiedzę fragmentarycznie dostępną w bibliotece. Internet umożliwił również kontakty ekspertów w danej dziedzinie, którzy mogą wymieniać spersonalizowaną wiedzę ukrytą (tacit knowledge).

Drugim filarem współczesnego środowiska innowacyjnego (przedstawionego na rys. 1) według Prahalada i Krishnana, jest spersonalizowanie produktów. Ta sama technologia znajdująca zastosowanie w różnych produktach lub dla różnych klientów, jest prawie nieograniczonym obszarem innowacji. Technicznie mamy do czynienia z tym samym pomysłem, lecz źródłem innowacji jest specyficzne zastosowanie pomysłu, które ma inne znaczenie dla różnych odbiorców. Sam odbiorca staje się w tym środowisku współtwórcą rozwiązania, kreując (do pewnego stopnia) taki produkt, jaki mu najbardziej odpowiada. W procesach innowacyjnych takiego odbiorcę nazywa się prosumentem.1 W tym wypadku jest on źródłem innowacji.

Większość autorów określa trzy istotne fazy procesu innowacyjnego: kreowania pomysłu, rozwoju i wdrożenia. Ten model innowacji nie zmienił się od czasów Edisona, podobnie jak role pełnione przez uczestników procesu innowacyjnego. C. Touhill, G. Touhill oraz T. O’Riordan [11] określają cztery podstawowe role w procesie innowacyjnym:

− wynalazcy – innowatora, który wskazuje nowy sposób realizacji konkretnej funkcji lub odkrywa nową właściwość materiałów, dającą się zastosować w praktyce,

− inwestora – osoby lub organizacji finansującej badania i rozwój pomysłu wynalazcy, − technologa – osoby dokonującej badań rozwojowych technologii umożliwiających

przejście od skali laboratoryjnej do skali przemysłowej, − przedsiębiorcy – osoby, która nie tylko wdraża nową technologię w praktyce, ale

przede wszystkim ponoszą ryzyko związane z adaptacją nowego produktu lub nowej technologii na rynku.

Powyższe role są zgodne z kierunkiem procesu innowacyjnego – od wynalazcy, związanego z nauką, do przedsiębiorcy, kierującego się potrzebami klientów obsługiwanego rynku. Proces ten, w przypadku najbardziej innowacyjnych produktów przebiega od sfery naukowej do praktycznego zastosowania. Elementem pośrednim jest technologia, która wykorzystuje istniejący stan wiedzy, w celu tworzenia konkretnych produktów. T. Allen [1] rozróżnia wiedzę (naukę) od technologii, podobnie jak w treści swojej pracy różnią się naukowiec od inżyniera. Efektami pracy naukowca są publikacje, które opisują określony stan wiedzy (body of knowledge): zjawiska, zależności pomiędzy nimi oraz ich teoretyczne uzasadnienie. Poziomem pośrednim jest stan techniki (state of the art) opisywany poprzez

1 Słowo prosument pochodzi ze złączenia początku i końca angielskich słów pro-duce i con-sume.


patenty na wynalazki, wzory użytkowe i inne prawa własności intelektualnej, normy i standardy technologii, opisy procesów. Najniższy poziom stanowi obszar praktycznych zastosowań, opisywany przez dostępne na rynku produkty, wykorzystujące zarówno wiedzę, jak i technologię. Autor ten ilustruje zależność pomiędzy trzema sferami: nauki, technologii oraz praktycznych potrzeb (rys. 2). Z jednej strony istnieją praktyczne potrzeby i oczekiwania, które są inspiracjami dla tworzenia nowych produktów, z drugiej odkrycia naukowe przekładają się na technologie, a te inspirują powstawanie innowacji procesowych, mających praktyczne zastosowanie.

Nauka Stan wiedzy

(Body of knowledge)

Stan techniki

Zastosowania

Czas

Technologia

Zastosowaniai praktycznepotrzeby

Rys. 2. Przepływ wiedzy na poziomach: nauka, technologia, potrzeby praktyczne Fig. 2. Knowledge flow on the levels: science, technology, practical needs Źródło: Allen T.: Distinguishing Science from Technology, [w:] Katz R. (ed.): Human Side

of Managing Technological Innovation – A Collections of Readings. Oxford University Press 2004, p. 294.

W zależności od tego, która strona wychodzi z inicjatywą stworzenia innowacyjnego

produktu, mamy do czynienia z dwoma odmiennymi modelami innowacji (transferu technologii):

− pchanego (technology push) – wiedza dostarczana przez naukę inspiruje do jej zastosowania w praktyce,

− ciągnionego (technology pull) – oczekiwania rynku są identyfikowane przez przedsię-biorców, którzy zwracają się do jednostek badawczo-rozwojowych i naukowych o nowe rozwiązania.

Z punktu widzenia zarządzania innowacjami w przedsiębiorstwie (szczególnie na poziomie korporacji międzynarodowych) możemy mówić o następujących modelach zarządzania innowacjami [3]:


1. model przypadkowy – przedsiębiorstwo prowadzi badania własności własnych produktów, nie zakładając z góry kierunku ich rozwoju, jest to uzależnione od uzyskanych wyników badań. Gehani podaje w tym przypadku przykład korporacji Good Year, która od ponad 100 lat doskonali swoje opony. Najciekawszym aspektem tego modelu jest przypadkowe odkrywanie rozwiązań, które znajdują zastosowanie na zupełnie innych rynkach, nazywane modelem lub zjawiskiem serendipu,2

2. model systematycznego eksperymentowania – polegający na praktycznym podejściu do tematu, bez uciekania się do szczegółowej wiedzy teoretycznej. Jest to bardzo powszechne podejście w przypadku badań, w trakcie próbnej produkcji. Model ten był stosowany w laboratoriach Thomasa Edisona,

3. model naukowy – przedsiębiorstwo posiada własny dział badań i laboratoria, w których zatrudnia się pracowników naukowych, którym stawia się określone cele. W trakcie procesu integruje się wiedzę teoretyczną i praktyczną tworząc najbardziej konsekwentny model badawczy. Najlepszym przykładem są Bell Laboratories,3 w których m.in. dokonano odkrycia zjawiska półprzewodnictwa oraz skonstruowano pierwszy tranzystor,

4. model akwizycyjny – korporacja zakupuje potrzebne technologie lub inwestuje (a nawet przejmuje) w spółki posiadające doświadczenie w technologii potrzebnej do projektowanego produktu. Przykładem takiej strategii jest Sony,

5. model współpracy – przedsiębiorstwa współpracują z innymi przedsiębiorstwami badawczymi i partnerami naukowymi (jednostkami badawczo-rozwojowymi i uczelniami). Gehani podaje przykład korporacji Advanced Photo Systems, lecz w tym miejscu możemy podać wiele przykładów innowacyjnych sieci przedsiębiorstw i klastrów, które realizują badania w ramowych programach UE.

2. Formy komercjalizacji badań naukowych

Istotą komercjalizacji badań naukowych jest przepływ wiedzy od twórcy (wynalazcy), przez przedsiębiorców do końcowego użytkownika – beneficjenta końcowego nowatorskiego rozwiązania. Przepływ ten może odbywać się w rozmaitych formach, łączących strony procesy innowacyjnego. Tradycyjnie, formalne przekazywanie wiedzy odbywa się poprzez udzielania licencji na podstawie zgłoszonego wynalazku (patentu). Oprócz tego typu formy mamy również wiele działań związanych z przekazywaniem wiedzy ukrytej: umowy know-

2 Ang. Serendipity – P. Trott uznaje serendip jako jeden z modeli procesu innowacyjnego. Zob. Trott P.:

Innovation Management and New Product Development. Prentice Hall, 2008, p. 21. 3 Od 2006 po fuzji Alcatel i Lucent Technologies – Alcatel Lucent.


how, ekspertyzy, konsultacje, przygotowanie projektów. W przypadku transferu wiedzy w procesach innowacyjnych zawsze możemy mówić o:

− działaniach formalnych, związanych z patentami, wzorami użytkowymi, przemysłowymi, znakami towarowymi, prawami autorskimi oraz umowami związanymi z obrotem tymi prawami,

− działaniach nieformalnych, np. wykorzystaniem ogólnodostępnej wiedzy i literatury z danej dziedziny, indywidualnymi rozmowami i konsultacjami ze specjalistami (bezumownymi) lub indywidualnymi i kolektywnymi procesami poznawczymi.

Procesy innowacyjne w różnym stopniu angażują podmioty sektora nauki i przedsię-biorstw. Wiele dużych podmiotów gospodarczych – w szczególności multinarodowe korporacje – ma własne laboratoria badawcze i zatrudnia własnych naukowców. W innych przypadkach tworzone są konsorcja (naukowo-przemysłowe), w celu badań i rozwoju innowacyjnych produktów. Typowym działaniem jest tworzenie nowego podmiotu gospodarczego, który posiadając prawa do pomysłu zajmuje się komercjalizacją pomysłu. Firmy takie nazywane technostarterami (w przypadku technologii) lub firmami odpryskowymi (spin-out, spin-off), chociaż w pełni ponoszą ryzyko niepowodzenia projektu są wspierane przez założycieli, nie tylko na początku swojej działalności, ale również w trakcie. Technostartery, powstałe z inicjatywy przedsiębiorstw i finansowane przez nie, nazywane są technostarterami biznesowymi. Z kolei technostartery tworzone przez środowiska akademickie nazywane są technostarterami akademickimi. Forma organizacyjno-prawna tych podmiotów ma drugorzędne znaczenie, podstawowym wyróżnikiem jest odrębność organizacyjna.

Podstawową formą komercjalizacji wyników badań naukowych jest przedsiębiorstwo tworzone w celu komercjalizacji technologii, nazywane firmą odpryskową lub spin-off. Jest to nowe przedsiębiorstwo, tworzone na bazie wiedzy i rozwiązań powstałych w trakcie badań prowadzonych przez uczelnie i instytucje naukowo-badawcze. Tamowicz [12] przedstawia dyskusję rozumienia tej kategorii odróżniając:

− szerokie rozumienie: spin-off to bazujący na wiedzy podmiot tworzony zarówno przez pracowników uczelni, jak i jej absolwentów (takie rozumienie przyjęto m.in. w Massachusetts Institute of Technology),

− węższe rozumienie: osobny podmiot prawny, powstały na bazie technologii dostarczonej przez instytucję macierzystą i wsparty finansowo, np. przez fundusz venture capital. Takie rozumienie przyjmuje m.in. Shane zaznaczając, że przedsiębiorstwo założone przez obecnego lub byłego przedstawiciela środowiska akademickiego, które nie komercjalizują własności intelektualnej stworzonej w instytucji akademickiej nie wchodzą w obszar merytoryczny zastosowanej definicji przedsiębiorstw spin-off.


Niektórzy autorzy wyraźnie odróżniają przedsiębiorstwa spin-out od spin-off, podczas gdy inni używają tych kategorii zamiennie.4 Według J. Gulińskiego i K. Zasiadłego [4] spin-out oznacza nowe przedsiębiorstwo, które zostało założone przez pracownika/ów instytucji macierzystej lub innej organizacji (np. laboratorium badawczego, szkoły wyższej), wykorzystując w tym celu intelektualne oraz materialne zasoby organizacji macierzystej. Firmy spin-out są więc kapitałowo lub operacyjnie powiązane z organizacją macierzystą.

Niezależnie od rodzaju przedsiębiorstwa, w którym ma miejsce proces innowacyjny, rolą marketingu w tym procesie jest podporządkowanie efektów końcowemu użytkownikowi oraz rozwiązywanie wszelkich wątpliwości, dotyczących rozwoju, z punktu widzenia potrzeb oczekiwań i użyteczności klienta końcowego. Szczególne funkcje marketingowe dotyczą:

− badań marketingowych – zmierzających do poznania przyszłych potrzeb i oczekiwań klientów. Największą trudnością tych badań jest określenie cech oferty rynkowej akceptowanej w przyszłości (nie obecnie),

− relacji inwestorskich – poszukiwanie, promowanie i utrzymywanie relacji z potencjalnymi i obecnymi inwestorami. Znalezienie inwestora dla innowacyjnego pomysłu jest kluczowym zadaniem marketingu, szczególnie w pierwszych fazach procesu innowacyjnego. Działania te dotyczą również innych instytucji finansujących rozwój (banków, funduszy kapitału zalążkowego, aniołów biznesu),

− tworzenia produktu – sam innowacyjny pomysł nie przekłada się na gotowy produkt. Specjaliści ds. marketingu uczestniczą więc w tworzeniu produktu w porozumieniu z wynalazcą, konstruktorami, technologami i innymi stronami procesu innowacyjnego,

− komunikacji z otoczeniem – relacje z otoczeniem dotyczą nie tylko docelowych odbiorców, lecz innych środowisk w otoczeniu innowacyjnego przedsiębiorcy. Jedną z podstawowych funkcji marketingowych jest przekazywanie informacji o istocie produktu oraz zamierzeniach i zachowaniach przedsiębiorcy, który go tworzy. Działania te sprzyjają budowie korzystnego wizerunku przedsiębiorcy.

3. Studium przypadku – komercjalizacja robota mobilnego

W celu identyfikacji rzeczywistego środowiska dla procesów innowacyjnych oraz wskazania szans i zagrożeń skutecznej komercjalizacji wartościowych pomysłów w Katedrze Podstaw Zarządzania i Marketingu na Wydziale Organizacji i Zarządzania Politechniki

4 Wg słownika pod red. Matusiaka spin-off lub spin-out „…to w najszerszym ujęciu nowe przedsiębiorstwo,

które powstało w drodze usamodzielnienia się pracownika/ów przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji […]. Zob. Matusiak K.: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć. PARP, Warszawa 2005, s. 97.


Śląskiej podjęto temat badań własnych: Marketing innowacyjnych produktów i usług.5 Jako główną metodę badań bezpośrednich wykorzystano studium przypadku, jest ona podstawową metodą badań empirycznych w naukach o zarządzaniu. W procesie badawczym oparto się na procedurze jakościowych badań przypadków, opisanej przez Yin’a [15]. Zgodnie z podejściem do jakościowej analizy zjawisk społecznych, wyrastającym z tzw. teorii ugruntowanej, głównym źródłem wiedzy o badanych zjawiskach są sami uczestniczący w nich aktorzy.6 To oni odpowiadają na fundamentalne pytania analizy, opisując analizowane zjawiska i będąc przewodnikiem badacza, którego zadaniem jest interpretowanie i kodowanie wypowiedzi uczestników badań. Z tych względów w analizie wyników oparto się przede wszystkim na informacjach uzyskanych od przedstawicieli analizowanego przedsiębiorstwa.

Do badań wybrano przypadki, stosując następujące kryteria doboru: − wysoki potencjał innowacyjny – polegający na oparciu na relatywnie nowoczesnych

technologiach, stanie techniki i stanie wiedzy z danej dziedziny, − region Górnego Śląska – dostępność przedsiębiorstwa i możliwość przeprowadzenia

bezpośrednich badań studialnych, − zaawansowanie procesu innowacyjnego – założono co najmniej dwuletnią historię

procesu innowacyjnego. Aby ujednolicić opisy przypadków, posłużono się standardową strukturą opisu

przypadku, zaprezentowaną w tabeli 1. W analizie procesu innowacyjnego wzięto pod uwagę trzy podstawowe aspekty innowacji: rynki i klientów, dla wytworzonej wartości dodanej, proces innowacyjny oraz formę komercjalizacji. Każdy z aspektów był opisywany przez odpowiedz na pytania, opisane w tabeli 1. W pracy badawczej BW 453/ROZ-1/2010 pt. Marketing innowacyjnych produktów i usług opisano i przeanalizowano pięć wybranych przypadków, w tym przykład komercjalizacji pracy naukowej, a zarazem innowacji produktowej – autonomiczny robot kroczący Hexor®, stworzony przez pracowników naukowych Politechniki Śląskiej, oferowany przez firmę Stenzel Sp. z o.o. – typową akademicką firmę spin-out.

5 Praca BW 453/ROZ-1/2010 pod kierownictwem dr hab. Agaty Stachowicz-Stanusch, prof. w Pol. Śl.

pt. Marketing innowacyjnych produktów i usług. 6 Konecki K.: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. PWN, Warszawa 2000.


Tabela 1 Struktura opisu przypadku procesu innowacyjnego

I. Rynki i klienci 1. Jakie szczegółowe potrzeby i oczekiwania klientów zaspokaja pomysł? 2. W jaki sposób przedsiębiorca komunikuje się ze swoimi potencjalnymi klientami? 3. Jakie są rozwiązania podobne/konkurencyjne? 4. Jak przedsiębiorca chroni swoją własność intelektualną?

II. Proces innowacyjny 5. Jakie czynniki wpływały na proces innowacyjny w fazach: pomysłu, rozwoju i realizacji (wdrożenia)? 6. Jakie były utrudnienia i bariery oraz elementy wspierające proces wdrażania innowacji? 7. Jakie osoby lub instytucje z otoczenia zewnętrznego współuczestniczyły w procesie innowacyjnym? 8. Czy korzystano z instytucji otoczenia biznesu w procesie innowacyjnym? 9. Jaka była rola ośrodków naukowych, administracji?

III. Forma komercjalizacji 10. W jaki sposób finansowano rozwój pomysłu? 11. Jaka była forma prawno-organizacyjna podmiotu komercjalizującego pomysł? Kto był właścicielem?

Źródło: opracowanie własne.

Rynki i klienci Praktyczne zastosowanie autonomicznych robotów jest związane ze zróżnicowanymi

rynkami docelowymi: − rynki przemysłowe – wykorzystanie robotów do celów inspekcyjnych w tych

miejscach systemów technicznych, do których nie może dostać się człowiek oraz do nadzorowania (robot-strażnik),

− rynki wojskowe – roboty mobilne pełnią dużą rolę jako urządzania rozpoznawcze i taktyczne, chroniąc w ten sposób życie i zdrowie ludzi. Na rynku polskim liderem w zakresie mobilnych robotów dla przemysłu i wojska jest Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów

− rynki edukacyjne – dzięki robotom młodzież szkolna i studenci mogą uczyć się sterowania i programowania oraz innych zagadnień technicznych. Klientami są szkoły i inne ośrodki edukacyjne, przy czym występuje tutaj naturalny podział na edukację niższą i średnią: przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły średnie oraz edukację na poziomie wyższym, w którym nie jest ważny aspekt zabawy, lecz praktycznego studiowania zagadnień robotyki w formie laboratorium szkoły wyższej,

− rynki konsumpcyjne – robot spełnia rolę rozrywkową lub edukacyjną dla indywidualnego klienta. Pewnym rozszerzeniem tych rynków jest wykorzystanie robotów w formach zorganizowanej działalności rozrywkowej (eventy, pokazy, filmy), gdzie mimo innego klienta zamierzone zastosowanie produktu jest takie samo.

Robot Hexor® jest przeznaczony na rynki edukacyjne średnich i wyższych szkół technicznych, może być również wykorzystywany do edukacji na poziomie średnim (np. technika). Od momentu swego powstania firma pozyskała ponad 80 klientów – głównie


szkół średnich i wyższych, które wykorzystują robota w działalności dydaktycznej. Robota można wykorzystać do nauki budowy robotów autonomicznych, programowania mikrokontrolerów, metod dostępu do układów peryferyjnych (czujniki i serwomechanizmy), projektowania algorytmów działających na różnych poziomach systemu sterowania. Studenci, korzystający z Hexora® jako pomocy dydaktycznej, mogą rozwinąć wiele umiejętności wymaganych przez współczesny rynek pracy, takich jak: projektowanie i realizacja prototypów układów elektromechanicznych, elektrycznych i elektronicznych lub programowanie systemów sterowania. Najważniejszą zaletą Hexora® jest jego otwartość technologiczna. Użytkownicy mają możliwość nie tylko poznania struktury i działania systemu, ale mogą również ingerować w konstrukcję i oprogramowanie robota. W elektronicznym systemie sterowania robota istnieje możliwość dodawania nowych modułów, takich jak układ rozpoznawania mowy czy dodatkowe czujniki, np. czujnik przyspieszenia. Użytkownicy mogą projektować oraz tworzyć swoje własne moduły i dzięki temu rozszerzyć zakres możliwości robota.

Najnowsza generacja robota Hexor® II to autonomiczny robot dydaktyczny, którego podstawę stanowi sześcionożna platforma krocząca, napędzana serwomechanizmami prądu stałego. Robot ma własną baterię, która zasila mikroprocesor, napęd, układy komunikacji oraz zestaw czujników i układów akwizycji danych z otaczającego środowiska.

Użytkownik końcowy ma do dyspozycji oprogramowanie sterujące robotem, którego zaletą jest możliwość modyfikacji funkcji robota na różnych poziomach oraz możliwość dodawania własnych funkcji oprogramowania przez użytkownika. Można tworzyć własne aplikacje w językach BASIC, Asembler lub C. Powszechna dostępność kompilatorów tych języków decyduje o atrakcyjności robota w nauczaniu informatyki.

Kluczowym elementem otoczenia globalnego, wpływającego na powodzenie w sprzedaży produktu na rynkach instytucji edukacyjnych jest zakres uregulowań prawnych dydaktyki przedmiotów technicznych. W Polsce wymagania określone w standardach kształcenia dla kierunku mechatronika7 umożliwiają realizację wielu zajęć laboratoryjnych z kilku przedmiotów podstawowych dla tego kierunku, głównie z zakresu: automatyki, robotyki i sterowania. Podobna sytuacja występuje w średnich szkołach technicznych, w których przedmiot mechatronika jest zgodny podstawami programowymi kształcenia dla wielu zawodów technicznych, w szczególności w zawodzie technik mechatronik. W przypadku szkół technicznych, które oferują specjalności: robotyka ogólna, robotyka mobilna dla zawodów technik mechanik posiadanie laboratorium dydaktycznego jest warunkiem powodzenia oferty dydaktycznej na rynku edukacyjnym. Dostawcy wyposażenia dla

7 Standardy kształcenia dla szkół wyższych są publikowane w formie rozporządzeń Ministerstwach Nauki

i Szkolnictwa Wyższego, www.nauka.gov.pl.


laboratoriów mechatroniki w średnich szkołach technicznych opierają się na rozwiązaniach firm Festo i Simens, które dominują na rynku.

Nietypowym wykorzystaniem Hexora® jest zastosowanie go w roli chrząszcza w spektaklu pt. „Co w trawie piszczy?”, w reżyserii Radosław Kasiukiewicza, wystawianego przez Wrocławski Teatr Lalek. Premiera przedstawienia odbyła się 12 września 2009 r. we Wrocławiu. Najprawdopodobniej jest to pierwsze wykorzystanie robota w polskim teatrze lalek.

Produktem (do pewnego stopnia) konkurencyjnym na rynku edukacyjnym jest Mindstorms firmy Lego, którego pierwsza generacja została wprowadzona na rynek w 1998 r. Jest to zestaw edukacyjny, z którego można zrobić wiele rodzajów autonomicznych robotów, składający się z ponad 600 części, w tym procesora NXT, czujników dotyku, czujników światła, czujnika koloru, serwomechanizmów napędzających, kabli łączących oraz elementów konstrukcji. Łączność autonomicznego robota zapewniają porty USB i bluetooth. Sterowanie i programowania robota odbywa się przez intuicyjne i łatwe w obsłudze oprogramowanie. Cena wersji Nxt 2.0 8547 wynosi ponad 1200 zł.8 Specyfika Mindstorms polega jednak na tym, że technologie w nim wykorzystywane (czujniki, siłowniki, oprogramowanie) nie są w ogóle wykorzystywane w sterowaniu procesami przemysłowymi. Szczególnie istotna (w tym wypadku) jest niekompatybilność oprogramowania, które jest co prawda bardzo intuicyjne i wygodne lecz służy jedynie do programowania zabawek Mindstorms. Produkt spełnia więc funkcję rozbudzenia wyobraźni i przedstawienia możliwości robota autonomicznego, lecz nie nadaje się do nauki zawodu.

Przedsiębiorstwo chroni swoją własność intelektualną poprzez prawo ochronne do znaku towarowego słowno-graficznego Hexor®. Zgłoszenia o numerze 269366, dokonano w 2004 r. a w 2007 r. firma uzyskała prawa ochronne. Nie wykorzystano innych praw ochronnych.

Proces innowacyjny

Historia powstania autonomicznego robota Hexor® jest związana z działalnością naukową prowadzoną w Katedrze Energoelektroniki, Napędu Elektrycznego i Robotyki na Wydziale Elektrycznym Politechniki Śląskiej. Jednym z ważniejszych obszarów badawczych katedry było projektowanie i badanie własności robotów autonomicznych, posiadających własny napęd kołowy lub kroczący. Efektem tych prac były m.in.: robot ośmionożny OKTOPODT, robot Skorpion oraz roboty Hexor® I i Hexor® II. Trzon zespołu projektowego Hexora® tworzyli mgr inż. Tomasz Stenzel i mgr inż. Maciej Sajkowski, wsparci doświadczeniem prof. Bogusława Grzesika i Kazimierza Gierlotki oraz Mariusz Mroczek, prywatny przedsiębiorca z branży IT, reprezentujący firmę M.A.K. Sp. z o.o.

8 Mindstorms, www.mindstorms.lego.com, dostęp wrzesień 2010.


Kształt robota został zainspirowany naturalną formą skorpiona, w rzeczywistości żyjącego w Hiszpanii. Innowacyjna forma robota nie została objęta prawem ochronnym, chociaż istniały przesłanki do zgłoszenia wzoru przemysłowego. Niestety robot został w tej formie zaprezentowany publicznie w prasie i telewizji, co wyklucza skuteczne ubieganie się o prawo ochronne.9

W 2002 roku zespół w składzie: mgr inż. Tomasz Stenzel, mgr inż. Maciej Sajkowski, dr hab. inż. Kazimierz Gierlotka i dr hab. inż. Bogusław Grzesik otrzymał pierwszą nagrodę w wysokości 50 tys. zł w konkursie Mój Pomysł na Biznes organizowanego przez Politechnikę Śląską i Górnośląski Zakład Elektroenergetyczny. Nagroda została wykorzystana jako kapitał założycielski przedsiębiorstwa – Stenzel Sp. z o.o. Wybór formy prawnej był podyktowany uzyskaniem osobowości prawnej oraz możliwością reprezentowania wszystkich twórców rozwiązania. Prace projektowo badawcze prototypu robota mobilnego Hexor® zostały sfinansowane po części przez prywatnego przedsiębiorcę z branży IT, Mariusza Mroczka, oraz ze środków przekazanych przez koncern Vattenfall.

Duże zainteresowanie mediów i potencjalnych nabywców przyczyniło się do dalszego wsparcia idei nowoczesnej edukacji przez koncern Vattenfall. Na Wydziale Elektrycznym Politechniki Śląskiej powstało Laboratorium Robotów Mobilnych w całości finansowane przez Górnośląski Zakład Elektroenergetyczny oraz koncern Vattenfall. Otwarcie Laboratorium miało miejsce 3 lutego 2005. Przedsiębiorstwo nie tylko ściśle współpracuje z laboratorium ale w praktyce można powiedzieć, że je współtworzy – roboty wykorzystywane w laboratorium w praktyce są własnością firmy Stenzel sp. z o.o.

Strona internetowa firmy jest opracowana w trzech językach: polskim, angielskim i japońskim. Opracowanie japońskiej wersji strony związane jest z możliwością dotarcia do rynku japońskiego, na którym wykorzystanie robotów do celów rozrywkowych i edukacyjnych jest bardzo popularne.

Osobną gałąź na rynku robotów stanowią roboty osobiste służące bardziej rozrywce niż edukacji np. pies AIBO firmy Sony. Produkt ten w obecnej formie (model ERS-7 wykorzystujący łączność bezprzewodową) został wprowadzony na rynek w 2003 roku, lecz pierwsze kilkanaście prototypów powstało w latach 90. Od początku zamysłem konstruktorów było stworzenie urządzania rozrywkowego, które poprzez interakcję z użytkownikiem dostarcza wrażenia kontaktu z myślącą istotą. Komunikacja z psem jest możliwa poprzez sieć bezprzewodową. Pies komunikuje się z człowiekiem poprzez wydawane dźwięki oraz wyświetlacz na „pysku”. Takie rozwiązania pomimo zaspokajania najważniejszej potrzeby odbiorcy, związanej z rozrywką, potrzebą samorealizacji oraz

9 Zgodnie z Art. 103. ustawy z dnia 30 czerwca 2000 Prawo własności przemysłowej. DzU Nr 119/2003 poz.

1117.


szacunku, mają również walor edukacyjny – robotem można sterować oraz programować go zgodnie z wolą użytkownika.

Możemy więc zaobserwować, że w procesie rozwoju młodego człowieka rola robota może zmieniać się z biegiem czasu od zabawki (np. pies AIBO), przez zestaw do samodzielnego montażu (Mindstorms Lego), robota mobilnego do celów edukacyjnych wykorzystującego technologie przemysłowe (np. Hexor®), aż po roboty mobilne w zastosowaniach przemysłowych.

4. Wnioski

Biorąc pod uwagę zaprezentowane w artykule modele innowacji, specyfikę współczesnego środowiska innowacji oraz przesłanki praktyczne z zaprezentowanego studium przypadku można sformułować następujące wnioski:

1. Akademicki model wdrażania innowacji jest najtrudniejszy i rodzi wiele problemów natury organizacyjnej i formalnej. Obecny system przedsiębiorczości akademickiej w Polsce stwarza wiele utrudnień dla naukowców i przedsiębiorców.

2. Firma, która skomercjalizowała robota Hexor® – Stenzel Sp. z o.o. – jest typowym przykładem akademickiej firmy odpryskowej (spin-out), wykorzystującej nie tylko intelektualny, ale również do pewnego stopnia materialny potencjał uczelni macierzystej. Działalność taka, chociaż budzi wiele trudności w rozgraniczeniu własności przedsiębiorstwa i uczelni jest korzystna dla obu stron. Typowe firmy spin-out są jednak rzadkością w polskiej rzeczywistości przedsiębiorczości akademickiej. O wiele częstsze są podmioty spin-off, które chociaż mają za podstawę wiedzę akademicką, tracą powiązanie z macierzystą jednostką.

3. Najbardziej innowacyjnym aspektem robota HEXOR® jest szczególne zastosowanie, polegające na zaspokojeniu specyficznych oczekiwań rynku edukacyjnego. Jest to przykład kombinacji wiedzy, w którym znane i dostępne technologie tworzą nową wartość dla odbiorcy, poprzez możliwość samodzielnego adaptowania istniejącego produktu. Z punktu widzenia odbiorcy, bardzo istotna jest również stosowana technologia, która jest powszechnie wykorzystywana w robotyce przemysłowej (sterowniki, serwomechanizmy, oprogramowanie).

4. Od momentu powstania firma nie poszukiwała i nie poszukuje inwestora strategicznego. Jest to związane ze strategią firmy jako dostawcy jednostkowych rozwiązań, nie planuje się rozwinięcia produkcji seryjnej. Dotychczasowe działania marketingowe na rynku edukacyjnym w Polsce przekonują o tym, że nie jest to rynek, dla którego można rozwijać seryjną produkcję robotów.


5. Najbardziej efektywną formą komunikacji w przypadku robota Hexor® jest public relations, a w szczególności media relations. Obecnie innowacyjne produkty cieszą się dużym zainteresowaniem mediów, a przez nie to informacja dociera do szerokiego grona odbiorców. Dzięki temu o firmie i jej rozwiązaniach dowiedziało się wielu obecnych klientów przedsiębiorstwa.

6. Rola instytucji otoczenia biznesu w procesie komercjalizacji robota Hexor® była znikoma, współpraca rozwija się głównie w układzie bilateralnym (uczelnia – przedsiębiorstwo). Specyfika ta wynika z niewielkich potrzeb przedsiębiorcy w tym zakresie oraz dużej przychylności i otwartości władz macierzystej jednostki akademickiej.

7. Miarą sukcesu i efektywności wdrożenia innowacyjnego produktu może być powstanie nowego rozwiązania. W przypadku robota Hexor® można stwierdzić, że innowacją pochodzącą od produktu jest powstający program dydaktyczny, przeznaczony dla średnich szkół technicznych o profilu: elektrycznym, informatycznym i mecha-tronicznym. Dzięki temu będzie zrealizowana najważniejsza społecznie korzyść innowacji – kształcenie nowych pokoleń średniej kadry technicznej i przyszłych inżynierów, twórców przyszłych innowacji.

Bibliografia

1. Allen T.: Distinguishing Science from Technology, [w:] Katz R. (ed.): Human Side of Managing Technological Innovation – A Collections of Readings, Oxford University Press, New York 2004.

2. Chesbrough H., Vanhaverbeke W., West J.: Open innovation. Researching a New Paradigm, Oxford University Press, New York 2006.

3. Gehani R.: Management of Technology and Operations. John Wiley & Sons, 1998. 4. Guliński J., Zasiadły K.: Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe

doświadczenia. PARP, Warszawa 2005. 5. Konecki K.: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. PWN,

Warszawa 2000. 6. Podręcznik OSLO. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji.

Pomiar działalności naukowej i technicznej. OECD/Eurostat – wydanie trzecie, MNiSW Warszawa 2006.

7. Pomykalski A.: Zarządzanie innowacjami. Warszawa 2001. 8. Prahalad C.K., Krishnan S.: The New Age of Innovation. Driving Co-created Value

through Global Networks. McGraw Hill 2008.


9. Sajkowski M., Stenzel T., Gierlotka K., Grzesik B.: Roboty mobilne jako narzędzie dydaktyczne w kształceniu inżyniera. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, seria Elektryka, z. 187, Gliwice 2003.

10. Schumpeter J.A.: Kapitalizm, socjalizm, demokracja. PWN, Warszawa 2009. 11. Touhill C.J., Touhill G.J., O’Riordan T.A.: Commercialization of innovative

technologies. Bringing Good Ideas to the Marketplace. John Wiley & Sons, New Jersey 2008.

12. Tamowicz P.: Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin-off w Polsce. PARP, Warszawa 2006.

13. Trott P.: Innovation Management and New Product Development. Prentice Hall, 2008. 14. Wysokińska Z.: Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu techno-

logiami. PWN, Warszawa 2001. 15. Yin R.K.: Case study research: Design and methods. Sage Publications, Inc. 1984.

Recenzenci: Prof. dr hab. Ewa Kieżel Prof. dr hab. inż. Teodor Winkler

Ewelina SKOWRON Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania

TERENY POGÓRNICZE W ROZWOJU SPOŁECZNO-EKONOMICZNYM GMIN WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO I ZAGŁĘBIA RUHRY (NA PRZYKŁADZIE ESSEN)

Streszczenie. Rozwój społeczno-ekonomiczny gminy górniczej w dużej mierze zależy od obecności terenów pogórniczych. W artykule starano się poszukać odpowiedzi na pytanie, jak wykorzystać potencjał tych obszarów w gminie? Regulacje w prawie polskim jednoznacznie wskazują na obowiązek współpracy gminy i kopalni w temacie terenów pogórniczych. W związku z tym faktem przedstawiono przykłady takiej kooperacji z województwa śląskiego. Problemem zagospodarowania terenów pogórniczych od wielu lat zajmują się także Niemcy, stąd w artykule znalazł się przykład z Essen, dotyczący zarządzania problemowymi nieruchomościami.

Słowa kluczowe: tereny pogórnicze, gmina górnicza, rozwój lokalny, województwo

śląskie, Zagłębie Ruhry, Essen

POST-MINING AREAS IN SOCIO-ECONOMICAL DEVELOPMENT OF DISTRICTS IN SILESIA VOIVODESHIP AND RUHR REGION (ON THE EXAMPLE OF ESSEN – CITY)

Summary. The socio-economic development in mining district largely depends on the presence of post-mining areas. In the paper is presented the answer for the question how to use the potential of post-mining areas in a district. The Polish law points out for the obligation of cooperation between the district and mines in the subject of post-mining areas. Because of it there were presented some samples of such cooperation from Silesia Voivodeship. The issue of reusing the post-mining areas is also in Germany. That is why in the paper was presented an example of Essen for the management of post-mining real-estate.

E. Skowron 108

Keywords: post-mining areas, mining district, local development, Silesia Voivodeship, Ruhr Region, Essen

1. Wprowadzenie

Funkcjonowanie gminy górniczej jest ściśle powiązane z fazami rozwoju przemysłu wydobycia węgla kamiennego. Obecność surowców mineralnych inicjowała powstanie przemysłu ciężkiego i pierwszych skupisk ludności. Faza schyłkowa przemysłu węgla kamiennego, której wynikiem jest restrukturyzacja, bezpośrednio oddziałuje na dalsze kierunki rozwoju gminy. Obecność zdegradowanych terenów pogórniczych oraz pogarszające się warunki życia mieszkańców, na skutek występujących szkód górniczych, to istotny element ograniczający dalszy rozwój gminy górniczej.

Zgodnie z definicją przyjętą przez ODCE,1 tereny pogórnicze zaliczane są do terenów poprzemysłowych. Na tej podstawie w przyjętym programie, dotyczącym terenów poprzemysłowych przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, tereny pogórnicze definiowane są jako tereny zdegradowane przez podziemną eksploatację górniczą, która skutkuje deformacjami powierzchni, powodującymi zmiany stosunków wodnych, jak również niekorzystnym, mechanicznym oddziaływaniem na budynki i infrastrukturę (drogi, kanalizacja itd.). Natomiast J. Kondracki2 przez pojęcie „tereny poprzemysłowe” określa wiele typów terenu, które na skutek różnych funkcji użytkowych uległy degradacji. Wśród rodzajów terenów poprzemysłowych wyróżnia składowiska, wyrobiska powierzchniowe, tereny po eksploatacji podziemnej węgla kamiennego (w tym hałdy, osadniki) oraz tereny poprzemysłowe, pozostające w obszarach zabudowanych.

2. Znaczenie terenów pogórniczych w rozwoju gmin województwa śląskiego

Badania3 terenów przemysłowych województwa śląskiego wykazały, że rozmiary negatywnego oddziaływania eksploatacji na środowisko w dużej mierze zależą od okresu wydobycia, a także od głębokości i systemu prowadzonej eksploatacji. Zgodnie ze stanem na 2007 r. wartość bilansową nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży w górnictwie oszacowano na 1,3 mld zł. W skład wycenionych dóbr wchodzą budynki i budowle, działki gruntowe. Z uwagi na zbyt wolny proces restrukturyzacji i przekształceń terenów 1 Założenia Programu Rządowego dla Terenów Poprzemysłowych, Ministerstwo Ochrony Środowiska,

Warszawa 08.04.2003, s. 5. 2 Kondracki J.: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 2001, s. 72.

Tereny pogórnicze w rozwoju społeczno-ekonomicznym… 109

pogórniczych utrzymanie nieruchomości, tj.: opłaty i podatki lokalne (leśny, od nieruchomości, opłaty środowiskowe), generuje dodatkowe koszty.4

W celu wykorzystania potencjału terenów pogórniczych wskazuje się na konieczność opracowania planu zagospodarowania przestrzennego, a następnie stworzenie programu aktywizacji gospodarczej. Materiałem niezbędnym do jego utworzenia w gminach górniczych5 są oceny przydatności terenu pogórniczego do zabudowy. W literaturze przedmiotu, dotyczącym zagospodarowania terenów poprzemysłowych dużo miejsca zostało poświęcone sprawie przyjęcia klasyfikacji tychże obszarów, uwzględniając możliwość ich ponownego zagospodarowania.6 Jedną z takich propozycji jest klasyfikacja opracowana przez T. Bromka, A. Kowalskiego, J. Kwiatka,7 przedstawiona w tabeli 1.

Tabela 1

Kategorie przydatności terenu pogórniczego do zagospodarowania

Oznaczenie Przydatność

do zagospoda-rowania

Zagrożenie Przeciwdziałanie zagrożeniu Uwagi

A Nieograniczona Nie występuje Niewymagane

Dla wykluczenia uszkodzeń elementów wykończeniowych i architektonicznych zaleca się rozważyć potrzebę wzmocnienia konstrukcji obiektu

B1 Deformacje

ciągłe Na podstawie

analizy technicznej

Po 5 latach od zakończenia eksploatacji można teren zaliczyć do kategorii A

B2 Deformacje

nieciągłe

Na podstawie analizy

techniczno-ekonomicznej

Zaleca się wyłączyć z zabudowy rejony zlikwidowanych szybów i sztolni

B3

Teren przydatny

warunkowo

gazowe Na podstawie analizy technicznej Zagrożenie czasowe

C Teren trwale Zalewiska Można wznosić obiekty tymczasowe

3 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego, Marszałek Województwa Śląskiego, Katowice

06.2006, s. 58-59. 4 Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce, w latach 2007-2015. Warszawa 31.07.2007, s. 30. 5 Status gminy górniczej został wprowadzony w 1999 r. ustawą z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu

górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (DzU Nr 162, poz. 1112; z 1998) i podtrzymany aż do chwili obecnej w ustawie z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008-2015 (DzU 2007 Nr 192, poz. 1379), art. 23 pkt. 1, 2.

6 Kulczyki Z., Trzcinka P.: Zadania organów nadzoru górniczego w procesie likwidacji zakładów górniczych. Materiały z konferencji: „Nowoczesne struktury w górnictwie i efektywne pozyskiwanie surowców mineralnych”. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2000; Popiołek E.: Problemy z zakresu miernictwa górniczego i ochrony terenów górniczych likwidowanych kopalń. Prace Naukowe GIG, seria: Konferencje, nr 30, Katowice 1999; Popiołek E., Ostrowski J.: Propozycja klasyfikacji zagrożenia terenów pogórniczych likwidowanych kopalń. Prace Naukowe GIG, Seria: Konferencje, nr 30, Katowice 1999.

7 Bromek T., Kowalski A., Kwiatek J.: Klasyfikacja terenów pogórniczych, [w:] Dubiński J. (red.): Człowiek i środowisko wobec procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Agencja Wydawniczo-Konsultingowa „GEO” sc, Kraków 2001, s. 395.

E. Skowron 110

nieprzydatny i podtopienia o trwałości do wystąpienia zagrożenia Źródło: Bromek T., Kowalski A., Kwiatek J.: Klasyfikacja terenów pogórniczych, s. 383-

397, [w:] Dubiński J. (red.): Człowiek i środowisko wobec procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Agencja Wydawniczo-Konsultingowa „GEO” sc, Kraków 2001, s. 395.

2.1. Współpraca z kopalnią przy tworzeniu planu rozwoju gminy górniczej

Obowiązek oceny przydatności terenu pogórniczego do zabudowy jest realizowany przez kopalnie w trakcie procesu tworzenia planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego, zgodnie z wymogiem zawartym w ustawie z 4 lutego 1994 r., Prawo geologiczne i górnicze.8 Z uwagi na różnorodność szkód zaistniałych w wyniku działalności górniczej; powstawanie zapadlisk, niecek, osiadania, zalewisk, składowisk skały płonnej na hałdach, wstrząsy górotworu, zmiany stosunków wodnych, zaległe, duże ilości odpadów konieczny jest okresowy nadzór nad terenami i ich dalszym zagospodarowaniem. Dlatego też w planie ujęte są przede wszystkim informacje dotyczące dalszej aktywności przedsiębiorstwa, w celu ochrony poszczególnych elementów środowiska.9

W trakcie tworzenia planu przedsiębiorstwo górnicze ma obowiązek współdziałania z samorządem terytorialnym. Działania rekultywacyjne, przed przekazaniem terenów samorządom lokalnym, mogą być zrealizowane w celu stworzenia przestrzeni pod wykorzystanie: gospodarcze (co wynika z lokalizacji kubaturowych zakładów wydobywczych i bocznic kolejowych w centrum miast), rekreacyjno-wypoczynkowe oraz leśne.10 Po likwidacji zakładu i terenu górniczego następują przejęcia przez właściwe organy administracji terenowej obszarów pogórniczych i udzielanie przez przedsiębiorstwo górnicze informacji o przydatności terenu pogórniczego.11 Ustawa górnicza12 na likwidowaną kopalnię lub zakład górniczy dodatkowo nakłada obowiązek współpracy z samorządem terytorialnym w zakresie zagospodarowania majątku nieprodukcyjnego kopalń i tworzenia alternatywnych

8 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (DzU 1994 nr 27, poz. 96, z późn. zm.). 9 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów

ruchu zakładów górniczych (DzU 2002 nr 94, poz. 840). 10 Szczegółowo na temat rekultywacji oraz sposobów rekultywacji terenów pogórniczych: Gigola K., Olszewski

P., Bajerski A.: Rekultywacja i zagospodarowania terenów zdegradowanych działalnością górniczą, [w:] Problemy związane z likwidacją kopalń węgla kamiennego z punktu widzenia gmin górniczych. GIG, Katowice 2000, s. 39-47.

11 Kwiatek J., Kowalski A., Zawora J.: Ochrona powierzchni terenów pogórniczych likwidowanych kopalń, [w:] Problemy... op.cit., s. 32.

12 Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008-2015 (DzU nr 192, poz. 1379).


miejsc pracy.13 F. Kuźnik wyróżnia dwa rodzaje przekazywanego mienia na rzecz gmin, z punktu widzenia warunków i korzyści dla gospodarki lokalnej:14

− mienie oczekiwane przez gminy i wspierające ich statutową działalność jako jednostki samorządowej, do których zalicza się nieruchomości terenowe, zlokalizowane w atrakcyjnych miejscach, to jest na obszarach śródmiejskich oraz w miejscach planowanej aktywności gospodarczej gmin;

− mienie niechciane, czyli takie, które jest postrzegane przez gminy przede wszystkim, jako generator kosztów bieżących, a w przyszłości i nakładów inwestycyjnych. W tej grupie mieszczą się obiekty takie, jak: hale sportowe, stadiony, domy kultury, budynki szkolne i budynki mieszkalne (domy górnika) wraz z terenem.

Przytaczając przykłady współpracy sukcesywnej warto wspomnieć o kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwem górniczym (Nadwiślańską Spółką Węglową SA – już nieistniejącą) a władzami gminy górniczej, w wyniku której utworzono segmenty lokalne (Ziemi Pszczyńskiej;15 Ziemi Chrzanowskiej; Tysko-Bieruńskiej; Mysłowicko-Jaworznickiej). Segment lokalny16 kilku gmin stanowił przestrzeń realizacyjną celów (m.in. z zakresu górnictwa i przemysłu), zawartych w Kontrakcie Regionalnym. Ich ustanowienie miało za zadanie wspierać rozwój gospodarczy przez MSP oraz zahamować wzrost realnego bezrobocia.17 Podjęta współpraca służyła opracowaniu strategii rozwoju gmin górniczych z wykorzystaniem majątku nieprodukcyjnego KWK „Czeczot”. W konsekwencji została utworzona Agencja Promocji i Rozwoju Gospodarczego Miasta Tychy SA, Agencja Rozwoju Lokalnego w Jaworznie SA oraz Centrum Przedsiębiorczości SA.18

W ramach podobnej działalności współpracę z Bytomską Spółką Węglową (BSW) podjęły władze gmin górniczych: Bytomia, Piekar Śląskich i Radzionkowa. Na wdrożenie

13 Ibidem, art. 36-37. 14 Kuźnik F. (red.): Wpływ likwidacji kopalń węgla kamiennego na gospodarkę lokalną i regionalną. Akademia

Ekonomiczna, Katowice 2003, s. 95. 15 Uchwały (nr LVI/337/97) z dnia 26 listopada 1997 r. o utworzeniu Segmentu Lokalnego Ziemi Pszczyńskiej.

Segment obejmował również: Pszczynę, Goczałkowice, Miedźną. Na podstawie: 15 lat samorządu 1990 – 2005, Pszczyna 2005, s. 27.

16 Po reformie administracyjnej segment lokalny został uzupełniony przez powiaty. 17 Płoskonka J. (kier. projektu): Polska Administracja Publiczna po reformie. Ustrój – kompetencje – liczby,

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Wydawnictwo Standruk, Warszawa 1999, s. 8; Barański M. (red.): Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego. Dorobek i opinie, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1773, Uniwersytet Śląski, Katowice 1999, s. 46.

18 Deja S.: Udział NSW SA w strategiach rozwoju gmin górniczych w aspekcie restrukturyzacji górnictwa ze szczególnym uwzględnieniem ziemi Pszczyńskiej, [w:] Jeśli nie górnictwo – to co? Rola samorządów i partnerów lokalnych w procesach restrukturyzacji przemysłowej – wykorzystanie doświadczeń między-narodowych w lokalnych strategiach odnowy gospodarczej gmin województwa śląskiego i innych regionów Polski. GIG, Katowice 1999, s. 5-7.

E. Skowron 112

opracowanej metody19 adaptacji terenów pogórniczych gminy i przedsiębiorstwa górnicze otrzymały środki finansowe z Banku Światowego na wniosek – przechodzącej proces restrukturyzacji – BSW SA. Metoda składała się z trzech części: kompleksowego programu funkcjonalno-przestrzennego dla gmin, programów dla poszczególnych kopalń lub terenów składowych, szczegółowych koncepcji dla pojedynczych obiektów lub terenów. Na zlecenie BSW SA Agencja Inicjatyw Lokalnych SA opracowała bazę danych o ilości i jakości zasobów kopalni oraz ofertę inwestycyjną. Ponadto, przygotowano podstawę do pisania wniosków o dofinansowanie działań inwestycyjnych ze środków zewnętrznych.20 Prace rozpoczęto od zaadaptowania szybu „Krystyna” (należący do byłej KWK „Szombierki”) na cele związane z obsługą i funkcjonowaniem zaplanowanego już w 1998 r. parku przemysłowego. Na realizację projektu utworzenia parku przemysłowego oczekiwano sześć lat, umowę pomiędzy właścicielami gruntów i gminą Bytom podpisano w 2004 r.21

2.2. Tereny pogórnicze – okazja dla inwestorów

W ramach podstawowych typów przekształceń własnościowych, obok przekazywania mienia gminom, wyróżnia się:22

− sprzedaż mienia likwidowanych kopalń innym podmiotom gospodarczym; − powoływanie do życia nowych podmiotów gospodarczych na bazie mienia

likwidowanych kopalń z wykorzystaniem różnych form organizacyjnych spółek handlowych i spółek cywilnych.

Jedną z takich form przekazywania mienia likwidowanych kopalń są tworzone strefy aktywności gospodarczej (na bazie terenów pogórniczych, zlokalizowanych w atrakcyjnych – z ekonomicznego punktu widzenia – obszarach), parki przemysłowe i technologiczne oraz inkubatory przedsiębiorczości. W ramach zagospodarowania gruntów pogórniczych województwa śląskiego w okresie 2002-2006 na skutek inicjatywy Spółki Restrukturyzacji Kopalń SA (przy współpracy z gminami, przedsiębiorcami i jednostkami naukowymi), zostały założone parki przemysłowe lub technologiczne na terenach będących wcześniej własnością kopalń w sześciu gminach górniczych (Będzin, Bytom, Czeladź, Jastrzębie Zdrój, Jaworzno, Sosnowiec).23 Ponadto, powstało 7 parków przemysłowych i 2 naukowo-

19 Hajda B., Regulski W.: Wspomaganie procesów aktywizacji terenów poprzemysłowych związanych

z działalnością górniczą, [w:] Problemy... op.cit., s. 12. 20 Podobny charakter współuczestniczenia przedsiębiorstwa górniczego i gminy w restrukturyzacji, miał miejsce

w Katowicach. Szczegółowo przebieg tej formy restrukturyzacji społeczno-gospodarczej przedstawili: Kornaszewski W., Olesiński J.: Zagospodarowanie terenu poprzemysłowego byłej kopalni „Gottwald” w Katowicach jako element realizacji programu reformy górnictwa w Polsce, [w:] Jeśli... op.cit., s. 23-28.

21 Na podstawie informacji z Regionalnego Centrum Obsługi Inwestora. 22 Kużnik F.: Wpływ... op.cit., s. 94. 23 Siemieniec J. i inni: Spółka Restrukturyzacji Kopalń SA. Monografia, Katowice 2005, s. 117-132.


technologiczne w Gliwicach, Katowicach, Bieruniu, Rudzie Śląskiej i Świętochłowicach oraz siedem inkubatorów przedsiębiorczości (Rybnik, Chorzów, Gliwice, Knurów, Ruda Śląska, Będzin, Jastrzębie Zdrój).

Kluczem do bezpiecznych inwestycji na terenach pogórniczych jest dobra informacja geologiczna. Taką prezentacją możliwości inwestycji na tych obszarach zajął się m.in. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, opracowując System Informacji o Terenach Pogórniczych. Realizowany projekt ma na celu udzielanie informacji o środowisku, w szczególności o warunkach górniczo-geologicznych, na potrzeby projektowanych zamierzeń inwestycyjnych. Przedsięwzięcie jest realizowane na podstawie dokumentacji mierniczo-geologicznej zlikwidowanych zakładów górniczych oraz spisu dokumentów zawartych w ww. dokumentacjach.24

Obok powyżej wspomnianych form organizacyjnych towarzyszących ponownemu wykorzystaniu terenów pogórniczych w województwie śląskim, w celu aktywizacji gospodarczej utworzono Katowicką Specjalną Strefę Ekonomiczną. Strefę tę uznano za ewenement, z uwagi na rozproszony charakter podstref wchodzących w jej skład. W dwa lata po ustanowieniu KSSE na wielu nieruchomościach, które obejmowała, okazało się, że dominującym problemem był brak infrastruktury technicznej. W pierwszym etapie tworzenia strefy w jej skład wchodziły w większości tereny pogórnicze. W podstrefie jastrzębsko-żorskiej były to obszary stanowiące własność lub będące w wieczystym użytkowaniu Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA („Pole Gołkowice”, „Bzie” i „Moszczenia”). Drugim właścicielem był Skarb Państwa lub gmina Żory. Podobnie tereny pogórnicze w podstrefie sosnowiecko-dąbrowskiej stanowiły blisko 50%: tereny po KWK „Saturn” („Milowice”), obszary gminy Sosnowiec objęte wpływem eksploatacji górniczej („Dańdówka”), teren wieczystego użytkowania KWK „Porąbka-Klimontów” oraz gminy Sosnowiec („Kazimierz”), obszar wieczystego użytkowania KWK „Paryż”. Od początku utworzenia strefy najprężniej działała podstrefa gliwicka, położona w sąsiedztwie autostrady A4 oraz podstrefa tyska.25 Pierwsza podstrefa swoje powodzenie wśród inwestorów zawdzięcza przede wszystkim bogatemu otoczeniu naukowemu i badawczemu, a także wysokim kwalifikacjom kapitału ludzkiego. W przypadku podstrefy tyskiej atutem był brak szkód górniczych na oferowanych terenach. Po dziesięciu latach istnienia strefy w województwie śląskim pojawiły się głosy poddające w wątpliwość pomysł objęcia KSSE obszarów Tych i Gliwic. Dowodem jednak słuszności podjętych w 1996 r. decyzji, dotyczących lokalizacji strefy jest duże zainteresowanie wśród inwestorów w obu podstrefach (o czym świadczy m.in. całkowite wykorzystanie przestrzeni, według danych na koniec 2006 r.).

24 Wykonawcy projektu: Piniecki T., Trzcionka B., www.gridw.pl/metadane z dnia 10.12.2010. 25 Barański M. (red.): Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego. Dorobek i opinie. Prace Naukowe

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1773, Uniwersytet Śląski, Katowice 1999, s. 108-111.

E. Skowron 114

Dostosowanie obszarów strefy do wymogów inwestorów wymagało nakładów finansowych, m.in. gmin górniczych. Partycypowanie gmin górniczych w kosztach związanych z przystosowaniem terenów pod inwestycje przedstawia tabela 2. Łączna wartość poniesionych wydatków wyniosła (dla wszystkich podstref) blisko 337 mln zł. W wyniku powstania strefy utworzono miejsca pracy dla 24 tys. osób oraz kolejnych 50 tys., które pojawiły się w wyniku synergii (według stanu na 2006 r.).26 Zgodnie ze stanem na grudzień 2010 r., obszary objęte KSSE znajdują się na terenie 15 gmin górniczych: Bieruń, Czerwionka-Leszczyny, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Godów, Jastrzębie Zdrój, Katowice, Knurów, Pawłowice, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Tychy, Zabrze, Żory.

Tabela 2

Nakłady finansowe w KSSE według podstref w tys. zł.

Rodzaj podstrefy KSSE Gmina górnicza

Nakłady finansowe

gminy

Pozostali gestorzy finansujący przyłącz

mediów

Łącznie nakłady

finansowe Podstrefa jastrzębsko-żorska

Pawłowice, Godów, Jastrzębie, Żory 10 000 60 000 70 000

Podstrefa sosnowiecko-dąbrowska

Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza 40 000 55 000 95 000

Podstrefa gliwicka Gliwice 28 700 70 000 98 700 Podstrefa tyska Tychy 62 700 10 400 73 100 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Barański M. (red.): Kontrakt regionalny dla

województwa katowickiego. Dorobek i opinie. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1773, Uniwersytet Śląski, Katowice 1999, s. 108-111.

Cały proces inicjowania współpracy odbywał się z uwzględnieniem zasad zrówno-ważonego rozwoju. Podstawowym wyznacznikiem rozwoju zrównoważonego są działania dotyczące ochrony środowiska i postępu cywilizacyjnego. Powinny one zapewniać przetrwanie zasobów i walorów środowiskowych dla przyszłych pokoleń. Istotą rozwoju stabilnego jest zapewnienie trwałej poprawy jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń, poprzez kształtowanie właściwych proporcji między kapitałem ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym.27

Polityka rozwoju stabilnego28 bezpośrednio oddziałuje na działalność gminnych organów administracji, jednoznacznie angażując je w aktywizację społeczeństwa na rzecz środowiska, przy wykorzystaniu mechanizmów gospodarki rynkowej. Założenia długofalowe w tym zakresie (odnoszące się do gmin) zmierzają do uzyskania: równoprawnych warunków w dostępie do ograniczonych zasobów oraz do możliwości odprowadzania zanieczyszczeń 26 „Magazyn Strefa” – Informator KSSE, Wydanie specjalne 1996-2006 – 10 lat, Katowice 06.2006. 27 Piontek B.: Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski. PWN, Warszawa 2002, s. 83. 28 Wytyczne dotyczące zadań gminy w wykonaniu polityki ekorozwoju, opracowano na podstawie: Polityka

ekologiczna państwa na lata 2003-2006, z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2015, Rada Ministrów, Warszawa 2002, s. 3-4.


przez wszystkie podmioty gospodarcze, zachowanie i tworzenie miejsc pracy w dziedzinach mniej obciążających środowisko, ekonomizację ochrony środowiska, rozwój potencjału doradczego, służącego rozwojowi zrównoważonemu. Powyższe założenia obligują gminy do podjęcia określonych działań: stosowania preferencyjnego systemu wyboru zakupywanych towarów oraz usług mających charakter proekologiczny, ogłaszania przetargów, tak by uwzględniały wymogi ekologiczne, a w gospodarce odpadami – odzysku opakowań i wykorzystania odpadów jako surowców wtórnych, oszczędzania zasobów energii i wody.

We wdrażaniu zasad rozwoju zrównoważonego w gminie rola samorządu29 przejawia się poprzez: tworzenie strategii rozwoju lokalnego, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, wydawanie decyzji lokalizacyjnych oraz pozwoleń na korzystanie z zasobów środowiska i wprowadzanie w nim zmian. W przypadku gmin górniczych ustawodawca obliguje radę gminy do sporządzenia studium zagospodarowania przestrzennego terenów górniczych. Opracowanie niniejszych programów ma na celu dostosowanie rozwoju lokalnego do skali wrażliwości środowiska przyrodniczego oraz do warunków naturalnych w gminie, przy uwzględnieniu jej tradycji i kultury. Działania podejmowane w tym zakresie mają dodatkowo obejmować ochronę zdrowia i przeciw-działanie chorobom wynikłym z zanieczyszczenia środowiska, co ma szczególne znaczenie na terenach przemysłowych i poprzemysłowych.

Można stwierdzić, że inwestycje, które zostały zainicjowane na terenach pogórniczych odzwierciedlają aspekt rozwoju zrównoważonego. Duży nacisk kładzie się na inwestycje proekologiczne, są one realizowane przez samorządy gminne, a także przez przedsiębiorców. Przygotowane programy rządowe mają sprzyjać rozwojowi tego typu inicjatyw. Jak podają doniesienia prasowe, tego typu programy spotykają się z dużym zainteresowaniem. W 2009 r. gminy z województwa śląskiego zdobyły (najwięcej w kraju) unijnych funduszy na modernizację gospodarki wodno-ściekowej oraz na budowę kompleksowych systemów gospodarki odpadami i ochronę powierzchni ziemi (ich wartość to blisko 640 mln zł).30

Wracając do inwestycji przemysłowych w KSSE warto podkreślić, iż dzięki inwestycji podmiotów z branży motoryzacyjnej w ramach SSE wykreowano nową koncepcję rozwoju regionu, opartą na klastrze motoryzacyjnym (45 ze 172 inwestycji KSSE mieści się w sektorze motoryzacji).31 Mimo globalnego kryzysu gospodarczego, który uderzył przede wszystkim w tę branżę, wydaje się, że rozwój ekonomiczny gmin zlokalizowanych wokół SSE, w tym gmin górniczych będzie w dalszym ciągu kontynuowany opierając się na tym sektorze gospodarki.

29 Por. Strategia zrównoważonego…, rozdz. 4.4. 30 Por. Gminy dostają miliony z Unii na inwestycje ekologiczne. „Dziennik Zachodni” z dnia 18.01.2010,

http://slask.naszemiasto.pl. 31 Na podstawie: Stan inwestycji Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. KSSE, Katowice 2009.

E. Skowron 116

Najnowsze dane płynące z raportów o działalności KSSE dowodzą o dalszym, prężnym rozwoju strefy.32 Nie potwierdziły się obawy dotyczące exodusu firm po zakończeniu okresu zwolnień podatkowych inwestorów działających w tym obszarze. Aktualne dane dowodzą, że zainteresowanie byłymi obszarami pogórniczymi jest potężne. Szacuje się, że tylko w 2011 r., w wyniku podjętych inwestycji powstanie blisko tysiąc nowych miejsc pracy. W 2010 r., w efekcie inwestycji firm funkcjonujących w strefie, 3 tys. osób znalazło pracę. Analizy wskazują, że w ciągu ostatnich 5 lat liczba wakatów wzrosła dwukrotnie (do 2011 r.) w zestawieniu z 2006 r. (czyli łącznie pracę będzie miało 48 tys. osób, wykluczając firmy – poddostawców funkcjonujące dzięki istnieniu KUSE, ale poza strefą). Tylko na przełomie 2010/2011 r. nowe inwestycje o wartości 1 mld zł zrealizowały bądź będą realizować takie firmy, jak: Capgemini, Plastic Omnium Auto Exteriors, HL Display, Tech-Omega, Brembo, Saint-Gobain Glass Polska, Vlassenroot Polska, Mapei Polska, BOS Automotive Products Polska oraz Vesuvius Poland.

Jak się okazuje KSSE gromadzi wiele nowych partnerów biznesowych. W wielu przypadkach są to firmy dysponujące nowoczesną technologią, produkujące światowej klasy produkty bądź cieszące się wynalazkami na miarę XXI wieku. Dowodem na to jest praca inżynierów z działającej w KSSE firmy Avio Polska i naukowców z ATH w Bielsku-Białej, którzy stali się słynni, jako współtwórcy najnowocześniejszego silnika lotniczego na świecie – GEnX-2B, który przeznaczony był do długodystansowego Boeing 747-8, będącego następcą tzw. Jumbo Jeta, największego samolotu pasażerskiego, produkowanego przez amerykańską firmę Boeing.

KSSE terytorialnie cały czas się rozrasta. Na przełomie 2009/2010 r. KSSE znów rozrosła się terytorialnie – do 1917 hektarów. Było to największe rozszerzenie w historii KSSE (prawie o jedną czwartą).

Kapitał intelektualny już nie jest obawą dla inwestorów. Jak się okazuje konkurencyjne środowisko rynku pracy ludzi dobrze wykwalifikowanych przyciąga światowe marki. Dodatkowym atutem, przemawiającym za dalszym rozwojem tego terenu, jest doskonała infrastruktura komunikacyjna, czyli największe zagęszczenie dróg krajowych, węzłów dróg o bardzo wysokim standardzie, linii kolejowych, sąsiedztwo lotniska w Pyrzowicach. Z wywiadów z przedstawicielami firm inwestujących w Strefie dowiadujemy się o profesjonalnej obsłudze inwestora i otwartości władz samorządów lokalnych.

Podsumowując, mieszkańcy powstaniu KSSE zawdzięczają gruntowne przeobrażenie terenów pogórniczych, diametralną zmianę krajobrazu gospodarczego i sposobu postrzegania gmin Górnego Śląska przez pryzmat przemysłu tradycyjnego.

32 Informacje dotyczące współczesnego rozwoju KSSE zostały opracowane na podstawie: W KSSE jest praca

dla inżynierów i księgowych, strona internetowa z dnia 21.02.2011, http://slask.naszemiasto.pl, Pieniądze i inwestorzy nie uciekają ze strefy, strona internetowa z dnia 22.02.2011, http://slask.naszemiasto.pl.


2.3. Tereny pogórnicze – uciążliwe sąsiedztwo

Wskaźniki odnoszące się do stanu środowiska naturalnego, dostępności infrastruktury drogowej, możliwości spędzania wolnego czasu, ulegają stopniowej poprawie. Ten proces jest bezwzględnie wynikiem prowadzonej polityki zrównoważonego rozwoju. Parametry te wpływają na atrakcyjność ekonomiczną gmin górniczych, jednak elementem mocno je dyskryminującym jest fakt, iż szkody górnicze są na stałe wplecione w warunki życia ludności.

Każdego roku na cele związane z naprawą szkód górniczych, na podstawie umów zawieranych między Ministerstwem Gospodarki a zakładem górniczym, przyznawane są dotacje. Zgodnie z raportami Ministerstwa Gospodarki w okresie od 2004 r. do 2010 r. na ten cel przeznaczono około 346,8 mln zł.33 W strukturze finansowania szkód górniczych, wpływających bezpośrednio na warunki życia mieszkańców gmin górniczych, rozróżnia się m.in. wypłatę odszkodowań i zwrot poszkodowanym uzasadnionych, poniesionych nakładów, zwrot kosztów prowadzenia remontów w budynkach mieszkalnych, budynkach użyteczności publicznej, budownictwie zastępczym, naprawy nawierzchni ulic i chodników, sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, mostu, torów PKP, naprawy szkód rolnych oraz koszty rozpraw sądowych. Dla mieszkańca gminy górniczej szkody górnicze to przede wszystkim pękające ściany i stropy, przechylające się budynki, naruszone fundamenty, konstrukcje nośne i więźby dachowe z powodu działalności kopalni. Tylko w 2005 r. do Kompanii Węglowej SA wpłynęło 6,2 tys. wniosków o odszkodowanie z tego tytułu (na kwotę 157 mln zł). Na Górnym Śląsku do sądów corocznie trafia kilkaset pozwów o odszkodowania34.

Dodatkowym obciążeniem ściśle związanym z egzekwowaniem odszkodowań od kopalń przez osoby fizyczne, jest ich opodatkowanie podatkiem dochodowym od uzyskanej rekompensaty z tytułu poniesionych szkód. Bezpośrednio w gminę górniczą uderza też odpowiedzialność za obniżenie wartości nieruchomości prywatnej, zakwalifikowanej Planem Zagospodarowania Przestrzennego jako obszar eksploatacji górniczej.

33 Obliczenia własne na podstawie: Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego (w okresie

styczeń – listopad w latach 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa (2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010).

34 Kosiarski M.: Szkody górnicze. Będą opłaty za procesy z kopalniami. „Rzeczpospolita”, nr 26 z dnia 31.01.2006.

E. Skowron 118

3. Tereny pogórnicze Zagłębia Ruhry

Region przemysłowy Niemiec – Zagłębie Ruhry przechodziło proces restrukturyzacji przemysłu górniczego przez ponad 40 lat (1963 – 2006).35 Obecnie obszar Zagłębia Ruhry wynosi 443 468 ha (dla porównania teren gmin górniczych województwa śląskiego wynosi 327 774 ha). Administracyjnie obszar ten podzielony jest na 11 miast oraz 4 powiaty, składające się z 42 gmin. Blisko 10% jego powierzchni zajmują infrastruktury drogowa i kolejowa. Tereny przemysłowe obejmują 7% powierzchni Zagłębia Ruhry. Równie wysoki udział terenów przemysłowych występuje w gminach górniczych województwa śląskiego (około 6%).

Zagłębie Ruhry zamieszkuje 5,3 mln ludzi, a gęstość zaludnienia wynosi 1 196 mieszkańców na km2. W przypadku gmin górniczych województwa śląskiego gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie 979,38 os/km2. Jednocześnie tereny przemysłowe w Polsce i w Niemczech charakteryzuje najwyższa gęstość zaludnienia na tle kraju i wśród pozostałych gmin regionu.

Nieodłącznie z krajobrazem przekształceń związany był między innymi problem zagospodarowania terenów pogórniczych. Po raz pierwszy ten problem dostrzeżono w latach siedemdziesiątych minionego stulecia, w wyniku kryzysu gospodarczego. Grunty należące w większości do sektora górniczego należało dostosować do potrzeb nowych przedsiębiorstw. Tereny atrakcyjnie gospodarczo, jak pisał D. Henckel, były sprzedawane po wysokich cenach. W przypadku terenów peryferyjnych konieczne było długookresowe zaplanowanie ich wykorzystania, z uwagi na relatywnie wyższe koszty ich przystosowania, ponoszone przez gminy o słabej kondycji finansowej.36

Poniżej przedstawiono organizację zarządzania tymi nieruchomościami w Zagłębiu Ruhry i na przykładzie Essen zaprezentowano jak miasto może czerpać korzyści z tych obszarów.

Jednym z zadań każdej gminy w Zagłębiu Ruhry, podobnie jak w województwie śląskim, jest zagospodarowanie nieruchomości pogórniczych. Duże znaczenie (w tym zakresie) ma współpraca gmin z właścicielem gruntów pogórniczych – spółką węglową (Ruhrkohle Aktion Gesellschaft – RAG).37 Spółka jest właścicielem 14 tys. ha nieruchomości. Począwszy od 1969 r. urynkowiono blisko 6 tys. ha gruntów, z czego 4,3 tys. ha jest wykorzystywane przez przedsiębiorstwa. Rekultywacji poddano blisko 6,7 tys. ha, z 35 Więcej o procesie restrukturyzacji w Zagłębiu Ruhry w: Skowron E.: Koncepcje stymulowania rozwoju

regionu pogórniczego – Zagłębia Ruhry w Niemczech. „Studia Regionalne i Lokalne” (artykuł przyjęty do druku – ukaże się w 2011 r.).

36 Henckel D.: Gewerbepolitik und Gewerbebrache: Aspekte der Flachennutzung im Sud-Nord – Vergleich, [w:] Friedrichs J. i inni: Süd-Nord – Gefalle in der Bundesrepublik? Opladen 1986, s. 51-68.


przeznaczeniem na tereny leśne i rolne. Pozostałą część stanowi zabudowa mieszkaniowa i tereny pod wynajem – 1,4 tys. ha.

W kontekście rozwoju lokalnego tereny pogórnicze i ich rewitalizacja są traktowane jako inwestycja będąca zabezpieczeniem bieżących i przyszłych dochodów gminy. Uwagę przykłada się do dobrze wykonanych planów oraz kreatywnego podejścia do terenów pogórniczych w strategii rozwoju. W budowie planu strategicznego gminy, którego celem jest podniesienie jej atrakcyjności, poprzez właściwe gospodarowanie terenem, nacisk kładzie się na wykrycie czynników dyskryminujących ekonomicznie nieruchomość. Wyznaczenie terenom pogórniczym właściwego miejsca w programach rozwojowych wpływa na wyższą ich wartość. Dzięki trafnemu planowaniu, następuje efekt łańcuchowy, oddziałujący pozytywnie na jego atrakcyjność (por. rys. 1). Gminy, dla których w początkowym etapie transformacji zdegradowane tereny pogórnicze stanowiły duży problem, przy współpracy ze spółkami restrukturyzacji kopalń w dużym stopniu wpływały na wzrost atrakcyjności i wartość posiadanych w granicach administracyjnych nieruchomości.

Zabezpieczenie stanu bieżących przychodów

Rewitalizacja terenu górniczego

Praca nad miejscem terenu i jego potencjałem

w rozwoju lokalnymOptymalizacja wykorzystania

terenu

Efekt wzmacniający

Efekt wzmacniający

Rys. 1. Tereny pogórnicze w rozwoju lokalnym Fig. 1. Post-mining areas in local development Źródło: Na podstawie prezentacji Brüggemann J.: Gewinnung von Nutzungsideen

für die Brachflächenwiedernutzung, z firmy Montan-Grundstücksgesellschaft mbH – gałęzią firmy RAG Immobilien AG.

Essen jako przykład inwestycji na terenach pogórniczych

Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych XX wieku wyznaczyła początek przemian w kierunku ponownego zagospodarowania przestrzeni gmin. Najwięcej doświadczeń na tym polu ma Essen, cieszące się największym zainteresowaniem inwestorów. W mieście tym, z inicjatywy 15 największych firm i urzędu miasta, została zawiązana spółka Essen Wirtschaftsförderung GmbH (EWG). Jej udziałowcami w 50% było miasto Essen, a w 50% przedsiębiorcy i w takiej formie prawnej funkcjonuje do dnia dzisiejszego. 37 Inormacje dotyczące zagospodarowania terenów pogórniczych przez RAG pochodzą z rozmowy autorki

E. Skowron 120

Bazując na PPP utworzono obszary przemysłowe i usługowe o powierzchni 1500 ha.38 W firmach, które zainwestowały swój kapitał w ramach Essen Wirtschaftsförderung GmbH (EWG) pracę znalazło blisko 10 tys. osób. Dane dotyczące dochodów miasta w postaci podatków nie zostały ujawnione. Tylko w części północnej miasta, przy współpracy EWG i RAG SA, zostały wykorzystane grunty o powierzchni 150 ha, pod nazwą projektu Econova. Przykładem współpracy PPP jest projekt M1, który powstał jako wspólne działanie ProEss Projektentwicklungsgesellschaft Essen mbH, Essen Wirtschaftsförderung GmbH (EWG) i Sparkasse Essen (18 ha). Na tym terenie działalność gospodarczą prowadzą firmy z zakresu IT. Ponadto, biurowce oferują wynajem powierzchni od 20 m2 małym i średnim przedsiębiorstwom. Dla MSP oferowane są również niższe ceny wynajmu w ramach gruntów Zukunft Zentrum Zollverein (ZZZ).39 Grunty pod inwestycje są rozparcelowane ze względu na rodzaj branży i według istniejących już branż przyjmowane są oferty potencjalnych inwestorów. I tak, funkcjonuje tu przemysł: medyczny, biotechnologii, logistyczny, motoryzacyjny, energetyczny oraz IT. W prezentacji miasta na targach międzynarodowych podkreśla się jego charakter przemysłowy, a także istniejącą sieć powiązań w ramach poszczególnych branż. Essen, jako miasto atrakcyjne dla inwestorów z branży IT było przedstawione m.in. na targach w Cannes. W prezentacji, w skali międzynarodowej Essen wykorzystuje również image całej metropolii Zagłębia Ruhry. W ramach tej aktywności EWG podejmuje współpracę z Regionalverband Ruhr (RVR), a obecnie z zawiązaną w styczniu 2007 r. Wirtschaftsförderung Metropolie Ruhr (wydzieloną z RVR).

Spółka EWG korzystała również z zewnętrznych środków finansowych, głównie z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, przy realizacji określonych projektów. Takim przykładem jest projekt między Essen a Nagasaki. Współpraca trwająca cztery lata pozwoliła na rozpoczęcie działalności gospodarczej firm niemieckich w Japonii, wymianę towarów i usług, a także organizację szkoleń, seminariów.

Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój miasta Essen jest ponowne zagospodaro-wywanie terenów atrakcyjnych pod względem lokalizacji. Przed złożeniem oferty ponownego wynajmu nieruchomości miasto dokonuje wcześniejszej analizy ekonomicznej opłacalności inwestycji, a przekwalifikowanie gruntu zleca firmie zewnętrznej.

z Brügemann J., pracującego dla RAG Immobilien AG, 2007 r.

38 Gewerbegebiete 2005/06, Standort Essen, Essen Wirtschaftsförderungsgesellschaft mbH, Essen 2006, s. 6. 39 Projekt ten jest negatywnym przykładem współpracy. Nieustalone proporcje udziału gmin, inicjujących

powstanie centrum, w podatkach dochodowych od osób prawnych płaconych przez prosperujące przedsiębiorstwa są źródłem konfliktu pomiędzy gminami.


4. Wnioski

Gminy górnicze przez kilkanaście lat były w centrum uwagi rządzących, czemu zawdzięczają liczne możliwości aktywizacji gospodarczej, m.in. utworzenie KSSE, licznych parków przemysłowych i naukowo-technologicznych. Siłą tych gmin jest doskonała infrastruktura komunikacyjna, co stanowi o ich konkurencyjności, podobnie jak w Essen. Wychodząc z tego punktu widzenia, można oprzeć się na przykładzie tego miasta z Zagłębia Ruhry w zakresie gospodarki nieruchomościami poprzemysłowymi. Efektywność podejmo-wanych działań ponownego zagospodarowania nieruchomości jest uwarunkowana działalnością urzędu miasta, przy ścisłej współpracy z przedsiębiorstwami, na podstawie istniejących instrumentów prawnych, m.in. PPP. Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych, angażująca wiele podmiotów, wymaga ustalenia jasnych i przejrzystych reguł partycypacji w zyskach. Podniesienie atrakcyjności terenów inwestycyjnych gminy jest związane z marketingiem miejsca na poziomie regionalnym.

Podsumowując, kluczem do rozwiązania problemów związanych z terenami pogórniczymi w zarządzaniu rozwojem społeczno-ekonomicznym gminy są przede wszystkim: ścisła kooperacja pomiędzy kopalnią a gminą, w planie zagospodarowania przestrzennego gminy określenie terenów pod inwestycje oraz mieszkalnych, przy współpracy m.in. z Instytututem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (celem zredukowania potencjalnych szkód górniczych dla mieszkańców i inwestorów), ustalenie podmiotu zarządzającego terenem pogórniczym oraz klarowne określenie partycypacji w zyskach, w przypadku wspólnego przedsięwzięcia gospodarczego.

Bibliografia

1. „Magazyn Strefa” – Informator KUSE. Wydanie specjalne 1996-2006 – 10 lat, Katowice 06.2006.

2. Barański M. (red.): Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego. Dorobek i opinie. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1773, Uniwersytet Śląski, Katowice 1999.

3. Berezowski K.: Finansowy kac – Wyrobiska górnicze: ciąg dalszy sporu. „Trybuna Górnicza”, nr 14(598), 06.04.2006.

4. Bromek T., Kowalski A., Kwiatek J.: Klasyfikacja terenów pogórniczych, [w:] Dubiński J. (red.): Człowiek i środowisko wobec procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Agencja Wydawniczo-Konsultingowa „GEO” sc, Kraków 2001.

E. Skowron 122

5. Gewerbegebiete 2005/06, Standort Essen, Essen Wirtschaftsförderungsgesellschaft mbH, Essen 2006.

6. Gminy dostają miliony z Unii na inwestycje ekologiczne. „Dziennik Zachodni” z dnia 18.01.2010, http://slask.naszemiasto.pl.

7. Henckel D.: Gewerbepolitik und Gewerbebrache: Aspekte der Flachennutzung im Sud-Nord – Vergleich, [w:] Friedrichs J. i inni: Süd-Nord – Gefalle in der Bundesrepublik? Opladen 1986.

8. Informacja o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego (w okresie styczeń – listopad, w latach 2004, 2005, 2006, 2007, 2008), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa (2004, 2005, 2006, 2007, 2008).

9. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, http://www.gridw.pl/metadane z dnia 10.12.2010.

10. Jeśli nie górnictwo – to co? Rola samorządów i partnerów lokalnych w procesach restrukturyzacji przemysłowej – wykorzystanie doświadczeń międzynarodowych w lokalnych strategiach odnowy gospodarczej gmin województwa śląskiego i innych regionów Polski. GIG, Katowice 1999.

11. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 2001. 12. Kosiarski M.: Szkody górnicze. Będą opłaty za procesy z kopalniami. „Rzeczpospolita”,

nr 26, z dnia 31.01.2006. 13. Kulczyki Z., Trzcinka P.: Zadania organów nadzoru górniczego w procesie likwidacji

zakładów górniczych. Materiały z konferencji: „Nowoczesne struktury w górnictwie i efektywne pozyskiwanie surowców mineralnych”. Politechnika Śląska, Gliwice 2000.

14. Kuźnik F. (red.): Wpływ likwidacji kopalń węgla kamiennego na gospodarkę lokalną i regionalną. Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2003.

15. Pieniądze i inwestorzy nie uciekają ze strefy, http://slask.naszemiasto.pl z dn. 22.02.2011. 16. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego, Marszałek

Województwa Śląskiego, Katowice 06.2006. 17. Płoskonka J. (kierownik projektu): Polska Administracja Publiczna po reformie. Ustrój –

kompetencje – liczby. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Standruk, Warszawa 1999.

18. Popiołek E., Ostrowski J.: Propozycja klasyfikacji zagrożenia terenów pogórniczych likwidowanych kopalń. Prace Naukowe GIG, Seria: Konferencje, nr 30, Katowice 1999.

19. Popiołek E.: Problemy z zakresu miernictwa górniczego i ochrony terenów górniczych likwidowanych kopalń. Prace Naukowe GIG, Seria: Konferencje, nr 30, Katowice 1999.

20. Problemy związane z likwidacją kopalń węgla kamiennego z punktu widzenia gmin górniczych. GIG, Katowice 2000.


21. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (DzU 2002, nr 94, poz. 840).

22. Siemieniec J. i inni: Spółka Restrukturyzacji Kopalń SA. Monografia, Katowice 2005. 23. Skowron E.: Koncepcje stymulowania rozwoju regionu pogórniczego – Zagłębia Ruhry

w Niemczech. „Studia Regionalne i Lokalne” (artykuł przyjęty do druku). 24. Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007-2015.

Warszawa 31.07.2007. 25. Uchwały (nr LVI/337/97) z dnia 26 listopada 1997 o utworzeniu Segmentu Lokalnego

Ziemi Pszczyńskiej. Segment obejmował również: Pszczynę, Goczałkowice, Miedźną. Na podstawie: 15 lat samorządu 1990 – 2005, Pszczyna 2005.

26. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (DzU 2006, nr 121, poz. 844 z późn. zm.).

27. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003-2006 (DzU 2003, nr 210, poz. 2037 z późn. zm.).

28. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 Prawo geologiczne i górnicze (DzU 1994, nr 27, poz. 96, z późn. zm.).

29. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008-2015 (DzU, nr 192, poz. 1379).

30. W KSSE jest praca dla inżynierów i księgowych, http://slask.naszemiasto.pl z dn. 21.02.2011.

31. Założenia Programu Rządowego dla Terenów Poprzemysłowych, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa 08.04.2003.

Recenzenci: Dr hab. Henryk Dźwigoł, prof. nzw. w Pol. Śl. Prof. dr hab. Ewa Bojar

Tomasz SZEWC Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania Instytut Zarządzania i Administracji

EWOLUCJA USTROJU I FUNKCJONOWANIA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ W POLSCE W PIERWSZEJ DEKADZIE XXI WIEKU

Streszczenie. W artykule opisano, jakie czynniki i w jaki sposób wpłynęły na zmianę przepisów regulujących funkcjonowanie administracji w pierwszej dekadzie XXI w.

Słowa kluczowe: administracja publiczna, ewolucja

EVOLUTION OF PUBLIC ADMINISTRATION IN POLAND IN THE FIRST DECADE OF XXI CENTURY

Summary. This paper describes factors and ways of evolution of public administration in the first decade of XXI century.

Keywords: public administration, evolution

1. Wprowadzenie

Pierwsza dekada obecnego wieku składnia do refleksji nad zmianami, jakie zaszły w tym czasie w administracji. Były one nieuniknione w obliczu włączenia Polski w struktury Unii Europejskiej. Można również wskazać wiele tendencji w prawie publicznym: globalizację,1 demokratyzację i rosnący udział obywateli w procesach decyzyjnych, zwalczanie korupcji

1 Guziejewska B.: Glokalizacja – oksymoron czy wyzwanie dla samorządu terytorialnego? „ST”, nr 7, 2008, s. 5.

T. Szewc 126

czy wreszcie malejącą rolę administracji w wykonywaniu zadań publicznych.2 Oznacza to rosnącą rolę sektora prywatnego, będącą skutkiem prywatyzacji zadań publicznych.3 Okoliczności te dają asumpt do przeglądu ustawodawstwa pod kątem ewolucji ustroju i funkcjonowania administracji po 2000 roku i jej przyczyn.

2. Zmiany struktur administracji

Uchwalona 20 czerwca 2002 r. ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (DzU, nr 113, poz. 984 ze zm.) zniosła kolegialny organ wykonawczy gminy, zastępując go organem monokratycznym. Organ ten przejął do wykonania zadania zarządu gminy. Jednocześnie zagwarantowano mu niezwykle silną pozycję, pozbawiając radę gminy możliwości odwołania go.4 Rozwiązanie to ocenia się negatywnie, jako że uniemożliwia ono radzie stosowanie sankcji wobec wójta. Jest ono poza tym niezgodne z art. 3 ust. 2 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego z dn. 15 października 1985 r. (DzU z 1994 r., nr 124, poz. 607 ze zm.)5. Co więcej, silna pozycja dwóch organów w jednej jednostce samorządu terytorialnego może doprowadzić do paraliżu działania tej jednostki.6 Nowe zasady funkcjonowania można zaobserwować także w terenowej administracji rządowej.

Reforma ustrojowa może także polegać na likwidacji organów, połączonej z przekazy-waniem zadań innym podmiotom bądź też ich konsolidacji. Przykładem pierwszej metody może być ustawa z dnia 17 lutego 2006 r. o likwidacji Rządowego Centrum Studiów Strategicznych (DzU, nr 45, poz. 319). Zadania tego ciała przekazano Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Drugą natomiast obrazuje ustawa z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (DzU z 2007 r., nr 16, poz. 94). Utworzony na jej podstawie organ centralny – Prezes Urzędu Transportu Kolejowego – pełni nie tylko nowe zadania, wynikające z funkcji regulatora rynku kolejowego, ale także zadania Głównego Inspektora Kolejnictwa (art. 74),

2 Tyśkiewicz-Mazur A.: Umowa o partnerstwie publiczno-prywatnym – wybrane zagadnienia. „ST”, nr 11,

2008, s. 19. 3 Biernat S.: Prywatyzacja zadań publicznych. Problematyka prawna. PWN, Warszawa-Kraków 1994, s. 25. 4 Rada może jedynie wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie referendum w sprawie odwołania wójta, a co

więcej – nieudane referendum może – w niektórych przypadkach – doprowadzić do zaprzestania działalności rady gminy z mocy prawa (art. 67 ust. 3 ustawy z dn. 15 września 2000 r. o referendum lokalny, DzU Nr 88, poz. 985 ze zm.).

5 Szewc T.: Dostosowanie prawa polskiego do zasad Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego. Bydgoszcz-Katowice 2006, s. 52.

6 Kulesza M.: Konsolidacja zarządzania w samorządzie – wybrane zagadnienia. Uwagi do dyskusji. „ST”, nr 7-8, 2006, s. 8 i następne. Inne negatywne konsekwencje tego stanu rzeczy omawia także m.in. Dolnicki B.: Pozycja prawna wójta, (burmistrza, prezydenta miasta) wobec rady gminy. „ST”, nr 1-2, 2007, s. 54 i następne.

Ewolucja ustroju i funkcjonowania… 127

czyli organu nadzoru technicznego nad eksploatacją linii kolejowych, pojazdów szynowych i bezpieczeństwem ruchu kolejowego.7

W omawianej konwencji mieści się również ustawa z dn. 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU, nr 25, poz. 253). Ogólnie ją charakteryzując można stwierdzić, że likwidując wiele urzędów i instytucji centralnych (np. Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń, Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi czy Generalnego Konserwatora Zabytków) przenosi ona zadania tych instytucji na inne, już istniejące organy (np. minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego przejmuje zadania Generalnego Konserwatora Zabytków) lub nowe, jednakże łączące zadania kilku zlikwidowanych podmiotów (np. Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych przekazano zadania Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń i Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi).

Oceniając zmiany ustrojowe w administracji publicznej można jednoznacznie sformułować wniosek, iż u ich podstaw leży chęć uproszczenia struktur, usprawnienia funkcjonowania oraz zmniejszenia kosztów jej działalności (także przez ograniczanie zatrudnienia). Temu celowi ma służyć konsolidacja podmiotów oraz stworzenie nowych zasad ich funkcjonowania, wymuszających efektywność działania.8 Do takich rozwiązań można także zaliczyć likwidację zarządów gmin, będących kolegialnymi organami wykonawczymi i ustanowienie organów monokratycznych, których powszechnie znaną zaletą jest szybkość działania i łatwe ustalenie odpowiedzialności.9 Obecna krytyka tego pomysłu nie przekreśla słuszności idei leżącej u podstaw reform administracji. Obserwacja błędów pozwoli bowiem na wyciągnięcie wniosków i zaproponowanie zmian, mających na celu doskonalenie aparatu administracji.

Podążanie tą drogą przez ustawodawcę widać także na przykładzie zmieniającego się ustroju Warszawy. Obecnie obowiązuje już trzecia ustawa,10 w której odstąpiono od koncepcji Warszawy jako związku komunalnego, a postanowiono, że Warszawa będzie miastem na prawach powiatu, wykonującym dodatkowe, zlecone zadania, związane z jej stołecznym charakterem. Dawne warszawskie gminy stały się zaledwie jednostkami pomocniczymi. Jest to bez wątpienia centralizacja zarządzania Warszawą. Rozwiązanie to

7 Były one przewidziane w art. 33 ust. 1 ustawy z dn. 27 czerwca 1997 r. o transporcie kolejowym, DzU, nr 96,

poz. 591 ze zm. 8 Chudzik M.: Komentarz do ustawy z dnia 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu

centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU 02.25.253), Lex/el 2002.

9 Ochendowski E.: Prawo administracyjne. Część ogólna. Toruń 2005, s. 232. 10 Ustawa z dn. 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy, DzU, nr 41, poz. 361 ze zm.

T. Szewc 128

jednak wzbudziło krytykę doktryny prawa samorządowego, jako m.in. niezgodne z zasadą decentralizacji administracji.11

3. Stosowanie umów jako form działania administracji

Umowę zazwyczaj uznaje się za formę działania administracji, służącą nabywaniu towarów lub usług na potrzeby własnego funkcjonowania, bądź też podejmowania działań w zakresie dysponowania mieniem publicznym.12 Zawarcie takiej umowy następuje w trybie przewidzianym ustawą z dn. 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (DzU z 2007 r., nr 223, poz. 1655 ze zm.). Niekiedy wskazuje się w podręcznikach prawa administracyjnego na umowę administracyjną – zawieraną ze stroną postępowania administracyjnego, wobec której w normalnym trybie musiałaby zostać wydana decyzja administracyjna – z zaznaczeniem wszakże, że rozwiązanie to nie występuje w prawie polskim.13 Daje się jednak zaobserwować coraz więcej regulacji, w których umowa staje się metodą współdziałania z innymi podmiotami w wykonywaniu zadań publicznych.14 Można tu wskazać umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym i nowe, interesujące rozwiązanie – umowę koncesji na roboty budowlane lub usługi.

Partnerstwo publiczno-prywatne polega na tym, że partner prywatny zobowiązuje się do realizacji przedsięwzięcia za wynagrodzeniem oraz poniesienia w całości albo w części wydatków na jego realizację lub poniesienia ich przez osobę trzecią, a podmiot publiczny zobowiązuje się do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia, w szczególności poprzez wniesienie wkładu własnego (art. 7, ust. 1 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym). „Przedsięwzięcie” jest tu rozumiane szeroko, może być dokonane w różnych formach organizacyjnych, a więc jako budowa lub remont obiektu budowlanego, świadczenie usług, wykonanie dzieła, w szczególności wyposażenie składnika majątkowego w urządzenia podwyższające jego wartość lub użyteczność, lub inne świadczenie o ile jest połączone z utrzymaniem lub zarządzaniem składnikiem majątkowym, który jest wykorzystywany do

11 Jagielski J.: „Ustawa warszawska” – prawo niedoskonałe (uwagi na marginesie wdrażania ustawy z dnia

15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy, „ST”, nr 12, 2002, s. 59 i następne, a także Banaszak B.: Glosa do wyroku TK z dnia 18 lutego 2003 r., K 24/02, „Przegląd Sejmowy”, nr 4, 2003, s. 115. Ustawa była też przedmiotem skargi wniesionej przez kilka gmin warszawskich do Trybunału Konstytucyjnego. Materiały w tej sprawie zostały opublikowane w „ST”, nr 7-8, 2003.

12 Zimmermann J.: Prawo administracyjne. Zakamycze 2005, s. 399. 13 Tamże, s. 405 i następne. 14 Pieprzny S., Ura E., Ura M.: Umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym jako czynnik efektywności

i sprawności działań samorządu terytorialnego, [w:] Ura E. (red.): Sprawność działania administracji samorządowej. VII Doroczna Konferencja Stowarzyszenia Edukacji Administracji Publicznej, Rzeszów 2006, s. 504 i następne.


realizacji przedsięwzięcia publiczno-prywatnego lub jest z nim związane (art. 2, pkt 4).15 Wybór przedsiębiorcy (partnera prywatnego) następuje zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych (art. 4, ust. 2), jednakże kryteria wyboru ofert wskazuje art. 6 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym.

Umowę koncesji na roboty budowlane lub usługi przewiduje ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi (DzU, nr 19, poz. 101). Na podstawie takiej umowy podmiot prywatny spełnia określone świadczenie, ale wynagrodzenie odbiera przede wszystkim w naturze, jako możliwość wyłącznego korzystania z obiektu budowlanego lub też korzystania z wytworzonej usługi. Płatność ze strony organu administracji jest możliwa tylko jako świadczenie dodatkowe, obok świadczenia w naturze (art. 1, ust. 2 ustawy). Korzystając z przedmiotu koncesji podmiot prywatny pobiera opłaty od osób trzecich i to one mają mu zapewnić opłacalność przedsięwzięcia.16 Środki pieniężne otrzymane od organu administracji nie mogą zapewnić wykonawcy refundacji całości związanych z wykonywaniem koncesji nakładów poniesionych przez koncesjonariusza. Wręcz przeciwnie, to wykonawca ma ponieść „w zasadniczej części” ryzyko ekonomiczne wykonywania koncesji (art. 1, ust. 3 ustawy). Przepis ten zawiera zwrot niedookreślony „zasadniczej”. Ani w uzasadnieniu projektu ustawy,17 ani w komentarzu do ustawy nie wyjaśnia się, jaką dokładnie część ryzyka ustawodawca miał na myśli. Przytacza się jedynie słownikową definicję tego słowa.18 Wydaje się, że tego rodzaju regulacja niesie za sobą ryzyko niestosowania tych przepisów w praktyce, a to ze względu na unikanie przez organy administracji nadmiernego finansowania podmiotów prywatnych – organ podejmujący decyzję może bowiem spotkać się z zarzutem naruszenia art. 1 ust. 3, polegającym na wykluczeniu ponoszenia zasadniczej części ryzyka ekonomicznego przez podmiot prywatny. Stąd wydaje się celowa ewolucja omawianej ustawy poprzez doprecyzowanie zasad udziału podmiotów prywatnych w ryzyku ekonomicznym.

Określając – na podstawie powyższych wywodów – wzajemną relację pomiędzy trzema umowami, jakimi posługuje się administracja, tj. umową zawieraną w trybie udzielenia zamówienia publicznego, umową o koncesję i umową o partnerstwie publiczno-prywatnym należy stwierdzić, co następuje. Cechą charakterystyczną zamówień publicznych jest wzajemny charakter umowy, na podstawie której strony spełniają sobie świadczenia, a podmiot prywatny nie interesuje się wykonywaniem zadań publicznych za pomocą

15 Szerzej o formach organizacyjnych partnerstwa publiczno-prywatnego zob. np. Zagożdżon B.: Partnerstwo

publiczno-prywatne jako zalecany przez UE system finansowania inwestycji. „ST”, nr 9, 2004, s. 41 i nast. 16 Wyrok ETS z 7 grudnia 2000 r. C-324/98 Teleaustria, Dziennik Urzędowy WE L 1999.199.84. 17 Druk sejmowy nr 834. 18 Lipiec-Warzecha L.: Komentarz do art. 1 ustawy z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane

lub usługi (DzU 09.19.101), Lex/el 2009.

T. Szewc 130

spełnionego przez siebie świadczenia. Okoliczność ta nie występuje w przypadku umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym, ani w przypadku umowy o koncesję. W partnerstwie publiczno-prywatnym partner prywatny otrzymuje wynagrodzenie za wykonywanie zadań publicznych (i z tego powodu jego wybór następuje w trybie zamówień publicznych), jednakże uczestniczy finansowo w wykonywaniu zadań publicznych, w szczególności wnosząc wkład własny. W umowie koncesji udział partnera prywatnego w wykonywaniu zadań polega na tym, że eksploatując przedmiot umowy osiąga z tego tytułu dochody (a może także otrzymywać zapłatę od podmiotu administracji). Umowa o partnerstwo publiczno-prywatne i umowa koncesji są więc szczególnymi rodzajami umów w stosunku do umowy o udzielenie zamówienia publicznego. Dodajmy, że są one na świecie wysoko oceniane, jako formy realizacji zadań publicznych (autorzy projektów wskazują wiele przykładów odpowiednich ustaw w ich uzasadnieniach).

Można zatem zasadnie twierdzić o zachodzącym procesie odstępowania przez administrację od władczych form działania (np. aktu administracyjnego). Jest to dowód na demokratyzowanie się administracji i upraszczanie procedur – zawarcie umowy nie wymaga bowiem sformalizowanego postępowania administracyjnego. Niemniej można wskazać również na drugi aspekt stosowania umów w administracji – konkurencyjność. Cecha ta – właściwa dla gospodarki rynkowej – w coraz większym stopniu występuje w dziedzinie wykonywania zadań publicznych. Widać to szczególnie wyraźnie w przypadku umowy koncesji oraz umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym.

4. Współpraca administracji z partnerami prywatnymi

Omówienie roli umowy ukazało kolejną cechę administracji XXI w. – przekazywanie zadań partnerom prywatnym. Jest to element nowego zarządzania publicznego (New Public Management). Trend ten oznacza stosowanie w administracji menedżerskich metod działania, nakierowanych przede wszystkim na osiąganie wyników.19 Zaletą tej metody administrowania jest obniżenie kosztów funkcjonowania administracji, wynikające z wyższej efektywności wytwarzania dóbr i usług przez podmioty prywatne, czy wręcz nieodpłatnie przez wolontariuszy, którzy dobrowolnie „poświęcają swój czas i energię na rozwiązywanie

19 Supernat J.: Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Management, [w:] Administracja

publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku, nr 2, 2003, s. 28 i nast.


problemów publicznych (np. pomoc ludziom starszym i niepełnosprawnym)”.20 Poza tym w sektorze prywatnym również ma zastosowanie zasada konkurencji, ponieważ podmioty te rywalizują o dochody kontrakty i dotacje. Istnieje więc możliwość wyboru podmiotu, który najtaniej wykona zadania publiczne. Niektórzy przedstawiciele doktryny krytykują jednak to podejście, ponieważ dowodzi ono słabnącej roli państwa; jest wyrazem jego kryzysu.21 Z tym poglądem wypada się zgodzić, ponieważ korzystanie z pozabudżetowego finansowania zadań publicznych jest spowodowane niewystarczającą wysokością środków budżetowych.22

Podstawowym aktem prawnym regulującym ten sposób wykonywania zadań publicznych jest ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.23 Działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, wykonywana w sferze zadań publicznych przez takie podmioty, jak:

− organizacje pozarządowe, − osoby prawne i jednostki organizacyjne, działające na podstawie przepisów o stosunku

Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego,

− stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego (art. 3, ust. 1 i 3). W tym miejscu trzeba wyjaśnić, że przekazanie zadań do wykonania to tylko jeden

z wielu aspektów współpracy administracji z partnerami prywatnymi. Obok tego występuje bowiem wspieranie wykonywania zadań publicznych przez udzielanie dotacji. Powierzenie i wspieranie noszą wspólną nazwę zlecania wykonywania zadań publicznych (art. 5), które co do zasady odbywa się na podstawie otwartego konkursu ofert (art. 11, ust. 2), w wyniku którego zawierana jest umowa (art. 16, ust. 1-3). Pozostałe formy współpracy to:

a. wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności i współdziałania w celu zharmonizowania tych kierunków,

b. konsultowanie projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej podmiotu prywatnego,

20 Kowal N.: Komentarz do art. 11 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego

i o wolontariacie (DzU 03.96.873), [w:] Kowal N.: Tworzenie i rejestracja organizacji pożytku publicznego. Komentarz, Zakamycze 2005.

21 Blicharz J.: Komentarz do art. 11 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (DzU 03.96.873), [w:] Blicharz J., Huchla A.: Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Komentarz, Oficyna, 2008.

22 Hajdys D.: Formalnoprawne możliwości współpracy sektora publicznego i prywatnego w ramach modelu partnerstwa publiczno-prywatnego. „Finanse Komunalne”, nr 9, 2009, s. 22.

23 Ustawa z dn. 24 kwietnia 2003 r., DzU, nr 96, poz. 973 ze zm.

T. Szewc 132

c. tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych z przedstawicieli podmiotów prywatnych oraz przedstawicieli organów administracji publicznej (art. 5, ust. 1).

W przypadku wolontariuszy natomiast, wykonują oni świadczenia odpowiadające świadczeniu pracy w zakresie wykonywania zadań publicznych (art. 42). Stosunek prawny między wolontariuszem a korzystającym z jego pracy ustawa określiła w art. 44 mianem „porozumienia”. Jest to jednak umowa, do której stosuje się przepisy kodeksu cywilnego.24 Wiele przepisów materialnego prawa administracyjnego przewiduje możliwość korzystania z pomocy wolontariuszy przy wykonywaniu zadań. Tytułem przykładu można wskazać art. 81, ust. 9 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej,25 art. 64, ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty26 (w brzmieniu obowiązującym od 21 sierpnia 2003 r.), czy też §8 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych.27

5. Demokratyzowanie funkcjonowania administracji

Przedstawione wyżej zasady współdziałania z podmiotami prywatnymi (a zwłaszcza wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności i tworzenia wspólnych zespołów) są jednocześnie dowodami na demokratyzowanie administracji.

Innym przykładem jest stopniowe zwiększanie gwarancji procesowych stron tzw. postępowania sprawdzającego. Jest to postępowanie prowadzone na podstawie ustawy o ochronie informacji niejawnych,28 w celu dopuszczenia osób sprawdzanych do dostępu do tajemnic państwowych i służbowych. Początkowo odbywało się ono wyłącznie w trybie określonym tą ustawą i co więcej, nie można było się odwołać od decyzji o odmowie przyznania tzw. poświadczenia bezpieczeństwa. Możliwość taką stworzono od 1 lutego 2001 r., dodając do ustawy rozdział 5a, traktujący o postępowaniu odwoławczym i skargowym (tj. postępowaniu przed sądem administracyjnym na skutek wniesienia skargi).29 Później rozszerzono gwarancje procesowe stron, nakazując odpowiednie stosowanie w postępowaniu sprawdzającym wybranych przepisów Kodeksu Postępowania Administracyjnego

24 Kołodziej K.: Wolontariat – pytania i odpowiedzi. „Służba Pracownicza”, nr 11, 2003, s. 7. 25 DzU z 2009 r., nr 175, poz. 1362. 26 DzU z 2004 r., nr 256, poz. 2572 ze zm. 27 DzU z 2003 r., nr 5, poz. 46. 28 Ustawa z dn. 22 stycznia 1999 r., DzU z 2005 r., nr 196, poz. 1631 ze zm. 29 Na podstawie art. 1, pkt 20 ustawy z dn. 3 lutego 2001 r. o zmianie ustawy o ochronie informacji niejawnych,

DzU Nr 22, poz. 247 ze zm.).


(pot. k.p.a.)30 (od 16 czerwca 2006 r. na podstawie art. 1, pkt 1, lit. b) ustawy o zmianie ustawy o ochronie informacji niejawnych oraz niektórych innych ustaw).31 Podobny mechanizm stopniowego zwiększania gwarancji procesowych wystąpił w przypadku wydawania indywidualnych interpretacji podatkowych32 na podstawie ordynacji podatkowej.33 Ogólnie rzecz biorąc wprowadzono udzielanie interpretacji w formie aktu administracyjnego, który można zaskarżyć w administracyjnym toku instancji.

Można spotkać się z oceną, że demokratyzacja administracji w omawianym okresie nie była tak spektakularna, jak inne zmiany omawiane w niniejszym artykule. W 2001 r. stan respektowania wartości demokratycznych przez ustawodawstwo regulujące funkcjonowanie administracji był więcej niż zadowalający. Stąd brak było konieczności większych i głębszych zmian w tym zakresie. Pojawiały się one tylko wtedy, gdy były niezbędne.

6. Przystąpienie do Unii Europejskiej

Prezentacja skutków przystąpienia do Unii Europejskiej dla ustroju i funkcjonowania administracji nie byłaby możliwa bez wskazania, przynajmniej w podstawowym zakresie, założeń prawa unijnego. Zmierza ono do uzyskania wysokiej spójności społeczno-gospodarczej na obszarze Unii i jednocześnie wysokiej pozycji gospodarki europejskiej w gospodarce światowej (czyli jest odpowiedzią na wyzwania globalizacji). Stąd też jednym z naczelnych założeń prawa wspólnotowego jest wysoka konkurencyjność gospodarki.34 Podmioty muszą utrzymać się na rynku wyłącznie dzięki pozyskiwaniu nowych klientów i przyciąganiu ich atrakcyjną ofertą.35 Prowadzi to do usuwania przeszkód „czystej konkurencji”, takich jak np. pomoc publiczna. Jednocześnie Unia stwarza warunki do takiej konkurencyjności, wspomagając zainteresowane podmioty w nadrabianiu opóźnienia do najbardziej rozwiniętych obszarów Unii. Jednym z takich instrumentów jest polityka

30 Ustawa z dn. 14 czerwca 1960 r. – kodeks postępowania administracyjnego, DzU z 2000 r., nr 98, poz. 1071

ze zm. 31 Ustawa z dn. 15 kwietnia 2005 r., DzU, nr 85, poz. 727. 32 Szerzej o ewolucji przepisów Ordynacji podatkowej w zakresie wydawania indywidualnych interpretacji w:

Glumińska-Pawlic J.: Forma prawna „interpretacja przepisów prawa podatkowego”, [w:] Ewolucja prawnych form administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin Profesora Ernesta Knosali, Oficyna, 2008, s, 93 i nast. Krytycznie (w niektórych punktach) ewolucję tę ocenia też Witkowski P.: Ewolucja treści zasady dwuinstancyjności w postępowaniu podatkowym. Zeszyty Prawnicze WSEiA w Bytomiu, z. 1-2/2007 i 1-2/2008, pod red. A. Szewca, Bytom 2008, s. 104 i nast.

33 Ustawa z dn. 29 sierpnia 1997 r., DzU z 2005 r., nr 8, poz. 60 ze zm. 34 Zob. np. założenia strategii lizbońskiej, http://www.strategializbonska.pl. 35 Bychowska M.: Prawo konkurencji w Unii Europejskiej, [w:] Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich

(Unii Europejskiej), Zakamycze 2002, s. 398.

T. Szewc 134

regionalna.36 Podmioty prowadzące działalność gospodarczą zmusza to do podejmowania trafnych decyzji. Jedną z nich jest lokalizacja przedsiębiorstwa. Mimo globalizacji, usytuowanie przedsiębiorstwa w konkretnym miejscu pociąga za sobą skutki w zakresie dostępu do surowców, wykwalifikowanej kadry czy też kosztów inwestycyjnych i później bieżących kosztów działania.37 Z kolei podmioty ubiegające się o pomoc w postępowaniu muszą udowodnić wyższość własnych koncepcji rozwoju nad koncepcjami konkurentów.

Wyczerpujące omówienie zmian w ustroju i funkcjonowaniu administracji, wynikające z przystąpienia do Unii Europejskiej, wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Stąd ograniczymy się jedynie do wskazania najbardziej charakterystycznych przykładów. Polityka rozwoju

Obecnie zagadnienie to reguluje już trzecia ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.38 W kolejnych podejmowano coraz szersze aspekty tego zagadnienia: „Pierwsza próba uporządkowania sposobu prowadzenia polityki rozwojowej została podjęta w ustawie o zasadach wspierania rozwoju regionalnego”.39 Ustawa ta dotyczyła jednak tylko jednego z aspektów opisanego wyżej problemu, a mianowicie koordynacji działań rozwojowych, podejmowanych przez rząd i przez samorządy województw. Kolejną regulacją prawną dotyczącą tej materii, ujmującą zagadnienie koordynacji polityki rozwojowej już znacznie szerzej, była ustawa o Narodowym Planie Rozwoju,40 zwana dalej „ustawą o NPR”, która m.in. uchyliła ustawę o zasadach wspierania rozwoju regionalnego. „W praktyce system wprowadzony ustawą o NPR nie okazał się wystarczająco elastyczny i nie zapewnił skutecznego wdrażania funduszy strukturalnych”.41 Obecnie obowiązujący akt prawny określa podmioty prowadzące politykę rozwoju, definicję tej polityki, sposoby i metody działania. Podstawą uzyskania dofinansowania jest opracowanie polityki rozwoju i programu jej wdrożenia (art. 9 w zw. z art. 15 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju). Ustawa ta zmusza do ujednolicania polityk rozwoju i tym samym zwiększa efektywność wykorzystywania środków unijnych (art. 12a i nast.). Ochrona środowiska

Problematyki tej dotyczy wiele aktów prawnych. Przykładowo można tu wymienić:

36 Głąbicka K., Grewiński M.: Europejska polityka regionalna. Warszawa 2003, s. 35. 37 Guziejewska B.: op.cit., s. 10. 38 Ustawa z dn. 6 grudnia 2006 r., DzU z 2009 r., nr 84, poz. 712. 39 Ustawa z dn. 12 maja 2000 r., DzU, nr 48, poz. 550, z późn. zm. 40 Ustawa z dn. 20 kwietnia 2004 r., DzU, nr 116, poz. 1206, z późn. zm. 41 Z uzasadnienia projektu ustawy, druk sejmowy nr 963.


− ustawę o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji.42 Przewiduje się w niej powierzenie zadań Krajowego ośrodka bilansowania i zarządzania emisjami Instytutowi Ochrony Środowiska oraz utworzenie wielu rejestrów, takich jak rejestr jednostek Kioto czy rejestr zielony inwestycji;

− ustawę o organizmach genetycznie modyfikowanych.43 Określa ona zasady używania i wprowadzania do obrotu lub do środowiska takich organizmów oraz organów administracji państwowej właściwych w tych sprawach. Jest nim minister właściwy do spraw środowiska, który wydaje zgody lub zezwolenia na używanie i wprowadzanie GMO do obrotu lub do środowiska i monitoruje działalność regulowaną ustawą (art. 10),

− ustawę o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS).44 Akt ten nakłada na organy administracji zadania związane z prowadzeniem rejestru organizacji, przestrzegających zasady ochrony środowiska. Przewiduje także utworzenie organu pomocniczego ministra właściwego do spraw środowiska – Krajową Radę Ekorozwoju.45

Rozwój obszarów wiejskich

Jest to implementacja polityki regionalnej Unii. Przykładowo, ustawa o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich46 określa zasady przyznawania pomocy oraz zadania organów administracji w zakresie realizacji programu rozwoju obszarów wiejskich. Pomoc może być udzielona w jednym z 23 celów wskazanych w art. 5 ustawy. Właściwymi organami administracji są minister właściwy do spraw rozwoju wsi oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (art. 4).

Przykłady można mnożyć. Zakres obszarów, w których ujawnia się wpływ akcesji na administrację obrazuje ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej.47 Wymienia ona 38 ustaw, których nowelizacja była konieczna. Jednocześnie nie jest to katalog wyczerpujący, co przyznają

42 Ustawa z dn. 17 lipca 2009 r., DzU, nr 130, poz. 1070. 43 Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r., DzU z 2007 r., nr 36, poz. 233 ze zm. 44 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r., DzU, nr 70, poz. 631 ze zm. 45 Odnośnie do innych skutków przystąpienia Polski do UE w zakresie wpływu acquis communaatauire na

polskie prawo ochrony środowiska, zob. Dobrowolski G.: Polski model ocen oddziaływania na środowisko. Zeszyty Prawnicze WSEiA w Bytomiu, z. 1-2/2007 i 1-2/2008, pod red. A. Szewca, Bytom 2008, s. 89 i nast.

45 Druk sejmowy nr 1689. 46 Ustawa z dnia 7 marca 2007 r., DzU, nr 64, poz. 427. 47 Ustawa z dnia z 24 sierpnia 2007 r., DzU, nr 176, poz. 1238.

T. Szewc 136

autorzy projektu ustawy w uzasadnieniu jej projektu,48 gdyż obejmuje tylko te ustawy, które nie zostały wcześniej doprowadzone do stanu pełnej zgodności z prawem wspólnotowym.

7. Stosunki zatrudnienia w administracji

W omawianym okresie można także odnotować zmiany w zakresie stosunków pracy pracowników administracji. Przede wszystkim – uwzględniając postulaty doktryny49 od nowa uregulowano status prawny pracowników samorządowych. Do najistotniejszych zmian należą:

− rezygnacja z mianowania, jako podstawy nawiązania stosunku pracy (art. 4, ust. 1), − ustanowienie obowiązku zatrudniania apolitycznego sekretarza w każdej jednostce

samorządu terytorialnego (art. 5), − możliwość zatrudniania doradców i asystentów kierownika jednostki (art. 17, ust. 1), − możliwość zatrudniania osób nieposiadających obywatelstwa polskiego (art. 11, ust. 2 i

3), − uelastycznienie zasad naboru, np. przez możliwość zatrudnienia na stanowisku

kierowniczym osób, które nie pracowały w administracji, lecz prowadziły działalność gospodarczą (art. 6, ust. 4, pkt 1) czy możliwość awansu wewnętrznego (art. 20 i art. 22, ust. 1),

− nałożenie obowiązku podnoszenia kwalifikacji przez pracowników samorządowych (art. 24, ust. 2, pkt 7 oraz art. 29).

Bardzo ważną tendencją obecnej dekady jest profesjonalizacja funkcjonariuszy publicznych, przejawiająca się w określaniu wymagań stawianych kandydatom do pracy w administracji publicznej oraz w konieczności przeprowadzenia konkursu przed nawiązaniem stosunku pracy. Przykładem może być nowelizacja poprzedniej ustawy o pracownikach samorządowych.50 W jej wyniku dodano art. 3a stanowiący, iż „Nabór kandydatów na wolne stanowiska urzędnicze, w tym na kierownicze stanowiska urzędnicze, zatrudnianych na podstawie art. 2, pkt. 2 i 4, zwane dalej stanowiskami urzędniczymi, jest otwarty i konkurencyjny”.51 Innego przykładu dostarcza art. 6, ust. 2 i 7 ust. 2 ustawy

48 Druk sejmowy nr 1689. 49 Zob. np. przegląd referatów wygłoszonych na konferencji „Stosunki pracy pracowników samorządowych –

ocena istniejącej regulacji i perspektywy zmian” (Kraków 2007), zamieszczonych w pracy Stosunki pracy pracowników samorządowych, pod red. red. M. Steca, Warszawa 2008.

50 Ustawa z dnia 22 marca 1990 r., DzU z 2001, nr 142, poz. 1593 ze zm. 51 Ustawą z dnia 6 maja 2005 r. o zmianie ustawy o pracownikach samorządowych, ustawy o samorządowych

kolegiach odwoławczych i ustawy o systemie oświaty, DzU, nr 122, poz. 1020 (art. 1, pkt 2).


o wojewodzie i administracji rządowej w województwie,52 gdzie po raz pierwszy określono wymagania, jakim powinni odpowiadać wojewoda i wicewojewoda.

Drugim natomiast wątkiem, wyraziście odznaczającym się w obecnej dekadzie, jest zaostrzenie walki z korupcją. Korupcja jest istotnym problemem społecznym, który swój początek miał od przemian ustrojowych w 1989 r. Zwalczanie tego zjawiska należy do zakresu działania wielu instytucji, takich jak Policja czy Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Niemniej jednak uznano, że ich działania są niewystarczające (a to ze względu na fakt, iż jest to jedno z wielu zagadnień należących do zakresu działania tych instytucji) i w tym celu powołano nową, wyspecjalizowaną instytucję – Centralne Biuro Antykorupcyjne53 (ustawą o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym).54 Skorzystano tu z doświadczeń światowych w zakresie walki z korupcją. Organy powołane specjalnie w tym celu mają również np. Wielka Brytania (Serious Fraud Office),55 Francja (Mission Interministerielle D'enquête sur les Marches et les conventions de délégation de service public),56 czy Unia Europejska (Office Européen de Lutte Antifraude).57 W następstwie utworzenia CBA doszło do ograniczenia roli i zadań służb specjalnych, które skupiają się na podstawowej działalności.

8. Rozwój Internetu

Administracja nie może abstrahować od niezwykle dynamicznego rozwoju informatyki i Internetu, jaki miał miejsce w ostatnich latach. Odpowiedzią na te wyzwania są m.in. przepisy dotyczące informatyzacji administracji,58 prowadzenie Biuletynu Informacji Publicznej w formie elektronicznej59 czy metody kontaktowania się z administracją, przy użyciu środków komunikacji elektronicznej. Nie można także zapominać o obowiązku prowadzenia różnego rodzaju rejestrów czy ewidencji w systemie informatycznym.

Ustawa o informatyzacji określa wymagania i zasady działań zmierzających do informatyzacji podmiotów świadczących usługi publiczne, w tym organów administracji rządowej oraz jednostek samorządu terytorialnego i ich organów (art. 2, ust. 1, pkt 1). Podstawowym instrumentem osiągnięcia tego celu jest Plan Informatyzacji Państwa,

52 Ustawa z dnia 28 stycznia 2008 r., DzU, nr 31, poz. 206. 53 Z uzasadnienia projektu ustawy, druk sejmowy nr 275. 54 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r., DzU, nr 104, poz. 708 ze zm. 55 http://www.sfo.gov.uk/. 56 http://www.minefi.gouv.fr/mission_marches/. 57 http://ec.europa.eu/dgs/olaf/index_en.html. 58 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r., o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne,

DzU, nr 64, poz. 565 ze zm., zwana dalej „ustawa o informatyzacji”. 59 Zob. wymagania szczegółowe określone w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji

z dnia 18 stycznia 2007 r., DzU, nr 10, poz. 68.

T. Szewc 138

określający m.in. program działań w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, zadania publiczne, które będą realizowane z wykorzystaniem drogi elektronicznej, priorytety rozwoju systemów teleinformatycznych i charakterystykę projektów informatycznych, służących realizacji tych priorytetów (art. 5, ust. 3).60 Ustawa określa także minimalne wymagania stawiane systemom teleinformatycznym, służącym do wykonywania zadań publicznych. Szczególną kategorią takich zadań są rejestry publiczne, prowadzone na podstawie przepisów odrębnych w formie elektronicznej.61 Ich ważną cechą jest wymienialność informacji drogą elektroniczną (art. 14). Podmiot administracji ma obowiązek zapewnić wymienialność tych informacji na drodze elektronicznej (art. 16 ustawy o informatyzacji) także przy wykonywaniu innych zadań wymagających wymiany informacji.62 Ustawa przewiduje wreszcie obowiązek kontroli systemów teleinformatycznych, służących do wykonywania zadań publicznych, pod kątem spełnienia minimalnych wymagań ustawowych (art. 25, ust. 1, pkt 3).63

9. Wnioski

Analiza zmian ustroju i funkcjonowania administracji, przeprowadzona w niniejszym artykule jednoznacznie ukazuje, że ulegała ona ewolucji w pierwszej dekadzie XXI wieku. Świadczy o tym przede wszystkim stopniowy charakter zmian i wielokrotne dostosowywanie zasad funkcjonowania administracji do rzeczywistych warunków działania (czego wyrazem jest kilka kolejnych ustaw regulujących określoną dziedzinę stosunków społecznych).

Zmiany te obejmowały niemal każdy aspekt działalności administracji – struktury, formy działania, metody działania (tj. kontakty z podmiotami prywatnymi), środki działania (czyli

60 Zob. też rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 marca 2007 r. w sprawie Planu Informatyzacji Państwa na

lata 2007 – 2010 (DzU, nr 61, poz. 415). 61 Do przykładów takich rejestrów należy wykaz organizacji pożytku publicznego, na które podatnik podatku

dochodowego od osób fizycznych, zgodnie z odrębnymi przepisami, może przekazać 1% podatku (art. 27a. ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie).

62 Przykładem może być art. 15, ust. 3a ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. (DzU z 2007 r., nr 68, poz. 449 ze zm.) o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych, zgodnie z którym wraz z wnioskiem o publikację aktu normatywnego w dzienniku urzędowym dołącza się akt normatywny lub inny akt prawny w formie dokumentu elektronicznego, a także art. 39, ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych (DzU, nr 167, poz. 1399, zgodnie z którym część opisową operatu uzdrowiskowego sporządza się również w formie elektronicznej (operat taki jest podstawą do nadania gminie statusu uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej).

63 Szerzej w sprawie postanowień ustawy zob.: Szostek D. (red.): E-Administracja. Prawne zagadnienia informatyzacji administracji. Wrocław 2009; Ganczar M.: Informatyzacja administracji publicznej. Nowa jakość usług publicznych dla obywateli i przedsiębiorców. Warszawa 2009 oraz Monarcha-Matlak A.: Działalność informatyzacyjna podmiotów publicznych w świetle ustawy z dnia 17 II 2005 r. o informatyzacji podmiotów realizujących zadania publiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, seria „Prawo”, nr 18, 2008.


informatyzację) czy nawet stosunki zatrudnienia. Oznacza to, że korzysta się z doświadczeń praktyki i osiągnięć doktryny w celu tworzenia administracji sprawnej, wydajnej i przyjaznej obywatelowi.

Oczywiste jest, że opisane zmiany oddziałują na zarządzanie administracją publiczną przez podejmowanie działań dostosowawczych. Można tu wyróżnić następujące sfery:

− organizacyjną (tworzenie nowych struktur oraz dostosowywanie już istniejących do zmienionego zakresu zadań),

− zarządzanie zasobami ludzkimi (rekrutacja nowych pracowników na zasadzie doboru profesjonalnych kadr),

− zarządzanie ryzykiem (dotyczy to w szczególności nowych instrumentów realizacji zadań, takich jak PPP czy koncesja na roboty budowlane i usługi, gdzie często brak jest jasnych i ostrych kryteriów wyboru partnera prywatnego, gdzie ryzyko polega na nie do końca precyzyjnym określeniu przesłanek wyboru takiego partnera; konieczne jest tu przełamywanie przyzwyczajeń i upowszechnianie skłonności do podejmowania takiego ryzyka),

− zarządzanie finansami (w szczególności chodzi tu o pozyskiwanie środków z UE), − zarządzanie zasobami IT (zakup sprzętu komputerowego, szkolenia, prowadzenie

Biuletynu Informacji Publicznej itp.), − obsługi prawnej – coraz szersze stosowanie umów w administracji, a także

konieczność przestrzegania prawa UE są to co najmniej dwa czynniki będące ogromnym wyzwaniem dla służb prawnych administracji publicznej.

Bibliografia

1. Banaszak B.: Glosa do wyroku TK z dnia 18 lutego 2003 r., K 24/02, „Przegląd Sejmowy”, nr 4, 2003.

2. Biernat S.: Prywatyzacja zadań publicznych. Problematyka prawna. PWN, Warszawa-Kraków 1994.

3. Blicharz J., Huchla A.: Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Komentarz, Oficyna, 2008.

4. Bychowska M.: Prawo konkurencji w Unii Europejskiej, [w:] Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej), Zakamycze 2002.

5. Chudzik M.: Komentarz do ustawy z dnia 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU 02.25.253), Lex/el 2002.

T. Szewc 140

6. Dobrowolski G.: Polski model ocen oddziaływania na środowisko. Zeszyty Prawnicze WSEiA w Bytomiu, z. 1-2/2007 i 1-2/2008, (pod red.) A. Szewca, Bytom 2008.

7. Dolnicki B.: Pozycja prawna wójta, (burmistrza, prezydenta miasta) wobec rady gminy. „ST”, nr 1-2, 2007.

8. Szostek D. (red.): E-Administracja. Prawne zagadnienia informatyzacji administracji. Wrocław 2009.

9. Ganczar M.: Informatyzacja administracji publicznej. Nowa jakość usług publicznych dla obywateli i przedsiębiorców. Warszawa 2009.

10. Glumińska-Pawlic J.: Forma prawna „interpretacja przepisów prawa podatkowego”, [w:] Ewolucja prawnych form administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin Profesora Ernesta Knosali, Oficyna 2008.

11. Głąbicka K., Grewiński M.: Europejska polityka regionalna. Warszawa 2003. 12. Guziejewska B.: Glokalizacja – oksymoron czy wyzwanie dla samorządu terytorialnego?

„ST”, nr 7, 2008. 13. Hajdys D.: Formalnoprawne możliwości współpracy sektora publicznego i prywatnego

w ramach modelu partnerstwa publiczno-prywatnego, „Finanse Komunalne”, nr 9, 2009. 14. Haręża A.: Postępowanie administracyjne prowadzone za pomocą środków komunikacji

elektronicznej. Cz. 1. Dokument elektroniczny (uwagi wprowadzające), Casus 2009, nr 52.

15. Jagielski J.: „Ustawa warszawska” – prawo niedoskonałe (uwagi na marginesie wdrażania ustawy z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju m. st. Warszawy. „ST”, nr 12, 2002.

16. Kołodziej K.: Wolontariat – pytania i odpowiedzi. „Służba Pracownicza”, nr 11, 2003. 17. Korczak J.: O nieporozumieniach wokół porozumień w administracji publicznej. „ST”,

nr 6, 2009. 18. Kowal N.: Tworzenie i rejestracja organizacji pożytku publicznego. Komentarz,

Zakamycze 2005. 19. Kowalczyk M.: E-urząd w komunikacji z obywatelem. Warszawa 2009. 20. Kulesza M.: Konsolidacja zarządzania w samorządzie – wybrane zagadnienia. Uwagi do

dyskusji. „ST”, nr 7-8, 2006. 21. Lipiec-Warzecha L.: Komentarz do art. 1 ustawy z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na

roboty budowlane lub usługi (DzU 09.19.101), Lex/el 2009. 22. Materiały z postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie ustawy z dnia

15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy (DzU, nr 41, poz. 361), sygn. akt K. 24/02. „ST”, nr 7-8, 2003.

23. Monarcha-Matlak A.: Działalność informatyzacyjna podmiotów publicznych w świetle ustawy z dnia 17 II 2005 r. o informatyzacji podmiotów realizujących zadania publiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, seria „Prawo”, nr 18, 2008.


24. Ochendowski E.: Prawo administracyjne. Część ogólna. Toruń 2005. 25. Pieprzny S., Ura E., Ura M.: Umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym jako czynnik

efektywności i sprawności działań samorządu terytorialnego, [w:] Ura E.: Sprawność działania administracji samorządowej. VII Doroczna Konferencja Stowarzyszenia Edukacji Administracji Publicznej, Rzeszów 2006.

26. Stec M. (red.): Stosunki pracy pracowników samorządowych. Warszawa 2008. 27. Supernat J.: Administracja publiczna w świetle koncepcji New Public Management,

[w:] Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku, nr 2, Białystok 2003.

28. Szewc A.: Ustawa o samorządzie województwa. Komentarz. ABC a Wolters Kluwer Business, Warszawa 2008.

29. Szewc T.: Dostosowanie prawa polskiego do zasad Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego. Bydgoszcz-Katowice 2006.

30. Tyśkiewicz-Mazur A.: Umowa o partnerstwie publiczno-prywatnym – wybrane zagadnienia. „ST”, nr 11, 2008.

31. Witkowski P.: Ewolucja treści zasady dwuinstancyjności w postępowaniu podatkowym. Zeszyty Prawnicze WSEiA w Bytomiu, z. 1-2/2007 i 1-2/2008, (pod red.) A. Szewca, Bytom 2008.

32. Zagożdżon B.: Partnerstwo publiczno-prywatne jako zalecany przez UE system finansowania inwestycji. „ST”, nr 9, 2004.

33. Zimmermann J.: Prawo administracyjne. Zakamycze, 2005.

Recenzenci: Dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. nzw. w Pol. Śl. Dr hab. Agnieszka Sitko-Lutek, Prof. UMCS

Wojciech ZOLEŃSKI Politechnika Śląska Wydział Organizacji i Zarządzania, Instytut Zarządzania i Administracji

SYSTEMY WCZESNEGO OSTRZEGANIA WYKORZYSTUJĄCE WIEDZĘ

Streszczenie. W artykule przedstawiono główne idee wczesnego ostrzegania, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki rozpoznawania zagrożeń w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Z przeprowadzonych badań wynika, że potrzeby informacyjne przedsiębiorstw są zróżnicowane i zmieniają się w czasie. W rozpoznawaniu zagrożeń przydatne są różne metody i koncepcje wczesnego ostrzegania. Dla spełnienia tych wymagań uzasadnione jest zastosowanie systemów wykorzystujących wiedzę, w których ogólna struktura przetwarzania informacji oraz narzędzia informatyczne są uniwersalne i względnie stałe, natomiast elementy zmienne, zależne od specyfiki przedsiębiorstwa i aktualnych zadań, zawarte są w bazach wiedzy.

Słowa kluczowe: wczesne ostrzeganie, systemy wykorzystujące wiedzę

EARLY WARNING SYSTEM BASED ON THE KNOWLEDGE

Summary. The paper presents main ideas of early warning. In particular the threats recognition in the enterprise management was described. Research showed that information needs of enterprises are diversified and changeable in the time. In threats recognition different methods and ideas of early warning are useful. For carrying these requirements out applying the knowledge based systems is recommended. In these systems computer tools and methods of the information processing are universal but elements dependent on specific tasks are included in bases of the knowledge.

Keywords: early warning, knowledge based system

W. Zoleński 144

1. Wprowadzenie

Systemy wczesnego ostrzegania (SWO) są szczególnymi systemami informacyjnymi, których zadaniem jest sygnalizowanie użytkownikowi zagrożeń występujących w otoczeniu lub wewnątrz badanego obiektu. Sygnały ostrzegawcze powinny być przekazywane z odpowiednim wyprzedzeniem, aby użytkownik był w stanie podjąć zapobiegawcze lub kompensujące działania ochronne, eliminujące lub zmniejszające skutki sygnalizowanych zagrożeń (por. [6]).

System wykorzystujący wiedzę (knowledge-based system) to program komputerowy, który wykorzystuje wiedzę i wnioskowanie w celu rozwiązywania problemów. Kiedy wiedza i procedury wnioskowania są modelowane na wzór ekspertów, taki system nazywa się systemem ekspertowym [8, s. 190].

Dla uniknięcia nieporozumień terminologicznych należy podkreślić, że występujące w powyższej definicji (i w dalszej części artykułu) pojęcie „wiedza” jest rozumiane stosunkowo wąsko i odnosi się przede wszystkim do wiedzy przetwarzanej w systemach informatycznych. Mniej więcej od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ukazują się liczne publikacje dotyczące zarządzania wiedzą [4, 7, 10]. W publikacjach tych występują bardzo różnorodne definicje wiedzy, uwzględniające różne punkty widzenia: systemy informacyjne (kodyfikacja), zarządzanie zasobami ludzkimi (personalizacja), zarządzanie strategiczne, zwłaszcza nurty zakładające burzliwość otoczenia oraz ciągłe innowacje jako źródło przewagi strategicznej, zarządzanie zmianą i inne. A. Jashapara definiuje wiedzę jako efektywny proces uczenia się, związany z pozyskiwaniem, użytkowaniem i upowszechnia-niem wiedzy jawnej i ukrytej, wykorzystujący odpowiednie technologie i środowisko kulturowe, którego celem jest wzrost kapitału intelektualnego oraz sprawności organizacji [7]. Systemy informatyczne znajdują zastosowanie przede wszystkim w operowaniu wiedzą skodyfikowaną.

2. Przegląd metod i koncepcji wczesnego ostrzegania

Badanie otoczenia dostarcza informacji dotyczących zarówno szans, jak i zagrożeń. Ocena, czy dostrzeżony fakt jest szansą czy zagrożeniem nie zawsze jest jednoznaczna. W wielu wypadkach zależy od tego, jakie zostaną podjęte działania. System informujący zarówno o zagrożeniach, jak i szansach określa się jako system wczesnego rozpoznania. Należy jednak podkreślić, że zasadniczą częścią wczesnego rozpoznania jest ostrzeganie przed zagrożeniami.

Systemy wczesnego ostrzegania wykorzystujące wiedzę 145

W literaturze przedmiotu można wyróżnić trzy kategorie systemów wczesnego ostrzegania, wokół których koncentrują się rozważania teoretyczne i badania praktyczne.

1. Systemy wczesnego ostrzegania dla dużych systemów ekonomicznych, takich jak: gospodarka kraju, regionu czy gospodarka światowa. Systemy te opierają się na zało-żeniu inercji i ciągłości zmian [12]. Podstawowymi metodami rozpoznawania zagrożeń są metody ilościowe, zwłaszcza statystyczno-ekonometryczne. W odniesieniu do informacji wczesnego ostrzegania stawia się wymagania dużej dokładności i pewności przewidywań. Oczekiwania te mogą być spełnione pod warunkiem, że nie wystąpiła zasadnicza zmiana struktury badanego systemu, np. katastrofa gospodarcza. W dużych systemach gospodarczych założenie inercji i ciągłości zmian jest na ogół spełnione, a katastrofy gospodarcze zdarzają się stosunkowo rzadko.

2. Systemy wczesnego ostrzegania przed upadłością podmiotów gospodarczych – przed-siębiorstw, banków lub innych organizacji. Systemy takie przeznaczone są przede wszystkim dla obserwatorów zewnętrznych, zwłaszcza instytucji finansowych, organizacji współpracujących z badanym podmiotem, potencjalnych inwestorów, akcjonariuszy, jednostek nadrzędnych. Informacje wczesnego ostrzegania formułowa-ne są na podstawie kilku – kilkunastu najważniejszych wskaźników finansowo-eko-nomicznych [15]. Pewność informacji jest stosunkowo duża, rzędu 80-90% w okresie 2-4 lat. Oznacza to, że z punktu widzenia ocenianego przedsiębiorstwa systemy te w zasadzie nie są systemami wczesnego ostrzegania, gdyż po uzyskaniu informacji o przewidywanej upadłości nie jest możliwe podjęcie skutecznych działań zapobiegawczych.

3. Systemy wczesnego ostrzegania dla przedsiębiorstw. Systemy tego typu scharakte-ryzował w latach osiemdziesiątych W. Klausmann, wyodrębniając trzy generacje systemów [6]: − Systemy pierwszej generacji, czyli operacyjne SWO, koncentrują się na

okresowym porównywaniu stanów rzeczywistych (obserwowanych) z ich wielkościami planowanymi bądź przewidywanymi.

− Systemy drugiej generacji, czyli wskaźnikowe SWO, opierają się na obserwacjach zbioru wskaźników o dużej wartości prognostycznej i porównywaniu ich z wartościami wzorcowymi.

− Systemy trzeciej generacji kojarzone z koncepcją słabych sygnałów Ansoffa. Słabe sygnały pochodzą z dalekiego otoczenia przedsiębiorstwa, z początkowych ogniw łańcucha przyczynowo-skutkowego i mogą informować o zbliżaniu się strategicznych zmian.

W. Zoleński 146

Powyższa klasyfikacja w znacznej mierze zachowuje swoją aktualność, gdyż od czasu sformułowania przez Ansoffa koncepcji słabych sygnałów nie pojawiły się zasadniczo nowe idee wczesnego ostrzegania. Można jednak zauważyć szerokie stosowanie zaawansowanych systemów informatycznych, w tym metod sztucznej inteligencji i metod opartych na przetwarzaniu wiedzy, zwłaszcza technologii systemów ekspertowych. Umożliwia to integrację różnorodnych metod i koncepcji wczesnego ostrzegania.

Znaczącą ideą, która mogłaby być początkiem rozwoju nowej, czwartej generacji SWO, jest zastosowanie pogłębionej analizy zależności przyczynowo-skutkowych, wykorzystującej między innymi metody teorii sterowania i systemów [17]. Istotą koncepcji słabych sygnałów jest ostrzeganie z dużym wyprzedzeniem o zagrożeniach pojawiających się w dalekim otoczeniu przedsiębiorstwa. Jednak dla współczesnych przedsiębiorstw większym zagrożeniem mogą być liczne, skomplikowane oddziaływania i interakcje, jakie zachodzą pomiędzy przedsiębiorstwem i jego bliskim otoczeniem. W tego typu relacjach powstają zagrożenia, nieraz sprowokowane przez własne działania, których nie da się przewidzieć z dużym wyprzedzeniem.

Metody specyficzne dla systemów jednej kategorii mogą być stosowane – w pewnym zakresie i z wieloma zastrzeżeniami – w systemach innej kategorii. Konieczne jest jednak sprawdzenie, czy w konkretnej sytuacji spełnione są założenia stosowanej metody.

Przedstawione niżej metody i koncepcje mogą – w różnym stopniu – znaleźć zastosowanie w rozpoznawaniu zagrożeń występujących w przedsiębiorstwie.

− Metody systemów wąskoprofilowych, np. wczesne ostrzeganie przed pożarem, zagrożeniami naturalnymi, katastrofami budowlanymi [5] itp.

− Systemy alertowe ostrzegające i informujące o zdefiniowanych przez użytkownika zdarzeniach, które mogłyby być przeoczone. Tego typu SWO nawiązują do koncepcji osobistego organizera.

− Analiza szeregów czasowych – badanie utraty przewidywalności trendu, przewidywanie załamania trendu, badanie składowych okresowych i cyklicznych trendów, prognozy realistyczne oparte na ekstrapolacji trendu [3].

− Metody oparte na ekonometrycznych modelach przyczynowo-skutkowych [3, 12]. Zastosowanie modeli ekonometrycznych, które są modelami regresyjnymi, empiryczno-indukcyjnymi, ograniczone jest do tych przypadków, gdy w badanych procesach nie zmienia się struktura zależności przyczynowo-skutkowych. Wynika to z konieczności spełnienia założeń teorii prognozy ekonometrycznej [3]. Wymóg ten odnosi się również do badania szeregów czasowych. Z tego powodu metody ekonometryczne nie znajdują szerszego zastosowania w pozyskiwaniu informacji wczesnego ostrzegania w przedsiębiorstwie.


− Metody łączące analizę wskaźnikową z metodami ekonometrycznymi (np. modele Z). Są to narzędzia wykorzystywane w systemach prognozy upadłości (por. [15]), będących szczególnym przypadkiem SWO.

− Operacyjne systemy wczesnego ostrzegania. W systemach tych porównuje się rzeczywiste i zaplanowane bądź przewidywane wartości ważnych dla organizacji wskaźników. Szczególne znaczenie ma monitorowanie realizacji określonych harmonogramem zadań, zwłaszcza znajdujących się na ścieżce krytycznej [2, 6].

− Wskaźnikowe systemy wczesnego ostrzegania. W systemach tych wyznacza się sygnalizatory o dużej wartości prognostycznej i porównuje z wielkościami normatywnymi. Najczęściej stosuje się wskaźniki finansowe, ale ostrzeganie z większym wyprzedzeniem wymaga też uwzględnienia innych perspektyw, m.in. klienta, procesów wewnętrznych i perspektywy rozwojowej przedsiębiorstwa. W zaawansowanych systemach wskaźnikowych zastosowanie mogą znaleźć narzędzia controllingu. W pracy [17] przedstawiono uogólnienie koncepcji wskaźni-kowych SWO, oparte na pojęciu odchyleniowych wzorców sytuacji wczesnego ostrzegania.

− Koncepcja słabych sygnałów. W koncepcji tej wyznaczanie informacji wczesnego ostrzegania opiera się na założeniu, że istnieją stabilne, długotrwałe procesy, które rozpoczynają się w dalekim otoczeniu przedsiębiorstwa, dlatego znajdują się poza standardowym obszarem obserwacji. Słabe sygnały mogą pojawiać się w doniesieniach o kierunkach badań naukowych, w rozpowszechnianiu się nowych idei, w poglądach i stanowiskach kluczowych osobistości lub organizacji politycznych, w doniesieniach o nowych inicjatywach prawnych. Określenie „słabe” (weak, faint) odnosi się do obserwowalności, nie do siły oddziaływania. Silne sygnały to informacje o takich czynnikach, które trudno przeoczyć, są stale obserwowane, znajdują się w centrum uwagi kierownictwa (np. wynik finansowy, wartość sprzedaży, kurs akcji przedsiębiorstwa). Istnieją różne przyczyny niedostrzeżenia w porę słabych sygnałów: Słabe sygnały są rozproszone i ich dostrzeżenie wymaga obserwacji i analizy

szerokiej wiązki informacji (takie rozumienie słabych sygnałów wykracza poza koncepcję sformułowaną przez Ansoffa).

Wpływ zagrożeń opisanych przez słabe sygnały ujawnia się dopiero po dłuższym czasie, dlatego w doraźnej obserwacji jest ignorowany. W zarządzaniu często występuje skłonność do koncentrowania się na doraźnych działaniach i efektach.

Zbiór czynników, które w przyszłości mogą mieć znaczący wpływ na działalność przedsiębiorstwa jest bardzo duży, dlatego niektóre z nich mogą być przeoczone.

W. Zoleński 148

Trudno jest z dużym wyprzedzeniem przewidzieć, które spośród wielu czynników mogą mieć w przyszłości istotne znaczenie dla działalności przedsiębiorstwa.

Słabe sygnały mogą być z różnych powodów niedostępne dla obserwatora. Może to wynikać z niedostępności obserwacyjnej lub pomiarowej, ukrywania informacji mogących być źródłem przewagi konkurencyjnej lub z ukrywania zamiarów przez podmioty konkurujące z przedsiębiorstwem.

Na słabe sygnały mogą nakładać się inne sygnały (zakłócenia) silnie oddziałujące na obserwatorów. Znaczenie sygnałów nie zawsze zależy od ich intensywności.

Niedostatkiem koncepcji słabych sygnałów jest słaba operacjonalizacja metod identyfikacji i interpretacji informacji, które mogą mieć w przyszłości duże znaczenie dla działalności przedsiębiorstwa (por. [12 s.156]).

− Nieekstrapolacyjne metody analizy strategicznej, m.in.: analiza szans i zagrożeń, analiza luki strategicznej, metody portfelowe, metody cyklu życia, metody scenariuszowe.

− Metody teorii gier. Teoria gier przedstawia formalne modele interakcji (o charakterze konfliktu lub kooperacji), jakie mogą zachodzić pomiędzy przedsiębiorstwem i innymi podmiotami. Podmioty te w dążeniu do własnych celów mogą uzyskać przewagę, jeśli ukrywają swoje działania i zasady postępowania. Teoria gier dysponuje metodami podejmowania optymalnych decyzji w warunkach nieokreśloności.

− Metody sztucznej inteligencji (por. [3, 16]): systemy ekspertowe, logika przybliżona, np. oparta na zbiorach rozmytych, rozpoznawanie postaci, sztuczne sieci neuronowe, algorytmy genetyczne (zwłaszcza systemy samouczące), analiza turbulencji i teoria chaosu.

− Teoria katastrof. Teoria ta nie ma bezpośredniego zastosowania w naukach ekonomicznych, jednak uzyskane wyniki spowodowały sformułowanie hipotez badawczych, które w pewnych przypadkach okazują się użyteczne w SWO: Ciągłe i przewidywalne zmiany jednych czynników mogą powodować nieciągłe

i trudne do przewidzenia zmiany innych czynników. Istnieje ograniczona liczba typów katastrof.

− Modele przyczynowo-skutkowe oparte na metodach logiczno-dedukcyjnych. W modelach tych, w odróżnieniu od modeli ekonometrycznych, możliwe jest uwzględnienie zmian struktury zależności przyczynowo-skutkowych oraz modelowanie procesów, jakie nie występowały w przeszłości. Jednak dokładność i pewność odwzorowania rzeczywistych obiektów są mniejsze. Metody te są użyteczne zwłaszcza w formułowaniu prognoz badawczych. Teoria sterowania


i systemów dysponuje efektywnymi narzędziami do tworzenia tego typu modeli przyczynowo-skutkowych.

− Metody heurystyczne. W długoterminowych prognozach ostrzegawczych najczęściej stosowane są metody heurystyczne, zwłaszcza metody ekspertowe (np. metoda delficka).

3. Główne idee wczesnego ostrzegania

Istotą systemu wczesnego ostrzegania jest dostarczanie informacji umożliwiających podjęcie działań zapobiegających powstaniu straty lub ograniczających jej rozmiary. Wartość ostrzegawcza informacji wczesnego ostrzegania związana jest przede wszystkim z pozyskaniem jej z odpowiednim wyprzedzeniem. Ta sama informacja dostarczona później miałaby mniejszą wartość lub byłaby bezwartościowa. zadaniem SWO nie jest natomiast formułowanie dokładnych i pewnych prognoz o powstaniu nieuchronnej straty. Tego typu prognozy mogą mieć wartość ostrzegawczą wtedy, gdy są przeznaczone dla obserwatorów zewnętrznych, spoza podmiotu, dla którego przewiduje się powstanie strat.

Systemy wczesnego ostrzegania znajdują zastosowanie zwłaszcza w tych obszarach działalności, w których kluczową rolę odgrywa czas. Czas jest szczególnym czynnikiem, upływa nieodwracalnie, upływu czasu nie można zatrzymać, spowolnić ani przyspieszyć. Niewykorzystanego czasu nie daje się gromadzić, nie ma też możliwości pozyskania czasu, gdy wystąpi jego deficyt. Z tego powodu uzasadnione jest zbieranie informacji możliwie wcześnie, nawet jeśli są trudno dostępne, mało dokładne i niepewne. Uzasadniona jest też optymalizacja czasu przekazywania, przetwarzania i wykorzystywania informacji. Wiele czynników sterowalnych i niesterowalnych zależy od czasu. Dla niektórych czynników zależność ta jest szczególnie silna. W odniesieniu do czynników niesterowalnych daje się wyróżnić następujące sytuacje:

1. Nieuchronność oddziaływań występująca wtedy, gdy oddziaływanie czynników niesterowalnych wykazuje silną zależność od czasu i słabą zależność od innych czynników. Można tu przedstawić dwa ważne praktycznie przypadki: a. Efekty spowodowane upływem czasu kumulują się. b. Procesy zależne od czasu mają przebieg okresowy lub cykliczny. W powyższych sytuacjach nie da się zapobiec zmianom spowodowanym upływem czasu. Możliwe jest jedynie jak najwcześniejsze podjęcie działań kompensujących (przypadek a.) bądź uzgodnienie działań z fazami cyklu, które należy na bieżąco rozpoznawać i przewidywać (przypadek b.).

W. Zoleński 150

2. Brak ograniczeń na szybkość i rozmiary zmian: a. W rozpatrywanym systemie możliwe jest wystąpienie dużych i szybkich zmian

czynnika. b. Zależność czynnika od czasu jest funkcją nieciągłą lub silnie nieliniową. Brak ograniczeń na szybkość i rozmiary zmian czynników niesterowalnych wymaga silnej i szybkiej reakcji. Jeżeli zmiany są przewidywalne, niektóre przeciwdziałania można wykonać z odpowiednim wyprzedzeniem. Można też podjąć działania profilaktyczne, zapobiegające niekorzystnemu oddziaływaniu czynników niesterowalnych, jeżeli oddziaływania te nie są nieuchronne. W zagadnieniach wczesnego ostrzegania należy przewidzieć możliwość zmian struktury oddziaływania czynników niesterowalnych. Ogranicza to stosowanie ekstrapolacyjnych metod prognozowania i wykorzystanie wcześniejszych doświadczeń w przeciwdziałaniu zagrożeniom.

W odniesieniu do czynników sterowalnych występują następujące ograniczenia, dotyczące minimalnego opóźnienia, szybkości i siły reagowania:

1. Od chwili podjęcia działań do pojawienia się pierwszych efektów upływa zwykle pewien czas (opóźnienie, czas martwy), którego nie da się znacząco skrócić.

2. Szybkość tworzenia efektów jest ograniczona, co wynika z inercji lub kumulowania się w czasie ograniczonych strumieni efektów.

3. Istnieją ograniczenia na maksymalny, możliwy do osiągnięcia efekt (ograniczone możliwości działania, nasycenie charakterystyk statycznych, przedstawiających zależności przyczynowo-skutkowe).

Efektywne przeciwdziałanie zagrożeniom wiąże się z zagadnieniem obserwowalności i przewidywalności. Dotyczy to zarówno obserwacji i przewidywania czynników niesterowalnych, jak i monitorowania zależności pomiędzy zamierzonymi a rzeczywistymi efektami działań.

Systemy wczesnego ostrzegania powinny dostarczać przede wszystkim ostrzeżeń o zagrożeniach mających istotne znaczenie dla działalności i istnienia badanego podmiotu. W funkcjonowaniu systemów występują cele doraźne i cele strategiczne, długookresowe. Zasadniczym celem długoterminowym jest przetrwanie systemu i utrzymywanie względnie stabilnych więzi z otoczeniem. W tym celu wykorzystuje się szanse i unika zagrożeń, jakie pojawiają się wewnątrz systemu i w jego otoczeniu. Nie ma jednak symetrii pomiędzy osiągnięciem dużych korzyści a poniesieniem dużej straty.

Istotna strata to taka, która uniemożliwia realizację znacznej części ważnych celów systemu. Istotnej straty nie można skompensować korzyściami z realizacji innych celów. Istotna strata może spowodować likwidację podmiotu lub długotrwałą sytuację kryzysową.


Uniknięcie istotnej straty w całym okresie działalności organizacji jest warunkiem koniecznym realizacji innych celów strategicznych. Wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami mogącymi spowodować istotną stratę jest zadaniem o bezwzględnym priorytecie, znacznie ważniejszym niż wczesne rozpoznawanie szans, mogących przynieść duże korzyści. Duże korzyści nie gwarantują bowiem osiągnięcia celów strategicznych i nie zabezpieczają przed wystąpieniem istotnych strat.

Zapobieganie zagrożeniom ma priorytetowe znaczenie także z tego powodu, że bardziej prawdopodobne jest samoistne występowanie zdarzeń o charakterze destruktywnym, co wynika z zasady wzrostu entropii. Przykładem może być deprecjacja aktywów przedsiębiorstwa, spowodowana upływem czasu. Większa jest także szybkość procesów powodujących niekorzystne oddziaływania. Gwałtowny proces destrukcyjny (np. katastrofa, pożar) może być zainicjowany niewielkim bodźcem lub wystąpić samoistnie. W szczególności niewielki błąd w działalności operacyjnej może spowodować istotną stratę, uniemożliwiającą realizację celów strategicznych.

Zadaniem wczesnego ostrzegania jest zaobserwowanie lub przewidzenie zagrożeń i podjęcie przeciwdziałań, zanim powstaną nieodwracalne straty. Jeżeli nie da się całkowicie zapobiec stratom, to należy je przynajmniej ograniczyć do takich rozmiarów, aby nie stanowiły zagrożenia dla istnienia organizacji i by możliwe było przywrócenie normalnego jej funkcjonowania.

Informacje wczesnego ostrzegania w znacznej części odnoszą się do zdarzeń trudno przewidywalnych, mających charakter zaskoczenia. Rozpoznawanie oddziaływań, które są przyczyną zaskoczenia lub powodują powstanie istotnej straty nie może być działaniem prowadzonym okazjonalnie. Konieczne jest zastosowanie rozwiązań systemowych.

Koncepcja wczesnego ostrzegania związana jest z efektem profilaktyki [17]. Działania zapobiegawcze mogą być bardziej skuteczne i efektywne ekonomicznie, jeżeli zostaną podjęte z odpowiednim wyprzedzeniem, zanim powstanie nieodwracalna strata.

Efekt profilaktyki występuje w przypadku tych zdarzeń i procesów, które spełniają jednocześnie następujące warunki:

1. Niekorzystne zdarzenia i procesy są uwarunkowane zależnościami przyczynowo-skutkowymi. Istnieje więc możliwość oddziaływania na ich przebieg. W szcze-gólności możliwe są działania zapobiegawcze.

2. W zależnościach przyczynowo-skutkowych występuje wzmocnienie. Stosunkowo niewielka przyczyna może spowodować duży skutek. Gdyby koszt usuwania przyczyny niekorzystnego zdarzenia przewyższał wartość przewidywanej straty, podejmowanie działań zapobiegawczych byłoby nieuzasadnione.

3. Pomiędzy przyczyną a skutkiem występuje opóźnienie. Dotyczy to zarówno niekorzystnych zdarzeń i procesów, jak i działań zapobiegawczych. Opóźnienie

W. Zoleński 152

w przeciwdziałaniu sprawia, że zachodzi potrzeba wczesnego ostrzegania o zagrożeniach. Opóźnienie w niekorzystnych zależnościach przyczynowo-skutkowych sprawia, że wczesne ostrzeganie o zagrożeniach jest możliwe.

4. Zdarzenia i procesy mają charakter nieodwracalny. Gdyby powstałe straty dało się odzyskać bez ponoszenia dodatkowych nakładów, niepotrzebne byłoby podejmowanie wyprzedzających działań zapobiegawczych. Nieodwracalność zdarzeń i procesów wynika z zasady wzrostu entropii w rzeczywistych (nieidealnych) układach odosobnionych. Szczególnym przypadkiem procesu nieodwracalnego jest upływ czasu.

Ze względu na skojarzenie wczesnego ostrzegania z efektem profilaktyki, uzasadnione jest wprowadzenie dwóch pojęć, użytecznych w bardziej szczegółowej analizie problemów, występujących w pozyskiwaniu informacji WO.

Efektywność profilaktyczna działań zapobiegawczych charakteryzuje wzmocnienie przyczynowo-skutkowe występujące w przeciwdziałaniu niekorzystnym oddziaływaniom.

z

zp N

WE = ,

gdzie: Ep – efektywność profilaktyczna działań zapobiegawczych, Wz – wartość oczekiwana efektów wynikających z podjęcia działań zapobiegawczych, Nz – wartość oczekiwana nakładów związanych z działaniami zapobiegawczymi.

Pragmatyczna wartość informacji wczesnego ostrzegania charakteryzuje efekt, jaki

można uzyskać dzięki wykorzystaniu informacji.

iii NWP −= ,

gdzie: Pi – pragmatyczna wartość informacji wczesnego ostrzegania, Wi – wartość oczekiwana efektów wynikających z wykorzystania informacji wczesnego

ostrzegania, Ni – koszty związane z pozyskiwaniem, przetwarzaniem i wykorzystaniem informacji

wczesnego ostrzegania. System wczesnego ostrzegania (w szerokim rozumieniu) to system informacyjny

pozyskujący informacje, które umożliwiają wykorzystanie efektu profilaktyki. Pragmatyczna wartość informacji WO powinna być dodatnia, a efektywność profilaktyczna działań zapobiegawczych, podjętych na ich podstawie, powinna być większa od jedności.

System wczesnego ostrzegania (w węższym rozumieniu) to taki system, który spełnia ponadto następujące warunki:


1. Informacje wczesnego ostrzegania odnoszą się do zdarzeń i procesów mogących spowodować istotną stratę. Wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami mogącymi spowodować istotną stratę jest zadaniem o bezwzględnym priorytecie, co uzasadnia zastosowanie szczególnych metod badawczych.

2. W zależnościach przyczynowo-skutkowych występuje duże wzmocnienie. Tylko w takim przypadku informacje wczesnego ostrzegania nie muszą mieć charakteru prognoz realistycznych, mogą być prognozami badawczymi. W oddziaływaniach destrukcyjnych stosunkowo często występuje duże wzmocnienie, np. niewielki błąd może spowodować dużą stratę. Działania zapobiegające takim błędom charakteryzują się więc dużą efektywnością profilaktyczną.

3. Informacje wczesnego ostrzegania odnoszą się do zdarzeń mających charakter zaskoczenia. Zaskoczenie jest to zdarzenie polegające na niespodziewanym dostrzeżeniu istotnej zmiany stanu rzeczy. W przypadku wczesnego ostrzegania zmiana stanu rzeczy odnosi się do zagrożeń lub możliwości reagowania na nie. Szczególnym przypadkiem zaskoczenia jest sytuacja, gdy w chwili pozyskania informacji o zagrożeniu nie jest możliwe podjęcie w pełni skutecznego przeciwdziałania.

Informacje pozyskiwane w SWO, w węższym rozumieniu, powinny charakteryzować się dużą wartością pragmatyczną. Efektywność profilaktyczna działań zapobiegawczych, podjętych na ich podstawie, powinna być znacznie większa od jedności, dzięki czemu możliwe jest wykorzystanie badawczych informacji WO, nawet tych o stosunkowo małej pewności.

Przyczyny zaskoczenia są różnorodne, można jednak wyróżnić trzy zasadnicze grupy: 1. Przeoczenie, czyli niedostrzeżenie w porę dostępnych informacji lub niepodjęcie

odpowiednich działań. Przyczyną takich sytuacji może być nieprawidłowo działający system informacyjny, nieprecyzyjnie określone procedury postępowania, fluktuacja kadrowa itp. Zaskoczeniom tego typu zapobiegają alertowe i operacyjne systemy wczesnego ostrzegania. Przeoczenie dostępnych informacji może też wynikać stąd, że znajdują się one poza standardowym obszarem obserwacji (szczególny przypadek słabych sygnałów).

2. Deficyt informacji o zdarzeniach i procesach mogących powodować zagrożenia oraz deficyt informacji o możliwościach reagowania. Wiadomo, jakie informacje należałoby pozyskać, ale są one niedostępne. Jedną z przyczyn może być nieprzewidywalne zachowanie innych podmiotów, mających wpływ na działalność organizacji.

3. Trudności w interpretacji złożonych informacji o zagrożeniach i informacji o możliwościach reagowania. Trudności w zrozumieniu złożonych zależności

W. Zoleński 154

przyczynowo-skutkowych mogą powodować zarówno przeoczenie, jak i zaniechanie pozyskiwania ważnych informacji. Złożoność może być dwojakiego rodzaju (por. [11, s. 89]): a. Duża liczba różnorodnych, szczegółowych informacji. b. Złożone zależności systemowe w stosunkowo nielicznym zbiorze obiektów

(sprzężenia zwrotne, zależności dynamiczne, nieliniowości, sprzężenia skrośne w wielowymiarowych zależnościach przyczynowo-skutkowych, złożona struktura logiczna).

Trudności w zrozumieniu złożonych informacji o zagrożeniach oraz o reakcji systemu na podjęte działania należą do najważniejszych przyczyn powstawania strat (por. [11, s. 37]). Upadłość przedsiębiorstw bardzo często spowodowana jest brakiem reakcji na dostępne, lecz niedostrzeżone lub źle zinterpretowane informacje ostrzegawcze bądź też podjęciem działań powodujących efekty zasadniczo różne od oczekiwanych.

Aby ostrzegać przed zagrożeniami o charakterze zaskoczenia, wynikającymi ze złożonej struktury przyczynowo-skutkowej, konieczne są szczególnego rodzaju informacje wczesnego ostrzegania – informacje wyjaśniająco-interpretujące.

Informacje tego typu nie są uwzględniane w klasycznych metodach WO, takich jak: metody ekonometryczne, metody analizy strategicznej, operacyjne i wskaźnikowe SWO, koncepcja słabych sygnałów. Nawet jeśli dokonuje się analizy zależności przyczynowo-skutkowych (modele ekonometryczne, koncepcja słabych sygnałów) zakłada się, że podjęte działania zapobiegawcze nie mają wpływu na źródło niekorzystnych oddziaływań. Przyjmuje się więc, że nie występują sprzężenia zwrotne, a zapobieganie stracie polega na kompensowaniu, ustanowieniu zapory lub wycofaniu się z obszaru niekorzystnych oddziaływań. W tak uproszczonych modelach zależności przyczynowo-skutkowe nie są skomplikowane, nie wymagają więc wyjaśniania ani szczegółowej interpretacji.

4. Specyfika wczesnego ostrzegania w przedsiębiorstwie

Przedsiębiorstwo jako system gospodarczy ma pewne cechy charakterystyczne, które należy uwzględnić przy tworzeniu systemu wczesnego ostrzegania.

Jedną z podstawowych, ogólnie przyjętych zasad rachunkowości jest zasada kontynuacji działania, zgodnie z którą działanie przedsiębiorstwa nie jest ograniczone w czasie [15]. Zakłada się, że w dającej się przewidzieć przyszłości przedsiębiorstwo będzie kontynuowało swoją działalność w niezmniejszonym istotnie zakresie. Jednocześnie w gospodarce rynkowej upadłość przedsiębiorstw (w odróżnieniu od większych systemów gospodarczych) jest zjawiskiem występującym stosunkowo często. Podstawowym zadaniem SWO


w przedsiębiorstwie jest więc ostrzeganie przed istotnymi stratami, mogącymi spowodować jego likwidację.

Przedsiębiorstwo jest systemem otwartym, czyli wchodzi w relacje ze swym otoczeniem, wymieniając z nim informacje i czynniki materialne. Uważa się, że relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem powinny kształtować znaczną część relacji wewnętrznych. Otoczenie przedsiębiorstwa dzieli się na mikrootoczenie i makrootoczenie. Stosownie do tego, w zarządzaniu można wyróżnić czynniki sterowalne, częściowo sterowalne i niesterowalne. Przedsiębiorstwo, zwłaszcza prywatne, jest systemem, w którym występuje stosunkowo dużo czynników sterowalnych, silnie zależnych od kierownictwa. Od działań kierownictwa w znacznym stopniu zależy też przetrwanie lub likwidacja przedsiębiorstwa. Dlatego najważniejsza część informacji wypracowanych przez SWO to informacje o znaczeniu strategicznym, adresowane do naczelnego kierownictwa przedsiębiorstwa.

Prognozy formułowane przez SWO w przedsiębiorstwie w znacznej części odnoszą się do zmiennych sterowanych. Przewidywanie zmiennych sterowanych wymaga specyficznych metod badawczych, głównie opartych na modelach przyczynowo-skutkowych, które można badać metodami symulacyjnymi. Ponieważ trudno jest utworzyć takie modele, odwzorowujące rzeczywiste procesy z dużą dokładnością i pewnością, dlatego znaczną część informacji wczesnego ostrzegania stanowią prognozy badawcze.

5. Identyfikacja potrzeb informacyjnych przedsiębiorstw

W latach 2003-2007, w kilkudziesięciu przedsiębiorstwach województwa śląskiego przeprowadzono badania dotyczące pozyskiwania informacji o potencjalnych zagrożeniach w działalności przedsiębiorstwa. Z badań tych wynikają następujące wnioski;

− W rozpoznawaniu zagrożeń przydatne są różnego typu informacje: ilościowe i jakościowe, realistyczne, badawcze i wyjaśniająco-interpretujące.

− W pozyskiwaniu informacji ostrzegawczych znajdują zastosowanie różne metody. W szczególności można wymienić monitorowanie realizacji ustalonych zadań, metody wskaźnikowe, ekstrapolacyjne i nieekstrapolacyjne metody analizy strategicznej, symulacyjne badanie modeli przyczynowo-skutkowych, metody heurystyczne, zwłaszcza ekspertowe. Metody te nie są uniwersalne, każda z nich ma zastosowanie tylko w określonych przypadkach i w ograniczonym zakresie.

− Występujące w przedsiębiorstwach potrzeby informacyjne w zakresie wczesnego ostrzegania są zróżnicowane, zależą od specyfiki przedsiębiorstwa, a ponadto zmieniają się w czasie.

− Wykorzystanie wielu metod wczesnego ostrzegania napotyka barierę w postaci braku usystematyzowanej wiedzy o rozpoznawaniu zagrożeń.

W. Zoleński 156

− Podstawowym niedostatkiem działań mających na celu ostrzeganie przed zagrożeniem jest brak rozwiązań systemowych. Brakuje ujednoliconych procedur umożliwiających systematyczne, uporządkowane pozyskiwanie i przetwarzanie różnorodnych informacji.

6. Zastosowanie systemów wykorzystujących wiedzę w zadaniach wczesnego ostrzegania

Systemy wykorzystujące wiedzę to systemy informacyjne, których najbardziej charakterystyczną cechą jest rozdzielenie baz wiedzy – specyficznych dla rozwiązywanego problemu – od uniwersalnych narzędzi i metod operowania wiedzą. Zaletą takiego rozwiązania jest elastyczność oraz możliwość ewolucyjnego tworzenia, modyfikacji i rozbudowy systemu.

System informacyjny (SI) to struktura ludzi, urządzeń i procedur zorganizowanych w celu pozyskiwania, rejestrowania, przetwarzania i dystrybucji informacji, przeznaczonych dla użytkowników systemu. We współczesnych systemach informacyjnych ważną rolę odgrywają narzędzia informatyczne.

Ogólny model systemu wczesnego ostrzegania wykorzystującego wiedzę przedstawia rys. 1.

Wiedza w znaczeniu epistemologicznym to zbiór informacji z jakiejś dziedziny. Wiedza charakteryzuje się m.in. następującymi cechami [2, 17]:

− Informacje tworzące wiedzę są ogólne, opisują przede wszystkim klasy obiektów (a nie obiekty indywidualne).

− Wiedzę tworzą informacje o różnorodnej strukturze i treści. W znacznej części są to informacje jakościowe, słabo utrukturyzowane, przybliżone, o różnym stopniu prawdziwości i pewności.

− Twórcami i użytkownikami wiedzy są przede wszystkim ludzie. Wiedza związana jest głównie z inteligencją naturalną. Wyrażenie i rejestracja wiedzy, jej przekazywanie i przetwarzanie często odwołuje się do modeli myślowych, które są subiektywne, niejednoznaczne, częściowo podświadome, zależą od stanów emocjonalnych i na ogół nie poddają się formalizacji.


Rys. 1. Ogólny model systemu wczesnego ostrzegania wykorzystującego wiedzę Fig. 1. General model of the early warning system based on the knowledge Źródło: Opracowanie własne.

Ponieważ tworzenie, przetwarzanie i użytkowanie wiedzy jest głównie domeną ludzi,

zastosowanie informatycznych systemów operujących wiedzą napotyka wiele trudności. Można wyróżnić dwa zasadnicze kierunki rozwoju systemów wykorzystujących wiedzę: 1. Systemy wiedzy, czyli narzędzia informatyczne wspomagające zarządzanie wiedzą.

Zadaniem takich narzędzi jest przede wszystkim wspomaganie użytkowników wiedzy

Informacje z SI

przedsiębiorstwa (głównie ilościowe)

Informacje o przed-siębiorstwie spoza SI (głównie jakościowe)

Informacje o makrootoczeniu

Informacje o mikrootoczeniu

Informacje o otoczeniu spoza standardowego

obszaru obserwacji

Informacje z wąsko-profilowych SWO

Inne informacje

Wyniki badań i eks-pertyz prowadzonych

na zlecenie SWO

Metody pozyskiwania, przetwarzania i dystrybucji

informacji WO

SYSTEM WCZESNEGO OSTRZEGANIA

Informacje zwią- zane z obsługą potrzeb własnych SWO

Modyfikacja SWO

Zlecenie badań i ekspertyz

Narzędzia informatyczne wspomagające SWO

Wiedza wykorzystywana w SWO

(bazy wiedzy)

Osoby związane z użytkowaniem SWO:

- eksperci - służby pozyskiwania informacji o otoczeniu - administrator SWO, operatorzy, informatycy - odbiorcy informacji WO

Informacje dla służb operacyjnych Badawcze

Realistyczne

Badania i ekspertyzy zlecone przez SWO

Informacje dla ośrodków decyzyjnych

Badawcze

Realistyczne

Wyjaśniającointerpretujące

W. Zoleński 158

[1, 9, 11], a więc ludzi zajmujących się jej pozyskiwaniem, tworzeniem, rejestrowaniem, strukturyzacją, porządkowaniem i przetwarzaniem. W problemach wczesnego ostrzegania system wiedzy powinien wspomagać następujące zadania: − Integrację różnych metod i koncepcji wczesnego ostrzegania. − Zarządzanie licznym zbiorem różnorodnych informacji. − Wyjaśnianie i interpretację różnorodnych informacji. Aby rozwiązać te problemy, konieczne jest: − Ustalenie pewnych standardów zapisywania wiedzy w postaci elementarnych

obiektów, które łączą w sobie jednolitą strukturę formalną z możliwością rejestrowania różnych typów informacji.

− Dysponowanie narzędziami informatycznymi, umożliwiającymi ustanawianie relacji nadrzędności – podrzędności („całość – część” i „generalizacja – specjalizacja”) pomiędzy elementarnymi obiektami wiedzy.

− Dysponowanie narzędziami wspomagającymi wartościowanie informacji jakościowych. Wartościowanie obiektów opisywanych cechami jakościowymi polega na dokonaniu oceny przypisującej obiektowi wartość liczbową. Wartościowanie należy do najważniejszych metod strukturyzowania słabo określonych problemów jakościowych, umożliwiając utworzenie modelu ilościowego, homomorficznego z odwzorowywanym problemem jakościowym.

− Dysponowanie narzędziami informatycznymi, umożliwiającymi przeprowadzenie symulacji badawczych.

2. Narzędzia sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence – AI) [16]. Umożliwiają one algorytmiczne pozyskiwanie wiedzy (np. algorytmy indukcyjne, systemy uczące się, wykorzystujące sztuczne sieci neuronowe lub algorytmy genetyczne) oraz automatyczne przetwarzanie wiedzy (np. systemy wnioskujące, uniwersalne solvery). Jednak przy aktualnym poziomie rozwoju metod sztucznej inteligencji, możliwości ich praktycznego wykorzystania są ograniczone. Najszersze zastosowanie mają systemy ekspertowe (SE). O wartości systemów ekspertowych decyduje wiedza, którą metodami inżynierii wiedzy pozyskuje się od ekspertów i przekształca na reprezentację formalną. Dzięki temu możliwe jest przetwarzanie wiedzy (wnioskowanie) przy zastosowaniu stosunkowo prostych algorytmów logicznych. W literaturze przedmiotu opisywane są różne koncepcje zastosowania systemów ekspertowych w rozwiązywaniu problemów wczesnego ostrzegania, m.in. system monitorowania kierownictwa [8], system czasu rzeczywistego [16], wieloekspertowy system ostrzegania przed upadłością przedsiębiorstwa, oparty na wiedzy


metaeksperta, ekspertów opiniujących i ekspertów dziedzinowych [13, s. 33], inteli-gentny SWO dla małych i średnich przedsiębiorstw [14]. System ekspertowy można też wykorzystać jako jedno z kilku narzędzi informatycznych, wspomagających rozwiązywanie wybranych problemów wczesnego ostrzegania. Do problemów takich można zaliczyć m.in. utworzenie modelu zagrożenia o złożonej strukturze logicznej (np. niezawodnościowej), integrację różnych informacji związanych z wczesnym ostrzeganiem, wyjaśnianie i interpretację skomplikowanych, logicznych zależności przyczynowo-skutkowych (np. przez prezentację graficzną) lub przeprowadzenie symulacji badawczej procesów, mogących być źródłem zagrożeń o charakterze zaskoczenia.

W pracy [17] przedstawiono przykładowe narzędzia informatyczne mające zastosowanie w systemach wykorzystujących wiedzę: sieciowy system wiedzy SSW, regułowy system ekspertowy RSE, system interaktywnego porównywania parami SIPP oraz system dynamicznych symulacji badawczych SDSB.

7. Podsumowanie

Ważną składową koncepcji wczesnego ostrzegania jest efekt profilaktyki, czyli odnoszenie korzyści, wynikających z zapobiegania nieodwracalnym procesom o charakterze destrukcyjnym. Przedstawiona w artykule identyfikacja okoliczności warunkujących wystąpienie efektu profilaktyki wskazuje na możliwości podjęcia efektywnych działań zapobiegawczych.

Ze względu na różnice metodologiczne w pozyskiwaniu informacji ostrzegawczych, celowe jest rozróżnienie systemów wczesnego ostrzegania w szerokim i węższym rozumieniu. SWO w szerokim rozumieniu dostarcza informacje umożliwiające wykorzystanie efektu profilaktyki. SWO w węższym rozumieniu spełnia ponadto następujące warunki:

− Informacje wczesnego ostrzegania odnoszą się do zdarzeń i procesów mogących spowodować istotną stratę (np. upadłość, długotrwałą sytuację kryzysową).

− Zależności przyczynowo-skutkowe, występujące w działaniach zapobiegawczych, cechuje duże wzmocnienie (efektywność ekonomiczna). Tylko w takim przypadku użyteczne mogą być informacje niemające charakteru prognoz realistycznych (np. prognozy badawcze).

− Informacje wczesnego ostrzegania dotyczą zdarzeń mających charakter zaskoczenia. Systemy wczesnego ostrzegania mogą odgrywać ważną rolę w zarządzaniu przed-

siębiorstwem. Szczególne znaczenie SWO wynika z dwóch powodów:

W. Zoleński 160

− Uniknięcie istotnej straty w całym okresie istnienia przedsiębiorstwa jest warunkiem koniecznym realizacji innych celów.

− Działania profilaktyczne, zapobiegające stratom mogą być bardzo efektywne ekonomicznie. W działaniach innego typu tak duża efektywność jest nieosiągalna.

W systemach wczesnego ostrzegania występują informacje realistyczne, badawcze i wyjaśniająco-interpretujące. Każda kategoria informacji ma swoją specyfikę i wykazuje przydatność w określonym zakresie stosowania.

Efektywnym wspomaganiem SWO mogą być narzędzia informatyczne, wykorzystujące wiedzę. W przetwarzaniu informacji jakościowych, słabo ustrukturyzowanych przydatne są systemy wiedzy. Systemy ekspertowe można wykorzystać do wykonywania operacji logiczno-algebraicznych oraz do przetwarzania stosunkowo dobrze ustrukturyzowanych informacji jakościowych.

Przydatność narzędzi informatycznych, wykorzystujących wiedzę zbadano praktycznie m.in. w średniej wielkości przedsiębiorstwie przemysłu spożywczego. W porównaniu z informacjami wynikającymi z bezpośrednich obserwacji, doświadczeń i przewidywań, uzyskane informacje są bardziej wyczerpujące, dokładniejsze, bardziej szczegółowe, lepiej wyjaśniają istotę zagrożeń oraz umożliwiają sformułowanie zadań dla poszczególnych służb i podjęcie uporządkowanych, systematycznych działań zapobiegawczych.

Bibliografia

1. Apte C.V., Hong S.J., Natarajan R., Pednault E.P.D., Tipu F.A., Weiss S.M.: Data-intensive analytics for predictive modeling. „IBM Journal Research and Development”, vol. 47, no. 1, 2003.

2. Bendkowski J.: Informacja ekonomiczna w przedsiębiorstwie. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 1993.

3. Cieślak M. (red.).: Prognozowanie gospodarcze. PWN, Warszawa 2005. 4. Evans C.: Zarządzanie wiedzą. PWE, Warszawa 2005. 5. Feng L.-J.: Study on early warning of building safety based on SVM. „Journal of

Applied Quantitative Methods”, vol. 1, no. 2, 2006. 6. Hunek J.K.: Systemy wczesnego ostrzegania. „Przegląd Organizacji”, nr 5, 1989. 7. Jashapara A.: Zarządzanie wiedzą. PWE, Warszawa 2006. 8. Kisielnicki J., Sroka H.: Systemy informacyjne biznesu. Agencja Wydawnicza „Placet”,

Warszawa 2005. 9. Miller K.D.: Knowledge Inventories and Managerial Myopia. „Strategic Management

Journal”, August 2002.


10. Probst G., Raub S., Romhardt K.: Zarządzanie wiedzą w organizacji. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.

11. Senge P.M.: Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczących się. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.

12. Siedlecka U.: Prognozowanie ostrzegawcze w gospodarce. PWE, Warszawa 1996. 13. Twardowski Z.: Model inteligentnego systemu wczesnego ostrzegania w bankowej

ocenie ryzyka kredytobiorcy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000. 14. Wyskwarski M.: Metoda budowy inteligentnego systemu wczesnego ostrzegania dla

małego przedsiębiorstwa produkcyjnego. Politechnika Śląska, Gliwice 2006. 15. Zaleska M.: Identyfikacja ryzyka upadłości przedsiębiorstwa i banku. Systemy

wczesnego ostrzegania. Wydawnictwo „Difin”, Warszawa 2002. 16. Zieliński J.: Inteligentne systemy w zarządzaniu. PWN, Warszawa 2000. 17. Zoleński W.: Metoda budowy informatycznego systemu wczesnego ostrzegania

w zarządzaniu w przedsiębiorstwie. Politechnika Śląska, Gliwice 2007.

Recenzenci: Dr hab. inż. Anna Michna, prof. nzw. w Pol. Śl Prof. dr hab. Elżbieta Skrzypek

ORGANIZACJA I ZARZĄ - polsl.pl · Powyższe zależności oraz czynniki wpływające na akceptację...

Documents

Transcript of ORGANIZACJA I ZARZĄ - polsl.pl · Powyższe zależności oraz czynniki wpływające na akceptację...